Әбілқайыр ханның мемлекеттік қызметі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министірлігі

Еуразия Гуманитарлық Институты

Педагогика кафедрасы

Қазақстанның жаңа заман тарихы пәні бойынша

Курстық жұмыс

Тақырыбы: Әбілқайыр ханның мемлекеттік қызметі

Орындаған: Шүкерхан Айнұр
Қабылдаған: Аманабаев Алмат Жұманович

Нұр-Сұлтан 2020
МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2-4

I-Тарау. Әбілқайыр ханның хандық билікке келуі және қолбасшылық,
дипломатиялық қызметі

1.1 Әбілқайырдың шығу тегі және оның хандық билікке келуі ... ... ... ... ... ..5-7
1.2 Әбілқайыр ханның әскери қолбасшылық іс-әрекеттері ... ... ... ... ... .. ... .8-12
1.3 Әбілқайыр ханның дипломатиялық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13-18

II-Тарау. Әбілқайыр ханның Кіші жүзді Ресейге қосу жолындағы ұстанған саясаты

2.1 Әбілқайыр ханның Ресейге қосылудағы саяси көзқарасы ... ... ... ... ... .19-24

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25-27

Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Қазақ елі көп жылдар бойы бодандық құрсауында болып, енді егемендік алған тұста алдына әлемдегі өркениетті халықтар санатына қосылу мақсатын қойып отырған ұлт үшін өзінің өткенін білу, төл тарихынан тағылым алып, оның сабақтарын ескеру - болашақ мақсаттарға жеткізетін негізгі фактор. Қазақстанның ХVШ-ХІХ ғасырлардағы тарихы бірқатар объективті себептерге байланысты жеткілікті зерттелмей келгені белгілі. Осы кезеңдегі тарихи өткенімізді зерделеуге Қазақстанның отарлық тәуелділікте болуы да зиянды әсер еткені сөзсіз. Сол сияқты қазақтардың мемлекеттілігі туралы қолда бар тарихи жазбалар ең алдымен кеңестік кезеңдегі негізінен номадтық (көшпенділік) стереотиптерге құрылған болатын.
Мемлекеттік билік кімнің қолында болатыны қоғам үшін өте маңызды. Қазақ хандығының негізін қалаушылар Жәнібек пен Керей, ұлт маңдайының бағына біткен Қасым, Есім, Тәуке, Әбілқайыр, Абылай сияқты хандар елдің іргесін бекемдеп, шаңырағын нығайту жолындағы алмағайып заманның қиын-қыстау сәттерінде ұдайы жеке бастарының қадір-қасиеттері мен үлгі өнеге бола білді.
Әбілқайыр - қазақ халқының тарихында ерекше орын алатын тұлғалардың бірі.
Әбілқайыр Қажысұлтанұлы сияқты ірі саяси тұлғаның қызметі кеңестік тарихымызда жалаң, бір жақты баяндалды. Оған дәлел кеңестік жүйенің алғашқы жылдарында оны тарихшылар "сатқын", "авантюрист" деп жөнсіз айыптаса, ал Кеңес үкіметінің кейінгі жылдарында "дана билеуші", "ұлы орыс халқына өз еркімен қосылудың негізгі ұйытқысы" деп асыра мадақтады. Демек, бұндай жағдай аталған тақырыпты шынайы, сындарлы, яғни жаңаша зерттеу қажеттігін айқындай түседі.
Қайткенде де, өз заманының перзенті Әбілқайыр Шығыс халықтарының тарихында ірі саясаткер, мемлекет қайраткері, күшті әскери қолбасшы ретінде елеулі орын алды.
Халқының қиын-қыстау тарихында дипломат-мәмілегер, данышпан қолбасшы өз ұлтының бірлігі мен жерінің тұтастығын сақтауға жан аямай күш салысқан ірі мемлекеттік тұлға ретінде танылды.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың өз Жарлығымен 1998 жылды "Халық бірлігі және ұлттық тарих жылы" деп, ал 1999 жылды "Ұрпақтар бірлігі мен сабақтастығы жылы" деп және 2001 жылды "Тәуелсіздік жылы" деп жариялауы еліміздің өткеніне, қазақ мемлекеттілігінің тарихын ашуға, оның ішінде қазақ хандарының ел тарихында алатын ролінің ғылыми тұрғыда кеңінен жазылуына, халыққа оның тарихи зердесін қайтарып беруге септігін тигізері сөзсіз. Дегенмен де елбасының өзі айтқандай "тарих дегеніміз тек өткеннің ғана сабағы емес, ол едәуір дәрежеде болашақтың да көрінісі, айғағы".
Мәселенің зерттелу деңгейі.
ХVІІІ ғасырдың I жартысындағы қазақ-орыс қатынастары жөнінде қарастырып өткен біршама орыс авторлары болды. ХVІІІ ғасырдағы және XX ғасырдың басындағы орыс авторларының ерекшелігі -ғылыми экспедициялар мен қызмет бабындағы сапарлар кезінде ауқымды мәселелер бойынша материалдар жинады, сонымен бірге тарих, мәдениет, этнография, география және т.б. қамтылды. Бұл авторлар Қазақстанның ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы қоғамдық-саяси дамуының ерекшелігімен жақсы таныс болғандықтан өздерінің еңбектерінде Әбілқайыр ханға көптеген беттер арнаған. Алайда бұл авторлар өз заманының адамдары болды және олардың көзқарастары сол уақытқа, идеологияға тән ықпалдардан азат емес еді. Әбілқайыр хан саясатына берілген бағалар зерттеушінің қай тапқа жататыны тұрғысынан айқындалды. Қандай жағдайда болсын, казақ халқының шынайы тарихын жасау үшін олардың еңбектерін зерттеу және талдау қажет. Алғашқы орыс зерттеушілерінің қатарына П.И.Рычковтың , А.И.Левшиннің, В.АМоисеевтің, В.Н.Витевскийдің , А.И.Добросмысловтың , А.И.Макшеевтің еңбектері жатады.

Қазақ жерлерінің Ресей құрамына қосылу дәуірін біршама толық зерттеген А.И.Добросмыслов: "Самый сильным, предпримчивым и энергичным из ханов казахских орд, начале второй четверти ХVІІІ столетия был ближной наш сосед хан Малой Орды Абулхаир", - деген байлам жасайды.
Патшалық Ресейдің жоғары лауазымды шенеунігі әрі тарихшы А.И.Макшеев былай деп жазады: "Мемлекет шекарасы сыртындағы қырғыздар (қазақтар) бұрынғысьнша тәуелсіз болып қала берді, ешқандай алым-салық төлемей, Ресей алдында міндет атқармады" .
Кіші жүз ханын көзімен көріп, жүзбе-жүз кездескен орыс шенеуніктері де, ханның жеке басының қасиеттерін жоғары бағалаған. Оған дәлел, Орынбор экспедициясының бастығы И.Кириллов: "Әбілқайыр хан барлық қазақ - қайсақ хандарының ішіндегі атақтысы және ақылдысы..." десе, ханмен етене жақын болған орыс елшісі М.Тевкелевтің: "Әбілқайыр хан жетерліктей ақылды және қулығы да бар адам... оның ұлы мәртебелі императорға бодан болу ниеті лажсыздан туып отыр" деген мінездемесімен толық келісуге болады. XIX ғасырдың басындағы ірі қоғам қайраткерлері сапынан орын алатын қазақ зиялылары да өз еңбектерінде аталмыш мәселеге назар аударған. Олар: Ә.Бөкейханов, Х.Досмұхамедұлы, Ғ.Мұсағалиев, Қ.Кемеңгерүлы т.б. Бұл авторлардың шығармашылық мұралары олардьң ой-өрісінің кең екенін және Қазақстанның Ресейге қосылуын, соған сәйкес Әбілқайыр саясатын басқаша тұрғыдан бағалайтынын көрсетеді.
Әбілқайырдың Ресей әкімшілігіне сүйеніп, өзінің саяси қарсыластарының позициясын әлсіретуге, жеке билік жүргізу үшін күресте өзінің потенциалды бақталастарынан асып түсуге үміт артқан пайдакүнемдік мүддесі болғандығын қазіргі кәсіби тарихшылар да растайды. Ғ.Мұсағалиев бодандықтың мәнін Әбілқайыр шығыс дәстүрінде түсінгенін атап өткен. Десек те, ХVШ ғасырдың I жартысындағы әскери-саяси оқиғаларда басты рөл атқарған, сол үшін маңындағылардың жаулық, қастандықтарына ұшыраған, халық болашағы мен жеке мүддесі дәуір ағымының беталысына қарай ойламаған тұста келісім тауып, өзара жарасып кеткен Әбілқайыр тұлғасын автор біржақты бағалаған.
Әбілқайыр ханның ұстанған түпкі саяси мақсатын Қошке Кемеңгерұлы 1924 жылы Мәскеуден шыққан "Қазақ тарихы" атты кітабында былайша түсіндіреді: 1) Күшті Ресейге арқа тіреп Хиуалықты, Қарақалпақты бағындырамын, үш жүзге үлкен хан боламын; 2) Тақты мұралы қыламьн; 3) Қол-аяқты жинап алған соң, Ресейден бөлініп кетемін, деп ойлады. Соңғы пікірімен толқыған халықты да иландырды ...
1903 жылы Әлихан Бөкейхановтың "қазақтарды жау жағадан алып, бөрі етектен тартып орыс билігін мойындауға мәжбүр етті" деген тұжырым келтіреді.
Қазақ халқыньң аса ірі тарихшысы Е.Бекмаханов осы кезең туралы құнды еңбектердің авторы. Ол: "Кіші жүздің қазақтары өздерінің көреген ханы Әбілқайырдың бастауымен 1730 жылы ерікті түрде орыстарға бодан болғаны мәлім. Мұның өзі сыртқы және ішкі себептерден туған қажеттілік болды; ХVІІІ ғасырдың 30-жылдарында жоңғар жаулап алушылары тарапынан қанауға түсудің қаупі төнген. Әбілқайыр бастаған қазақтар өздерінің қуатты көршісі - Ресейден әскери көмек сұрады. Сонымен бірге орыстарға бодан болуға қазақтарды империямен экономикалық және сауда байланыстары да итермеледі. Бодандықтың шарттары бойынша қазақтар өздері тұрып жатқан мекенін және мемлекеттік дербестігін сақтап қалды" , - деп жазады.
Еліміз егемендікке қол жеткізгеннен кейін тарихымыздағы "ақтаңдақтарды" ашуға жергілікті тарихшылар да араласа бастады. Бұл мәселені тарихи танымдық жағымен де, ғылыми құндылығымен де ерекше, көптеген тарихнамалық, методологиялық мәселелерді алға тартып, ХVШ-ХІХ ғасырлардағы казақ тарихын зерттеушілерге тың серпін беріп отырған көрнекті тарихшыларымыз М.Қ.Қозыбаевтың,Ж.Қ.Қасымбаевтың, И.В.Ерофееваның тарихи зерттеулерінің орны айрықша.
Осыған сәйкес тақырыпқа тікелей қатысты ХVІІІ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ халқының саяси өміріндегі Әбілқайыр ханның орны, Кіші жүздегі ХVШ-ХІХ ғасырларда қалыптасқан саяси-құрылыс пен экономикалқ дамудағы өзгерістер, Кіші жүзді мекендеген ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы халықтардың этникалық құрамы туралы мәліметтер Т.З.Рысбековтың, Б.Қ.Бірімжаровтың, А.М Абдилдабекованың, С.Өтениязовтың, М.Ж.Абдіровтың, М.С.Мәшімбаевтің, А.Исин еңбектерінде жан-жақты қарастырылғандығын айтып кету қажет. Мәселен, тарихшы М.С.Мәшімбаев Әбілқайыр тұлғасының біздің өлкемізге тікелей қатынасты болғандығын баяндай келіп, оны батырлығы мен өркөкіректігі, ақылдылығы мен билікқұмарлығы, саясатшылығы мен бірбеткейлігі астасқан қайшылығы мол тарихи күрделі тұлға ретінде бағалайды .

I-Тарау. Әбілқайыр ханның хандық билікке келуі және қолбасшылық, дипломатиялық қызметі
1.1 Әбілқайырдың шығу тегі және оның хандық билікке келуі

Қазіргі тарих ғылымында қазақ хандары жан-жақты зерттелуде. Тәуелсіздікке қол жеткізуімізге байланысты тарихи таным арнасына жаңадан игеріле бастаған отандық және шетелдік жазба деректер тартылуда.
Әбілқайыр ханның Қазақстанның саяси тарихындағы орны туралы талас-пікірлер әлі күнге дейін шешімін таппай келеді. Әбілқайыр ханға объективті бағаны XVIII ғасырдың 20-40-шы жылдар аралығындағы тарихи жағдайларды қарастыра отырып, анықтауға болады.
Әбілқайыр хан нағыз саясаткер және әскербасшы ретінде ғана емес, сонымен қатар династияның негізін қалаушы ретінде де қымбат.
Әбілқайыр хан - мемлекеттік және әскери іскер, жоңғарлармен шайқастағы қазақ әскерінің бас қолбасшысы, Бұланты және Аңырақай шайқасының батыры, мәмілегер, қазақ даласының бірінші маршалы, Ресей мен Қазақстан жақындасуының инициаторы .
Оның есімі қазақ даласының басқа көрнекті қайраткерлерімен бір қатарда тұруы керек, атап айтқанда жауынгер Қасым хан, айбарлы Жәңгір хан, дана Тәуке, данышпан Абылай және қаһарлы Кеңесары - деген ұсыныстарға қосыла келе, "Ел дегенде еміреніп, жұрт дегенде жүгініп қызмет еткен" кең байтақ қазақ даласының ұлы ұлдарының бірі.
Әбілқайыр орыс империясының боданы болу арқылы мемлекеттілікті сақтай алды.
Ғасырлар бойы ұлан-ғайыр қазақ даласында данышпан қайраткер тұлғалар қазақ халқының тарихына орасан зор үлес қосты. Жоғарғы мемлекет билігіне байланысты әр хандардың өзіне тән әскери дарындылық, қырандық саясаткерлік және дана мәмілегерлік қасиеттерін бойларына сіңірген олар, геосаяси стратег ретінде халқының және мемлекеттің тағдырын шеше алды.
Өзінің ақылдылығымен, стратегиялық айлакерлігімен, көптеген жетістіктерімен, ішкі және сыртқы саясаттағы істерімен Әбілқайыр ханды сөзсіз өткен ғасырлардағы қазақ басшыларының ішіндегі ең көрнектілер қатарына жатқызуға болады .
1710 жылы Қарақұм құрылтайында, 1726 жылы Ордабасындағы ұлы жиында батырлық пен биліктің үндестігін іске асыра алған Әбілқайырға билер бастаған топтың назары бекерден-бекер тоқталған жоқ .
Қазіргі таңда Әбілқайырдың хандық билікке келу мерзімі өзекті мәселе болып отыр. Әр түрлі ғылыми зерттеулердегі болжамдар мен деректердің шашыраңқылығынан болар, Кіші жүз ханының таққа отыру мерзімі өте даулы мәселе болып, ол туралы қарама-қайшы пікірлердің кездесуі сирек емес.
Әбілқайырда қазақ даласының көшбасшысына тән қасиеттің барлығы үйлесті және де ханның аты қазақ даласына ерте бастан-ақ белгілі болды.
1710 жылдың жазында Қарақұмдағы халық жиналысында жас Әбілқайыр Кіші жүздің ханы және бас қолбасшысы болып сайланды. Жастығына қарамастан Әбілқайыр ерлігімен, әскери шеберлігімен, басқару өнерімен танымал болды .
Орыс елшісі А.И. Тевкелевпен болған әңгімесінде Әбілқайыр оның ата-бабалары Ташкентті, Түркістанды, Сайрамды басқарғанын айтты. Көп жылдар бойы ол жоңғарлармен теңсіз шайқас жүргізді, сол шайқастардың бірінде әйелі мен өгей шешесі тұтқынға алынады. Жауларының қыспағына шыдай алмаған Әбілқайыр, осы қалаларды тастап "көшпелі халық қырғыз-қайсаққа" кетуге мәжбүр болады. Бұл кезде қазақ хандығы үш жүзге бөлінген еді. Сонда Әбілқайыр Кіші жүзді басқарады. Бұл шамасы 1710 жылдағы Қарақұмдағы халық жиналысында ақ киізде көтеріліп, Кіші жүздің ханы атанды, ал бас сардар-қолбасшы болып табын Бөкенбай батыр сайланды.
Көптеген баспасөз материалдарында Әбілқайыр 1718 жылдан бастап "хан" ретінде көрсетілген.
1718 жылы 10 желтоқсанда Бұлқайыр сұлтанның император I Петрге жазған хатында Әбілқайыр "хан" мәртебесімен емес "сұлтан" деп қана жазылады. Жарияланған хат жолдарына тоқталсақ: "... белому царю ..., Булгаира -- хана брат Булгаир -- султан ... покоряется". Бұл үзіндіден аңғарғанымыз, екі бірдей есімді адамның болуы, "хан" мәртебесімен "сұлтан" мәртебесінің қатар жүруі санаға кірмейді. Бұл Қажысұлтанның ұлдарының бірі, Әбілқайырдың інісі болса керек. Сонымен қорындылай келгенде, Әбілқайырдың 1718 жылға дейін-ақ хан болғандығын аңғаруға болады .
Ол - Өсекенің үрім-бұтағы. Демек, билікке таласу оның жолы емес-ті. Алайда бұл заманда көсемнің жеке басының қадір-қасиеті, игі-жақсылардың қолдау көрсетуі көп жағдайда елеулі рөл атқаратын.
XVIII ғасырдың 30-40 жылдарында П.И. Рычков, А. Тевкелев: "хан мұрагерлік тәртіппен сайланбайды. Ру ақсақалдары кімді қаласа, сол хан тағына отырады, бұл жерде оның билігі мен абыройы хан тағына байланысты емес, ел ісін атқара алатын белсенділігі мен ақыл-ой парасатына байланысты. Әбілқайыр айтарлықтай белгілі хандар тұқымынан емес, тек жас шағынан ерлік жасап, ел тізгініне ие болып топ бастап хан лауазымына жеткен".
Хан тәуелсіз емес, өйткені оның шешімі ру ақсақалдарының құптау-құптамауына байланысты болатын. Дегенмен, олардың өзі барлық жағынан ханның бұйрығына бағынатын. Қоғам өмірінде орын алып жатқан жариялы істердің бәрінде мәліметі болатын және үкімдерді хан бекітетін. Ақсақалдар кеңесі Әбілқайыр хан туында оның еркін тежеп отырды .
Әбілқайырдың алдында үш жүздің ханы болу жоспары да көзделді. Әбілмәмбет, Сәмеке және Әбілқайырдың арасында үш жүздің Бас хан мәртебесіне күрделі бәсекелестік жүргізілді. Әбілқайыр Бас хан атағын ала алмады. Бұған қатты күйінген ол, өз әскерін алып ордасына қайтты.
Осыдан кейін Әбілқайыр бас билікке жету үшін басқа әдіске көшті. Енді Әбілқайыр Ресей империясының құрамына кіріп, орыс әскерінің көмегімен жоңғарлар 1723-1725 жылдарда тартып алған қазақ жерлерін - Ташкент, Түркістан, Сайрамды қайтарып алғысы келді. Ал бұл оның Қазақстандағы хандық билігін нығайтуға жол берер еді. Бұдан басқа хан Кіші жүз жеріне Еділ қалмақтарының, башқұрттардың, Орал казактарының шабуылдары тоқтайды деп сенді.
Сондықтан да болар, 1726 жылы Ордабасы жерінде бүкіл халықтың алдында үш жүздің бас билері - Төле, Қазыбек, Әйтеке және басқа да тұлғалар-сұлтандардың келісімімен Әбілқайырды жалпы қазақ әскерінің бас қолбасшысы етіп сайлады. Әбілқайыр дәуірінде әр жүздің басында отырған ханға қарағанда, жалпы қазақ жасағының бас қолбасшы мәртебесі жоғары тұрған болар. Себебі, қазақтардың басты мақсаты шапқылақтаған жаулардан мемлекеттілікті қалай болса да сақтау, олай болса Әбілқайырды нақты болмаса да, бас қазақ ханы деп таныған шығар .
Бірақ хан болу үшін тегінің салмағы аз болды, сонымен бірге өз бәсекелестеріне байлығындағы, соғыстағы, сот істеріндегі басымдылығын дәлелдеу керек болды.
Әбілқайырдың Кіші жүз ханы болғанымен, ол Орта жүздің де кейбір руларына билігін жүргізді. Халқының жағдайын ойлай отырып, билігінің өктем болуына назар аударды. Қоршаған жауларын жеңіп өз билігін нығайту үшін қолынан келген бар мүмкіншілігін істеді . "Кіші жүз ханы Әбілқайыр өз заманындағы басқа қазақ хан-сұлтандарынан ақыл-ойы озық тұлға",- деп жазады П.И. Рычков .
Әбілқайыр -- батырлығы мен өркөкіректігі, ақылдылығы мен билікқұмарлығы, саясатшылығы мен бірбеткейлігі астасқан қайшылығы мол тарихи күрделі тұлға ретінде бағаланады .
Қазақ халқының хандарына сай Әбілқайырдың да жеке мөрі болған, онда "Мұхаммед Қазы Бахадүр Әбілқайыр хан" деп жазылған. "Бахадүр" деген лауазым тек жаужүрек сардарлығымен мәлім болған және өзінің әскери жетістіктерімен даңққа бөленген ардақты тұлғаларға ғана берілген. Олай болса Әбілқайыр мемлекеттік лауазымды істерде үлкен орын алған . Оның батырлығы туралы Е. Бекмаханов: "1730 жылы Кіші жүз қазақтары мен жоңғар басқыншыларының аса ірі шайқасында Бөкенбай, Есет және Әбілқайыр хан өздерінің батылдылығымен ерекше көзге түсіп, халық оларды батыр деп атап кетті",- деп жазды .
Қалай десек те, өз заманында Әбілқайырдың даңқы көкке көтерілді. Оның есімінің өзін "атағы", "мәртебесі" деп қарауға болады, өйткені көптеген орыс тіліндегі тарихнамаларда "Абул-Хаир" екі бөліп жазуын Әбіл "жақсы", ал, Қайыр "батыр" дегенді білдіреді деседі .
"Хан 55-56 жас аралығында өмірінің нағыз шыңында өмірден өтті. Ханмен бірге дәуір кетті",- дей келе тарих ғылымының докторы Ж. Қасымбаев Әбілқайыр ханның өлімінен кейінгі Бопай ханымның іс-әрекеттеріне тоқталады. Автор Оренбург облысының Мемлекеттік мұражайында сақталған А.И. Тевкелев пен И. Неплюевке жазылған бірнеше хаттарын өз еңбегінде көрсетеді.
1.2 Әбілқайыр ханның әскери қолбасшылық іс-әрекеттері

Ғасырлар бойы қазақ халқы өз күшімен ғана тәуелсіздігін және жерін сақтап келді. XVII ғасырдың аяғы -- XVIII ғасырдың бірінші жартысында Қазақ хандығының саяси жағдайы қиын болатын. Қазақ қоғамының әлеуметтік-саяси жағдайының әлсіреуіне ықпал еткен мән-жайлардың бірі - көршілес елдердің қазақ халқының жеріне көз салуында еді. Өз кезегінде қазақ қоғамының саяси жағдайын Ш.Уәлиханов былай деп мәлімдеген болатын: "ХVП-ХVШ ғасырлар аралығы қазақ қоғамының тағдырында сұмдық қиын кездер болды. Жайық орыс-казактары, Еділ бойының қалмақтары, башқұрттар мен жоңғарлар бірінен кейін бірі қазақ халқына шабуыл жасап, олардың малын айдап, қазақтарды тұтқынға алды".
Өзінің жеке әскери дарындылығы мен қолбасшылық шеберлігімен көзге түскен Әбілқайыр осы кезеңде қазақ хандары мен сұлтандарының әскери шерулеріне жастайынан белсене қатысқан жауынгер. Жай ғана қазақ әскери жасағының жауынгері болған ол, 16-17 жасында қазақ жасағының әскери басқарушыларының бірі болды.
Кіші жүз қазақтары мен башқұрттар арасындағы әскери қақтығыстар бірде жеңіске, бірде жеңіліске ұшырап отырған.
Еділ - Орал аймағындағы патша әкімшілігіне қарсы көтерілген башқұрттардың тарханы Алдар Исянгельдин айбынды қолбасшы Әбілқайырға арқа сүйегісі келіп, 1709 жылы Ноғай аймағына Кіші жүз ханын шақырды.
Башқұрт елі Қазан, Осинов, Сібір, Ноғай деп аталатын төрт аймаққа бөлінген. Соның ішіндегі Сібір мен Ноғай аймағы Қазақстанмен тікелей шекаралас болып келеді. 1715 жылдың басында Әбілқайыр хан бастаған әскери күш башқұрт жеріне шабуыл жасады. Қазан губерниясыңдағы Черемшан өзенінің алқабын басып алып, Ново-Шешминск станциясын өртеп жіберді .
1717 жылдың қысында Әбілқайыр 10 мыңдай әскермен башқұрт халқының уезіне жаңа жорық жасады. Ново-Шешминскіні басып алып, көп адамдарды тұтқынға түсірді. Бірақ кейін шегінуге мәжбүр болды . Кіші жүз ханы Әбілқайырдың Жайық орыс-казактарымен әскери соқтығысуы да тарихи арнада өзіндік із қалдырған.
1718 жылы 30 мың әскер күшін басқарумен Әбілқайыр қазақ халқының үлкен ханы Қайып ханмен бірге, Аякөз өзенінің бойында жоңғарларға қарсы шайқасты. Белгілі бір жеңістерге жеткенімен, Әбілқайыр хан әскери күші жоғары тұрған жоңғарларға қазақ жасақтарының әскері қарсы тұра алмайтынын түсінді де, Ресей империясының Сібір әкімшілігімен жоңғарларға қарсы әскери одақ құру туралы келіссөздер жүргізді.
Қалмақтар XVII ғасырдың 20-шы жылдары 50 мыңдай шаңырақ қалмақтары Жайық пен Еділ арасында орналасқан ноғайларға қарсы соғысты. Өзара ішкі алауыздықтан әлсіреген Ноғай ордасын қалмақтар бірнеше рет талқандап-жеңіп, екі өзеннің бойында жаңа бір калмақ хандығы орнайды. Сөйтіп, қалмақтар бір ғасырдан астам жыл бойы Кіші жүз қазақтарының ту сыртындағы қатерлі дұшпандары болды .
Әбілқайырдың қалмақ хандығымен аянбай күресуінің бірден-бір себебі, қоныс мәселесі. Өйткені, Жайық өзенінің жағалауындағы жайылымдар мен ормандар тұрмысқа өте қолайлы еді. Осы ретте, Жайыққа таласуын қоймаған Әбілқайырдың мынандай сөз жолдары кездеседі: "Жайық өзені кеуіп қалғанша, қазақ халқы бұл жерден айырылмайды. Өйткені қазақ елі мұндай жайлы жерді еш жерден таппайды" .
1723-1724 жылдар аралығында Кіші жүз ханы Әбілқайыр Жайық қалашығына қайта оралады. Сол кездерде тарих көрінісінде қалған орыс-казактары мен қалмақтардың біріккен әскер отрядтары қазақ әскерімен Утва, Самара, Шаған өзендері бойында талай рет шайқастар жүргізді .
1723 күзінде Еділ қалмақтарының шекара қоныстарына жоңғар ханының Аюкемен әскери одақ құруға тырысуының басты себебі - басқыншылық саясаты болды. Өз қоныстарынан айырылып қалу қаупі Кіші жүзге де төнді.
Осындай қиын кезеңде елден бұрын мән-жайды түсініп, аз уақыт ішінде ірі әскери күш құрып, басқыншыларға қарсы күресті ұйымдастырған Әбілқайыр хан еді.
Жағдайды тез саралаған ол, 1723 жылдың тамызында 20 мыңдық қазақ, қарақалпақтардың біріккен әскерімен Арал маңында Сыбан Раптан мен Аюкенің күштеріне соққы беруге аттанды. Еділ - Жайық арасына шағын әскери топтарын қалдырған Әбілқайыр Еділ қалмақтарының жеріне бет алды. Кіші жүз ханы Әбілқайыр қазақтардың көшіп-қону аумағын солтүстік-батысқа қарай кеңейткісі келіп, Еділ даласына бағытталған жорығын одан әрі жалғастырды. 1723 күзінде Еділ қалмақтарының шекара қоныстарына жетті. Бұл ауданда оның ірі әскери күшпен кенеттен пайда болуы қалмақтар арасында үлкен қобалжу тудырды. Сөйтіп, 1723 жылдың 28-ші қарашада Әбілқайыр әскері Лекбай ұлысын талқандап, көптеген тұтқындарды ұстап, малдарды айдап кеткен .
1723 жылы көктемде жоңғарлар Ұлы және Орта жүздің жеріне басып кіреді. Қаратаудан асып, Талас өзеніне дейін жетеді. Қазақтар бұл уақытта шабуыл бола қояды деп ойламаған, жайлауға көшуге дайындалып жатқан кезі еді. Елді жаппай қырып, үйін, малын тонап, айдап әкетіп жатты, тірі қалғандар туған жерін тастап, қашуға немесе жоңғар билігіне көнуге мәжбүр болды. Аз уақыттың ішінде жоңғарлар көктеп басып қазақ жасақтарын талқандайды. Сөйтіп, Ташкент, Сайрам, Түркістан және көптеген басқа да қалаларды жоңғарлар жаулап алды. Қазақ халқының әдет-ғұрып дәстүрі бойынша қалыптасқан қоныстарын жойды
Әбілқайыр жоңғарлармен күреске баса назар аударды, өйткені қазақтардың ең басты жауы жоңғарлықтар болды. Қазақ халқына басты қауіп-қатер солардың тарапынан төніп тұрды.
Жоңғарлар, Ұлы және Орта жүзді, Ходжент пен Самарканд қалаларына, Кіші жүзді Хиуа мен Бұхара қалаларына қашуға мәжбүр еткізеді. Қазақтар әскери шапқыншылықтардан ғана ауыр азап көрген жоқ, сонымен бірге мүліктерінен және мал шаруашылығынан айырылу себептерінен туындаған ашаршылықтарда көптеген адамдардан айырылды. Бұл жылдар қазақ халқының тарихында "Ақтабан шұбырынды" жылдары ретінде есте қалды. Қазақтар 1 млн. 100 мың адамнан айрылды, демографиялық апатқа ұшырады. Демограф М.Тәтімовтың есебі бойынша Қазақ хандығы құрылған кезде (1465ж.) қазақ халқының саны 1 млн. 100 мың, 1723 жылы 3 млн. 330 мың, ал 1725 жылы 2 млн. 222 мың болды .
Қазақтардың дәстүрлі мал шаруашылығына зиян келді, көшіп-қону тәртібі бұзылды. Қалалар қирады,сауда мен қолөнер ісі күйреді. Халықтың да, мемлекеттің де жағдайы қиындады.
"Ақтабан шұбырынды" заманынан біздің осы уақытқа дейін жеткен "Елім-ай" атты мұңлы ән осыған дәлел, көрсеткіш және де дерек деп айтуға болады.
Қаратаудың басынан көш келеді,
Көшкен сайын бір тайлақ бос келеді,
Ел-жұртынан айырылған жаман екен,
Екі көзден мөлтілдеп жас келеді,

Мына заман қай заман, қысқан заман?
Басымыздан бақ-дәулет ұшқан заман,
Шұбырғанда ізіңнен шаң борайды,
Қаңтардағы қар жауған қыстан жаман
1724 жылы қалмақ ержүрек қолбасшысы Аюке өлгеннен кейін Әбілқайырдың Еділ қалмақтарымен шайқасы ерекше күшейді. Осы жылдың шілдесінде қазақтар қарақалпақтардың біріккен әскерімен қалмақ ұлыстарына шабуыл ұйымдастырды.
1724 жылдың наурыз айында Еділдің сол жағасында көшіп-қонып жүрген қалмақ билеушілерінің бірі Доржы Назаров ұлысына Әбілқайыр хан бастаған 13 мындай қазақ-қарақалпақтар әскері 50 қалмақты тұтқынға алып, Доржы Назаровтың иелігінен мал айдап кетті. Сонымен қоса, қалмақтардың көрші қоныстарына шабуыл жасап, 400 адам шамасында тұтқын алып, сан жетпес ірі қара мал айдап кетті .
1724 жылдың шілдесінде қазақтар мен қарақалпақтардың біріккен әскери бөлімдерінің қалмақ ұлыстарына шабуылы ұйымдастырылды. Сөйтіп, Кіші орда өзінің бұрынғы шекарасы болған Жем өзеніне жетті. Онымен тоқтамай, өзеннің оң жағасына өтіп, Жайыққа дейін жетті. Осындай халық басына түскен ауыр кезеңде, билеуші топтарды ымыраға итермелеп, бірігуге ынталандырған қазақ билері мен батырлары болды. Олар 1726 жылы қазақ билеуші топтарының бастарын қосып, Ордабасы деген жерде (Оңтүстік Қазақстан облысы) құрылтай өткізеді. Қаралған мәселе: жоңғарларды қазақ жерінен қуып шығу, елді, жерді қорғау, күресті жандандыру. Кіші жүздің ханы Әбілхайыр біріккен қазақ жасақтарының қолбасшысы болып сайланады.Бұл жөнінде А.И.Левшин ортақ іс сол арада бір-біріне адалдыққа ант беру арқылы қастерленгендігін, төнген қауіптің өзара қырқыстарды бітістіргенін және ортақ жауды ежелгі қырғыз-қазақ жерінен қуып шығудың негізі қаланғандығын атап көрсетеді .
1726 жылдың күзінде Әбілқайыр мен бірге басқа да қазақ хандары мен сұлтандары бастаған 10 мың қазақ әскери жасағы Черен Дондук хан мен Доржы Назаров иеліктеріне басып кіреді. Қазақ әскер жасақтары бұл жолы шабуылды қалмақ патшасы ұлыстарына жасады. Бұл жорықта қазақ әскер жасағының саны 10 мындай болса, қалмақтар 30 мың жауынгердей әскер жинады. Алғашында жеңіс Әбілқайыр әскерінің жағында болды. Бірақ көп ұзамай Жайыққа жетпеген қазақ жасағына қалмақтың әскері кезікті. Қиыншылыққа кездескен әскер дереу қорғанысқа әзірленіп "түйе қорған" жасауға көшті. Бұл әскери әдіс бойынша, жау шабады деген жақтарға қатар-қатар түйелерді қойып, аяқтарын буып тастайды да, үстерінен қалың киізді сулап жабады. Мұндай бекініс жауды жақындатпай садақпен, мылтықпен бірер күн қайтаруға жақсы. Кіші жүз ханы Әбілқайырдың бұл әскери жорығының нәтижесі саяси келісімсөз жүргізумен аяқталды .
Батырлар - Бөгенбай, Наурызбай, Қабанбай, Малайсары, Қойгелді; Қарасай т.б. күш жинап 1727 ж. Бұланты өзенінің, 1728 ж. Шұбартеңіз көлінің, 1729 ж. Балқаш көлінің оңтүстігінде - Аңырақай деген жерде жоңғар әскерлеріне күшті соққы беріп, осы шайқастарды жеңіспен аяқтайды. Бұл жерде қазақ батырлары мен Абылай сұлтанды айтпауға болмас. Қай-қайсынын алсақ та қалың қол бастап, ел қорғаған, ақыл-парасатымен, ержүректілігімен, ел есінде қалған азаматтар. Қазақ жасақтарының ерлігі Бұхар жырау шығармаларында айқын көрсетілген
Қазақ жеріне көз алартуын қоймаған қалмақтарды Әбілқайыр хан бастаған Кіші жүз жасақтары Қобда, Темір, Ойыл, бойларынан Каспий жағасына дейін ығыстырды. Ойылдың жоғарғы ағысындағы шайқаста қалмақтар жеңілді. 1738 жылы Әбілқайыр бастаған шамасымен 22 800 әскери жасақ Еділ қалмақтарына шапты .
Жоңғария мен Цин империясының арасындағы қайта басталған әскери әрекеттер қазақ - жоңғарлар арасындағы әскери қақгығыстарды тоқтатты. Кіші жүз ханы бұл жағдайды өзіне жағымды пайдаланғысы келіп, жоңғарларға ес жидырмайтын шабуыл жасағысы келді. 1730 жылы Балқаштың оңтүстік-шығыс жағалауында Ит-ішпес жерінде Әбілқайыр жоңғарларға тағы бір шабуыл жасады.
Әскери дарындылығы мен шеберлігі арқасында, әрі шайқастарда ержүректілігін көрсете білген Әбілқайыр қазақ халқының кең даласында үлкен атаққа ие болды Әбілқайыр көрші елдердің шабуылын болдырмауда белсенді ішкі саясат жүргізді. Ол тек жоңғармен күш алысқан жоқ, Еділ қалмақтарымен, башқұрттармен, Жайық орыс-казактарымен де күш сынасты. Әбілқайырдың әскери ержүректілік пен шеберлік қасиеттері тек жау қатарында ғана емес, сонымен қатар қазақ халқының ақсүйектер арасында да атақ пен құрметке толы болды.
Әбілқайыр тамаша саясатшы, ел билеуде ерекше көзге түскен әккі билеуші ғана емес, сонымен қатар Орта Азияға жаужүрек қолбасшылығымен атағы кең тараған сардар.
Кіші жүз ханы Әбілқайырдың өз заманындағы басқа әскербасшыларынан айырмашылығы -- бірнеше майданда қатар соғысуы, ол, Еділ қалмақтарымен, башқұрттармен, Жайық орыс-казактарымен, жоңғарлармен, сондай-ақ Хиуа хандығымен күш сынасты.
Қорыта келгенде, Кіші жүз ханы Әбілқайырдың үлкен әскери жетістіктері - 1726 жылы көктемде Торғай даласында Бұланты өзені бойында, "Қалмақ қырылған" деп аталған Қара сиыр деген жерде, 1729 жылы Балқаш көлінің солтүстік-шығысында Аңырақай даласында үш жүздің әскери күшіне бас қолбасшы болған Әбілқайырдың үлесімен жоңғарлар талқандалды.
Бұл жеңістер қазақ халқына ең қажет кезінде тыныс берген аса елеулі тарихи оқиғалардың бірі болды. Әрине сөз жоқ, ұлы жеңістердің басты кепілі -- қазақ халқының өзара ішкі ынтымақтықпен тізе қосып күресуінде екенін ескергеніміз жөн. Сонда да, жеке ерліктерімен жан аямаған батырлар болғанымен де үш жүздің әскери жасағының күшін біріктіріп ұрыс даласында үйлестіруде Әбілқайырдың жөні бөлек .
Бұндай жеңістерге жету негізі - Әбілқайырдың жауды қоршауға алып, тылмен байланысын үзіп, жеке-жеке жойып отыру әскери әдісін қолдануы. Жалпы, оның жоңғар шапқыншылығына қарсы күресте зор ерлік көрсеткенін көптеген зерттеушілер сүйсіне жазды.
Ғасырдан ғасырға өткен бұл шайқастарда жеңушілер де, жеңілушілер де тарих көріністерінде орын алды. Сол дәуірдегі екі ірі халықтардың соғысы бірін-бірі әлсіретті. Әсіресе қазақ халқының зардаптары ауыр еді. "Қалмақ қырылған" шайқасының, "Аңырақай" шайқасының жеңістері қазақ халқының еңсесін көтеріп, жауға қарсы бірігу идеясын туғызды.

1.3 Әбілқайыр ханның дипломатиялық қызметі

Әбілқайыр хан өзінің хандық билігін жүгізу барысында дарынды дипломат-мәмілегер екендігін көрсете білді. 1717-1718 жылдары Кіші және Орта жүз жеріне енген башқұрттар қазақтардың мыңдаған жылқысын қуып әкеткен. "Қазақ-башқұрт" жанжалының саяси астарын сезген қазақ хандары әскери әдістермен шектеліп қана қалмай, дипломатиялық тәсілдерге де мән берді. Әбілқайыр хан қазақ - башқұрт қатынастарын реттеуде жоңғарларға қарсы қос одақ болу жөнінде ұсыныс жасап, Уфа қаласына Елмет Баулықовты, Сапа, Етмәмбет, Бақырман, Бәйбек, Төлебай батырлар бастаған елшілікті жіберді (1718-1719 жылдар). Бірақ-та Ресей мемлекеті бұл ұсыныстан қашқақтайды. Өйткені, Ресей мемлекеті басқа саясатты көздеген еді. Ол Жоңғарияны Қытайға қарсы қойғысы келді .
Өз кезегінде орыс патша өкіметі қазақ қауымының ішкі сырын ұғуға, қай жағынан тор қою керектігін айқындауда әрбір ханмен жеке келіссөздер жүргізіп, олардың бір-біріне деген ой-пікірлерін білуде елшіліктер жіберіп тұрды. Бір сөзбен айтқанда, елшіліктер арқылы патша әкімшілігі қазақ халқының ішкі жағдайын біліп, әрдайым саяси хабарда болды. Қазақ халқының жан-жағынан жау анталап, саяси жағдайының тұйыққа батып отырғаны Ресей өкіметі үшін әбден тиімді болды. Ол қазақ халқының дипломатиялық табысқа жетуіне, әлсіреген саяси ахуалын күшейтуге жол бергісі келмеді .
Әбілқайыр хан 1726 жылы Санкт-Петерборға қазақ - башқұрт арасындағы жер дауын реттеу үшін, яғни Жайық өзені аралығындағы жерлерге көшіп-қону құқығын алу, қазақ көпестерінің Ресейге емін-еркін өтуін қамтамасыз ету жөніндегі тапсырмамен Қойбағар Көбекұлы бастаған елшілік жіберді.
XVIII ғасырдың ортасында Жайық орыс-казактар мен қалмақтардың арасындағы жерлерді қазақ халқы өздеріне заңды жерді қаратып алу үшін, олармен талай рет соғысты. Ресейлік өкілдер арқылы шешуге де талпыныс жасады. Олар патша өкіметінен Жайық, Тобылдың бойларында еркін көшіп-қонып жүруге, сол кездегі орыс бодандары қалмақтар мен башқұрттардың қазақтарға шапқыншылығын тыюға кепілдік алуға талай рет әрекеттенген.
1726 жылдың 18 қаңтарында Қойбағар Көбеков бастаған Кіші жүздің бірнеше сынды игі жақсылары Петерборға, Сыртқы Істер алқасына өтініш-хат тапсырды. Қазақ көсемдерінің бұндай іс-әрекет қимылдары нәтиже бермегеннен кейін Әбілқайыр хан мен Орта жүз билеушілері қалмақтарды Жайық жағасынан күшпен ығыстырып, қазақ жайылымдарын кеңейткісі келді.
1726 жылдың күзінде Әбілқайырмен бірге басқа да қазақ хандары мен сұлтандары бастаған 10 мың қазақ жасағы Черен Дондук хан мен Доржы Назаров иеліктеріне басып кірді. Қазақ жасақтары бұл жолы шабуылды қалмақ патшасы ұлыстарына жасады. Бұл жорықта қазақ жасағының саны 10 мыңдай болса, қалмақтар 30 мың жауынгердей жасақ жинады. Алғашында жеңіс Әбілқайыр әскерінің жағында болды. Бірақ, көп ұзамай Жайыққа жетпеген қазақ жасағына қалмақтың әскері кезікті. Қалмақтар мен қазақ халқы төрт күн бойы қақтығысып, тек бесінші күні екі жақ тынышталғаннан кейін келісім жүргізе бастады .
Келісуші жақтар: "Бұдан былай екі жақта бір-бірімен жауласпай, тату өмір сүруге, екі жақ осы келісім болған күні туылған жас өспірім өсіп, ат мінгенше жауласпауға анттасты". Келісімсөз барысында аманаттар беру мәселесі де қарастырылды. Бұл келісім 1731 жылы, Еділ қалмақтары тарапынан бұзылды .
Бұл жорықты қорытындылай келсек, қазақ хандары мен қалмақтардың қарым-қатынасы әскери қақтығыстан гөрі саяси жағынан маңызды орын алды. Әбілқайыр хан бастаған қазақ билеушілерінің Еділ қалмақтарымен жасасқан мәмілегерлік қадамы қазақ халқы үшін өте маңызды болды. Себебі, белгілі бір уақытқа болса да, қалмақтар жағынан ту сырты тыныш болды және жоңғарлардың әскери-саяси агрессиясына толық көңіл бөліп, әскери күшті осы халыққа қарай түгел жұмсауға мүмкіндік берді. Осы ретте ғылыми еңбекте кездесетін: "Әбілқайыр ханның жаулары Еділ қалмақтары мен башқұрттар, бірақ қалмақтармен бітісуі де оңай, соғысуы да оңай" - деген сөз жолдары еске түседі .
1732 жылы Кіші жүзге келген елшілікте: "Черен Дондук Ресейдің қолшоқпары болып кетті (Черен Дондук Еділ қалмақтарын осы кезде билейтін), біз оған қарсы көтеріліс бастадық, бодандықтан бас тартыңдар, одақ болайық" - деген ұсыныстар айтылды. Қалмақ елшілеріне Әбілқайыр: "егер орыс өкіметі сендерге қарсы шығуға жарлық берсе, оны орындау үшін барлық күшімді саламын" - деп мәлімдеді. Кіші жүз ханы Әбілқайырдың бұл берген жауабы әрине, қалмақтарды қатты алаңдатты. Бұл жауап Әбілқайырдың Ресейдегі өз позицияларын нығайтуға бағытталды.
Саясаттағы өз ұпайын ойлаған Әбілқайыр, 1732 жылдың 21 мамырында Анна Иоанновнаға жолдаған хатында қалмақ билеушісінің қазақтарды Ресейге қарсы қоюға тырысқаны, өзінің Доржыға Ресейге қарсы күресінде көмектесуден бас тартқанын хабарлады .
1736 жылы Әбілқайыр хан елшілік арқылы Орынбор бекінісіне хат жолдайды. Ол 1735-1736 жылдардағы башқұрт көтерілісі басшыларының бірі Қылмекпен біріккен қырғыздар Ресейдің мемлекеттік кеңесшісі И.Кирилловқа оның жасағымен қауіп төніп тұрғанын, Уфа мен Қазанға дейінгі елді талан-таражға шығаруға әзір екенін айтып берді және олар осы жағдайды алдын-алу үшін орыс елшісін жіберсе екен деген тілегін білдірді. Орынбордағы Әбілқайырдың аманаттағы ұлы Ералы сұлтан коменданттан елші ретінде Джон Кэстльді жіберуін сұрайды .
1736 жылы көтеріліс күшейді. Әбілқайыр орыс әскеріне көмектесемін деп башқұрт елінің жеріне келді, "Көтерілісті тоқтатындар, бүкіл башқұрт халқына орыс императрицасымен жақсы қарым-қатынасты мен ғана орнатып бере аламын",- деп олардан сый-сияпат алғанымен қоса, өзінің ұлдарының бірін башқұрттарға хан етіп тағайындату қамымен жүрген. Ханның көтерілісші башқұрттар арасында жүргенінен күмәнданған орыс патша, ханға көмегі үшін алғыс айтып, башқұрт елінен қайтуын сұраған .
Келесі жылы Әбілқайыр башқұрт еліне қайта келіп, беделді башқұрт батырларының бірінің қызына үйленді. Осы заман саясатының мәмілегерлік тәсілдерінің бірі ретінде -- үйлену, құда болу қазақи әдет-ғұрыптары қолданылды.
1738 жылдың сәуір айының аяғында башқұрттардың бір тобымен бірігіп,Әбілқайыр Орск маңына қоныстанған бейбіт башқұрттарды тұтқындап, қалаға кірді.
Ханның бұл қылықтарынан қатты сескенген Орынбор экспедициясының бастығы В.Н. Татищев Кіші жүз ханына еріп жүрген башқұрттарды тұтқындауға ордер береді. Алайда, өз қызметшісінің мұндай оқиғаларға жұмсақ жаза жариялағанын қолдамаған патша өкіметі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.