Қажеттіліктерде тоқталып өттік
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
М.Х.ДУЛАТИ АТЫНДАҒЫ ТАРАЗ ӨҢІРЛІК УНИВЕРСИТЕТІ
ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ ПӘНІН ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ АКСЕОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Тараз 2020 ж
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ ПӘНІН ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Рухани-адамгершілік білім беру жаһандық дағдарыстан өту
тәсілі ретіңд ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1. Сана арқылы оқыту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 11
2 ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ САБАҒЫНЫҢ АКСЕОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Өзін-өзі тану сабағының құрылымдық-мазмұндық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... . 18
2.2..Өзін-өзі тану сабағының ұйымдастыру ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 20
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Өзін-өзі тану рухани-адамгершілік тұрғыдан білім берудің басты мақсаты - жас буыны қатпаған жеткіншек ұрпақтарымыздың санасында жалпыадамзаттық құндылықтар және рухани адамгершілік тұрғыдан тәрбиелеу ,жақсы іс-әрекеттерге баулу, оқушылардың өзін оңды қабылдауын қалыптастыру, адамның жоғарғы мақсаттарын түсінуі сынды әрекеттер іске асырылады.
Аталған тақырыпқа сәйкес бірқатар міндетіӨзін-өзі тану адамгершілік-рухани білім беру бағдарламасын толық меңгеруіне бағытталған. Оқу-әдістемелік құрал практикаға бағытталған интегративті курс Өзін-өзі танудың теориялық және аксеологиялық негіздері атты элективті пәні мазмұның зерделуіне көмек жасайды .
Зерттеудің негізгі мақсаты:өзін-өзі тану пәні бойынша сабақ беруге болашақ мүғалімдерді теориялық және рухани тұрғыдан дайындық
Зерттеудің міңдеттері:
Өзін-өзі тану адамгершілік-рухани бағдарламасының теориялық негіздерімен студенттерді таңыстыру;
Өзін-өзі тану адамгершілік-рухани бағдарламасының әдістемелік негіздерімен студенттерді таңыстыру;
Өзін-өзі тану адамгершілік-рухани бағдарламасын жүзеге асыру практикалық біліктерді қалыптастыруына көмек көрсету.
Пәнді оқу нәтижесінде студенттерде келесі :
өзін-өзі тану теория, оқыту әдістемесі мен туралы түсінік беру;
өзін-өзі тану теориясы мен тәжірибе мазмұның, мақсаттары мен шарттарын ашу;
өзін-өзі тану оқыту үдерісін ұйымдастыру іскерлтерді қалыптастыру.
Пәнді оқу нәтижесінде студенттер келесіні істеу білу қажет:
- өзін-өзі тану педагогтың мектепте, отбасында, өмір сүру ортасында, жастар мен балалар қоғамдарында және ұйымдарында баланың тұлғалану
үдерісінің дамуына тікелей әсер ету әдістерін қолдану;
- өзін-өзі тану пәні оқыту жолдарын жүзеге асыру.
Пәнді жетік оқу нәтижесінде студенттердің бойынан
өзін-өзі тану теориялық пен аксеологиялық негіздерін жүзеге асыру түрлі теориялар, тұжырымдамалар, жолдарды талдау мен сын тұрғысынан баға беру әдіс-тәсілдерін.
өзін-өзі тану пәні бойынша сабақты өткізу технологиясымен, инновациялық жобаларға қатысу жолдарын меңгеріп алу қажет:
Зерттеу пәні:Педагогикалық мамандыққа кіріспе, Педагогика, Өзін-өзі тану
Зерттеу әдістері:
- құжаттық талдау әдісі;
- психодиагностикалық әдістер;
- тренинг жаттығулар.
Зерттеудің болжамы: Білім беру барысында студенттерге Өзін-өзі тану пәні бойынша оқу бағдарламасының аясында жаңартылған теория және осы бағдарламасының құрылымы ұсынылады, болашақ ел үмітін арқалаған мұғалімдер педагогикалық іс-әрекетінің оңды көзқрастары мен дүниетанымдық мәселелерді шешуге үйренеді.
ТАРАУ. ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Рухани-адамгершілік білім беру жаһандық дағдарыстан өту тәсілі ретінде
Отбасында, мектепте, қоғамдық орындарында үлкендер мен бала арасындағы сыйластық, махаббат пен мейірімділік, шапағат шуағы мен ізгілік нұрына бөленуі тиіс. Өйткені біз баланы адал еңбек етіп, елін, халқын сүюге тәрбиелеп отырмыз. Сондықтан ұл - қызымызға көзбе - көз айтқан сөзіміз, берген тәрбиеміз жүректен-жүрекке жетсе, қандай ғанибет
Сара Алпысқызы.
Рухани тәрбиенің маңыздылығы Василий Сухомли́нский (1918-1970 жж.) Бала кезде үш жастан он екі жасқа дейінгі аралықта әр адам өзінің рухани дамуына қажетті нәрсенің бәрін де ертегіден алады. Ертегінің рухани тәрбиелік мәні зор. Ол балаға рухани ләззат беріп, қиялға қанат бітіретін, жас баланың рухының өсіп жетілуіне қажетті нәрсенің мол қоры бар рухани азық - деп атап көрсеткен болатын.
Руханилықтың негізінде адамның мінез-құлқы қалыптасады, ар - ұят, өзін - өзі бағалау және адамгершілік сапалары дамиды. Мұның өзі мейірімділікке, ізгілікке шақырады.
Адамгершілік тақырыбы - мәңгілік. Жас ұрпақтың бойына адамгершілік қасиеттерді сіңіру - ата-ана мен ұстаздардың басты міндеті. Адамгершілік әр адамға тән асыл қасиеттер. Адамгершіліктің қайнар бұлағы - халқында, отбасында, олардың өнерлерінде, әдет-ғұрпында. Әр адам адамгершілікті күнделікті тұрмыс -- тіршілігінен, өзін қоршаған табиғаттан бойына сіңіреді.
Мен үш қасиеттімді мақтан тұтам Олар: жалған айтпадым; жақсылықты сатпадым; һәм ешкімнен ештеңені қызғанбадым.
Рухани - адамгершілік - адамдарға деген ізгі ниеттілік, құрмет, жанашырлық пен сенім, кеңпейілділік, басқалардың мүддесі үшін жан аямаушылық сияқты жеке қасиеттерді қамтиды. Бір минутқа да күмәнданбаймын осы бір болмыстың барлық ежелгі сұрақтарына жауап беру үшін жалпыадамзаттық құндылықтарды жаңғырту керек, өзіңнің бастауыңа оралуың қажет. С. А. Назарбаева.
Өзіңді өзің танысаң істің басы... Ш. Құдайбердіұлы ( 1858-1931) Ол бүкіл батыс Европа, Шығыс елдері ғалымдарының, философтарының еңбектерін зерттейді және өз тұжырымын жасайды. Мысалы: Үш анық еңбегінде, жалпыадамзатты жаратушы бір күш бар - ол бірінші анық- дейді. Ал, рух өлмейді, жан мәңгілік - бұл екінші анық - деді. Үшінші анық - арұждан деп, оны білімнен де, ғылымнан да, бәрінен де жоғары қояды. Жалпыадамзаттық құндылықтар адам бойында тумысынан болады. Рух дегеніміз жалпыадамзаттық құндылықтардың жиынтығы.
Жалпыадамзаттық құндылықты оқыту Оқыту үрдісіне
жалпыадамзаттық құндылықтарды енгізу арқылы адамның рухани өсуіне жағдай жасаймыз. Мәңгілік құндылықтар білімнің негізгі өзегі болып табылады. Жалпыадамзаттық құндылықтарды адамның бойынан жарыққа шығару ізгілікке апарады, яғни, мінезін өзгертуге болады. Адамның жақсылыққа ұмтылуы, ақиқатқа жүгінуі оның болмысынан ішкі жан дүниесінде бес құндылықтың бар екенінің дәлелі. Мейірімді мінесіз адам білімді адам болып саналмайды.
Қазіргі замандағы жаһандық мәселелер Жаһандану ұғымы, жалпы алғанда, әлемдік өркениеттің аса маңызды өлшемдерінің жалпыадамзаттық өлшемге ие болуы деп түсіндіріледі. Бүкіл әлемдік даму үдерісі жаһандануға алып келмей қоймайды. Бұл үдеріс бүкіл әлемдік жалпыадамзаттық құндылықтардың тұтастығын талап етеді.
Жеке тұлғалық
Қоғамдық
Экологиялық
Зияткерлік (ақпарат көп, бірақ жүйелі
ойланудың, зерделеудің жоқтығы).
Экономикалық(мамандар көп, бірақ көп)
мәселе де
Ресурстық(1800 жылдан 2007 жыл аралығында жер асты отындарын
(мұнай, көмір, т.б.) жағу нәтижесінде ресурстардың сарқылу қаупі).
Эмоционалдық
(балалардың назар қою төмендігі, ЖАҚ дұрыс түсінбеуі, жүйкенің жұқаруы).
Саяси(әлемде жатқан қақтығыстар, көтерілістер)
болып саяси
Климаттық(адамның
шаруашылық жүргізу нәтижесінде шығарылатын парниктік газдардың жартысы атмосферада қалады. Парниктік газдар жаһандық жылынудың бірден бір себебі).
Тәндік (біздің мінез- құлқымыз тән ауруына себебін тигізеді, ауру балалар көбейеді,
суицид, ЖИТС т.б.)
Отбасылық (неке, отбасын бағаламау,
ажырасу)
Мәдени (мәдени ошақтарға бармау және кітап оқу төмендігі).
Білім беру (ғылыми атақ көп, бірақ дұрыс ойдың болмауы).
Табиғи (қышқылдық жаңбырлар, озон тесіктері, парниктік әсерлер).
Адамдар арасындағы өзара байланыстың субьективті бастан өткеріліп, обьективті түрде бірлескен іс-әрекет пен қарым-қатынас үрдісінде адамдардың бір-біріне әсер етуі тәсілдерімен және мінез-құлықтан көрініс береді. Қоғамдық дағдардыстың себебі болып қоғамдық қатынастардың барлық түрлерінде көруге болады. Табиғи байлықтың өзгеруіне, ресурстарға, қоршаған ортаның ластануына,табиғи байлықтардың азаюына, табиғи байлықты қолдану туралы заңына байланысты дағдарыс.
Адамдар арасындағы өзара байланыстың субьективті бастан өткеріліп, обьективті түрде бірлескен іс-әрекет пен қарым-қатынас үрдісінде адамдардың бір-біріне әсер етуі тәсілдерімен және мінез-құлықтан көрініс береді. Қоғамдық дағдардыстың себебі болып қоғамдық қатынастардың барлық түрлерінде көруге болады.
Зияткерлік дағдарыс
Европалық бір топ ғалымдардың жаңа зерттеулерінің нәтижесі бойынша, қазіргі адамдардың жүз, екі жүз жыл бұрын өмір сүрген ата - бабаларынан ақыл-ойы бойынша төмендігін көрсетті. Айырмашылық ақыл - ой коэффиценті (IQ) бойынша 14 балды құрады.
Дэвид ди Сальвоның айтуы бойынша, IQ әрбір он жыл сайын 1,23 балға төмендеп отырған, жалпы алғанда зерттеу жұмыстары жүргізілгеннен бастап 14 балға төмендеген.
Зерттеу жүргізгендердің бірі ағылшын ғалымы Майкл Шайердің айтуы бойынша, оның себебі - адамның зияткерлік дамуына мүмкіндік бермейтін, қазіргі мәдениет, компьютер заманы.
Эмоционалды күйіну(ағылш.Burnout) түсінігі ұзақ мерзімді өзіндік дәрменсіздік, қажу, әрекетсіздік күйін білдіреді. Бұл терминді 1974 жылы американдық ғалым Дж.Х.Фрейденбергер кәсіби көмек кезіндегі толық эмоционалды атмосферада клиенттер мен науқастармен қарқынды және тығыз қарым-қатынаста болатын сау адамдардың күйзелістік жағдайларын сипаттау үшін еңгізген. Эмоционалды дағдарыс нәтижесінде, неврологиялық ауытқуларға, психосоматикалық ауруларға алып келуі мүмкін. (Ш.А.Амонашвилидің атасы жайында Жүрекке ой салу жайында мысал). Рим клубы -1968 жылы құрылған әлемдік саяси, қаржылық, мәдени және ғылыми элитаның өкілдерінен біріктірілген халықаралық қоғамдық ұйым Ғылыми-техникалық революция дәуіріндегі адамзат дамуының ерекшеліктерін терең түсіну мақсатында итальяндық экономист А. Печчеи Рим клубы президентіне сайланды. Оған әлемдегі 30 дамыған елдердің 100-ге тарта белгілі ғалымдары, қоғам қайраткерлері, бизнес өкілдері енген. Рим клубының негізгі бағыттары: адамның қажеттіліктері мен тұтынушылықтарына шек қою. 1972 жылы Рим клубы алғашқы баяндамасында: табиғи ресурстардың сарқылғандығы, апатты жағдайлардың орын алғандығы көрсетілген. Нәтижесінде көптеген елдерде қоршаған ортаны қорғау туралы заңдар қабылданды. Тұтынушылық идеология тұлғаның рухани дамуына нұқсан келтіреді. Шығу жолы: жаңа аскетизм идеологиясын қабылдау. Материалдық құндылықты рухани құндылыққа қайта бағдарлау қажет. А.Печчеи: Адам өзін-өзі өзгертуді ойлауы керек. Өндірістің ұлғаюын тежеп, тұтынушылық идеологияны рухани жетілуге қайта бағыттауы тиіс. Мәселенің шешімі - адамның рухани дүниесінде. Философтардың пікірінше, адамзаттың ең негізгі, өзекті мәселелері экономикалық та, саяси да, ғылыми да емес, ең бірінші - рухани-адамгершілік. Конфуций Б.з.б 551ж -Данышпанның жауабы: Гун ақылды,бірақ жалқау, Лу ержүрек, бірақ ақылды емес, Чжан еңбекқор, бірақ қызғаншақ. Гун ақылдың жалқауға бақыт әкелмейтінін білмейді. Лу ержүректіктің абайламаса өлімге апаратынын білмейді. Чжанның еңбекқорлығы қызғаныштықпен бірге өмір сүре аламайтынын білмейді деп жауап беріпті. Жаһандық мәселелерді тек адамның қасиеттерін өзгерту арқылы ғана шешуге болады. Ол үшін жаңа гуманизм қажет. Оған кіретін құндылықтар: жаhандық (ақиқат, тыныштық); - әділетке деген сүйіспеншілік (сүйіспеншілік, дұрыс әрекет); - зорлыққа наразылық білдіру; (қиянат жасамау); Адамның жаны тыныш болса, отбасында татулық орнайды Отбасында тыныштық болса, қоғамда татулық орнайды Қоғамда тыныштық болса, мемлекетте татулық орнайды Мемлекетте тыныштық болса, бүкіл әлемде татулық орнайды Өзін-өзі тану әлемінде әр баланы керемет рухани күш иесі деп қарап қуаттандырсақ, жүрегі нұрға толы, жан-жағына шуағын шашып тұрған мейірімді адал, елін, жерін, тілін, отбасын сүйетін адал адам тәрбиелейтініміз сөзсіз. С.А.Назарбаева Өзін-өзі тану жобасы аясында іске асып жатқан рухани-адамгершілік білім жүйесінің мәні ерекше. Қорытынды: Рухани-адамгершілік - жалпыадамзатты біріктіреді. Рухани-адамгершілік - әрбір адам бойындағы сүйіспеншілікпен, ақиқатты тануымен, ар-ождандық қасиеттері мен құндылықтарымен ерекшеленеді. Руханилық - өмірде аса маңызды да биік нәрсенің бар екеніне обастан-ақ саналы немесе саналы емес бағдар. Ол адамның шындыққа, мейірімділікке, сұлулыққа деген табиғи, үнемі қажетті іңкәрлігі мен құштарлыққа ұмтылысынан көрінеді. ХХ ғ. басында ғылымның қолдану аясының кеңейуі жаңа технологияны игеріп өнеркәсіпті елдерде өмір сүретін миллиондаған адамдардың тіршілігінің өзгеруіне және оларды жаңа экономикалық жүйеге біріктіруге алып келді. Әлемдегі елдердің ғылыми байланыстарының аясы кеңейіп, әлемдік ғылыми біртұтастық пайда болды. Осы қалыптасқан әлемдік ғылыми біртұтастық, бүкіл дүниежүзілік экономикалық бірігудің алғы бастамасы болды. Бұл үдерістің көріністерінің бірі ретінде алдыңғы қатарлы дамыған елдерде және әртүрлі континенттердегі ұлтаралық бірлестіктерде бірыңғай ұйымдастырушылық мәдениетінің түрлерімен жұмыс жүргізе бастады. Дүниенің тұтастығы дегеніміз -- дүниежүзілік көлемде өндірісті дамыту мен әлемдік мәселелердің туындауы негізінде пайда болған адамдар мен халықтардың өзара тығыз байланысы мен өзара тәуелділігі. Дүниенің тұтастығы -- қазіргі замаңцағы адамзат пен бірыңғай жалпы адамзаттық мәдениеттің қалыптасуына негіз болды. Демек, адамзат баласының басын біріктіретін жаңа заман мәде-ниетінің тағдыры -- адамзаттық құндылықтарға, гуманизмге, адам құқын қорғау қозғалысын дамытуға, ғылыми білім мен алдыңғы қатарлы технологияны дамытуға, ұлттық мәдениеттердің өзара байланысына, қоршаған орта мен өмірге, экологиялық қатынасқа тікелей байланысты. XX ғасыр дүниежүзінде түрлі мәдениеттердің өмір сүретіндігін жоққа шығар- ған, бірыңғайға келтірілген гуманистік моно-мәдениеттің екі үлгісін бастан кешірді. Оның біріншісі -- дүниежүзілік пролетарлық революция (сталинизм) идеясы. Ол таптық құнды-лықтарды асыра бағалауға негізделген. Екінші модель, бір ғана ұлттық мөдениеттің, бір ғана ұлт пен мыңжылдық рейх (герман фашизмі) мемлекетінің үстемдігіне негізделді. Бұл жағдайлардың салдарынан миллиондаған адамдар қазіргі заман мәдениетінің жалпы адамзаттық сипаты туралы идеяны басқаша қабылдады. Осы себепті мәдениеттің қарсы мәдениетке айналуы етек алып, әлеуметтік қозғалыстың бұрмаланған түрі пайда болды. Осы орайда, жалпы адамзаттық мәдениетке апаратын қозғалыстың өте күрделі процесс екендігін ерекше атап өткен жөн. Орын алған қарама-қайшылықтарды шешуде түрлі мәдени бағыттарды, көзқарастарды, пікірлерді есепке алмасқа тағы болмайды. Жалпы адамзаттық мәдениет-жолындағы қайшылыққа толы алғашқы Біз -- Олар жолы -- өте күрделі процесс, ал бұл формулаға сүйенсек тағылық заманға қайтып оралған болар едік. Тапсырма: Ғаламдық заманауи проблемаларды топтарда талқылау және оларды шешудің жолдары. Әр топ дағдарыстың бір түрінен қойылым және руханиадамгершілік білім берудің көмегімен одан шығудың жолдарын көрсетеді. Білімдік сферасын руханилық және ізгілік бағытында жаңартудың қажеттілігін топтарда талқылау. 1.2 Тарихи ретроспективте рухани-адамгершілік білім беру. Өзіңді-өзің тану-рухани өркендеудің түп тамыры және адамгершілік құндылықтардың негізі С.А.Назарбаева Әлемдік рухани тұлғалар рухани - адамгершілік білім туралы Әбу Насыр Әл - Фараби жас ұрпақтың сана-сезімін қалыптастыру үшін үш нәрсенің ерекшелігін жүйелеп, дәйектеп алу шарт дейді: 1. Баланың ішкі ынта-ықыласы, құмарлығы; 2. Ұстаздың шеберлігі, ар тазалығы; 3. Сабақ процесінің алатын орны. Фараби жасаған қорытындының басты түйіні -- білім, мейірбандық, сұлулық үшеуінің бірлігінде. 1.Адамның кемелділігі неде? 2.Бақытқа қалай қол жеткізуге болады? 3.Бақытқа апаратын мінез-құлық қандай? Адам ата-анадан туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды таниды. сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады. Естілердің сөздерін естіп жүрген кісі өзі де есті болады. Сол естілерден естіп, білген жақсы нәрселерді ескерсе, жаман дегеннен сақтанса, сонда іске жарайды, сонда адам десе болады - деп жазады. Он тоғызыншы қара сөзі Абай Құнанбаев Ұлы ойшыл, кемеңгер Әбу-Насыр әл-Фараби: "Адамдар бақытты болуы үшін біріне бірі көмектесіп отыру мақсатымен бірлескен қала ізгі қала болады. Халқы бақытқа жету үшін өзара көмектесіп отырған қоғам да ізгі қоғам болады. Қалалардың бәрі бақытқа жету жолында біріне бірі көмектесіп тұратын халық ізгі халық болады. Сол сияқты, халықтардың бәрі бақытқа ұмтылып, біріне бірі көмектесіп отырса, бүкіл жер жүзі ізгі болар еді" дегендей, осы асыл мұраларды, жалпыадамзаттық құндылықтарды көпшіліктің бірлесе әрекет етуі арқасында ғана қол жеткізуге болады. Сондықтан баршаңызды осы игі істің жолында олжа салуға мүмкіндігіңіздің бар екендігін айтқым келеді. Абайдың адамгершілік, әдептік нормалары І-талабы - мораль жағынан ұстамды, таза болу, сыпайы мінезді, жақсы құлықты, әділетшіл, шыншыл болу. Әдепсіз, арсыз, байлаусыз, сұрамсаң, өсекші, өтірікші, алдамшы, кеселді сияқты жаман мінездер мен әдеттерден, жарамсыз қылықтардан сақтанып, өзін одан жоғары санап, ондай қылықтарды бойына лайықсыз көрсе ғана, адам парасатты болады . ІІ- талабы - тұрақтылық, Қылам дегенін қыларлық, тұрам дегеніне тұрарлық, мінезде азғырылмайтын ақылды, арды сақтарлық беріктігі, қайраты бар болсын дейді. ІІІ-талабы - әділетшілдік. Әлеуметтік міндеті - дүниені белсене құрушы адамның бірі болып, халқы, Отаны үшін қызмет істеуі. Абай Құнанбаев 1845-1904 ж.ж. Махаббат, достық, бауырмалдық - адамның ең бір асыл қасиеттері. Ғабит Мүсірепов Әрбір ел келешегіне негізді балаларын тәрбиелейтін, даярлайтын мектебімен салмақ. Бір елдің тағдыры - мектебінің құрылысына байланысқан нәрсе. Бұл ескірмейтін игі сөз, өзгермейтін бір шындық. Қазақтың тағдыры, келешекте ел болуы да мектебінің қандай негізге құрылуына барып тіреледі. Мағжан Жұмабаев Адамгершілікке тәрбиелеу құралы - еңбек пен ата - ана үлгісі Ы. Алтынсарин Қай істің болсын өнуіне үш шарт бар: ең әуелі - ниет керек, одан соң - күш керек, одан соң - тәртіп керек. М.О.Әуезов ХХІ ғасырдың табалдырығын аттаған еліміз әлемнің 50 елінің қатарына кіруге бет алды. Сондықтан еліміздің туын асқақтатар білімді, білікті, адамгершілігі жоғары ұрпақ тәрбиелеу - біздің алдымыздағы ең басты міндет. Ал ұрпақ тәрбиесінде адамгершілік тәрбиесінің маңызы қай қоғамда, қай кезеңде болмасын күн тәртібінен ешқашан түскен емес. Оған дәлел Аристотельдің Ғылымда ілгері ұмтылғанмен, адамгершілігі ақсап жатса, ондай адамның алға басуынан гөрі, кері кетуі тезірек -- деген сөзі дәлел. Осы тұрғыда жалпы білім беру жүйесін ізгілендіру қажеттілігі, қазіргі таңда рухани - адамгершілік тәрбие беру өзекті мәселе ретінде қарастыралады. Бала тәрбиесі - мемлекеттің маңызды міндеті деген сөзді Платонның өзі де бекер айтпаған болар. Өйткені ұрпақ тағдыры дегеніміз - ұлт тағдыры. Әрбір қоғамның дамуына байланысты бұл мәселе әрқалай шешіліп отыр. Қазіргі таңдағы ағымда оңай болып отырған жоқ. Біз қайда бара жатырмыз, қандай ұрпақты тәрбиелеп жатырмыз, алдымызда не күтіп тұр деген сұрақ әрбір ата-ананың, әрбір педагогтың көкейінде тұр. Француз жазушысы әрі философы Жан-Жак Руссо өзінің Эмиль немесе тәрбие туралы атты кітабында баланы өмір сүруге үйрету керек деп жазған болатын, өйткені өмір сүру адамның - ең басты мақсаты мен міндеті. Ал өмір сүру дегеніміз өмірдің әрбір мезетін, әрбір көрінісін толыққанды, бар мүмкіншіліктерімен, мүшелерімен сезіну. Дана деп көп ғұмыр сүрген адамды емес, өмірді жан - жақты сезіне білген адамды атамаймыз ба?! Сондықтан да шәкірт оқу орнының табалдырығынан қандай да бір ғылым иемденіп қана емес, бірінші кезекте адам болып шығуы қажет. Ол өз жүрегі мен жанын өмірге және басқа адамдарға айқара ашқан, жалған қағидаларды ұстанбайтын, дүниеге өз көзқарасы бар тұлға болуы керек. Адам болу дегеніміз адамгершілік қағидалар мен құндылықтарды ұстану, өмірдің мәнін өзіңнен емес, басқадан көру. Өзің үшін! қағидасының Өзге үшін! ұстанымынан бәсең болуы. Адамгершіліксіз білімнің еш қажеті жоқ екендігін ХХ-шы ғасыр дәлелдеді емес пе?! Сол себепті де ұстаздың басты мақсаты - шәкірттерін адам болуға баулу деп тұжырымдауға тұрарлық. Әрбір пән, әрбір сабақ, әрбір тақырып осы мақсатты жүзеге асыруға бағытталуы керек. Керек десеңіз, олардың барлығы да тек осы мақсаттың құралы ғана. Ал егер де оқушы қандай да болмасын бір тақырыпты немесе бір пәнді білмесе, бұл қынжылуға тұрарлық жәйт емес, өйткені мұндай жетіспеушілікті аталған биік мақсат толықтырады. Басқаша сөзбен айтқанда, шәкірт оқу нәтижесінде қандай да болмасын пәнді біліп емес, адам болып қалыптасуы керек. Жан-Жак Руссо ХVIII ғасырда Бізде физиктер, геометрлер, химиктер, астрономдар, ақындар, музыканттар, суретшілер бар, алайда бізде азаматтар жоқ деп налып айтқан екен. Бір ғасырдан кейін орыс педагогы Н.И. Пирогов педагогикалық процестің мақсаты біздер адам қылу, саудагер, теңізші, солдат, заңгерлерді тәрбиелеу емес, адам мен азамат қалыптастыру деп Жан-Жак Руссоға үн қосады. Ғұлама хәкім Абайдың негізгі ұстанымы да Адам бол! еді ғой... Абай өзін өзгеден артық санайтын адамнан бойын тартып, тіксініп қана қоймай, оны адам қатарына қоспаған. Адам мен адам бір-біріне тең тұтқанда, тегін сыйлағанда ғана сүюі мүмкін. Адам баласын осылай сүйе алған Абай Адамның баласы - бауырың, Адам баласына адам баласының бәрі - дос, Адамзаттың бәрін сүй, бауырым деп деген нақыл сөздерінен білуге болады. Аса зор гуманистік сүйіспеншілікпен айтылатын мұндай ауқымды, құдіретті сөзді тек кеудесінде Жер шарындай алып жүрегі бар Абай сынды тұлға ғана айта алса керек. Сондықтан талай-талай ұлылардың тәлімтәрбиелік әдеп-қағидаларын, өмірлік ғибратты өсиеттерін жастарымыздың санасына сіңіру, жалпыадамзаттық құндылықтарды игерту білім беру жүйесіндегі қажетті шарты болып табылады. Тапсырма: Адамзаттың ұлы ұстаздарының өмірі мен ілімін нелер біріктіретінін топтарда талқылау. (Сократ, Аристотель, Конфуций, ЛаоЦзы, М.Монтень, Р.Декарт, Э.Кант). Қазақ мәдениетіндегі рухани-адамгершілік білім беру дәстүрлерін топтарда талқылау (әл-Фараби, А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев, Ы.Алтынсарин және басқалар). Топтағы жұмыс: Адамзаттың тарихи мұрасы ретіндегі барлық діндердің бірлігі туралы флип-чат жасау. 1.3 Сана арқылы оқыту. Өзін-өзі тану мен өзін-өзі тәрбиелеу-жеке адамның өз кемістіктерін жою мақсатында жасайтын саналы, жүйелі іс әрекеті және жекелігін қарастыратын әлеуметтік талаптарға жауапкершілігін дамытатын жағымды қасиеттерін қалыптастыру үрдісі. Өзін-өзі тану мен өзін-өзі тәрбиелеу күрделі құбылыс ретінде үнемі философтарды,психологтарды,физиолог тарды және педагогтарды қызықтырған және қызықтырады. Философтар негізінен қоғамның және жеке адамның дамуындағы өзінөзі танудың теориялық сұрақтарын қарастырады. Психолгтарды өзін-өзі танудың табиғаты қайнар табиғаты,қайнар көзі және үрдістері қызықтарады. Педагогтарды тәрбиелеу мен өзін-өзі танудың өзара байланысын, өзін-өзі тәрбиелеудің өсіп келе жатқан ұрпақты қалыптастыратын жай факторлар жүйесіндегі рөлін анықтайды. Сырт адам өзін кім деп есептесе сол болады-деп тұжырымдады, яғни материалдық мәдени,саяси және тәрбиелеу жағдайлары-жеке адамның қалыптасуында мағанасы бола бермейді деген ой атады. Осындай позицияны християндық философтар да осындай, олар өзін-өзі тәрбиелеу рухтың өзін-өзі танудың,оның өнегелі өздігінен жетілуін қамтамасыз етеді деп санайды. Кезінде теоретикалық өзін-өзі тәрбиелеуді тек және адамның маңызды үрдісі ретінде қарастырған.Бұл теорияны өкілдері өзін-өзі тәрбиелеуін көздеген мақсатын, тәсілін жеке адамның өзінде көреді. Басқаша айтқандай өзін тәрбиелеу жеке адамның ңаша өздігінен жетілу үрдісі ретінде қарастырған. Шынында да өзін-өзі тәрбиелеуді әлеуметтен байланыстырады және белгілі әлеуметтік пәндерге қызмет етеді. Өмір сүру үшін адам еңбек етуі керек,еңбек ету үшін, ол табиғатпен және адамдармен түсуі міндетті.Жалпы қоғам үнемі дамып отырады, сондықтан өмір қарқынының артынан үлгеру үшін әр кім өзін тәрбиелеуге міндеті. Адам тек сыртқы әлеуметтік жағдайларға бейімделіп қана қоймайды және оларға белсенді түрде ықпал етеді. Сонымен,өзін-өзі тәрбиелеу, тәрбие сияқты жеке адамды қалыптастырудағы қоғамдық міндетті атқарады.Тәрбие сияқты, өзін-өзі тәрбиелеу жеке адамның өнегелі-психологиялық қасиеттерінің қалыптасуына мақсытылығы, ерікті, сналы үрдісі. Сондықтан өзін-өзі тәрбиелеуді жеке адамның қоғамдық талаптағы және жеке даму бағдарламасына жауап беретін қасиетерінің қалыптасуына бағытталған саналды, өзімен жасалатын жоспарланған жұмыс ретінде сипаттауға болады. Яғни, өзін-өзі тәрбиелеу деп қажеттілік сыртқы жағдайлармен жеке тәрбиелеумен ұштасуы тиіс.Ол дамып келе жатқан жеке адамның табиғи қажеттілік ретінде пайда болады және ары қарай өздігінен дамуға ықпал етеді. Өзін-өзі тәрбиелеу динамикалық үрдіс. Көп зерттеулер бойынша оқушының дамуымен өзін-өзі тәрбиелеудің мақсатымен тәсілдері өзгереді. Мақсаттары шындыққа сәйкес және жеке басының негізгі өмірлік бағытымен байланыста болды. Сондай-ақ өзін-өзі тәрбиелеудің тәсілдерге қалыптасады. Өзін-өзі тәрбиелеу адамның дамуының және іс-әрекетінің әртүрлі сфераларын қамту мүмкін. Ол физикалық, эмоцияоналдық-еріктік немесе интелектуалды және эстетикалық өзін-өзі тәрбиелеу түрінде де болуы мүмкін. Адам өзінде, өзінің жоспарларында, негізгі өмірлік бағытына немесе белгілі өмір кезеңіне, қосылған нақты мақсатына байланысты белгілі қасиеттерді тәрбиелейді. Көптеген психологтар өзін-өзі тәрбиелеу жоспарын белгілегенде негізгі мақсат етіп жан-жақты дамуы белгіленді. Өзін-өзі тәрбиелеуді А.С Макаренко табиғи дамуының нәтижесі деп қарастырған. Басында жеке адамның дамуы сыртқы талаптар ықпалымен жүреді, сосын өзіне талап қою нәтижесінде, яғни өзін-өзі тәрбиелеу оңаша үрдіс емес, ұжымның бірлескен іс-әрекет. Адам И.П Павлов айтуынша өзін-өзі реттеуі бойынша ең жоғарғы жалғыз жүйе болып табылады.Мұндай жүйе жоғары дәрежедегі өзін-өзі реттеуші, өзін-өзі қолдауышы,қалпына келтіруші және толық жетілдірген. Өзін-өзі реттеу-ол барлық тірі жандарға тән қасиет. Ол тіршілік әрекетінің қажетті үрдіс, өзін-өзі реттеу ағзаның өмірін және жеке дамуын қамтамассыз ететінін сыртқы жағдайларға бейімдейтін үрдіс, өзін-өзі реттеу негізінде ағза мен сыртқы орта арасында зат алмасу болады. Өзін-өзі реттеу түрлі деңгейде және көп тәсілдермен іске асуы мүмкін. Төменгі сатыдағы организмдерде физикалық-химиялық өзін-өзі реттеу орын алады. Нерв жүйесінің пайда болуынан жүйелік өзін реттеу қосылады. Адамның психожүйкелік өзін-өзі реттеуі сананың сапалығы мен ерекшеленеді. Психалық өзін-өзі реттеу негізгі адамның жоғары атқаруын табиғатпен және әлеуметтік ортамен байланыстыратын, оның іс-әрекетін, ұжымдағы қылығына қатысты болады. Бірақ психалық өзін-өзі реттеу,өзінің дамуында бірқатар сатыдан өтеді.Адамда өзін-өзі тәрбиелеу және өзін-өзі реттеу үрдістері сәйкес келеді деуге бола ма? Мүлдем оңай емес. Өйткені адам ұрығында да өзін-өзі реттеу орын алады.Тек өмірінің бірінші жылдарында сәбиде психикалық өзін-өзі реттеудің бірінші белгілері көріне бастайды. Көргені, естігені, бейне түрінде бекітіледі көз,қол, барлық денені іздеу қозғалыстары белгіліне бастайды. Бұл еріксіз импульсивті өзін-өзі реттеу стадиясы. Бұл жерде өзін-өзі тәрбиелеудің қалыптасуының белгілері жоқ. Баланың өсуімен жеке дамуымен шешуші рөлді сөз сигналдық сигнал ретінде атқарады,яғни болмыс туралы қорытындылған білімдерінің сақтаушы.Сөз адамның жоғары функцияларын реттейді. Сонымен қатар сол бір жағдайлар кезінде заттың тітіркендіруші сияқты, организмде өзгерістер тудырады. Бұл еріктік өзін-өзі дамуының стадиясы, дәл осы кезде өзін-өзі тәрбиелеу пайда болды. Өзін-өзі тәрбиелеуімен міндетті түрде өзін білуде, өткенді талдауды өзіндей жағымды және жағымсызды бағалау, сонымен қатар өзінің болашақ қылығын жобалау, жобаны реалды психикалық құрылымға айналдыру мақсатымен өзімен жұмыс істеуді жоспарлауды талап етеді. Адамның барлық әрекеттері және істеген істері, сөздерге айтылған түсініктермен реттеледі. Яғни, адамның жеке басының дамуының белгілі сатысында өзін-өзі реттеу және өзін-өзі тәрбиелеу үрдістері сәйкес келмесе де өзара әрекеттестікте болады. Оларды сөз біріктіреді. Сөз арқасында өзін-өзі тәрбиелеудің мақсатын қоямыз және өзімізбен жұмыс істеу жоспарын белгілейміз. Сонымен қатар сөз жоғарғы үрдістері табиғат пен қатынастың оның әрекетін реттейді Сонымен белгілі кезеңді өзін-өзі реттеуін жоғарғы немесе еріктік түрі өзін-өзі тәрбиелеудің механизмі болады. Адам саналы жан ретінде,үнемі өзінің іс-әрекетін мативпен отырады,яғни өзіңе және басқаларға белгілі себептерге байланысты не істегеніне есеп беріп отырады. Түрткі (Мотив) - бұл саналы талап. Адамды іс-әрекетке әсер ету күштері сияқты, ішкі де күштерді талаптандыруы мүмкін. Сыртқы талаптарға экономикалық, саяси өмір жағдайлары, әлеуметтік идеологиялық және моралдық талаптары, жеке адамға қойлатын ұжымның талаптары жатады. Егер, сыртқы талаптан жеке адамның қызығушылықтарымен сәйкес келсе,онда олар қажетті және қалаулы болады. Егер де талаптарды жеке адам қабылдамаса, олардың қылықтарына ықпал етпейді. Ішкі талаптарға материалдық және рухани қажеттіліктерді қызығушылықтарды,адам сенімдерін көрсететін түрлі әлеуметтік мақсаттар тағы басқалар жатады. Адам сана иесі ретінде, еңбектену нәтижесінде материалдық игіліктерді өндіреді, өзіне берген тамаша қасиет-ойлау мен сөйлеу арқасында қатынас жасап, өзінің қоршаған ортасына белсенді түрде ықпал етеді. Яғни дүниенің сырын танып білуде субьектіге айналады. Адам бойындағы даралық өзгелермен қарым- қатынасынан байқалады. Жаңа туған бала индивид (жеке адам) деп саналады. Қалыпты дамыған өмір тәжірибесі мен өзіндік қасиеті әлеуметтік ортада өз орын бар адамды жеке адам деп аталады. Дәстүрлі психологияда келесі ьұжырымдамалар қалыптасқан. Жеке адамның азаматтық, кісілік, тұлғалық қасиеттері болады. Адамның түрлі қатынасы арқасында іс-әрекеттеріне сәйкес жеке адамның тұлғалық сипаттары сомдалады, қадір - қасиеті қалыптасады. Жеке адамның кісілік қасиеттері мен даралық ерекшеліктері оның іс -әрекеттегі белсенділігінің өрістеуіне ықпал етеді. Адамның белсенді қимыл әрекеті оны мінезқұлқынан, ниет-тілегімен бағыт-бағдарына айқын байқалады. Ниет-тілектердің мәні адамның тіршілігінен, іс-әрекет түрлеріне, әлеуметтік ортада атқаратын қызметі мен ісінен айқын көрінеді. Сөйтіп, жеке адамның ішкі дүниесінің сыры, жан сарайы психикасының даралық ерекшеліктері сыртқа білініп тұрады. Әлеуметтік жағдай жанама түрде әсер етеді де оның психикасын дамытады. Адамның тіршілік ортасы үнемі өзгеріп тұрады. Жеке адам бойындағы сапалық ерекшеліктер мен оның психологиялық дара өзгешеліктерін-темперамент, мінез, іс-қимыл, сезім жүйелері, қабілеті мен еркі білдіреді. Міне бұл даралық сапалар тарихи қалыптасып, жеке адамның кісілік қасиеттерін құрайды. Әрбір адамның мінез-құлық ерекшеліктері әлеументтік ортада өсіп жетіледі. Жеке адамның тұлғалық сипатын екі түрлі ерекшелігін байқауға болады. Ол: әрбір адамның құрылымы мен жеке басындағы даралық сипаттар; типтерден туандайтын және жеке басқа бағынышты азаматтық ерекшеліктер. Бұл екеуі де биологиялық және әлеуметтік факторларға негізделіп қарастырады. Адамның тарихи дамуындағы биологиялық және әлеуметтік факторлар. Биологиялық фактор - адамға туа берілетін табиғи анатомиялық және физиологиялық қасиеттер. Әлеуметтік фактор адамның дамып жетілуінде тіршілік ортасының қоғамның, тәлім-тәрбиенің әсері. Бұл екі яғни екі фактор адамның психикалық дамуында бірін-бірі толықтырып отырады. Өткен тақырыпта бұдан 30-40 мың жылдай бұрын Homo sapiens (ақыл-ойлы адам) қалыптасқаннан кейін адамның биологиялық эволюциясы мүлдем дерлік тоқтады дедік. Мұның себебі неде? - деген сұрақ туады. Адамның эволюциясы, жалпы алғанда, оның өмірінің барлық кезеңдрінде тоқтамай жүріп жатады. Бірақ қазіргі эволюция адам өмірінің әлеуметтік жағына қатысты, ал биологиялық эволюцияға келсек, адам жануарлардан бөлініп шықаннан кейін ол шешуші рөл атқармйтын болғаны сөзсіз. Енді адамның эволюциясына оның өмірін мәдени жағынан ұйымдастыру, яғни қоғамдық өндірістің тәсілі, еңбек қызметінің дамуы, тұрмыс жағдайлары тағы басқа шешуші әсер ететін болды. Тіпті денсаулығы әлсіз адамдарда медицинаның көмегі арқасында қоғам өміріне белсене қатыса алады. Неміс оқымыстысы психоаналистик психоневролог З. Фрейд (1856-1939) сексуалдық теориясында адамның мұқтаждықтарын ынтығуларға, құмартуға апарып теңейді. Екі түрлі ынтығу бар деп есептейді. 1.Сексуалдық яғни, жыныстық ынтығу. 2.Мен яғни, өзін-өзі қорғауға ынтығу. Екінші ынтығу біріншіден кейін пайда болады. Мен ынтығуы өзінің өмір сүруіне қажетті ынтығу болып саналады. Фрейд, жыныс құмартулары адам әрекетінің арлық қылықтарын негіз болады, әрі оны басқарады деп есептеді. Адам қажеттіліктері: материалдық, рухани болып бөлінеді. Адамда екі түрлі күш бар: биологиялық- ол жыныс ынтығуы; әлеументтік ынтығу. Міне, осы ынтығуларды адам өзін-өзі сақтау инстинкті арқылы оларды тежейді, өз бойындағы күш қуатын сақтап, оны дұрыс қолданады, оны әрдайым басқарып отырады және жақсы мақсатқа жұмсайды және мәдени қажеттілік түрін басқарады. З. Фрейдің адам бойындағы белсенді әрекеттің табиғи әрі, биологиялық құбылыс екенін дәлелдеп берудің өзі айтарлықтай жаңалық. болғанымен оның белсенділік әрекетінің қозғаушы күші жыныстық қатынастарға сәйкес дейтін пікірін көптеген шетелдік психологтар . А. Кординер, Е. Формм, К.Хорни т.б. орынсыз деп санады. Олар, Фрейдтің көзқарасындағы кемшілікті атап айта алмасада, өздерінше жаңа Фридизм деген ағымды тудырды. Жаңа Фрейдизм ағымы адам тіршілік еткен ортасыны тәуелді, сол ортаға бейімделгіш келеді деп санайды. Жаңа Фрейдшілердің ойынша тіршілік ортасына бейімделген адам әлеументтен өзінің ғашығын іздейді. Соған ұмтылады, адамдар тобының ырқына көніп, мақсатына жетуге талпынады деп адам белсенділігін асыра дәріптейді. Философиялық - әдебиеттік және клиникалық тұрғыдан қарастыру кезеңі тұлға мәнін түсінудің алғашқы қадамы деуге болады. З.Фрейдтің тұлғалық психоаналитикалық теориясы Батыста кең танымал. Оны психодинамикалық, экспериментальды емес, құрылымдықдинамикалық типке жатқызуға болады. Ол тұлғаның психологиялық қасиетін, әсіресе қажеттілігі мен себептерін сипаттайды. З.Фрейд өзіндік сананы - айсбергтің шыңына теңейді. Адам өз жанында болып жатқанның мардымсыз бөлігін ғана белсенді сезінеді. Ал оның жанында болып жатқанның негізгі бөлігі тәжірбиесі мен тұлғалануы бейсанада болады деп көрсетеді. Фрейд тұлға құрылымын үш құрамда: оно , мен , және Ментыс деп белгілейді. Оно - бұл өзінің дербес бейсаналықтағы қызығушылық, қажеттілік пен себепке терең енуі; Мен - санасы; Ментыс-бұл саналык жэне бейсаналық деңгейі. Оно - ләззат принципіне, Мен - шындық принципіне, Мен-тыс - қоғамда орын алған моралдық норма мен құндылықты басшылыққа алады. Жағымсыз эмоциональдық жағдайдан құтылуға байланысты Мен көмегімен өзінің қорғаныстық механизімдерін жасайды. Ондай рационализация, реакуляция қалыптастыру, проекция, интеллектуализация, ескертпелер жатады. Егер осы және бұданда басқа қорғаныстық механизімдер нәтиже бермесе, ол Оно -дағы кодталған, символикалық формаға байланысты болғаны. З.Фрейдтің тұлға теориясы және неофрейдистер тұжырымдамасы шет елдер мен ресей психологтары арасында сынға ұшырады. Бұл сын адамның биологиялық шегіне, оның әлеуметтік мінезінің себебіне, оны басқару ролінің төмендігіне байланысты. Олардағы дәлелдер ғылыми негізделіп, нақтыланған дәлелденген деуге болмайды, деген олар тартымды әрі өмірлік ақиқатқа жанасымды құрылған. З.Фрейд пен неофрейдистер тұлғаның жалпы психологиясын жасауда үлесі болды. Олардың үлесі қорғаныс механизмі, мінез-құлық детерминизациясы мен бейсаналық мәселесіне қатысты. Фрейд шәкірттерінің бірі - К.Юнг ұстазымен келісімге келе алмай бөлек бағытпен кеткен болатын. Оның себебі: Фрейдтің пансексуализм идеясында. Екеуінің арасындағы күрес материалдық емес, идеалистік позицияларда жүргізілген. Юнг өз жүйесін "аналитикалық психология" деп атаған. Юнг бойынша адам психикасына 3 деңгей кіреді:сана, жеке бейсаналық және ұжымдық бейсаналық. Адамның тұлға құрылымында анықтаушы роль атқаратын ұжымдық бейсаналық бұрын бүкіл адамзат есте қалдырған іздерден түзіледі. Ұжымдық бейсаналық жалпы сипатта. Ол тұлғаға әсер етіп, туылғанынан бастап өзін өзі қалай ұстауын белгілейді. Ұжымдық бейсаналық та өз кезегінде түрлі деңгейлерден тұрады, ұлттық, нәсілдік және жалпы адамзаттық тағылыммен анықталады. Ең терең деңгей адамның жануар болған ата-тегінің тәжірибесінен қаланған. Сонымен, Юнгтың анықтамасы бойынша ұжымдық бейсаналық - біздің көне ата-тегіміздің ақыл-парасаты, олардың өмір мен әлемді, құдай мен адамды тану жолдары. Ұжымдық бейсаналық жеке адамдарда архетиптер түрінде көрініс береді. Ондай архетиптер тек түстерде емес, шынайы шығармашылықтан да табылады. Архетиптер жеке адамдарға тән болғанымен оларда ұжымдық бейсаналық бейнеленеді. Архетип болып табылатын ойдағы елестетулердің жалпы формаларына эмоционалдылықтың елеулі элементі, тіпті перцептивті бейнелер де кіреді. Мысалы, ананың архетипі- өз анасына ұқсатылған сезімтал және бейнелі мазмұны бар ана идеясы. Бұл архетипті бала ата-тегінен дайын күйінде алып, оның негізінде өз анасының нақты бейнесін құрады. Юнг бойынша ұжымдық бейсаналықтан басқа жеке бейсаналық та бар, бірақ ол санадан бөлектенбеген. Бұрын ақыл сарапынан өткен, түсінікті болғанымен кейін ұмытылған немесе естен шығарылған күйзелістер жеке бас ақыл-ессіздігін құрайды. Белгілі жағдайда олар түсінікті болуы мүмкін. Жеке бейсаналық құрылымдық бірліктері - сезімдер, ойлар және естеліктер констелляциясы. Юнг бұларды кешендер деп атаған (мысалы, үлкен билікті иемденуге ұмтылу -билік кешені болады). Юнг мұнымен қоса "Мен" ұғымын енгізген. Ол адамның біртұтастыққа және ауыз бірлікке ұмтылуын білдіреді. Оның арқасында саналы мен бейсаналықтың арасында тепе-теңдік орнайды. "Мен" әртүрлі болып көрініс беруі мүмкін. Ол көрініске тәуелді адамдарды белгілі типтерге ажыратуға болады. Тұлға типтерін жіктеу негізіне Юнг адамның өзіне және объектіге бағытталуын қояды. Осыған орай барлық адамдар экстраверттер және интроверттер болып бөлінеді. Бұлардан басқа қосымша типтер: интуитивті, ойшыл, эмоционалды. Тұлға типін анықтайтын түрлі арақатынастағы функциялардың көбісі туа біткен. Сондықтан Юнг бойынша тұлға типтері дегеніміз бұл қоғам өмірінің жағдайларымен байланысы жоқ туа біткен типтер. Өз заманында Фрейдпен келіспей бөлек жолмен кеткен шәкіртінің бірі - А.Адлер, жеке бас психологиясының негізін қалаушы. Ол Фрейдтің биологиялық теориясына қарсы шыққан. Адлер адамның бойындағы табиғи инстинкттерді емес, қоғамдық сезімді бағалап, оны қоғамдық сезім деп атайды. Ол сезім туа біткенімен оны әлеуметтік дамыту керек. Фрейдтің адамды туғанынан агрессивті, оның дамуы биологиялық қажеттіліктермен детерминденеді дегенімен Адлер тіпті келіспейді. Жеке адам психологиясын анықтауда гуманистік психологияның да өзіндік үлесі бар. Жеке адам психологиясы мен мінезі гуманистік дәстүрге сай құрылымда зерттелінді және ол зерттеулерді психодинамикалық, интеракционды, құрылымды-динамикалық, экспериментті емес типіне жатқызуға болады. Негізінен адамның ішкі тәжірбилік құрылымы мен дамуына өзіндік сана мен ойлануына мән беріп, оларды кеңірек сипаттайды. Оларды адам нені қабылдайды, қалай түсінеді және өз өмірінің нақты жағдайларын қалай түсіндіреді деген сияқты сұрақтар қызықтырды. Олар осылай тұлға феноменологиясын сипаттды. Өмірлік тәжірбиесіне негізделіп, өмір мәні құндылықтары, өмірлік мақсаты және т.б. терминдер типімен сипаттауға тырысты. Гуманистік тұрғыда тұлға теориясын анықтауға талпынған американ психологтары А.Маслоу мен К.Роджерс болды. К.Роджерс әрбір адамның қандай қабілеті бар және ол ұмтылу мен бірлесу тұлғаның өзіндік жетілуіне көмек беретін тұрғысын қарастырды. Жоғары саналыққа ие адам өзінің өмірінің мәнін, мақсаты мен құндылығын белгілейді, әрі оның жоғары соты мен эксперті деп есептейді. Роджерс теориясының негізгі түсінігі Мен түсінігі. Әрбір адам мен кіммін? Не істей аламын? Кім бола аламын? Ондай болу үшін не істей аламын? деген сүрақтарға жауап береді. Мен образы адамның өмірлік тәжірбиесі арқылы айналаны қабылдауы, бағалауы жүзеге асады да, мінезі қалыптасады. Адамның негізгі қажеттілігі-өзін жүзеге асыру (самоактуализация ) өзіндік жетілуге талпыну мен өзіндік ой болып табылады. Гуманистік психология тұлғаның теориялық бағытын анықтауда өзін жүзеге асырудың барлық бағытымен байланысты болады. А.Маслоу өзін жүзеге асыру сипаттарына ақиқатты белсенді қабылдауы мен оған дұрыс бағдарлану қабілетін; өзін және өзгенің болмысының қандай болғанына қарай, дәл сол түрғысында қабылдауды және т.б. белгілерге қатысты психологиялық ситпттаулар жүргізді. Өзін жүзеге асырушы адам белгілі бір іспен шұғылданады, оны беріліп атқарады және олар мойындауды қажет етеді деп сипаттайды. Олар үнемі таңдауды және шешуші қадам жасаушылар, олар үнемі алда жүруді және кез-келген кедергілерді жеңуде өз мүмкіндігін көрсете алады. Адамның белсенділігі, іс-әрекеті ғылыми материалистік тұрғыда қарастыруында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М.Х.ДУЛАТИ АТЫНДАҒЫ ТАРАЗ ӨҢІРЛІК УНИВЕРСИТЕТІ
ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ ПӘНІН ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ АКСЕОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Тараз 2020 ж
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ ПӘНІН ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Рухани-адамгершілік білім беру жаһандық дағдарыстан өту
тәсілі ретіңд ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1. Сана арқылы оқыту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 11
2 ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ САБАҒЫНЫҢ АКСЕОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Өзін-өзі тану сабағының құрылымдық-мазмұндық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... . 18
2.2..Өзін-өзі тану сабағының ұйымдастыру ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 20
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Өзін-өзі тану рухани-адамгершілік тұрғыдан білім берудің басты мақсаты - жас буыны қатпаған жеткіншек ұрпақтарымыздың санасында жалпыадамзаттық құндылықтар және рухани адамгершілік тұрғыдан тәрбиелеу ,жақсы іс-әрекеттерге баулу, оқушылардың өзін оңды қабылдауын қалыптастыру, адамның жоғарғы мақсаттарын түсінуі сынды әрекеттер іске асырылады.
Аталған тақырыпқа сәйкес бірқатар міндетіӨзін-өзі тану адамгершілік-рухани білім беру бағдарламасын толық меңгеруіне бағытталған. Оқу-әдістемелік құрал практикаға бағытталған интегративті курс Өзін-өзі танудың теориялық және аксеологиялық негіздері атты элективті пәні мазмұның зерделуіне көмек жасайды .
Зерттеудің негізгі мақсаты:өзін-өзі тану пәні бойынша сабақ беруге болашақ мүғалімдерді теориялық және рухани тұрғыдан дайындық
Зерттеудің міңдеттері:
Өзін-өзі тану адамгершілік-рухани бағдарламасының теориялық негіздерімен студенттерді таңыстыру;
Өзін-өзі тану адамгершілік-рухани бағдарламасының әдістемелік негіздерімен студенттерді таңыстыру;
Өзін-өзі тану адамгершілік-рухани бағдарламасын жүзеге асыру практикалық біліктерді қалыптастыруына көмек көрсету.
Пәнді оқу нәтижесінде студенттерде келесі :
өзін-өзі тану теория, оқыту әдістемесі мен туралы түсінік беру;
өзін-өзі тану теориясы мен тәжірибе мазмұның, мақсаттары мен шарттарын ашу;
өзін-өзі тану оқыту үдерісін ұйымдастыру іскерлтерді қалыптастыру.
Пәнді оқу нәтижесінде студенттер келесіні істеу білу қажет:
- өзін-өзі тану педагогтың мектепте, отбасында, өмір сүру ортасында, жастар мен балалар қоғамдарында және ұйымдарында баланың тұлғалану
үдерісінің дамуына тікелей әсер ету әдістерін қолдану;
- өзін-өзі тану пәні оқыту жолдарын жүзеге асыру.
Пәнді жетік оқу нәтижесінде студенттердің бойынан
өзін-өзі тану теориялық пен аксеологиялық негіздерін жүзеге асыру түрлі теориялар, тұжырымдамалар, жолдарды талдау мен сын тұрғысынан баға беру әдіс-тәсілдерін.
өзін-өзі тану пәні бойынша сабақты өткізу технологиясымен, инновациялық жобаларға қатысу жолдарын меңгеріп алу қажет:
Зерттеу пәні:Педагогикалық мамандыққа кіріспе, Педагогика, Өзін-өзі тану
Зерттеу әдістері:
- құжаттық талдау әдісі;
- психодиагностикалық әдістер;
- тренинг жаттығулар.
Зерттеудің болжамы: Білім беру барысында студенттерге Өзін-өзі тану пәні бойынша оқу бағдарламасының аясында жаңартылған теория және осы бағдарламасының құрылымы ұсынылады, болашақ ел үмітін арқалаған мұғалімдер педагогикалық іс-әрекетінің оңды көзқрастары мен дүниетанымдық мәселелерді шешуге үйренеді.
ТАРАУ. ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Рухани-адамгершілік білім беру жаһандық дағдарыстан өту тәсілі ретінде
Отбасында, мектепте, қоғамдық орындарында үлкендер мен бала арасындағы сыйластық, махаббат пен мейірімділік, шапағат шуағы мен ізгілік нұрына бөленуі тиіс. Өйткені біз баланы адал еңбек етіп, елін, халқын сүюге тәрбиелеп отырмыз. Сондықтан ұл - қызымызға көзбе - көз айтқан сөзіміз, берген тәрбиеміз жүректен-жүрекке жетсе, қандай ғанибет
Сара Алпысқызы.
Рухани тәрбиенің маңыздылығы Василий Сухомли́нский (1918-1970 жж.) Бала кезде үш жастан он екі жасқа дейінгі аралықта әр адам өзінің рухани дамуына қажетті нәрсенің бәрін де ертегіден алады. Ертегінің рухани тәрбиелік мәні зор. Ол балаға рухани ләззат беріп, қиялға қанат бітіретін, жас баланың рухының өсіп жетілуіне қажетті нәрсенің мол қоры бар рухани азық - деп атап көрсеткен болатын.
Руханилықтың негізінде адамның мінез-құлқы қалыптасады, ар - ұят, өзін - өзі бағалау және адамгершілік сапалары дамиды. Мұның өзі мейірімділікке, ізгілікке шақырады.
Адамгершілік тақырыбы - мәңгілік. Жас ұрпақтың бойына адамгершілік қасиеттерді сіңіру - ата-ана мен ұстаздардың басты міндеті. Адамгершілік әр адамға тән асыл қасиеттер. Адамгершіліктің қайнар бұлағы - халқында, отбасында, олардың өнерлерінде, әдет-ғұрпында. Әр адам адамгершілікті күнделікті тұрмыс -- тіршілігінен, өзін қоршаған табиғаттан бойына сіңіреді.
Мен үш қасиеттімді мақтан тұтам Олар: жалған айтпадым; жақсылықты сатпадым; һәм ешкімнен ештеңені қызғанбадым.
Рухани - адамгершілік - адамдарға деген ізгі ниеттілік, құрмет, жанашырлық пен сенім, кеңпейілділік, басқалардың мүддесі үшін жан аямаушылық сияқты жеке қасиеттерді қамтиды. Бір минутқа да күмәнданбаймын осы бір болмыстың барлық ежелгі сұрақтарына жауап беру үшін жалпыадамзаттық құндылықтарды жаңғырту керек, өзіңнің бастауыңа оралуың қажет. С. А. Назарбаева.
Өзіңді өзің танысаң істің басы... Ш. Құдайбердіұлы ( 1858-1931) Ол бүкіл батыс Европа, Шығыс елдері ғалымдарының, философтарының еңбектерін зерттейді және өз тұжырымын жасайды. Мысалы: Үш анық еңбегінде, жалпыадамзатты жаратушы бір күш бар - ол бірінші анық- дейді. Ал, рух өлмейді, жан мәңгілік - бұл екінші анық - деді. Үшінші анық - арұждан деп, оны білімнен де, ғылымнан да, бәрінен де жоғары қояды. Жалпыадамзаттық құндылықтар адам бойында тумысынан болады. Рух дегеніміз жалпыадамзаттық құндылықтардың жиынтығы.
Жалпыадамзаттық құндылықты оқыту Оқыту үрдісіне
жалпыадамзаттық құндылықтарды енгізу арқылы адамның рухани өсуіне жағдай жасаймыз. Мәңгілік құндылықтар білімнің негізгі өзегі болып табылады. Жалпыадамзаттық құндылықтарды адамның бойынан жарыққа шығару ізгілікке апарады, яғни, мінезін өзгертуге болады. Адамның жақсылыққа ұмтылуы, ақиқатқа жүгінуі оның болмысынан ішкі жан дүниесінде бес құндылықтың бар екенінің дәлелі. Мейірімді мінесіз адам білімді адам болып саналмайды.
Қазіргі замандағы жаһандық мәселелер Жаһандану ұғымы, жалпы алғанда, әлемдік өркениеттің аса маңызды өлшемдерінің жалпыадамзаттық өлшемге ие болуы деп түсіндіріледі. Бүкіл әлемдік даму үдерісі жаһандануға алып келмей қоймайды. Бұл үдеріс бүкіл әлемдік жалпыадамзаттық құндылықтардың тұтастығын талап етеді.
Жеке тұлғалық
Қоғамдық
Экологиялық
Зияткерлік (ақпарат көп, бірақ жүйелі
ойланудың, зерделеудің жоқтығы).
Экономикалық(мамандар көп, бірақ көп)
мәселе де
Ресурстық(1800 жылдан 2007 жыл аралығында жер асты отындарын
(мұнай, көмір, т.б.) жағу нәтижесінде ресурстардың сарқылу қаупі).
Эмоционалдық
(балалардың назар қою төмендігі, ЖАҚ дұрыс түсінбеуі, жүйкенің жұқаруы).
Саяси(әлемде жатқан қақтығыстар, көтерілістер)
болып саяси
Климаттық(адамның
шаруашылық жүргізу нәтижесінде шығарылатын парниктік газдардың жартысы атмосферада қалады. Парниктік газдар жаһандық жылынудың бірден бір себебі).
Тәндік (біздің мінез- құлқымыз тән ауруына себебін тигізеді, ауру балалар көбейеді,
суицид, ЖИТС т.б.)
Отбасылық (неке, отбасын бағаламау,
ажырасу)
Мәдени (мәдени ошақтарға бармау және кітап оқу төмендігі).
Білім беру (ғылыми атақ көп, бірақ дұрыс ойдың болмауы).
Табиғи (қышқылдық жаңбырлар, озон тесіктері, парниктік әсерлер).
Адамдар арасындағы өзара байланыстың субьективті бастан өткеріліп, обьективті түрде бірлескен іс-әрекет пен қарым-қатынас үрдісінде адамдардың бір-біріне әсер етуі тәсілдерімен және мінез-құлықтан көрініс береді. Қоғамдық дағдардыстың себебі болып қоғамдық қатынастардың барлық түрлерінде көруге болады. Табиғи байлықтың өзгеруіне, ресурстарға, қоршаған ортаның ластануына,табиғи байлықтардың азаюына, табиғи байлықты қолдану туралы заңына байланысты дағдарыс.
Адамдар арасындағы өзара байланыстың субьективті бастан өткеріліп, обьективті түрде бірлескен іс-әрекет пен қарым-қатынас үрдісінде адамдардың бір-біріне әсер етуі тәсілдерімен және мінез-құлықтан көрініс береді. Қоғамдық дағдардыстың себебі болып қоғамдық қатынастардың барлық түрлерінде көруге болады.
Зияткерлік дағдарыс
Европалық бір топ ғалымдардың жаңа зерттеулерінің нәтижесі бойынша, қазіргі адамдардың жүз, екі жүз жыл бұрын өмір сүрген ата - бабаларынан ақыл-ойы бойынша төмендігін көрсетті. Айырмашылық ақыл - ой коэффиценті (IQ) бойынша 14 балды құрады.
Дэвид ди Сальвоның айтуы бойынша, IQ әрбір он жыл сайын 1,23 балға төмендеп отырған, жалпы алғанда зерттеу жұмыстары жүргізілгеннен бастап 14 балға төмендеген.
Зерттеу жүргізгендердің бірі ағылшын ғалымы Майкл Шайердің айтуы бойынша, оның себебі - адамның зияткерлік дамуына мүмкіндік бермейтін, қазіргі мәдениет, компьютер заманы.
Эмоционалды күйіну(ағылш.Burnout) түсінігі ұзақ мерзімді өзіндік дәрменсіздік, қажу, әрекетсіздік күйін білдіреді. Бұл терминді 1974 жылы американдық ғалым Дж.Х.Фрейденбергер кәсіби көмек кезіндегі толық эмоционалды атмосферада клиенттер мен науқастармен қарқынды және тығыз қарым-қатынаста болатын сау адамдардың күйзелістік жағдайларын сипаттау үшін еңгізген. Эмоционалды дағдарыс нәтижесінде, неврологиялық ауытқуларға, психосоматикалық ауруларға алып келуі мүмкін. (Ш.А.Амонашвилидің атасы жайында Жүрекке ой салу жайында мысал). Рим клубы -1968 жылы құрылған әлемдік саяси, қаржылық, мәдени және ғылыми элитаның өкілдерінен біріктірілген халықаралық қоғамдық ұйым Ғылыми-техникалық революция дәуіріндегі адамзат дамуының ерекшеліктерін терең түсіну мақсатында итальяндық экономист А. Печчеи Рим клубы президентіне сайланды. Оған әлемдегі 30 дамыған елдердің 100-ге тарта белгілі ғалымдары, қоғам қайраткерлері, бизнес өкілдері енген. Рим клубының негізгі бағыттары: адамның қажеттіліктері мен тұтынушылықтарына шек қою. 1972 жылы Рим клубы алғашқы баяндамасында: табиғи ресурстардың сарқылғандығы, апатты жағдайлардың орын алғандығы көрсетілген. Нәтижесінде көптеген елдерде қоршаған ортаны қорғау туралы заңдар қабылданды. Тұтынушылық идеология тұлғаның рухани дамуына нұқсан келтіреді. Шығу жолы: жаңа аскетизм идеологиясын қабылдау. Материалдық құндылықты рухани құндылыққа қайта бағдарлау қажет. А.Печчеи: Адам өзін-өзі өзгертуді ойлауы керек. Өндірістің ұлғаюын тежеп, тұтынушылық идеологияны рухани жетілуге қайта бағыттауы тиіс. Мәселенің шешімі - адамның рухани дүниесінде. Философтардың пікірінше, адамзаттың ең негізгі, өзекті мәселелері экономикалық та, саяси да, ғылыми да емес, ең бірінші - рухани-адамгершілік. Конфуций Б.з.б 551ж -Данышпанның жауабы: Гун ақылды,бірақ жалқау, Лу ержүрек, бірақ ақылды емес, Чжан еңбекқор, бірақ қызғаншақ. Гун ақылдың жалқауға бақыт әкелмейтінін білмейді. Лу ержүректіктің абайламаса өлімге апаратынын білмейді. Чжанның еңбекқорлығы қызғаныштықпен бірге өмір сүре аламайтынын білмейді деп жауап беріпті. Жаһандық мәселелерді тек адамның қасиеттерін өзгерту арқылы ғана шешуге болады. Ол үшін жаңа гуманизм қажет. Оған кіретін құндылықтар: жаhандық (ақиқат, тыныштық); - әділетке деген сүйіспеншілік (сүйіспеншілік, дұрыс әрекет); - зорлыққа наразылық білдіру; (қиянат жасамау); Адамның жаны тыныш болса, отбасында татулық орнайды Отбасында тыныштық болса, қоғамда татулық орнайды Қоғамда тыныштық болса, мемлекетте татулық орнайды Мемлекетте тыныштық болса, бүкіл әлемде татулық орнайды Өзін-өзі тану әлемінде әр баланы керемет рухани күш иесі деп қарап қуаттандырсақ, жүрегі нұрға толы, жан-жағына шуағын шашып тұрған мейірімді адал, елін, жерін, тілін, отбасын сүйетін адал адам тәрбиелейтініміз сөзсіз. С.А.Назарбаева Өзін-өзі тану жобасы аясында іске асып жатқан рухани-адамгершілік білім жүйесінің мәні ерекше. Қорытынды: Рухани-адамгершілік - жалпыадамзатты біріктіреді. Рухани-адамгершілік - әрбір адам бойындағы сүйіспеншілікпен, ақиқатты тануымен, ар-ождандық қасиеттері мен құндылықтарымен ерекшеленеді. Руханилық - өмірде аса маңызды да биік нәрсенің бар екеніне обастан-ақ саналы немесе саналы емес бағдар. Ол адамның шындыққа, мейірімділікке, сұлулыққа деген табиғи, үнемі қажетті іңкәрлігі мен құштарлыққа ұмтылысынан көрінеді. ХХ ғ. басында ғылымның қолдану аясының кеңейуі жаңа технологияны игеріп өнеркәсіпті елдерде өмір сүретін миллиондаған адамдардың тіршілігінің өзгеруіне және оларды жаңа экономикалық жүйеге біріктіруге алып келді. Әлемдегі елдердің ғылыми байланыстарының аясы кеңейіп, әлемдік ғылыми біртұтастық пайда болды. Осы қалыптасқан әлемдік ғылыми біртұтастық, бүкіл дүниежүзілік экономикалық бірігудің алғы бастамасы болды. Бұл үдерістің көріністерінің бірі ретінде алдыңғы қатарлы дамыған елдерде және әртүрлі континенттердегі ұлтаралық бірлестіктерде бірыңғай ұйымдастырушылық мәдениетінің түрлерімен жұмыс жүргізе бастады. Дүниенің тұтастығы дегеніміз -- дүниежүзілік көлемде өндірісті дамыту мен әлемдік мәселелердің туындауы негізінде пайда болған адамдар мен халықтардың өзара тығыз байланысы мен өзара тәуелділігі. Дүниенің тұтастығы -- қазіргі замаңцағы адамзат пен бірыңғай жалпы адамзаттық мәдениеттің қалыптасуына негіз болды. Демек, адамзат баласының басын біріктіретін жаңа заман мәде-ниетінің тағдыры -- адамзаттық құндылықтарға, гуманизмге, адам құқын қорғау қозғалысын дамытуға, ғылыми білім мен алдыңғы қатарлы технологияны дамытуға, ұлттық мәдениеттердің өзара байланысына, қоршаған орта мен өмірге, экологиялық қатынасқа тікелей байланысты. XX ғасыр дүниежүзінде түрлі мәдениеттердің өмір сүретіндігін жоққа шығар- ған, бірыңғайға келтірілген гуманистік моно-мәдениеттің екі үлгісін бастан кешірді. Оның біріншісі -- дүниежүзілік пролетарлық революция (сталинизм) идеясы. Ол таптық құнды-лықтарды асыра бағалауға негізделген. Екінші модель, бір ғана ұлттық мөдениеттің, бір ғана ұлт пен мыңжылдық рейх (герман фашизмі) мемлекетінің үстемдігіне негізделді. Бұл жағдайлардың салдарынан миллиондаған адамдар қазіргі заман мәдениетінің жалпы адамзаттық сипаты туралы идеяны басқаша қабылдады. Осы себепті мәдениеттің қарсы мәдениетке айналуы етек алып, әлеуметтік қозғалыстың бұрмаланған түрі пайда болды. Осы орайда, жалпы адамзаттық мәдениетке апаратын қозғалыстың өте күрделі процесс екендігін ерекше атап өткен жөн. Орын алған қарама-қайшылықтарды шешуде түрлі мәдени бағыттарды, көзқарастарды, пікірлерді есепке алмасқа тағы болмайды. Жалпы адамзаттық мәдениет-жолындағы қайшылыққа толы алғашқы Біз -- Олар жолы -- өте күрделі процесс, ал бұл формулаға сүйенсек тағылық заманға қайтып оралған болар едік. Тапсырма: Ғаламдық заманауи проблемаларды топтарда талқылау және оларды шешудің жолдары. Әр топ дағдарыстың бір түрінен қойылым және руханиадамгершілік білім берудің көмегімен одан шығудың жолдарын көрсетеді. Білімдік сферасын руханилық және ізгілік бағытында жаңартудың қажеттілігін топтарда талқылау. 1.2 Тарихи ретроспективте рухани-адамгершілік білім беру. Өзіңді-өзің тану-рухани өркендеудің түп тамыры және адамгершілік құндылықтардың негізі С.А.Назарбаева Әлемдік рухани тұлғалар рухани - адамгершілік білім туралы Әбу Насыр Әл - Фараби жас ұрпақтың сана-сезімін қалыптастыру үшін үш нәрсенің ерекшелігін жүйелеп, дәйектеп алу шарт дейді: 1. Баланың ішкі ынта-ықыласы, құмарлығы; 2. Ұстаздың шеберлігі, ар тазалығы; 3. Сабақ процесінің алатын орны. Фараби жасаған қорытындының басты түйіні -- білім, мейірбандық, сұлулық үшеуінің бірлігінде. 1.Адамның кемелділігі неде? 2.Бақытқа қалай қол жеткізуге болады? 3.Бақытқа апаратын мінез-құлық қандай? Адам ата-анадан туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды таниды. сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады. Естілердің сөздерін естіп жүрген кісі өзі де есті болады. Сол естілерден естіп, білген жақсы нәрселерді ескерсе, жаман дегеннен сақтанса, сонда іске жарайды, сонда адам десе болады - деп жазады. Он тоғызыншы қара сөзі Абай Құнанбаев Ұлы ойшыл, кемеңгер Әбу-Насыр әл-Фараби: "Адамдар бақытты болуы үшін біріне бірі көмектесіп отыру мақсатымен бірлескен қала ізгі қала болады. Халқы бақытқа жету үшін өзара көмектесіп отырған қоғам да ізгі қоғам болады. Қалалардың бәрі бақытқа жету жолында біріне бірі көмектесіп тұратын халық ізгі халық болады. Сол сияқты, халықтардың бәрі бақытқа ұмтылып, біріне бірі көмектесіп отырса, бүкіл жер жүзі ізгі болар еді" дегендей, осы асыл мұраларды, жалпыадамзаттық құндылықтарды көпшіліктің бірлесе әрекет етуі арқасында ғана қол жеткізуге болады. Сондықтан баршаңызды осы игі істің жолында олжа салуға мүмкіндігіңіздің бар екендігін айтқым келеді. Абайдың адамгершілік, әдептік нормалары І-талабы - мораль жағынан ұстамды, таза болу, сыпайы мінезді, жақсы құлықты, әділетшіл, шыншыл болу. Әдепсіз, арсыз, байлаусыз, сұрамсаң, өсекші, өтірікші, алдамшы, кеселді сияқты жаман мінездер мен әдеттерден, жарамсыз қылықтардан сақтанып, өзін одан жоғары санап, ондай қылықтарды бойына лайықсыз көрсе ғана, адам парасатты болады . ІІ- талабы - тұрақтылық, Қылам дегенін қыларлық, тұрам дегеніне тұрарлық, мінезде азғырылмайтын ақылды, арды сақтарлық беріктігі, қайраты бар болсын дейді. ІІІ-талабы - әділетшілдік. Әлеуметтік міндеті - дүниені белсене құрушы адамның бірі болып, халқы, Отаны үшін қызмет істеуі. Абай Құнанбаев 1845-1904 ж.ж. Махаббат, достық, бауырмалдық - адамның ең бір асыл қасиеттері. Ғабит Мүсірепов Әрбір ел келешегіне негізді балаларын тәрбиелейтін, даярлайтын мектебімен салмақ. Бір елдің тағдыры - мектебінің құрылысына байланысқан нәрсе. Бұл ескірмейтін игі сөз, өзгермейтін бір шындық. Қазақтың тағдыры, келешекте ел болуы да мектебінің қандай негізге құрылуына барып тіреледі. Мағжан Жұмабаев Адамгершілікке тәрбиелеу құралы - еңбек пен ата - ана үлгісі Ы. Алтынсарин Қай істің болсын өнуіне үш шарт бар: ең әуелі - ниет керек, одан соң - күш керек, одан соң - тәртіп керек. М.О.Әуезов ХХІ ғасырдың табалдырығын аттаған еліміз әлемнің 50 елінің қатарына кіруге бет алды. Сондықтан еліміздің туын асқақтатар білімді, білікті, адамгершілігі жоғары ұрпақ тәрбиелеу - біздің алдымыздағы ең басты міндет. Ал ұрпақ тәрбиесінде адамгершілік тәрбиесінің маңызы қай қоғамда, қай кезеңде болмасын күн тәртібінен ешқашан түскен емес. Оған дәлел Аристотельдің Ғылымда ілгері ұмтылғанмен, адамгершілігі ақсап жатса, ондай адамның алға басуынан гөрі, кері кетуі тезірек -- деген сөзі дәлел. Осы тұрғыда жалпы білім беру жүйесін ізгілендіру қажеттілігі, қазіргі таңда рухани - адамгершілік тәрбие беру өзекті мәселе ретінде қарастыралады. Бала тәрбиесі - мемлекеттің маңызды міндеті деген сөзді Платонның өзі де бекер айтпаған болар. Өйткені ұрпақ тағдыры дегеніміз - ұлт тағдыры. Әрбір қоғамның дамуына байланысты бұл мәселе әрқалай шешіліп отыр. Қазіргі таңдағы ағымда оңай болып отырған жоқ. Біз қайда бара жатырмыз, қандай ұрпақты тәрбиелеп жатырмыз, алдымызда не күтіп тұр деген сұрақ әрбір ата-ананың, әрбір педагогтың көкейінде тұр. Француз жазушысы әрі философы Жан-Жак Руссо өзінің Эмиль немесе тәрбие туралы атты кітабында баланы өмір сүруге үйрету керек деп жазған болатын, өйткені өмір сүру адамның - ең басты мақсаты мен міндеті. Ал өмір сүру дегеніміз өмірдің әрбір мезетін, әрбір көрінісін толыққанды, бар мүмкіншіліктерімен, мүшелерімен сезіну. Дана деп көп ғұмыр сүрген адамды емес, өмірді жан - жақты сезіне білген адамды атамаймыз ба?! Сондықтан да шәкірт оқу орнының табалдырығынан қандай да бір ғылым иемденіп қана емес, бірінші кезекте адам болып шығуы қажет. Ол өз жүрегі мен жанын өмірге және басқа адамдарға айқара ашқан, жалған қағидаларды ұстанбайтын, дүниеге өз көзқарасы бар тұлға болуы керек. Адам болу дегеніміз адамгершілік қағидалар мен құндылықтарды ұстану, өмірдің мәнін өзіңнен емес, басқадан көру. Өзің үшін! қағидасының Өзге үшін! ұстанымынан бәсең болуы. Адамгершіліксіз білімнің еш қажеті жоқ екендігін ХХ-шы ғасыр дәлелдеді емес пе?! Сол себепті де ұстаздың басты мақсаты - шәкірттерін адам болуға баулу деп тұжырымдауға тұрарлық. Әрбір пән, әрбір сабақ, әрбір тақырып осы мақсатты жүзеге асыруға бағытталуы керек. Керек десеңіз, олардың барлығы да тек осы мақсаттың құралы ғана. Ал егер де оқушы қандай да болмасын бір тақырыпты немесе бір пәнді білмесе, бұл қынжылуға тұрарлық жәйт емес, өйткені мұндай жетіспеушілікті аталған биік мақсат толықтырады. Басқаша сөзбен айтқанда, шәкірт оқу нәтижесінде қандай да болмасын пәнді біліп емес, адам болып қалыптасуы керек. Жан-Жак Руссо ХVIII ғасырда Бізде физиктер, геометрлер, химиктер, астрономдар, ақындар, музыканттар, суретшілер бар, алайда бізде азаматтар жоқ деп налып айтқан екен. Бір ғасырдан кейін орыс педагогы Н.И. Пирогов педагогикалық процестің мақсаты біздер адам қылу, саудагер, теңізші, солдат, заңгерлерді тәрбиелеу емес, адам мен азамат қалыптастыру деп Жан-Жак Руссоға үн қосады. Ғұлама хәкім Абайдың негізгі ұстанымы да Адам бол! еді ғой... Абай өзін өзгеден артық санайтын адамнан бойын тартып, тіксініп қана қоймай, оны адам қатарына қоспаған. Адам мен адам бір-біріне тең тұтқанда, тегін сыйлағанда ғана сүюі мүмкін. Адам баласын осылай сүйе алған Абай Адамның баласы - бауырың, Адам баласына адам баласының бәрі - дос, Адамзаттың бәрін сүй, бауырым деп деген нақыл сөздерінен білуге болады. Аса зор гуманистік сүйіспеншілікпен айтылатын мұндай ауқымды, құдіретті сөзді тек кеудесінде Жер шарындай алып жүрегі бар Абай сынды тұлға ғана айта алса керек. Сондықтан талай-талай ұлылардың тәлімтәрбиелік әдеп-қағидаларын, өмірлік ғибратты өсиеттерін жастарымыздың санасына сіңіру, жалпыадамзаттық құндылықтарды игерту білім беру жүйесіндегі қажетті шарты болып табылады. Тапсырма: Адамзаттың ұлы ұстаздарының өмірі мен ілімін нелер біріктіретінін топтарда талқылау. (Сократ, Аристотель, Конфуций, ЛаоЦзы, М.Монтень, Р.Декарт, Э.Кант). Қазақ мәдениетіндегі рухани-адамгершілік білім беру дәстүрлерін топтарда талқылау (әл-Фараби, А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев, Ы.Алтынсарин және басқалар). Топтағы жұмыс: Адамзаттың тарихи мұрасы ретіндегі барлық діндердің бірлігі туралы флип-чат жасау. 1.3 Сана арқылы оқыту. Өзін-өзі тану мен өзін-өзі тәрбиелеу-жеке адамның өз кемістіктерін жою мақсатында жасайтын саналы, жүйелі іс әрекеті және жекелігін қарастыратын әлеуметтік талаптарға жауапкершілігін дамытатын жағымды қасиеттерін қалыптастыру үрдісі. Өзін-өзі тану мен өзін-өзі тәрбиелеу күрделі құбылыс ретінде үнемі философтарды,психологтарды,физиолог тарды және педагогтарды қызықтырған және қызықтырады. Философтар негізінен қоғамның және жеке адамның дамуындағы өзінөзі танудың теориялық сұрақтарын қарастырады. Психолгтарды өзін-өзі танудың табиғаты қайнар табиғаты,қайнар көзі және үрдістері қызықтарады. Педагогтарды тәрбиелеу мен өзін-өзі танудың өзара байланысын, өзін-өзі тәрбиелеудің өсіп келе жатқан ұрпақты қалыптастыратын жай факторлар жүйесіндегі рөлін анықтайды. Сырт адам өзін кім деп есептесе сол болады-деп тұжырымдады, яғни материалдық мәдени,саяси және тәрбиелеу жағдайлары-жеке адамның қалыптасуында мағанасы бола бермейді деген ой атады. Осындай позицияны християндық философтар да осындай, олар өзін-өзі тәрбиелеу рухтың өзін-өзі танудың,оның өнегелі өздігінен жетілуін қамтамасыз етеді деп санайды. Кезінде теоретикалық өзін-өзі тәрбиелеуді тек және адамның маңызды үрдісі ретінде қарастырған.Бұл теорияны өкілдері өзін-өзі тәрбиелеуін көздеген мақсатын, тәсілін жеке адамның өзінде көреді. Басқаша айтқандай өзін тәрбиелеу жеке адамның ңаша өздігінен жетілу үрдісі ретінде қарастырған. Шынында да өзін-өзі тәрбиелеуді әлеуметтен байланыстырады және белгілі әлеуметтік пәндерге қызмет етеді. Өмір сүру үшін адам еңбек етуі керек,еңбек ету үшін, ол табиғатпен және адамдармен түсуі міндетті.Жалпы қоғам үнемі дамып отырады, сондықтан өмір қарқынының артынан үлгеру үшін әр кім өзін тәрбиелеуге міндеті. Адам тек сыртқы әлеуметтік жағдайларға бейімделіп қана қоймайды және оларға белсенді түрде ықпал етеді. Сонымен,өзін-өзі тәрбиелеу, тәрбие сияқты жеке адамды қалыптастырудағы қоғамдық міндетті атқарады.Тәрбие сияқты, өзін-өзі тәрбиелеу жеке адамның өнегелі-психологиялық қасиеттерінің қалыптасуына мақсытылығы, ерікті, сналы үрдісі. Сондықтан өзін-өзі тәрбиелеуді жеке адамның қоғамдық талаптағы және жеке даму бағдарламасына жауап беретін қасиетерінің қалыптасуына бағытталған саналды, өзімен жасалатын жоспарланған жұмыс ретінде сипаттауға болады. Яғни, өзін-өзі тәрбиелеу деп қажеттілік сыртқы жағдайлармен жеке тәрбиелеумен ұштасуы тиіс.Ол дамып келе жатқан жеке адамның табиғи қажеттілік ретінде пайда болады және ары қарай өздігінен дамуға ықпал етеді. Өзін-өзі тәрбиелеу динамикалық үрдіс. Көп зерттеулер бойынша оқушының дамуымен өзін-өзі тәрбиелеудің мақсатымен тәсілдері өзгереді. Мақсаттары шындыққа сәйкес және жеке басының негізгі өмірлік бағытымен байланыста болды. Сондай-ақ өзін-өзі тәрбиелеудің тәсілдерге қалыптасады. Өзін-өзі тәрбиелеу адамның дамуының және іс-әрекетінің әртүрлі сфераларын қамту мүмкін. Ол физикалық, эмоцияоналдық-еріктік немесе интелектуалды және эстетикалық өзін-өзі тәрбиелеу түрінде де болуы мүмкін. Адам өзінде, өзінің жоспарларында, негізгі өмірлік бағытына немесе белгілі өмір кезеңіне, қосылған нақты мақсатына байланысты белгілі қасиеттерді тәрбиелейді. Көптеген психологтар өзін-өзі тәрбиелеу жоспарын белгілегенде негізгі мақсат етіп жан-жақты дамуы белгіленді. Өзін-өзі тәрбиелеуді А.С Макаренко табиғи дамуының нәтижесі деп қарастырған. Басында жеке адамның дамуы сыртқы талаптар ықпалымен жүреді, сосын өзіне талап қою нәтижесінде, яғни өзін-өзі тәрбиелеу оңаша үрдіс емес, ұжымның бірлескен іс-әрекет. Адам И.П Павлов айтуынша өзін-өзі реттеуі бойынша ең жоғарғы жалғыз жүйе болып табылады.Мұндай жүйе жоғары дәрежедегі өзін-өзі реттеуші, өзін-өзі қолдауышы,қалпына келтіруші және толық жетілдірген. Өзін-өзі реттеу-ол барлық тірі жандарға тән қасиет. Ол тіршілік әрекетінің қажетті үрдіс, өзін-өзі реттеу ағзаның өмірін және жеке дамуын қамтамассыз ететінін сыртқы жағдайларға бейімдейтін үрдіс, өзін-өзі реттеу негізінде ағза мен сыртқы орта арасында зат алмасу болады. Өзін-өзі реттеу түрлі деңгейде және көп тәсілдермен іске асуы мүмкін. Төменгі сатыдағы организмдерде физикалық-химиялық өзін-өзі реттеу орын алады. Нерв жүйесінің пайда болуынан жүйелік өзін реттеу қосылады. Адамның психожүйкелік өзін-өзі реттеуі сананың сапалығы мен ерекшеленеді. Психалық өзін-өзі реттеу негізгі адамның жоғары атқаруын табиғатпен және әлеуметтік ортамен байланыстыратын, оның іс-әрекетін, ұжымдағы қылығына қатысты болады. Бірақ психалық өзін-өзі реттеу,өзінің дамуында бірқатар сатыдан өтеді.Адамда өзін-өзі тәрбиелеу және өзін-өзі реттеу үрдістері сәйкес келеді деуге бола ма? Мүлдем оңай емес. Өйткені адам ұрығында да өзін-өзі реттеу орын алады.Тек өмірінің бірінші жылдарында сәбиде психикалық өзін-өзі реттеудің бірінші белгілері көріне бастайды. Көргені, естігені, бейне түрінде бекітіледі көз,қол, барлық денені іздеу қозғалыстары белгіліне бастайды. Бұл еріксіз импульсивті өзін-өзі реттеу стадиясы. Бұл жерде өзін-өзі тәрбиелеудің қалыптасуының белгілері жоқ. Баланың өсуімен жеке дамуымен шешуші рөлді сөз сигналдық сигнал ретінде атқарады,яғни болмыс туралы қорытындылған білімдерінің сақтаушы.Сөз адамның жоғары функцияларын реттейді. Сонымен қатар сол бір жағдайлар кезінде заттың тітіркендіруші сияқты, организмде өзгерістер тудырады. Бұл еріктік өзін-өзі дамуының стадиясы, дәл осы кезде өзін-өзі тәрбиелеу пайда болды. Өзін-өзі тәрбиелеуімен міндетті түрде өзін білуде, өткенді талдауды өзіндей жағымды және жағымсызды бағалау, сонымен қатар өзінің болашақ қылығын жобалау, жобаны реалды психикалық құрылымға айналдыру мақсатымен өзімен жұмыс істеуді жоспарлауды талап етеді. Адамның барлық әрекеттері және істеген істері, сөздерге айтылған түсініктермен реттеледі. Яғни, адамның жеке басының дамуының белгілі сатысында өзін-өзі реттеу және өзін-өзі тәрбиелеу үрдістері сәйкес келмесе де өзара әрекеттестікте болады. Оларды сөз біріктіреді. Сөз арқасында өзін-өзі тәрбиелеудің мақсатын қоямыз және өзімізбен жұмыс істеу жоспарын белгілейміз. Сонымен қатар сөз жоғарғы үрдістері табиғат пен қатынастың оның әрекетін реттейді Сонымен белгілі кезеңді өзін-өзі реттеуін жоғарғы немесе еріктік түрі өзін-өзі тәрбиелеудің механизмі болады. Адам саналы жан ретінде,үнемі өзінің іс-әрекетін мативпен отырады,яғни өзіңе және басқаларға белгілі себептерге байланысты не істегеніне есеп беріп отырады. Түрткі (Мотив) - бұл саналы талап. Адамды іс-әрекетке әсер ету күштері сияқты, ішкі де күштерді талаптандыруы мүмкін. Сыртқы талаптарға экономикалық, саяси өмір жағдайлары, әлеуметтік идеологиялық және моралдық талаптары, жеке адамға қойлатын ұжымның талаптары жатады. Егер, сыртқы талаптан жеке адамның қызығушылықтарымен сәйкес келсе,онда олар қажетті және қалаулы болады. Егер де талаптарды жеке адам қабылдамаса, олардың қылықтарына ықпал етпейді. Ішкі талаптарға материалдық және рухани қажеттіліктерді қызығушылықтарды,адам сенімдерін көрсететін түрлі әлеуметтік мақсаттар тағы басқалар жатады. Адам сана иесі ретінде, еңбектену нәтижесінде материалдық игіліктерді өндіреді, өзіне берген тамаша қасиет-ойлау мен сөйлеу арқасында қатынас жасап, өзінің қоршаған ортасына белсенді түрде ықпал етеді. Яғни дүниенің сырын танып білуде субьектіге айналады. Адам бойындағы даралық өзгелермен қарым- қатынасынан байқалады. Жаңа туған бала индивид (жеке адам) деп саналады. Қалыпты дамыған өмір тәжірибесі мен өзіндік қасиеті әлеуметтік ортада өз орын бар адамды жеке адам деп аталады. Дәстүрлі психологияда келесі ьұжырымдамалар қалыптасқан. Жеке адамның азаматтық, кісілік, тұлғалық қасиеттері болады. Адамның түрлі қатынасы арқасында іс-әрекеттеріне сәйкес жеке адамның тұлғалық сипаттары сомдалады, қадір - қасиеті қалыптасады. Жеке адамның кісілік қасиеттері мен даралық ерекшеліктері оның іс -әрекеттегі белсенділігінің өрістеуіне ықпал етеді. Адамның белсенді қимыл әрекеті оны мінезқұлқынан, ниет-тілегімен бағыт-бағдарына айқын байқалады. Ниет-тілектердің мәні адамның тіршілігінен, іс-әрекет түрлеріне, әлеуметтік ортада атқаратын қызметі мен ісінен айқын көрінеді. Сөйтіп, жеке адамның ішкі дүниесінің сыры, жан сарайы психикасының даралық ерекшеліктері сыртқа білініп тұрады. Әлеуметтік жағдай жанама түрде әсер етеді де оның психикасын дамытады. Адамның тіршілік ортасы үнемі өзгеріп тұрады. Жеке адам бойындағы сапалық ерекшеліктер мен оның психологиялық дара өзгешеліктерін-темперамент, мінез, іс-қимыл, сезім жүйелері, қабілеті мен еркі білдіреді. Міне бұл даралық сапалар тарихи қалыптасып, жеке адамның кісілік қасиеттерін құрайды. Әрбір адамның мінез-құлық ерекшеліктері әлеументтік ортада өсіп жетіледі. Жеке адамның тұлғалық сипатын екі түрлі ерекшелігін байқауға болады. Ол: әрбір адамның құрылымы мен жеке басындағы даралық сипаттар; типтерден туандайтын және жеке басқа бағынышты азаматтық ерекшеліктер. Бұл екеуі де биологиялық және әлеуметтік факторларға негізделіп қарастырады. Адамның тарихи дамуындағы биологиялық және әлеуметтік факторлар. Биологиялық фактор - адамға туа берілетін табиғи анатомиялық және физиологиялық қасиеттер. Әлеуметтік фактор адамның дамып жетілуінде тіршілік ортасының қоғамның, тәлім-тәрбиенің әсері. Бұл екі яғни екі фактор адамның психикалық дамуында бірін-бірі толықтырып отырады. Өткен тақырыпта бұдан 30-40 мың жылдай бұрын Homo sapiens (ақыл-ойлы адам) қалыптасқаннан кейін адамның биологиялық эволюциясы мүлдем дерлік тоқтады дедік. Мұның себебі неде? - деген сұрақ туады. Адамның эволюциясы, жалпы алғанда, оның өмірінің барлық кезеңдрінде тоқтамай жүріп жатады. Бірақ қазіргі эволюция адам өмірінің әлеуметтік жағына қатысты, ал биологиялық эволюцияға келсек, адам жануарлардан бөлініп шықаннан кейін ол шешуші рөл атқармйтын болғаны сөзсіз. Енді адамның эволюциясына оның өмірін мәдени жағынан ұйымдастыру, яғни қоғамдық өндірістің тәсілі, еңбек қызметінің дамуы, тұрмыс жағдайлары тағы басқа шешуші әсер ететін болды. Тіпті денсаулығы әлсіз адамдарда медицинаның көмегі арқасында қоғам өміріне белсене қатыса алады. Неміс оқымыстысы психоаналистик психоневролог З. Фрейд (1856-1939) сексуалдық теориясында адамның мұқтаждықтарын ынтығуларға, құмартуға апарып теңейді. Екі түрлі ынтығу бар деп есептейді. 1.Сексуалдық яғни, жыныстық ынтығу. 2.Мен яғни, өзін-өзі қорғауға ынтығу. Екінші ынтығу біріншіден кейін пайда болады. Мен ынтығуы өзінің өмір сүруіне қажетті ынтығу болып саналады. Фрейд, жыныс құмартулары адам әрекетінің арлық қылықтарын негіз болады, әрі оны басқарады деп есептеді. Адам қажеттіліктері: материалдық, рухани болып бөлінеді. Адамда екі түрлі күш бар: биологиялық- ол жыныс ынтығуы; әлеументтік ынтығу. Міне, осы ынтығуларды адам өзін-өзі сақтау инстинкті арқылы оларды тежейді, өз бойындағы күш қуатын сақтап, оны дұрыс қолданады, оны әрдайым басқарып отырады және жақсы мақсатқа жұмсайды және мәдени қажеттілік түрін басқарады. З. Фрейдің адам бойындағы белсенді әрекеттің табиғи әрі, биологиялық құбылыс екенін дәлелдеп берудің өзі айтарлықтай жаңалық. болғанымен оның белсенділік әрекетінің қозғаушы күші жыныстық қатынастарға сәйкес дейтін пікірін көптеген шетелдік психологтар . А. Кординер, Е. Формм, К.Хорни т.б. орынсыз деп санады. Олар, Фрейдтің көзқарасындағы кемшілікті атап айта алмасада, өздерінше жаңа Фридизм деген ағымды тудырды. Жаңа Фрейдизм ағымы адам тіршілік еткен ортасыны тәуелді, сол ортаға бейімделгіш келеді деп санайды. Жаңа Фрейдшілердің ойынша тіршілік ортасына бейімделген адам әлеументтен өзінің ғашығын іздейді. Соған ұмтылады, адамдар тобының ырқына көніп, мақсатына жетуге талпынады деп адам белсенділігін асыра дәріптейді. Философиялық - әдебиеттік және клиникалық тұрғыдан қарастыру кезеңі тұлға мәнін түсінудің алғашқы қадамы деуге болады. З.Фрейдтің тұлғалық психоаналитикалық теориясы Батыста кең танымал. Оны психодинамикалық, экспериментальды емес, құрылымдықдинамикалық типке жатқызуға болады. Ол тұлғаның психологиялық қасиетін, әсіресе қажеттілігі мен себептерін сипаттайды. З.Фрейд өзіндік сананы - айсбергтің шыңына теңейді. Адам өз жанында болып жатқанның мардымсыз бөлігін ғана белсенді сезінеді. Ал оның жанында болып жатқанның негізгі бөлігі тәжірбиесі мен тұлғалануы бейсанада болады деп көрсетеді. Фрейд тұлға құрылымын үш құрамда: оно , мен , және Ментыс деп белгілейді. Оно - бұл өзінің дербес бейсаналықтағы қызығушылық, қажеттілік пен себепке терең енуі; Мен - санасы; Ментыс-бұл саналык жэне бейсаналық деңгейі. Оно - ләззат принципіне, Мен - шындық принципіне, Мен-тыс - қоғамда орын алған моралдық норма мен құндылықты басшылыққа алады. Жағымсыз эмоциональдық жағдайдан құтылуға байланысты Мен көмегімен өзінің қорғаныстық механизімдерін жасайды. Ондай рационализация, реакуляция қалыптастыру, проекция, интеллектуализация, ескертпелер жатады. Егер осы және бұданда басқа қорғаныстық механизімдер нәтиже бермесе, ол Оно -дағы кодталған, символикалық формаға байланысты болғаны. З.Фрейдтің тұлға теориясы және неофрейдистер тұжырымдамасы шет елдер мен ресей психологтары арасында сынға ұшырады. Бұл сын адамның биологиялық шегіне, оның әлеуметтік мінезінің себебіне, оны басқару ролінің төмендігіне байланысты. Олардағы дәлелдер ғылыми негізделіп, нақтыланған дәлелденген деуге болмайды, деген олар тартымды әрі өмірлік ақиқатқа жанасымды құрылған. З.Фрейд пен неофрейдистер тұлғаның жалпы психологиясын жасауда үлесі болды. Олардың үлесі қорғаныс механизмі, мінез-құлық детерминизациясы мен бейсаналық мәселесіне қатысты. Фрейд шәкірттерінің бірі - К.Юнг ұстазымен келісімге келе алмай бөлек бағытпен кеткен болатын. Оның себебі: Фрейдтің пансексуализм идеясында. Екеуінің арасындағы күрес материалдық емес, идеалистік позицияларда жүргізілген. Юнг өз жүйесін "аналитикалық психология" деп атаған. Юнг бойынша адам психикасына 3 деңгей кіреді:сана, жеке бейсаналық және ұжымдық бейсаналық. Адамның тұлға құрылымында анықтаушы роль атқаратын ұжымдық бейсаналық бұрын бүкіл адамзат есте қалдырған іздерден түзіледі. Ұжымдық бейсаналық жалпы сипатта. Ол тұлғаға әсер етіп, туылғанынан бастап өзін өзі қалай ұстауын белгілейді. Ұжымдық бейсаналық та өз кезегінде түрлі деңгейлерден тұрады, ұлттық, нәсілдік және жалпы адамзаттық тағылыммен анықталады. Ең терең деңгей адамның жануар болған ата-тегінің тәжірибесінен қаланған. Сонымен, Юнгтың анықтамасы бойынша ұжымдық бейсаналық - біздің көне ата-тегіміздің ақыл-парасаты, олардың өмір мен әлемді, құдай мен адамды тану жолдары. Ұжымдық бейсаналық жеке адамдарда архетиптер түрінде көрініс береді. Ондай архетиптер тек түстерде емес, шынайы шығармашылықтан да табылады. Архетиптер жеке адамдарға тән болғанымен оларда ұжымдық бейсаналық бейнеленеді. Архетип болып табылатын ойдағы елестетулердің жалпы формаларына эмоционалдылықтың елеулі элементі, тіпті перцептивті бейнелер де кіреді. Мысалы, ананың архетипі- өз анасына ұқсатылған сезімтал және бейнелі мазмұны бар ана идеясы. Бұл архетипті бала ата-тегінен дайын күйінде алып, оның негізінде өз анасының нақты бейнесін құрады. Юнг бойынша ұжымдық бейсаналықтан басқа жеке бейсаналық та бар, бірақ ол санадан бөлектенбеген. Бұрын ақыл сарапынан өткен, түсінікті болғанымен кейін ұмытылған немесе естен шығарылған күйзелістер жеке бас ақыл-ессіздігін құрайды. Белгілі жағдайда олар түсінікті болуы мүмкін. Жеке бейсаналық құрылымдық бірліктері - сезімдер, ойлар және естеліктер констелляциясы. Юнг бұларды кешендер деп атаған (мысалы, үлкен билікті иемденуге ұмтылу -билік кешені болады). Юнг мұнымен қоса "Мен" ұғымын енгізген. Ол адамның біртұтастыққа және ауыз бірлікке ұмтылуын білдіреді. Оның арқасында саналы мен бейсаналықтың арасында тепе-теңдік орнайды. "Мен" әртүрлі болып көрініс беруі мүмкін. Ол көрініске тәуелді адамдарды белгілі типтерге ажыратуға болады. Тұлға типтерін жіктеу негізіне Юнг адамның өзіне және объектіге бағытталуын қояды. Осыған орай барлық адамдар экстраверттер және интроверттер болып бөлінеді. Бұлардан басқа қосымша типтер: интуитивті, ойшыл, эмоционалды. Тұлға типін анықтайтын түрлі арақатынастағы функциялардың көбісі туа біткен. Сондықтан Юнг бойынша тұлға типтері дегеніміз бұл қоғам өмірінің жағдайларымен байланысы жоқ туа біткен типтер. Өз заманында Фрейдпен келіспей бөлек жолмен кеткен шәкіртінің бірі - А.Адлер, жеке бас психологиясының негізін қалаушы. Ол Фрейдтің биологиялық теориясына қарсы шыққан. Адлер адамның бойындағы табиғи инстинкттерді емес, қоғамдық сезімді бағалап, оны қоғамдық сезім деп атайды. Ол сезім туа біткенімен оны әлеуметтік дамыту керек. Фрейдтің адамды туғанынан агрессивті, оның дамуы биологиялық қажеттіліктермен детерминденеді дегенімен Адлер тіпті келіспейді. Жеке адам психологиясын анықтауда гуманистік психологияның да өзіндік үлесі бар. Жеке адам психологиясы мен мінезі гуманистік дәстүрге сай құрылымда зерттелінді және ол зерттеулерді психодинамикалық, интеракционды, құрылымды-динамикалық, экспериментті емес типіне жатқызуға болады. Негізінен адамның ішкі тәжірбилік құрылымы мен дамуына өзіндік сана мен ойлануына мән беріп, оларды кеңірек сипаттайды. Оларды адам нені қабылдайды, қалай түсінеді және өз өмірінің нақты жағдайларын қалай түсіндіреді деген сияқты сұрақтар қызықтырды. Олар осылай тұлға феноменологиясын сипаттды. Өмірлік тәжірбиесіне негізделіп, өмір мәні құндылықтары, өмірлік мақсаты және т.б. терминдер типімен сипаттауға тырысты. Гуманистік тұрғыда тұлға теориясын анықтауға талпынған американ психологтары А.Маслоу мен К.Роджерс болды. К.Роджерс әрбір адамның қандай қабілеті бар және ол ұмтылу мен бірлесу тұлғаның өзіндік жетілуіне көмек беретін тұрғысын қарастырды. Жоғары саналыққа ие адам өзінің өмірінің мәнін, мақсаты мен құндылығын белгілейді, әрі оның жоғары соты мен эксперті деп есептейді. Роджерс теориясының негізгі түсінігі Мен түсінігі. Әрбір адам мен кіммін? Не істей аламын? Кім бола аламын? Ондай болу үшін не істей аламын? деген сүрақтарға жауап береді. Мен образы адамның өмірлік тәжірбиесі арқылы айналаны қабылдауы, бағалауы жүзеге асады да, мінезі қалыптасады. Адамның негізгі қажеттілігі-өзін жүзеге асыру (самоактуализация ) өзіндік жетілуге талпыну мен өзіндік ой болып табылады. Гуманистік психология тұлғаның теориялық бағытын анықтауда өзін жүзеге асырудың барлық бағытымен байланысты болады. А.Маслоу өзін жүзеге асыру сипаттарына ақиқатты белсенді қабылдауы мен оған дұрыс бағдарлану қабілетін; өзін және өзгенің болмысының қандай болғанына қарай, дәл сол түрғысында қабылдауды және т.б. белгілерге қатысты психологиялық ситпттаулар жүргізді. Өзін жүзеге асырушы адам белгілі бір іспен шұғылданады, оны беріліп атқарады және олар мойындауды қажет етеді деп сипаттайды. Олар үнемі таңдауды және шешуші қадам жасаушылар, олар үнемі алда жүруді және кез-келген кедергілерді жеңуде өз мүмкіндігін көрсете алады. Адамның белсенділігі, іс-әрекеті ғылыми материалистік тұрғыда қарастыруында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz