Тауар өндірушілердің саны
Ф.7.11-03
Жуманова Г.М.
1943
КӘСІПКЕРЛІК ДАҒДЫЛАРЫ ПӘНІНЕН ДӘРІС ЖИНАҒЫ
Шымкент 2020 ж.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ атындағы ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Экономикалық теория кафедрасы
Жуманова Г.М.
Экономикалық емес мамандықтардың студенттері үшін
КӘСІПКЕРЛІК ДАҒДЫЛАРЫ ПӘНІНЕН ДӘРІС ЖИНАҒЫ
Шымкент 2020ж.
ОӘЖ 330.8. (072)
Құрастырушылар: Жуманова Г.М. Кәсіпкерлік дағдылары пәнінен дәріс жинағы.- Шымкент: М. Әуезов атындағы ОҚМУ, 2020. - 76 б.
Дәріс жинағы Кәсіпкерлік дағдылары пәнінің барлық негізгі бөлімдерін қамтиды. Ол бизнесті жүргізудің негізгі курсын қамтиды, жеке бизнес құрудың алғашқы тәжірибелік дағдыларын игеруге көмектеседі. Ол негізінен білім алушыларға, сонымен қатар магистранттарға, экономикалық пәндердің оқытушыларына және қазіргі әлемдегі кәсіпкерлік қызметтің білімі мен дағдыларына қызығушылық танытатын барлық адамдарға арналған.
Дәріс жинағы экономикалық емес мамандықтардың студенттеріне арналған
Пікір білдіруші:
Абдикеримова Г.И. - э.ғ.к., М. Әуезов атындағы ОҚМУ Экономика кафедрасының доценті
Экономикалық теория кафедрасының мәжілісінде (хаттама № ___, ___ ___________ 2020ж.) және Басқару және бизнес жоғары мектеп комитеті әдістемелік комиссиясында (хаттама № ____, ___ ___________ 2020ж.) қаралған және баспаға ұсынылған.
М.Әуезов атындағы ОҚМУ Оқу әдістемелік Кеңесімен баспадан шығаруға ұсынылған, хаттама № ____, ___ ___________ 2020ж.
(C) М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті, 2020ж.
Шығаруға жауапты: Жуманова Г.М.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
Модуль 1. Кәсіпкерлік ойлау психологиясы
1 тақырып. Кәсіпкерлік: эволюциялық даму - революциялық әсер ... ... ... ...7
2 тақырып. Бизнес-идея мен стартапты таңдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .19
3 тақырып. Кәсіпкерлік қызмет жүйесіндегі бизнес-жоспарлау ... ... ... ... ... 30
4 тақырып. Маркетинг қызметіндегі стартап ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
5 тақырып. SMM - әлеуметтік желілердегі маркетинг және оның қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .83
6 тақырып. Сату стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...91
7 тақырып. Стартаптың негізгі ресурстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .118
8 тақырып. Салықтар және Мемлекет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 141
9 тақырып. Кәсіпкерлік қызметті қаржыландыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .157
10 тақырып. Кәсіпкерлік қызметтегі тәуекелдер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .163
11 тақырып. Кәсіпкерлік саласындағы бәсекелестік және бәсекеге қабілеттілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..176
12 тақырып. Кәсіпкерлік қызметтің тиімділігін талдау және бағалау ... ..193
13 тақырып. Кәсіпкерлікті дамыту стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...197
14 тақырып. Кәсіпкерлік мәдениеті және этикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...209
15 тақырып. Инвестициялар тарту және мемлекеттік қолдау шаралары..216
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .230
Кіріспе
Кәсіпкерлік пайда немесе әлеуметтік нәтиже алуға бағытталған қызметтің ерекше түрі ретінде ежелгі уақыттан бері сауда, тауар-ақша қатынастары дами бастаған кезде, көпестер, қолөнершілер, ақша жасаушылар пайда болған кезде белгілі болды. 18-19 ғасырларда Ф.Кэне, Ж.Б.Сй, А.Смит, Д.Рикардо, Дж.Шумпетер, Ф. Хайек, А.Чаянов сияқты ғалымдар кәсіпкерлік теориясының негізін салған. Кәсіпкерлікке заңмен тыйым салынбаған кез-келген экономикалық қызмет түрі кіреді. Бұл кәсіпкерліктің жан-жақты сипаты, нарықтық жүйенің осы маңызды элементі, кәсіпкерді қазіргі жағдайдағы белсенді тұлғаға айналдырады, оның белсенділігі мен қабілеттері қоғамның тұрақтылығы мен гүлденуіне қол жеткізуге үміт бар.
Кәсіпкерлік дағдылары пәні болашақта кәсіпкерлер қатарына қосылуды, компанияның жалдамалы қызметкері ретінде өмірде табысты адам бола алатын, бірақ тиімділігі жоғары студенттерге арналған бизнеске дайындық кезінде таңдау компонентінің негізгі пәні болып табылады.
Кәсіпкерлік дағдылары курсы болашақ маманға оқытылатын пәндерден алған теориялық білімдерін дағдылар мен кәсіпкерлік қызметті ұйымдастыруда қолдануға көмектеседі. Курстың негізгі бағыты студенттерге экономиканың әртүрлі салалары мен секторларындағы кәсіпкерлік нысандарын ұйымдастырудың және тиімді басқарудың негіздерін үйретуге бағытталған.
Кәсіпкерлік дағдылары курсында ұсынылған материалдар кәсіпкерлік процесті түсінудің негізгі негізін ұсынады. Шығармашылық идеяларды коммерциялық тұрғыдан өміршең бизнеске айналдыру процесі әлемдік экономикада басты күш болып қала береді. Соңғы үш онжылдықта біздің қиялымызды баурап алған кәсіпкерлік төңкеріс бүгінде іскери ойлау мен жоспарлаудың барлық қырларына еніп кетті.
Курс келесі міндеттерге қол жеткізуге бағытталған:
1) білім алушыларда кәсіпкерліктің теориялық және практикалық негіздерін қалыптастыру;
2) Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызмет туралы білім жүйесін игеру;
3) өз жетістіктері мен өмірлік ұстанымдары үшін жауапкершілікті тәрбиелеу;
4) білім алушыларда кәсіпкерлік ойлауды және өз әлеуетін іске асыру үшін мүмкіндіктерді көре білуді қалыптастыру;
5) бизнес-идеяларды генерациялау және оларды кәсіпкерлік қызмет деңгейіне дейін дамыту дағдыларын меңгеру;
6) бизнестің өміршеңдігін арттыру мақсатында бәсекелестіктің өзгермелі жағдайларында бизнес-модельдеу және бейімдеу дағдыларын дамыту;
7) білім алушыларда жеке қаржылық сауаттылық пен бизнес-жоспарлаудың практикалық дағдыларын қалыптастыру;
8) заманауи ақпараттық технологияларды пайдалану, зерттеу дағдыларын қалыптастыру.
Модуль 1. Кәсіпкерлік қызметті жоспарлау және ұйымдастыру.
1 тақырып Кәсіпкерлік: мәні, түрлері және кәсіпкерліктің құқықтық формалары
1. Кәсіпкерліктің мәні, мазмұны және фукциялары.
2. Кәсіпкерлік қызметті құқықтық қамтамасыз ету
Дәріс мақсаты-кәсіпкерліктің ойлауы мен эволюциясы туралы, кәсіпкерліктің түрлері мен негізгі терминдері туралы және кәсіпкерлік қызметтегі команданың рөлі туралы жалпы түсінік беру.
1. Кәсіпкерліктің мәні, мазмұны және фукциялары.
Кәсіпкерлік - адам қызметінің ерекше саласы және ол еңбектің басқа түрлерінен оқшауланып тұрады. Бұған кезінде атақты неміс экономисі, Гарвард университетінің профессоры Иозеф Алиоз Шумпетер (1883-1950 жж.) мән берді. Оның айтқан мынандай сөзін эпиграф етіп алуға болады: Кәсіпкер болу - басқаның істегенін істемеу. Екінші жағынан кәсіпкерлер - алдымен кәсіпкерлік жұмысты ұйымдастырушылар. Ол туралы француз экономисі Жан Батис Сэй (1767-1832жж.) былай деген: Кәсіпкер - адамдарды өндірістік шеңбер ауқымында ұйымдастыратын адам.
Кәсіпкерлік терминін алғашқы рет ағылшын экономисі Ричард Кантильон (1650-1734жж.) ендірді. Бұл ұғымға ол нарықтық тәуекелділік жағдайында табыс алу мақсатымен өндірісті ұйымдастырудағы адам белсенділігін жатқызады.
Кәсіпкерлер экономикалық қатынастардың қатысушылары ретінде осы процесте жетекші рөл атқарады. Қазақстанды және қазақстандық тауарларды халықаралық нарықта бәсекеге қабілетті ету; әділдік пен прагматизм негізінде серіктестермен және тұтынушылармен қарым-қатынас жасау; ұлттық бірегейлікті жоғалтпай, бизнесті жүргізудің үздік инновациялық тәсілдері мен тетіктерін таңдау; бизнес-процестерге жаңа білім мен технологияларды әкелу кәсіпкерлердің қолынан келетін іс; олар елдің эволюциялық және ашық дамуына көмектеседі.
Кәсіпкерлердің басқа адамдардан басты айырмашылығы -- олар ойлаудың ерекше үш қасиетіне ие-олар белсенді, жауапты және нәтижені мақсат тұтады.
XX ғасырдағы менеджменттің ең ықпалды теоретиктерінің бірі Питер Друкер айтқандай, ойлау типі осындай адамдар әрқашан өзгерістер іздейді, оларға жауап береді және оларды мүмкіндік ретінде пайдаланады. Олар әлемді өзгертуге ұмтылады және осы себеппен, Evernote бас директоры Фил Либин пайымдауынша, компанияларды ашады. Американдық инвестор Джеймс Алтачердің пікірінше, олар сәтсіздікке төзе алады, идеяларды генерациялай алады, осы идеяларды сата алады, осы идеяларды жүзеге асыра алады және өз қателіктеріне қарамастан, алға қарай келесі әрекеттерге ұмтылады. "Ашока:қоғам үшін инновациялар" коммерциялық емес қорының негізін қалаушы және төрағасы, әлеуметтік кәсіпкер Билл Дрейтон оладың қиындықты көре білетінін және оған жауап іздейтінін растайды. Garage Technology Ventures компаниясының басқарушы директоры, Apple Computer компаниясының алғашқы қызметкерлерінің бірі Гай Кавасаки олар үшін бизнес - жұмыс емес, болашақты өзгертетін ақыл-ойдың күйі екеніне сенеді.
Қарапайым адам пассионарлық тәсіл принциптерін ұстамайды (мақсатқа ұмтылу және көптеген адам үшін құрбандыққа шалуға дайындықты білдіреді), ол өте сақ болады, тәуекелге ұшыраудан қорқады және ешқашан өз еркімен ешқандай жұмысты мойнына алмайды, қиындықтардың алдында ол басын ала қашады және кім келіп, оған не істеу керек екенін айтар екен деп күтеді. Тығырықтан шығудың амалы ретінде ол кәсіпкерлік ойлау қабілеті бар адамдарға үміт артады.
Кәсіпкерлік ойлау - XXI ғасырдың қажетті дағдысы, бұл - ойлап табушылық, армандарды құру және әлі жоқ нәрсені -армандарды іске асыру қабілеті.
Сонымен қатар бұл - өте жоғары бейімделушілік (жаңа жағдайларға бейімделу қабілеті) және ұтқырлық (болған іске жылдам әрекет ете білу) - адамның өзгермелі жағдайларға икемделе алу қабілеті, икемді болу, қалыптасқан жағдайлардда эволюциялану (дами білу), қалыпты сценарийлермен әрекет ету мүмкін емес кез келген жағдайдан пайда таба білу, өмірге мүмкіндіктер әлемі деп қарау.
"Шын мәнінде, мен ақша таба аламын деп күткен жоқпын. Тапқан табысым жалдау ақысы мен азын-аулақ азық-түлік сатып алуға жетсе, маған сол жеткілікті болатын. Бірақ ақыр соңында, мұның бәрінің құнды екеніне көзім жетті. Қателесуден қорықпау керек. Ең бастысы - әр жолы жаңа қателіктер жіберу", - деп есептейді кәсіпкерлік ойлаудың символы болған Илон Маск. Дәл осы ойлау қабілеті Маскқа төлемдердің электрондық жүйесін жасап, қаржы әлемін өзгерткен PayPal стартапын құруға, ғарыштық зымырандарды құрастыратын әлемдегі алғашқы жеке компания - SpaceX негізін қалауға, Tesla электромобилін жасауға, бүкіл қалаларды және т.б. жабдықтау үшін күн энергиясын пайдалануды үйренуге мүмкіндік берді.
Жуырда ғалымдар адамның бизнестегі табысы үшін жауап беретін арнайы "кәсіпкерлік гені" жоқ па деген сауал қойды.
Көптеген табысты кәсіпкерлерді талдай отырып, зерттеушілер адамның бизнестегі табысқа жетуіне әкелетін қасиеттердің жиынтығын анықтауға тырысады.
Мысалы, Тулса университеті кәсіпкерлік кафедрасының профессоры Роберт Хисрич кәсіпкердің келесі басым мотивтерін атап көрсетеді: тәуелсіздікке, іс-әрекет бостандығына, шығармашылық жұмысқа және капитал құруға ұмтылу. Австриялық экономист Йозеф Шумпетер үстемдікке, билікке, ықпалға, жеңіске деген жігерге, қарсыластармен және өз-өзімен күресуде табысқа, шығармашылық қуанышқа ұмтылысты атап көрсетеді. Колорад университетінің кәсіпкерлік орталығының директоры Томас Дуэнингкәсіпкерге қажетті бес негізгі дағдыны атап өтті: мүмкіндіктерді тану, жобалау, тәуекелдерді басқару, сәтсіздікті бастан кешіре білу, жоспарлауға емес, әрекеттерге бейімділік.
Көптеген кәсіпкерлердің тәжірибесін жинақтап, мынадай қорытынды жасауға болады: кез келген адам кәсіпкер бола алады. Өз ісін өмір тарихы, мінез-құлқы мен мақсаттары мүлдем әртүрлі адамдар ашады. Тек бизнесте іс жүзінде табысқа жетуді қалайтындар төрт сатылы алгоритмді ұстануға тиіс. Біріншіден, олар шын мәнінде ойына алған істі істегісі келеді. Екіншіден, жетістіктерді үлкен емес, кішкентай қадамдардан бастау. Үшіншіден, әрбір кішкентай қадамнан кейін өз идеясын зерделеу және қайта бағалау қажет. Төртіншіден, келесі қадамды жасау.
Кәсіпкерлік - адамдардың әртүрлі қажеттіліктерін қанағаттандыра алатын, оларға пайда әкелетін және рахат сезіміне бөлейтін игіліктерді өндіру.
Кәсіпкерліктің ерекшеліктері:
- дербестік және тәуелсіздік;
- экономикалық ынталылық;
- шаруашылық тәуекел және жеке жауапкершілік;
-жаңашылдық.
Кәсiпкерлiк - дегенiмiз белгiлi бiр iстi iстей бiлу. Iсті iстеу адамның белсендiлiгi және iскерлiгi. Белсендiлiк, iскерлiк, адамдардың мiнез-құлқы типтерiмен байланысты болады. Кәсiпкерлiк деген өмiрде экономикалық белсендiлiкке қолданылады. Экономикалық белсендiлiк бұл-энергетикалық процесс тауар өндiрiсiнен айырбас арқылы пайда табуымен байланысты. Өндiрiсте, айырбас та шектелген белсендiлiгiн емес, ол адамдардың жан-жаөты белсендiлiгiн талап етедi. Сондықтан экономикалық белсендiлiк iскерлiк еркiнсiз немесе еркiн болуы керек. Кәсiпкерлiк-ежелден келе жатқан амадардың iскерлiк белсендiлiгi, қабiлетi. Ал оның дамуы орта ғасырдан басталды: көпестер, саудагерлер, қол өнер қызметкерлерi т.б. ал ендi, кәсiпкерлiк субъектiлерiне келетiн болсақ,
Жеке адамдар
Кәсiпкерлiк субъектiлерi
Әртүрлi бiрлестiктер
Заңды тұлғалар
Бiрiккен серiктестiктер
Акционерлiк қоғамдар
1-сурет. Кәсiпкерлiк субъектiлерi
Кәсiпкерлiк белгiлерi:
-белсендiлiгi
-iскерлiгi
-коммерциялық тәуекелшiлдiлiк пен жауапкершiлiк
-жаңашылдық (инновация)
-инициативалылығы
-өндiрiс факторларын комбинациялау
2. Кәсіпкерлік қызметті құқықтық қамтамасыз ету
Кәсіпкерлік қызмет тауар өндірісін ұйымдастыруға, тауар массаларының бүкіл қозғалысына ықпал етеді және оларды нарық арқылы түпкілікті тұтынушыға дейін жеткізеді, осылайша қоғамның экономикалық өмірін бірыңғай тұтастырады. Тауарлар өндірумен қатар ол азаматтарға көптеген әртүрлі қызметтер көрсетеді, қаржы және қор нарықтарын қозғалысқа әкеледі, ғылымды дамыту және жаңа технологиялар жасау үшін қоғамның зияткерлік әлеуетін жұмылдырады, сол арқылы ғылыми-техникалық прогресті жеделдету үшін алғышарттар жасайды, бұл елдің технологиялық дамуына, өнімді әлемдік нарыққа шығаруға әкеледі. Бұдан басқа, мемлекетке салықтардың негізгі бөлігін төлей отырып, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын адам, яғни тікелей кәсіпкер, іс жүзінде мемлекетті қамтамасыз етеді, оның негізгі шығындарын қаржыландырады. Бұл кәсіпкерлік қызмет мемлекетке өз азаматтарына кепілді материалдық және білім деңгейін, тиісті медициналық қызмет көрсетуді, зейнетақы мен жәрдемақы төлеуді қамтамасыз етуге мүмкіндік беретінін білдіреді. Бұл елдегі өмір сүру деңгейін, оның демографиялық, әлеуметтік және экономикалық деңгейін жақсартуға ықпал етеді. Кәсіпкерлердің есебінен мемлекет алатын қаражат мемлекеттік бюджеттің маңызды бөлігін құрайды және елдегі ақша массасының қозғалысына ықпал етеді. Осылайша, кәсіпкерлік қазіргі қоғамда орталық орын алады. Өйткені, кәсіпкер мемлекеттің де, азаматтық қоғамның да, оның азаматтарының экономикалық да, саяси өмірінің тұрақтылығы мен тұрақты дамуының тірегі және кепілі болып табылады.
Сіздердің әрқайсысыңызда - кәсіпкер болғыңыз келе ме, әлде болғыңыз келмей ме деген таңдау бар. Сіз қандай да бір салада білікті маман бола аласыз, өсіп-өркендей аласыз. Бірак супер кәсіпқой маман болсаңыз да, сіз өзіңіздің даму деңгейіңізде өз жалақыңыздың шегі сияқты, өз өміріңіз бен қоғам өмірін өзгерту мүмкіндігіңіз өз шегіне жететін сәтке де жетесіз. Кәсіпкерлік өз біліміңізді, дағдыларыңызды, идеяларыңыз бен амбицияларыңызды қолдануға шексіз мүмкіндіктер ашады. Сондай-ақ, сіздің табатын табысыңызға шек қоймайды. Кәсіпкерлік - тәуекелмен ұштасқан және кәсіпкерге әртүрлі жауапкершілік жүктейтін шығармашылық процесс: қаржылық қана емес, әлеуметтік, моральдық, этикалық және басқа да жауапкершілік. Бірақ ол тек жеке және кәсіби табысқа қол жеткізу ісінде ғана емес, нәтижесінде Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына жолдауында айтқан сана мен қоғамды жаңғырту ісінде ең пәрмендісі болып табылады.
Кәсіпкерлік әртүрлі болады. Кәсіпкерлікті түріне қарай бөлудің ең қолайлы тәсілі мыналар болып табылады: B2C, B2B және B2G.
Business to Consumer B2C (яғни "тұтынушыға арналған бизнес") - бұл өндіруші немесе сатушы өз өнімін сату үшін тікелей тұтынушымен өзара әрекет жасайтын кәсіпкерлік түрі.
"Business to Business" B2B, (яғни, "бизнеске арналған бизнес") - өнімдерді немесе қызметтерді өндіруші және сатушы оларды соңғы тұтынушыға емес, басқа бизнеске өткізетін кәсіпкерлік түрі.
Business to Government B2G (яғни "мемлекетке арналған бизнес") - қызметтерді өндіруші және сатушы оларды соңғы тұтынушыға емес, басқа бизнеске емес, мемлекеттік құрылымға өткізетін кәсіпкерлік түрі.
Егер сіз кез келген дүкенге кірсеңіз, сөрелерде көптеген азық-түліктерді, мысалы, сүтті көресіз. Ол сүт фермасында өндірілген. Фермада сиырлар бар, оларды ең соңында соңғы тұтынушы - біздер сатып алатын негізгі өнім - сүтті алу үшін бағып-қағады. Бұл B2C бизнестің үлгісі.
Бірақ ол сүтті сату үшін оны Tetra Pak қаптамасына, пластик немесе шыны бөтелкеге құю қажет. Барлық осы қаптамаларда қақпақтар мен заттаңбалар болуы тиіс. Қаптаманы, қақпақтарды сататын және сүт фермасына арналған заттаңбалар шығаратын компаниялар - бұл B2B-бизнестің мысалдары.
Бизнес жасай алатындардың барлығын екі үлкен топқа бөлуге болады, бұл - тауарлар мен қызметтер.
Тауарлар- ұстауға, өлшеуге, сақтауға, буып-түйуге болатын материалдық заттар немесе бұйымдар. Тауарды кімнің өндіргені, станокта кімнің тұрғаны, оны кімнің қаптағаны тауарға маңызды емес. Тауарларды сатып алуға, үйге әкеліп, пайдалануға болады.
Қызметтердің заттай нысаны жоқ, олар қажет еткен адамдар үшін жүзеге асырылатын іс-әрекеттер болып табылады. Қызметтер деп шаштараз, мұғалім, пәтер сатушыға сатып алушыны, кеңесшіні және т. б. табуға көмектесетін риелтордың жұмысын атауға болады. Қызмет үшін оны кім өндіретіні өте маңызды, қызметтің нарықта танымал болуы қызмет өндірушісінің шеберлігі мен кәсібилігіне байланысты. Нашар шаштаразға ешкім бармайды, сондай-ақ клиенттің қиындықтарына көмектесе алмайтын кеңесшіге де ешкім бармайды.
Осы екі жіктеменің тоғысында ("B2C, B2B, B2G" және "тауар немесе қызмет") бизнестің көптеген түрлері туады.
Олардың әрқайсысынан бірнеше мысал келтірейік.
B2C тауары - дүкенде сатып алуға болатын кез келген тауар - азық-түлік, киім, техника және т. б.
B2C қызметі - бұл сіз өмір бойы үнемі алатын қызметтердің кез келген түрі - шаштаразға бару, курстарда оқу, салтанатты іс-шарадағы фотограф қызметі, егер сізге сенімхат немесе ата-аналардан шетелге шығуға рұқсат алу қажет болса, нотариус қызметі және т. б.
B2B тауары - кейіннен пайдаланушылар сатып ала алатын соңғы өнімді алу үшін қажет кез келген қосалқы тауарлар. Бұған буып - түю, кез келген полиграфиялық қызметтер-компанияларға арналған заттаңбаларды, визиткаларды немесе баннерлерді басып шығару, автомобильдер мен техникаға арналған қосалқы бөлшектер, құрылыс компаниялары үйлер салатын кірпіш өндірісі және т. б. жатады.
B2C қызметі - бұл соңғы тұтынушы үшін емес, бизнес үшін көрсетілетін кез келген қызмет. Оған өзіне белгісіз нарыққа шыққалы жатқан фирмаға консалтингтік агенттік көрсететін консультациялық қызметтерді, бизнеске арнап сайттар жасайтын веб-студияларды, банктерді, зерттеу институттарын және т.б. жатқызуға болады.
Әдетте тауарлар өндірісі бастапқы үлкен шығыстармен байланысты. Егер сізде сүт фермасы болса, ол жұмыс істеуі үшін сізге сиыр сатып алу, сиырлар жайылатын жайылымдық жерлерді сатып алу, мал қора салу, жұмыскерлерді - мал дәрігерлері мен техниктерді жалдау керек. Есесіне сіз өз қаражатыңызды салып, процесті реттегеннен кейін, ол сіздің тұрақты араласуыңызды талап етпей, жұмыс істейтін болады, ал шығындар сіз алатын кірістермен өтеледі. Сиырлар сатып алынған жерде жайылады, жалданған сауынышлар сиыр сауады, мал азығы мен қызметкерлердің жалақысы сүт сату арқылы өтелетін болады.
Тауар өндірісі әр түрлі тәуекелдерге байланысты. Ол көптеген стандарттарды сақтауды талап етеді, яғни әр түрлі құзыреттердің болуын талап етеді. Сүт фермасын ашу үшін көп бастапқы салымдар қажет. Сонымен бірге сиырлар ауырып қалуы мүмкін, сүт қажетті сапаға сәйкес келмеуі мүмкін, кәсіпкер нарықтың қажеттілігіне қарағанда көбірек сүт өндіруі мүмкін және тауар көп мөлшерде артылып қалуы мүмкін және т. б. Бұл ретте өндірушінің жауапкершілігі де өте көп: ол серіктестермен жасалған ыдыс, қақпақ, қаптама және т. б. сатып алу бойынша барлық уағдаластықтарды сақтауы, мемлекетке салық төлеуі, сүт клиенттерге зиян келтірмеуі үшін санитарлық нормалардың сақталуын қадағалауы, фермадағы іс қалай жүрсе де барлық қызметкерлерге жалақы төлеуі, өз өнімдерінің сапасын қадағалауы және т. б. тиіс.
Қызмет көрсету өндірісі, әдетте, стартта азырақ қаржы құюды талап етеді. Егер сіз веб-бағдарламашы болсаңыз, сізге керегі - жұмыс іздеу сайтында өз қызметтері туралы хабарландыру орналастыру, қуаттылығы жеткілікті компьютер сатып алу және бірінші тапсырыстарды күту. Бірақ қызмет көрсету өндірісі өндірушілердің үнемі тұрақты назарын талап етеді. Өйткені оның сапасы, қызмет көрсету деңгейі және т.б. қызметтің өтуіне тікелей әсер етеді. Уақыт өте келе сіз жұмыстарыңызды атқаратын бағдарламашыларды жалдай аласыз, бірақ оған дейін қаражат табудың көзі сіздің толық назарыңыз бен еңбегіңізді талап етеді. Жұмыс істемесеңіз - қызмет көрсетпесеңіз немесе қызметті нашар көрсетсеңіз - сіз қаражатсыз қаласыз.
Егер сіз тұтынушыларға немесе басқа фирмаларға қандай да бір мәселелер бойынша кеңес берсеңіз де, сізге үнемі өзгерістерден хабардар болып отыру керек. Риелтор сатуға қойылған барлық пәтерлерден хабардар болуы, қаланың әртүрлі аудандарында пәтердің бағасы қандай екенін білуі, әртүрлі факторларға байланысты олардың өзгеруі мүмкін екенін түсінуі тиіс. Мысалы, бұрын үйдің жанында бос жер болды, терезеден қарағандағы көрінісі онша тартымды емес еді. Енді ол жердің орнына саябақ салынды, саябақтың жанында сауда орталығы мен бірнеше мейрамханалар пайда болды, әрине үйдің де бағасы сәйкесінше өседі.
Қазақстандық бизнес әлемді жақсы жаққа қарай өзгертетін табысты В2В, В2С және B2G жобаларының көптеген мысалдарын паш етіп отыр. Мысалы, B2C Kaspi экожүйесі. "Kaspi дүкен" - Kaspi.kz онлайн-платформасының бір бөлігі, ол қаржы қызметтерін, онлайн-маркетплейсті, онлайн-төлемдерді, мобильді қосымшаны, бонустық бағдарламаны қамтиды. "Kaspi дүкен" әр түрлі сатушылардың тауар бағасын салыстыруға, қолайлы нұсқаны таңдауға, сатып алуды бөліп-бөліп немесе несиеге ресімдегісі келген жағдайда, сондай-ақ тауарды кеңсеге немесе жұмысқа жеткізуге тапсырыс беруге мүмкіндік береді. Мобильді қосымша интернет-дүкен, төлемдер, банк, бонустық бағдарлама, "Kaspi Гид" сұрақтарына жауап сервисі және Kaspi Bank бөлімшелері, терминалдары және "Kaspi Maps" барлық банктерінің банкоматтарын іздеу бойынша сервисті біріктіреді. 2018 жылы Kaspi.kz-тегі дүкен "Қазпошта" АҚ нұсқасы бойынша Қазнеттің интернет-дүкендері арасында бірінші орынды иеленді. "Kaspi дүкен" үшін маңызды оқиғалардың қатарына, сондай-ақ Kaspi Gold-пен төлемді қосу, жаңа 15 қаланы кеңейту, ассортиментті қосу (жиһаз, сантехника, Құрылыс материалдары, шиналар), "Kaspi жеткізу"сервисін дамыту жатады.
Қазақстандық В2С Power Wi-Fi стартап PowerBank пен 4GWI-Fi біріктіретін құрылғыны жалға алу бойынша сервисті ұсынады. Қызмет саяхатшыларға арналған: роумингте, SIM-картада және айлық интернет пакетінде үнемдеу. Клиент power Wi-Fi-ді әуежайдағы ақпараттық тіректен алып, ұшып келгеннен кейін қайтарады. Жалға беру құны баратын елге байланысты, бірақ ең төменгі баға 1Gb трафик үшін $2күннен басталады. Тағы $ 50 сервис депозит ретінде ұстап қалады, оны құрылғыны қайтарғаннан кейін дереу береді. Барлық төлемдер PayPal арқылы жүргізіледі. Сервис Ресейде, Қазақстанда және Ұлыбританияда жұмыс істейді.
SmartSatu В2В платформасы өзара тәуелді бизнесті біріктіреді: азық-түлік дүкендері, тауар өндірушілер мен жеткізушілері. Өнім жеткізушілер тауарларды жариялайды, ал сауда орындары өнімді таңдап, тапсырыс береді. Тапсырыстар тәулігіне 24 сағат онлайн қабылданады, яғни дүкен өнім жеткізуші компаниялардың жұмыс режиміне тәуелді болмайды. Осылайша өтінімдер тез өңделеді, ал өнімді есепке алу электронды түрде қалыптасып келе жатыр. Стартап негізгі өнім өндірушілермен әрекеттестік жасайды және Seedstars CEE халықаралық конкурсында 1-ші орынға ие болды.
В2В-SmartPay сервисі - бөлшек сауда дүкендерінде қолма-қол ақшасыз төлеуге арналған шағын терминалдар. Сатып алу үшін дүкен деректемелері бар QR-кодты сканерлеу, банк бетіне өтіп, төлем картасының мәліметтерін енгізу қажет. Технология тұрақты және мобильді төлем құрылғыларынан әлдеқайда арзан: бағасы 9900 теңгеден басталады. Қарапайым POS-терминал 95 000 теңге тұрады. Төмен баға мен қолжетімді технологияның арқасында тіпті шағын аулалық дүкендер қолма-қол ақшасыз төлем қабылдай алады. Терминал ұялы байланыс ұстайтын барлық жерде жұмыс істейді.
"Қазақтелеком" АҚ ауылдық елді мекендерді талшықты-оптикалық байланыс желілерінің технологиясы бойынша кең жолақты қолжетімділікпен қамтамасыз ету үшін B2B, B2C, B2G секторларында жұмыс істейді. "Қазақтелеком" талшықты-оптикалық желілерді салады, оларға мемлекеттік мекемелер мен бюджеттік ұйымдарды қосады және келісілген сапалық сипаттамалары бар қызметтерді қамтамасыз етеді. Өз кезегінде мемлекет ұсынылатын қызметтерді бекітілген тарифтер бойынша қаржыландырады. Бұл жобаның идеясы: мемлекеттік тапсырыс беруші құрылыстың өзін инвестицияламайды, ол қызметтерді кейіннен тұтынуға және олардың төлеміне кепілдік береді.
Тақырып бойынша қосымша сұрақтар:
1. Кәсіпкерлік ұғымының даму эволюциясына қысқаша сипаттама беріңіз.
2. Осы ұғымды анықтау тәсілдерінің алуан түрлілігін сипаттаңыз.
3. Кәсіпкерлік қызметтің негізгі белгілері мен түсінігін қалыптастырыңыз.
4. Кәсіпкерлікті жіктеудің негізгі белгілері.
5. Кәсіпкерлік қызметтің негізгі функцияларының мәні неде?
6. Кәсіпкерлік қызметтіңобъектілер мен субъектілері қандай?
7. Кәсіпкер қандай қасиеттерге ие болуы керек?
8.Экономикадағы жаңа кәсіпорындардың басымдығын түсіндіріңіз.
2 тақырып Нарық, сұраныс, ұсыныс
1. Нарықтың мәні және түрлері.
2.Сұраныс заңы және сұранысқа әсер ететін факторлар.
3. Ұсыныс заңы және ұсынысқа әсер ететін факторлар.
Дәрістің мақсаты: нарық ұғымымен танысу, нарықтың құрылымы және оның жіктелуі мен қоғамдық өндірістегі нарықтың қызметтері мен рөлін анықтау. Сұраныс және ұсыныс ұғымымен танысып, сұраныс және ұсыныс заңдарын талқылау, студенттердің сұрақтарына жауап береді. Сұраныс икмділігі. Ұсыныс икемділігі. Икемділікке әсер ететін факторлар. Нарықтық экономикадағы баға белгілеу механизмі.
1. Нарықтың мәні және түрлері.
Нарық - бұл ұдайы өндірістің барлық сатыларында өндіру, бөлу, айырбас пен тұтыну сфераларында сатып алу-сату арқылы жүзеге асырылатын ұйымдық-экономикалық қатынастар жиынтығы болып табылады.
Нарық экономикасы тәжірибеде өзінің жоғарғы тиімділігін дәлелдейді. Оның негізгі тиімді жақтары:
1) экономикалық жағдайлардың өзгеруіне тез бейімделгіштігі мен икемділігі;
2) өндіріс шығындарын азайту мен пайданы көбейту үшін жаңа технологияны жылдам пайдалануы;
3) өндірісшілер мен тұтынушылардың шешімдер қабылдау, мәмілелер жасау кезіндегі тәуелсіз еркін болуы;
4) әртүрлі қажеттіктерді қажетті мөлшерде және жоғары сапамен қанағаттандыру қабілеті.
5) Бағаның еркін қозғалысы. Сұраныс пен ұсынысқа байланысты. Бағаның еркін қозғалысын нарық қана қамтамасыз етеді;
6) Экономиканы "сауықтыру" санация өз алдына шаруашылық жүргізушілердің еңбек нәтижесін қоғамдық бағалау бағаның еркін қозғалысы арқылы жүзеге асырылса, артта қалған өндірушілерді озық өндірушіден аяусыз алшақтатады;
7) Бәсекенің жалпыға ортақ бірдейлілігі.
Нарық осы аталған негізгі тиімділіктерін іске асыру барысында шаруашылық механизмінің басқа да процестеріне тиімді ықпал жасайды.
Нарық жоғарыдағы аталған күш-қуатына қарамастан маңызды қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыра алмайды. Сонымен, нарықтың әлсіздігі:
1. Еңбек пен табысқа кепілдік бермейді нарық жүйесі теңсіздікті одан әрі күшейте түседі;
2. Әлеуметтік қажеттілікті қорғау үшін пайдаланылатын тауарлар мен қызмет көрсетулерді өндіруді (спорт, білім беру, денсаулық сақтау және т.б.) ынталандырмайды;
3. Нарық экономикасы халық шаруашылығы салалары арасындағы қарым-қатынастарды, макроэкономикалық пропорцияларды реттей алмайды, керісінше диспропорциялар тудырады. Бұл өте қауіпті, құрылымдық дағдарыстар тудырады.
4. Нарық экономикасы ғылыми-техникалық жаңалықтарды қолдануға ерекше ұмтылғанымен осы жетістіктерді пайдалануда сараңдық жасайды. Себебі ҒТП тәуекелдікпен жұмсалатын көп қаржы-капитал. Нарық экономикасының бұл кемшілігін ғылыми-техникалық прогресс саласындағы капиталды қолдайтын мемлекеттік бюджеттен арнаулы қаржы бөлу арқылы бәсеңдетуге болады.
5. Капиталдың айналымын тездетуді көздейтін нарық экономикасы күрделі құрылыс жоспарына қаржы жұмсауға ынталы емес, себебі бұл салада қаржы айналымы ұзақ мерзімге созылатындықтан, бұл қызметті қоғам атқаруы керек.
6. Нарық экономикасы өте күрделі әлеуметтік проблемаларды тудырады. Оған жататын - жұмыссыздық, инфляция.
Нарықтың атқаратын маңызды қызметтері:
Біріншіден,нарық арқылы қоғамдық өндірісті реттеу жүзеге асырылады, яғни не өндіру қажет, қалай өндіру қажет, кімдер өндіру қажет проблемалары өз шешімдерін табады;
Екіншіден,нарық арқылы өндірушілер мен тұтынушылар арсында байланыстар орнайды. Нарыққа қатысушы әр адам бір мезгілде, әрі сатып алушы, әрі сатушы болады. Ол өз өміріне қажет нәрселерді сатып алады немесе нарықта өзі өндірген тауарларды немесе мүлігін немесе жұмыс күшін сатады;
Үшіншіден,нарық арқылы өнімдерді өндіруге жұмсалған шығындарды есепке алу жүзеге асырылады. Егер де шығындар көп болса, ондай өнімдерді сатып алу мүмкін болмайды және оны одан әрі өндіру тоқтатылады. Демек, нарықта шығындарды өтейтін бағалар бойынша өнімдер сатылады;
Төртіншіден,нарықтың маңызды қызметі бағаны белгілеу болып табылады. Баға сұраныс пен ұсыныстың әсерімен құбылып отырады. Егер де нарықта белгілі тауарлардың мөлшері оған деген сұраныстан басым болса, онда баға арзандайды, демек сол тауарды ұсыну мен өндіру кемиді. Керісінше, бағаның көтерілуі өндірісті ынталандырады, оның өсе беруі сұраныс пен ұсыныстың арасындағы тепе-теңдік орнағанша жалғасады және соның салдарынан тепе-теңдік баға белгіленеді;
Бесіншіден,нарық өндірушілерді өзара жіктейді. Бәсеке кезінде тек өнімдерді өндіруге нарық бағасынан төмен шығындар жұмсаған фирмалар ғана өмір сүре алады. Бұл жағдайда фирма пайданы иемденеді. Егер шығындарды нарық бағасынан жоғары болса, онда зиян шегіп, шығындарға ұшырайды. Яғни, өндірушілердің жіктелуі дегеніміз тиімді фирмалардың нығая түсуі және тиімсіз фирмалардың күйреуі болып табылады.
Нарықтың өзіне тән құрылымы болады. Нарықтың құрылымы деп оның өзара құрамдас жекеленген элементтерінің болуын айтады.
Нарықтың құрылымын түрлі критерийлер бойынша жіктейді, олардың ішіндегі ең маңыздыларына тоқталайық.
Нарықтың негізгі түрлері
1. Нарықты экономикалық қызметіне байланысты- тауарлар мен қызмет көрсетулер нарығы, өндіріс құрал-жабдықтарының нарығы, еңбек, инвестициялар, бағалы қағаздар, қаржы нарығы деп бөледі.
2. Географиялық жағдайына қарай-жергілікті, аймақтық, ұлттық нарығы деп бөледі.
3. Бәсекенің шектелу дәрежесіне байланысты- жетілген бәсекелестік нарығы және жетілмеген бәсекелестік нарығы (монополистік бәсекелестік, олигополиялық, монополиялық) деп бөледі.
4. Сала бойынша- автомобиль, астық, металл және т.б. нарыққа бөледі
5. Сатып өткізуге байланысты-көтерме және бөлшек сауда нарығы деп бөледі.
6. Заң нормаларына сәйкестігі бойынша- ресми нарық және ресми емес нарық Қара базар
Нарықтың субъектілері немесе онда әрекет ететін тұлғалар-үй шаруашылығы, фирма және мемлекет болып табылады.
Нарықты шаруашылықтың объектілеріне жататындар: тауарлар мен қызмет көрсетулер өндіріс факторлары, ақша, бағалы қағаздар, субсидиялар, әлеуметтік төлемдер және т.б.
Әрбір экономикалық жүйеге тән: Не өндіру? Қалай өндіру? Кім үшін өндіру? Сұрақтарын нарықтық экономикада нарық төрт элементтің арақатынасымен шешеді.
Нарықтық механизм дегеніміз-нарықтың негізгі элементтері:баға, бәсеке, ұсыныс пен сұраныстың өзара әрекетте болу механизмі.
Нарықтық экономиканың қажетті элементтерінің бірі болып инфрақұрылым жатады.
Инфрақұрылым - бұл институттар(ұйымдар, фирма, мекемелер) жиынтығынан тұрады және оның мән-мағынасынарықтың дамуы мен қызмет жасауы үшін қалыпты жағдай қалыптастырып қызмет көрсетеді.
Нарық инфрақұрылымы деп нарықты қатынастардың жемісті қызмет етуін қамтамасыз ететін мемлекеттік мекемелер мен коммерциялық фирмалардың жиынтығын айтады.
Үш түрлі нарықтың инфрақұрылымының элементтері бар, олар: тауар, қаржы нарығы және еңбек нарығы.
Тауар нарығының инфрақұрылымына жататындар- тауар биржалары, көтерме және бөлшек сауда кәсіпорындары т.б.
Қаржы нарығының инфрақұрылымына кіретіндер: қор және валюта биржалары, банктер, сақтандыру компаниялары мен қорлары.
Еңбек нарығының инфрақұрылымына кіретіндер-еңбек биржалары, жұмысқа қамту мен кадрларды қайта даярлау қызмет орындары, жұмыс күшін реттеу және т.б. айналысатын мекемелер.
Нарықтық экономиканың бой көтеруі нарықтық инфрақұрылым негізгі элементтерінің қалыптасуына мүмкіндік жасайды. Құрылған объектілер қалыпты экономикалық рыноктық қызметті қамтамасыз етуге тиіс. Оларға:
- топтасқан тауарларды көтерме сауда жасау үшін сауда биржасы;
- Бағалы қағаздарды саудалау үшін қор биржасы;
- өндіріс құрал-жабдығы мен тұтыну заттарын сату үшін коммерциялық көтерме сауда кәсіпорындары;
- акционерлік кәсіпорын мен бірлестіктер №қаржысына құралған қоймалар, элеватор, тоңазытқыш, транспорт шаруашылықтары;
- коммерциялық банктердің коммерциялық несиелер арқылы қызмет жасауы, ол несиелер құрылтайшы-кәсіпорын пай жарнасынан немесе акцианерлік негізде құрылуы керек;
- коммерциялық ақпараттық орталықтар және кәсіпорындағы маркетингтік бөлімдер. Нарық коньюктурасы мен сұранымды зерттеу орталықтары;
- жарнамалық сипаттағы қызмет үшін құрылтайшылар;
- сервистік, ремонттық, консультациялық, банктік және құқықтық қызметтер жүйесі жатады.
2.Сұраныс заңы және сұраныс қисығы
Сұраныс пен ұсыныс нарықтық экономиканың ең маңызды элементтері. Сұраныс - ақшалай камтамасыз етілген тұтынушының қажеттілігі немесе сұраныс - төлем қабілеттілігі бар қажеттілік.
Сұраныс заңы - тауар бағасы мен сұраныс көлемі арасындағы кері қатынастың көрінісі.
Сұраныстың қисығы - бұл сұраныс заңының графиктегі көрінісі, яғни бұл сызықтағы нүктелер белгілі бір уақыттағы тұтынушының тауарды қандай бағамен және қанша мөлшерде сатып алатын мүмкіншіліктерін көрсетеді. 6.1. графиктегі көлденең осьте - сұраныс көлемі (Q), ал тікелей осьте (Р) - тауардың бағасы, сұраныстың қисығы (Д).
График 6.1. Сұраныстың қисығы.
График 6.2. Сұраныс қисығының жылжуы.
Бағаның өзгеру әсерінен сұраныс көлемінің өзгеруі сұраныс қисығының өз бойымен жылжуынан көрінеді
Бағасыз факторлардың әсері сұраныстың өзгеруіне әкеледі, ол қисық сызықтың орнынан жылжуынан көрінеді:Оңға-жоғары ( өсуі);Солға-төменге ( азаюы)
Нарықтық сұраныс көптеген факторлардың әсерімен қалыптасады, яғни сұранысқа бағадан басқа да бағасыз факторлар әсерін тигізеді:
1. Тұтынушылардың табысы.
2. Тұтынушылардың саны.
3. Тұтынушылардың талғамы (ұнатуы, ұнатпауы, жаңа үлгідегі тауарлар)
4. Бірін бірі алмастыратын және бірін - бірі толықтыратын тауарлардың бағаларының өзгеруі.
5. Келешектегі өзгерістерді күту: инфляциялық және тапшылық жағдайдағы өзгерістер бүгінгі күндегі сұраныстың өсуіне әкеледі.
3. Ұсыныс заңы және ұсыныс қисығы
Ұсыныс - бұл өндірушінің белгілі бір уақытта, белгілі бір бағамен нарықта сатуға дайындаған тауарларының саны.
Ұсыныс заңы - бұл баға мен сатылатын тауар санының арасындағы тікелей қатынас, яғни тауардың бағасы өскен сайын оның сатуға дайындаған саны да молаяды (басқа жағдайлар тұрақты болғанда) және де керісінше
Ұсыныстың қисығы - бұл ұсыныс заңының графиктегі көрінісі, яғни бұл сызықтың нүктелері бағалардың белгілі бір мерзімде өзгеруінен сатушылардың нарықта қанша тауар ұсынатынан көрсетеді.
Графикке ұсыныс қисығын салғанда тікелей осьте тауардың бағасы (Р), көлденең осьте ұсыныстың көлемі (D). Қисық сызық (S) шығып келе жатқан бағытта болады.
График 6.3. Ұсыныстың қисығы.
График 6.4. Ұсыныс қисығының жылжуы.
Р S
Р2
A
Р1 B
Q1 Q2 Q
Р S1
S
S0
Q
Бағаның өзгеруінен ұсыныстың көлемінің өзгеруі ұсыныс қисығының өз бойымен жылжуынан көрінеді
Бағасыз факторлардың әсері ұсыныстың өзгеруіне әкеледі: ол қисық сызықтың орнынан жылжуынан көрінеді:оңға- төменге ( өсуі), солға - жоғары азаюы)
Ұсынысқа бағадан басқа да бағасыз факторлар әсерін тигізеді:
1. Ресурстардың бағасы. Ресурстар бағасының өсуі ұсыныстың азаюына әкеледі.
2. Технология. Технологияның жетілдірілуі ұсыныстың өсуіне әкеледі.
3. Бірін бірі алмастыратын және бірін бірі толықтыратын тауар бағасының өзгеруі.
4. Келешекте инфляциялық және тапшылық жағдайлар өзгерістерін күту.
5. Бәсекенің деңгейі.
6. Салықтар және субсидиялар. Салық ставкасының өсуі ұсыныстың азаюына, субсидияның берілуі - Ұсыныстың өсуіне әкеледі.
7. Ұсынысқа өндірістің даму барысында уақыт аралығы да әсерін тигізеді. Қысқа мерзім кезеңінде өндіруші ұсыныстың көлемін өзгерте алмайды.
Баға механизмі және бәсеке арқылы сұраныс пен ұсыныс өзара байланыста болады. Бұл байланыс нарықта тепе-теңдік жағдайы орнауына мүмкіншілік әкеледі.
Нарықтық тепе-теңдік және тепе-теңдік баға түсінгі. Икемділік түсінігі.
Нарықтағы тепе-теңдік жағдай сұраныс пен ұсыныстың теңдігінде орнайды. Бұл жағдайда теңдік баға мен теңдік көлем қалыптасады.
Теңдік баға - бұл сұраныс пен ұсынысты теңдестіретін, сұраныс пен ұсыныс қисығының қиылысуы арқылы пайда болған баға.
График 6.5. Нарықтағы тепе-теңдік.
Мұнда: Е - сұраныc пен ұсыныс қисығының қиылысқан, тепе-теңдік нүктесі,
РЕ - теңдік баға,
QЕ - теңдік көлем.
Егерде нарықтық баға - Р1 теңдік бағадан - Ре төмен болса, нарықта тауардың тапшылық жағдайы орнайды. Егерде нарықтық баға Р2 теңдік бағадан жоғары болса, онда артықшылық орнайды, яғни ұсыныс көлемі сұраныс көлемінен артады.
Икемділік - бұл белгілі бір фактордың 1% өзгеруіне жауап ретінде сұраныс пен ұсыныстың қанша процентке өзгеретінің анықтайтын көрсеткіш. Ол көрсеткіш проценттік өзгеру қатынастарымен анықталады.
Сұраныстың бағалық икемділігі - тауар бағасының 1% өзгеруі сол тауарға деген сұраныстың қанша процентке өзгеретінін көрсетеді, яғни бұл көрсеткіш сұраныс көлемнің осы тауар бағасының өзгеруіне сезімталдығын анықтау үшін қолданылады.
мұнда ЕPD - сұраныстың бағалық икемділігінің коэффиценті;
∆ Q% - сұраныс көлемінің қатысты өзгеруі; ∆ Р% - бағаның қатысты өзгеруі;
Сұраныстың табыстық икемділігі - бұл көрсеткіш тұтынушы табысының 1% өзгеруі осы тауарға деген сұраныстың қанша процентке өзгеретінін көрсетеді. Бұл коэффициент тауардың сапалылығын анықтайды.
∆ Q%
ЕID = ──────
∆ J%
Мұнда: ЕID - сұраныстың табыстық икемділігінің коэффициенті.
∆Q % - сұраныстың өзгеруі, ∆J% - табыстың өзгеруі
Егерде ЕID О - бұл тауарлар сапасыз болады, себебі тұтынушының табысы өскен сайын қарастырып отырған тауарға сұраныс азаяды.
ЕID О - әдеттегі қолдануға жарамды тауарлар.
Егерде О ЕID 1 - бірінші қажетті тауарлар
ЕID 1 - қымбат жиһаздар, сән-салтанат тауарлары.
Көптеген тауарларға ЕID - оң сан, бірақ та қайсы бір жағдайларда ол теріс санда болуы мүмкін, яғни табыс өскен сайын сатып алынған игіліктердің саны азаюы мүмкін.
Бірін - бірі алмастыратын және толықтыратын тауарлардың болғандығынан, бір тауарға деген бағасының өзгеруі екінші тауардың сұраныс көлемінің өзгеруіне әсер етеді. Бұл байланысты анықтау үшін сұраныстың қиылысқан икемділігі деген көрсеткіш қолданылады.
Бұл көрсеткіш У тауарының бағасы 1% -ке өзгерген кезде Х тауарынан сұраныс көлемі қанша процентке өзгеретінін көрсетеді және формула арқылы есептеледі:
Мұнда: ЕхуD - қиылысқан икемдіділік коэффициенті;
∆ QX% - Х тауарына сұраныстын қатысты өзгеруі,
∆ РУ%; - У тауар бағасының өзгеруі.
Егерде қиылысқан икемділік коэффициенті оң сан болса, ЕхуD 0, онда Х және У - бірін-бірі алмастыратын тауарлар.
Егер ЕхуD 1, онда Х және У - біріне-бірі қатысы жоқ тауарлар болып анықталады.
Если ЕхуD 0, то товары Х и У - теріс сан болса, онда бірің-бірі толықтыратын тауарлар.
Ұсыныстың икемділігі - бұл бағаның 1% -ке өзгеруі ұсыныс көлемінің қанша %-ке өзгеретінін анықтайтын көрсеткіш.
Мұнда ЕPS - ұсыныс икемділігі; ∆Q% - ұсыныстың көлемінің қатысты өзгеруі; ∆ Р% - бағаның қатысты өзгеруі.
Ұсыныс икемділігін қарастырғанда уақытты 3 кезеңге бөлуге болады:
1) дәл кәзіргі кезеңде- өте (абсолюттік) икемсіз ұсыныс;
2) қысқа кезеңде - икемсіз ұсыныс
3) ұзақ мерзімді кезенде- икемді ұсыныс)
Тақырып бойынша қосымша сұрақтары:
1. Нарық дегеніміз не? Нарық объектілері мен субъектілерін анықтаңдар.
2. Нарық қызметтерін атаңдар.
3. Нарық инфрақұрылымын сипаттаңдар.
4. Нарықтағы көрінбейтін қол деп А.Смит нені түсінген?
5. Нарықтың тиімділігі қалай есептеледі?
6.Сұранысқа әсер ететін бағалық емес факторларды атаңыз?
7.Ұсынысқа әсер ететін бағалық емес факторларды атаңыз?
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жуманова Г.М.
1943
КӘСІПКЕРЛІК ДАҒДЫЛАРЫ ПӘНІНЕН ДӘРІС ЖИНАҒЫ
Шымкент 2020 ж.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ атындағы ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Экономикалық теория кафедрасы
Жуманова Г.М.
Экономикалық емес мамандықтардың студенттері үшін
КӘСІПКЕРЛІК ДАҒДЫЛАРЫ ПӘНІНЕН ДӘРІС ЖИНАҒЫ
Шымкент 2020ж.
ОӘЖ 330.8. (072)
Құрастырушылар: Жуманова Г.М. Кәсіпкерлік дағдылары пәнінен дәріс жинағы.- Шымкент: М. Әуезов атындағы ОҚМУ, 2020. - 76 б.
Дәріс жинағы Кәсіпкерлік дағдылары пәнінің барлық негізгі бөлімдерін қамтиды. Ол бизнесті жүргізудің негізгі курсын қамтиды, жеке бизнес құрудың алғашқы тәжірибелік дағдыларын игеруге көмектеседі. Ол негізінен білім алушыларға, сонымен қатар магистранттарға, экономикалық пәндердің оқытушыларына және қазіргі әлемдегі кәсіпкерлік қызметтің білімі мен дағдыларына қызығушылық танытатын барлық адамдарға арналған.
Дәріс жинағы экономикалық емес мамандықтардың студенттеріне арналған
Пікір білдіруші:
Абдикеримова Г.И. - э.ғ.к., М. Әуезов атындағы ОҚМУ Экономика кафедрасының доценті
Экономикалық теория кафедрасының мәжілісінде (хаттама № ___, ___ ___________ 2020ж.) және Басқару және бизнес жоғары мектеп комитеті әдістемелік комиссиясында (хаттама № ____, ___ ___________ 2020ж.) қаралған және баспаға ұсынылған.
М.Әуезов атындағы ОҚМУ Оқу әдістемелік Кеңесімен баспадан шығаруға ұсынылған, хаттама № ____, ___ ___________ 2020ж.
(C) М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті, 2020ж.
Шығаруға жауапты: Жуманова Г.М.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
Модуль 1. Кәсіпкерлік ойлау психологиясы
1 тақырып. Кәсіпкерлік: эволюциялық даму - революциялық әсер ... ... ... ...7
2 тақырып. Бизнес-идея мен стартапты таңдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .19
3 тақырып. Кәсіпкерлік қызмет жүйесіндегі бизнес-жоспарлау ... ... ... ... ... 30
4 тақырып. Маркетинг қызметіндегі стартап ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
5 тақырып. SMM - әлеуметтік желілердегі маркетинг және оның қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .83
6 тақырып. Сату стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...91
7 тақырып. Стартаптың негізгі ресурстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .118
8 тақырып. Салықтар және Мемлекет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 141
9 тақырып. Кәсіпкерлік қызметті қаржыландыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .157
10 тақырып. Кәсіпкерлік қызметтегі тәуекелдер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .163
11 тақырып. Кәсіпкерлік саласындағы бәсекелестік және бәсекеге қабілеттілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..176
12 тақырып. Кәсіпкерлік қызметтің тиімділігін талдау және бағалау ... ..193
13 тақырып. Кәсіпкерлікті дамыту стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...197
14 тақырып. Кәсіпкерлік мәдениеті және этикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...209
15 тақырып. Инвестициялар тарту және мемлекеттік қолдау шаралары..216
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .230
Кіріспе
Кәсіпкерлік пайда немесе әлеуметтік нәтиже алуға бағытталған қызметтің ерекше түрі ретінде ежелгі уақыттан бері сауда, тауар-ақша қатынастары дами бастаған кезде, көпестер, қолөнершілер, ақша жасаушылар пайда болған кезде белгілі болды. 18-19 ғасырларда Ф.Кэне, Ж.Б.Сй, А.Смит, Д.Рикардо, Дж.Шумпетер, Ф. Хайек, А.Чаянов сияқты ғалымдар кәсіпкерлік теориясының негізін салған. Кәсіпкерлікке заңмен тыйым салынбаған кез-келген экономикалық қызмет түрі кіреді. Бұл кәсіпкерліктің жан-жақты сипаты, нарықтық жүйенің осы маңызды элементі, кәсіпкерді қазіргі жағдайдағы белсенді тұлғаға айналдырады, оның белсенділігі мен қабілеттері қоғамның тұрақтылығы мен гүлденуіне қол жеткізуге үміт бар.
Кәсіпкерлік дағдылары пәні болашақта кәсіпкерлер қатарына қосылуды, компанияның жалдамалы қызметкері ретінде өмірде табысты адам бола алатын, бірақ тиімділігі жоғары студенттерге арналған бизнеске дайындық кезінде таңдау компонентінің негізгі пәні болып табылады.
Кәсіпкерлік дағдылары курсы болашақ маманға оқытылатын пәндерден алған теориялық білімдерін дағдылар мен кәсіпкерлік қызметті ұйымдастыруда қолдануға көмектеседі. Курстың негізгі бағыты студенттерге экономиканың әртүрлі салалары мен секторларындағы кәсіпкерлік нысандарын ұйымдастырудың және тиімді басқарудың негіздерін үйретуге бағытталған.
Кәсіпкерлік дағдылары курсында ұсынылған материалдар кәсіпкерлік процесті түсінудің негізгі негізін ұсынады. Шығармашылық идеяларды коммерциялық тұрғыдан өміршең бизнеске айналдыру процесі әлемдік экономикада басты күш болып қала береді. Соңғы үш онжылдықта біздің қиялымызды баурап алған кәсіпкерлік төңкеріс бүгінде іскери ойлау мен жоспарлаудың барлық қырларына еніп кетті.
Курс келесі міндеттерге қол жеткізуге бағытталған:
1) білім алушыларда кәсіпкерліктің теориялық және практикалық негіздерін қалыптастыру;
2) Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызмет туралы білім жүйесін игеру;
3) өз жетістіктері мен өмірлік ұстанымдары үшін жауапкершілікті тәрбиелеу;
4) білім алушыларда кәсіпкерлік ойлауды және өз әлеуетін іске асыру үшін мүмкіндіктерді көре білуді қалыптастыру;
5) бизнес-идеяларды генерациялау және оларды кәсіпкерлік қызмет деңгейіне дейін дамыту дағдыларын меңгеру;
6) бизнестің өміршеңдігін арттыру мақсатында бәсекелестіктің өзгермелі жағдайларында бизнес-модельдеу және бейімдеу дағдыларын дамыту;
7) білім алушыларда жеке қаржылық сауаттылық пен бизнес-жоспарлаудың практикалық дағдыларын қалыптастыру;
8) заманауи ақпараттық технологияларды пайдалану, зерттеу дағдыларын қалыптастыру.
Модуль 1. Кәсіпкерлік қызметті жоспарлау және ұйымдастыру.
1 тақырып Кәсіпкерлік: мәні, түрлері және кәсіпкерліктің құқықтық формалары
1. Кәсіпкерліктің мәні, мазмұны және фукциялары.
2. Кәсіпкерлік қызметті құқықтық қамтамасыз ету
Дәріс мақсаты-кәсіпкерліктің ойлауы мен эволюциясы туралы, кәсіпкерліктің түрлері мен негізгі терминдері туралы және кәсіпкерлік қызметтегі команданың рөлі туралы жалпы түсінік беру.
1. Кәсіпкерліктің мәні, мазмұны және фукциялары.
Кәсіпкерлік - адам қызметінің ерекше саласы және ол еңбектің басқа түрлерінен оқшауланып тұрады. Бұған кезінде атақты неміс экономисі, Гарвард университетінің профессоры Иозеф Алиоз Шумпетер (1883-1950 жж.) мән берді. Оның айтқан мынандай сөзін эпиграф етіп алуға болады: Кәсіпкер болу - басқаның істегенін істемеу. Екінші жағынан кәсіпкерлер - алдымен кәсіпкерлік жұмысты ұйымдастырушылар. Ол туралы француз экономисі Жан Батис Сэй (1767-1832жж.) былай деген: Кәсіпкер - адамдарды өндірістік шеңбер ауқымында ұйымдастыратын адам.
Кәсіпкерлік терминін алғашқы рет ағылшын экономисі Ричард Кантильон (1650-1734жж.) ендірді. Бұл ұғымға ол нарықтық тәуекелділік жағдайында табыс алу мақсатымен өндірісті ұйымдастырудағы адам белсенділігін жатқызады.
Кәсіпкерлер экономикалық қатынастардың қатысушылары ретінде осы процесте жетекші рөл атқарады. Қазақстанды және қазақстандық тауарларды халықаралық нарықта бәсекеге қабілетті ету; әділдік пен прагматизм негізінде серіктестермен және тұтынушылармен қарым-қатынас жасау; ұлттық бірегейлікті жоғалтпай, бизнесті жүргізудің үздік инновациялық тәсілдері мен тетіктерін таңдау; бизнес-процестерге жаңа білім мен технологияларды әкелу кәсіпкерлердің қолынан келетін іс; олар елдің эволюциялық және ашық дамуына көмектеседі.
Кәсіпкерлердің басқа адамдардан басты айырмашылығы -- олар ойлаудың ерекше үш қасиетіне ие-олар белсенді, жауапты және нәтижені мақсат тұтады.
XX ғасырдағы менеджменттің ең ықпалды теоретиктерінің бірі Питер Друкер айтқандай, ойлау типі осындай адамдар әрқашан өзгерістер іздейді, оларға жауап береді және оларды мүмкіндік ретінде пайдаланады. Олар әлемді өзгертуге ұмтылады және осы себеппен, Evernote бас директоры Фил Либин пайымдауынша, компанияларды ашады. Американдық инвестор Джеймс Алтачердің пікірінше, олар сәтсіздікке төзе алады, идеяларды генерациялай алады, осы идеяларды сата алады, осы идеяларды жүзеге асыра алады және өз қателіктеріне қарамастан, алға қарай келесі әрекеттерге ұмтылады. "Ашока:қоғам үшін инновациялар" коммерциялық емес қорының негізін қалаушы және төрағасы, әлеуметтік кәсіпкер Билл Дрейтон оладың қиындықты көре білетінін және оған жауап іздейтінін растайды. Garage Technology Ventures компаниясының басқарушы директоры, Apple Computer компаниясының алғашқы қызметкерлерінің бірі Гай Кавасаки олар үшін бизнес - жұмыс емес, болашақты өзгертетін ақыл-ойдың күйі екеніне сенеді.
Қарапайым адам пассионарлық тәсіл принциптерін ұстамайды (мақсатқа ұмтылу және көптеген адам үшін құрбандыққа шалуға дайындықты білдіреді), ол өте сақ болады, тәуекелге ұшыраудан қорқады және ешқашан өз еркімен ешқандай жұмысты мойнына алмайды, қиындықтардың алдында ол басын ала қашады және кім келіп, оған не істеу керек екенін айтар екен деп күтеді. Тығырықтан шығудың амалы ретінде ол кәсіпкерлік ойлау қабілеті бар адамдарға үміт артады.
Кәсіпкерлік ойлау - XXI ғасырдың қажетті дағдысы, бұл - ойлап табушылық, армандарды құру және әлі жоқ нәрсені -армандарды іске асыру қабілеті.
Сонымен қатар бұл - өте жоғары бейімделушілік (жаңа жағдайларға бейімделу қабілеті) және ұтқырлық (болған іске жылдам әрекет ете білу) - адамның өзгермелі жағдайларға икемделе алу қабілеті, икемді болу, қалыптасқан жағдайлардда эволюциялану (дами білу), қалыпты сценарийлермен әрекет ету мүмкін емес кез келген жағдайдан пайда таба білу, өмірге мүмкіндіктер әлемі деп қарау.
"Шын мәнінде, мен ақша таба аламын деп күткен жоқпын. Тапқан табысым жалдау ақысы мен азын-аулақ азық-түлік сатып алуға жетсе, маған сол жеткілікті болатын. Бірақ ақыр соңында, мұның бәрінің құнды екеніне көзім жетті. Қателесуден қорықпау керек. Ең бастысы - әр жолы жаңа қателіктер жіберу", - деп есептейді кәсіпкерлік ойлаудың символы болған Илон Маск. Дәл осы ойлау қабілеті Маскқа төлемдердің электрондық жүйесін жасап, қаржы әлемін өзгерткен PayPal стартапын құруға, ғарыштық зымырандарды құрастыратын әлемдегі алғашқы жеке компания - SpaceX негізін қалауға, Tesla электромобилін жасауға, бүкіл қалаларды және т.б. жабдықтау үшін күн энергиясын пайдалануды үйренуге мүмкіндік берді.
Жуырда ғалымдар адамның бизнестегі табысы үшін жауап беретін арнайы "кәсіпкерлік гені" жоқ па деген сауал қойды.
Көптеген табысты кәсіпкерлерді талдай отырып, зерттеушілер адамның бизнестегі табысқа жетуіне әкелетін қасиеттердің жиынтығын анықтауға тырысады.
Мысалы, Тулса университеті кәсіпкерлік кафедрасының профессоры Роберт Хисрич кәсіпкердің келесі басым мотивтерін атап көрсетеді: тәуелсіздікке, іс-әрекет бостандығына, шығармашылық жұмысқа және капитал құруға ұмтылу. Австриялық экономист Йозеф Шумпетер үстемдікке, билікке, ықпалға, жеңіске деген жігерге, қарсыластармен және өз-өзімен күресуде табысқа, шығармашылық қуанышқа ұмтылысты атап көрсетеді. Колорад университетінің кәсіпкерлік орталығының директоры Томас Дуэнингкәсіпкерге қажетті бес негізгі дағдыны атап өтті: мүмкіндіктерді тану, жобалау, тәуекелдерді басқару, сәтсіздікті бастан кешіре білу, жоспарлауға емес, әрекеттерге бейімділік.
Көптеген кәсіпкерлердің тәжірибесін жинақтап, мынадай қорытынды жасауға болады: кез келген адам кәсіпкер бола алады. Өз ісін өмір тарихы, мінез-құлқы мен мақсаттары мүлдем әртүрлі адамдар ашады. Тек бизнесте іс жүзінде табысқа жетуді қалайтындар төрт сатылы алгоритмді ұстануға тиіс. Біріншіден, олар шын мәнінде ойына алған істі істегісі келеді. Екіншіден, жетістіктерді үлкен емес, кішкентай қадамдардан бастау. Үшіншіден, әрбір кішкентай қадамнан кейін өз идеясын зерделеу және қайта бағалау қажет. Төртіншіден, келесі қадамды жасау.
Кәсіпкерлік - адамдардың әртүрлі қажеттіліктерін қанағаттандыра алатын, оларға пайда әкелетін және рахат сезіміне бөлейтін игіліктерді өндіру.
Кәсіпкерліктің ерекшеліктері:
- дербестік және тәуелсіздік;
- экономикалық ынталылық;
- шаруашылық тәуекел және жеке жауапкершілік;
-жаңашылдық.
Кәсiпкерлiк - дегенiмiз белгiлi бiр iстi iстей бiлу. Iсті iстеу адамның белсендiлiгi және iскерлiгi. Белсендiлiк, iскерлiк, адамдардың мiнез-құлқы типтерiмен байланысты болады. Кәсiпкерлiк деген өмiрде экономикалық белсендiлiкке қолданылады. Экономикалық белсендiлiк бұл-энергетикалық процесс тауар өндiрiсiнен айырбас арқылы пайда табуымен байланысты. Өндiрiсте, айырбас та шектелген белсендiлiгiн емес, ол адамдардың жан-жаөты белсендiлiгiн талап етедi. Сондықтан экономикалық белсендiлiк iскерлiк еркiнсiз немесе еркiн болуы керек. Кәсiпкерлiк-ежелден келе жатқан амадардың iскерлiк белсендiлiгi, қабiлетi. Ал оның дамуы орта ғасырдан басталды: көпестер, саудагерлер, қол өнер қызметкерлерi т.б. ал ендi, кәсiпкерлiк субъектiлерiне келетiн болсақ,
Жеке адамдар
Кәсiпкерлiк субъектiлерi
Әртүрлi бiрлестiктер
Заңды тұлғалар
Бiрiккен серiктестiктер
Акционерлiк қоғамдар
1-сурет. Кәсiпкерлiк субъектiлерi
Кәсiпкерлiк белгiлерi:
-белсендiлiгi
-iскерлiгi
-коммерциялық тәуекелшiлдiлiк пен жауапкершiлiк
-жаңашылдық (инновация)
-инициативалылығы
-өндiрiс факторларын комбинациялау
2. Кәсіпкерлік қызметті құқықтық қамтамасыз ету
Кәсіпкерлік қызмет тауар өндірісін ұйымдастыруға, тауар массаларының бүкіл қозғалысына ықпал етеді және оларды нарық арқылы түпкілікті тұтынушыға дейін жеткізеді, осылайша қоғамның экономикалық өмірін бірыңғай тұтастырады. Тауарлар өндірумен қатар ол азаматтарға көптеген әртүрлі қызметтер көрсетеді, қаржы және қор нарықтарын қозғалысқа әкеледі, ғылымды дамыту және жаңа технологиялар жасау үшін қоғамның зияткерлік әлеуетін жұмылдырады, сол арқылы ғылыми-техникалық прогресті жеделдету үшін алғышарттар жасайды, бұл елдің технологиялық дамуына, өнімді әлемдік нарыққа шығаруға әкеледі. Бұдан басқа, мемлекетке салықтардың негізгі бөлігін төлей отырып, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын адам, яғни тікелей кәсіпкер, іс жүзінде мемлекетті қамтамасыз етеді, оның негізгі шығындарын қаржыландырады. Бұл кәсіпкерлік қызмет мемлекетке өз азаматтарына кепілді материалдық және білім деңгейін, тиісті медициналық қызмет көрсетуді, зейнетақы мен жәрдемақы төлеуді қамтамасыз етуге мүмкіндік беретінін білдіреді. Бұл елдегі өмір сүру деңгейін, оның демографиялық, әлеуметтік және экономикалық деңгейін жақсартуға ықпал етеді. Кәсіпкерлердің есебінен мемлекет алатын қаражат мемлекеттік бюджеттің маңызды бөлігін құрайды және елдегі ақша массасының қозғалысына ықпал етеді. Осылайша, кәсіпкерлік қазіргі қоғамда орталық орын алады. Өйткені, кәсіпкер мемлекеттің де, азаматтық қоғамның да, оның азаматтарының экономикалық да, саяси өмірінің тұрақтылығы мен тұрақты дамуының тірегі және кепілі болып табылады.
Сіздердің әрқайсысыңызда - кәсіпкер болғыңыз келе ме, әлде болғыңыз келмей ме деген таңдау бар. Сіз қандай да бір салада білікті маман бола аласыз, өсіп-өркендей аласыз. Бірак супер кәсіпқой маман болсаңыз да, сіз өзіңіздің даму деңгейіңізде өз жалақыңыздың шегі сияқты, өз өміріңіз бен қоғам өмірін өзгерту мүмкіндігіңіз өз шегіне жететін сәтке де жетесіз. Кәсіпкерлік өз біліміңізді, дағдыларыңызды, идеяларыңыз бен амбицияларыңызды қолдануға шексіз мүмкіндіктер ашады. Сондай-ақ, сіздің табатын табысыңызға шек қоймайды. Кәсіпкерлік - тәуекелмен ұштасқан және кәсіпкерге әртүрлі жауапкершілік жүктейтін шығармашылық процесс: қаржылық қана емес, әлеуметтік, моральдық, этикалық және басқа да жауапкершілік. Бірақ ол тек жеке және кәсіби табысқа қол жеткізу ісінде ғана емес, нәтижесінде Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына жолдауында айтқан сана мен қоғамды жаңғырту ісінде ең пәрмендісі болып табылады.
Кәсіпкерлік әртүрлі болады. Кәсіпкерлікті түріне қарай бөлудің ең қолайлы тәсілі мыналар болып табылады: B2C, B2B және B2G.
Business to Consumer B2C (яғни "тұтынушыға арналған бизнес") - бұл өндіруші немесе сатушы өз өнімін сату үшін тікелей тұтынушымен өзара әрекет жасайтын кәсіпкерлік түрі.
"Business to Business" B2B, (яғни, "бизнеске арналған бизнес") - өнімдерді немесе қызметтерді өндіруші және сатушы оларды соңғы тұтынушыға емес, басқа бизнеске өткізетін кәсіпкерлік түрі.
Business to Government B2G (яғни "мемлекетке арналған бизнес") - қызметтерді өндіруші және сатушы оларды соңғы тұтынушыға емес, басқа бизнеске емес, мемлекеттік құрылымға өткізетін кәсіпкерлік түрі.
Егер сіз кез келген дүкенге кірсеңіз, сөрелерде көптеген азық-түліктерді, мысалы, сүтті көресіз. Ол сүт фермасында өндірілген. Фермада сиырлар бар, оларды ең соңында соңғы тұтынушы - біздер сатып алатын негізгі өнім - сүтті алу үшін бағып-қағады. Бұл B2C бизнестің үлгісі.
Бірақ ол сүтті сату үшін оны Tetra Pak қаптамасына, пластик немесе шыны бөтелкеге құю қажет. Барлық осы қаптамаларда қақпақтар мен заттаңбалар болуы тиіс. Қаптаманы, қақпақтарды сататын және сүт фермасына арналған заттаңбалар шығаратын компаниялар - бұл B2B-бизнестің мысалдары.
Бизнес жасай алатындардың барлығын екі үлкен топқа бөлуге болады, бұл - тауарлар мен қызметтер.
Тауарлар- ұстауға, өлшеуге, сақтауға, буып-түйуге болатын материалдық заттар немесе бұйымдар. Тауарды кімнің өндіргені, станокта кімнің тұрғаны, оны кімнің қаптағаны тауарға маңызды емес. Тауарларды сатып алуға, үйге әкеліп, пайдалануға болады.
Қызметтердің заттай нысаны жоқ, олар қажет еткен адамдар үшін жүзеге асырылатын іс-әрекеттер болып табылады. Қызметтер деп шаштараз, мұғалім, пәтер сатушыға сатып алушыны, кеңесшіні және т. б. табуға көмектесетін риелтордың жұмысын атауға болады. Қызмет үшін оны кім өндіретіні өте маңызды, қызметтің нарықта танымал болуы қызмет өндірушісінің шеберлігі мен кәсібилігіне байланысты. Нашар шаштаразға ешкім бармайды, сондай-ақ клиенттің қиындықтарына көмектесе алмайтын кеңесшіге де ешкім бармайды.
Осы екі жіктеменің тоғысында ("B2C, B2B, B2G" және "тауар немесе қызмет") бизнестің көптеген түрлері туады.
Олардың әрқайсысынан бірнеше мысал келтірейік.
B2C тауары - дүкенде сатып алуға болатын кез келген тауар - азық-түлік, киім, техника және т. б.
B2C қызметі - бұл сіз өмір бойы үнемі алатын қызметтердің кез келген түрі - шаштаразға бару, курстарда оқу, салтанатты іс-шарадағы фотограф қызметі, егер сізге сенімхат немесе ата-аналардан шетелге шығуға рұқсат алу қажет болса, нотариус қызметі және т. б.
B2B тауары - кейіннен пайдаланушылар сатып ала алатын соңғы өнімді алу үшін қажет кез келген қосалқы тауарлар. Бұған буып - түю, кез келген полиграфиялық қызметтер-компанияларға арналған заттаңбаларды, визиткаларды немесе баннерлерді басып шығару, автомобильдер мен техникаға арналған қосалқы бөлшектер, құрылыс компаниялары үйлер салатын кірпіш өндірісі және т. б. жатады.
B2C қызметі - бұл соңғы тұтынушы үшін емес, бизнес үшін көрсетілетін кез келген қызмет. Оған өзіне белгісіз нарыққа шыққалы жатқан фирмаға консалтингтік агенттік көрсететін консультациялық қызметтерді, бизнеске арнап сайттар жасайтын веб-студияларды, банктерді, зерттеу институттарын және т.б. жатқызуға болады.
Әдетте тауарлар өндірісі бастапқы үлкен шығыстармен байланысты. Егер сізде сүт фермасы болса, ол жұмыс істеуі үшін сізге сиыр сатып алу, сиырлар жайылатын жайылымдық жерлерді сатып алу, мал қора салу, жұмыскерлерді - мал дәрігерлері мен техниктерді жалдау керек. Есесіне сіз өз қаражатыңызды салып, процесті реттегеннен кейін, ол сіздің тұрақты араласуыңызды талап етпей, жұмыс істейтін болады, ал шығындар сіз алатын кірістермен өтеледі. Сиырлар сатып алынған жерде жайылады, жалданған сауынышлар сиыр сауады, мал азығы мен қызметкерлердің жалақысы сүт сату арқылы өтелетін болады.
Тауар өндірісі әр түрлі тәуекелдерге байланысты. Ол көптеген стандарттарды сақтауды талап етеді, яғни әр түрлі құзыреттердің болуын талап етеді. Сүт фермасын ашу үшін көп бастапқы салымдар қажет. Сонымен бірге сиырлар ауырып қалуы мүмкін, сүт қажетті сапаға сәйкес келмеуі мүмкін, кәсіпкер нарықтың қажеттілігіне қарағанда көбірек сүт өндіруі мүмкін және тауар көп мөлшерде артылып қалуы мүмкін және т. б. Бұл ретте өндірушінің жауапкершілігі де өте көп: ол серіктестермен жасалған ыдыс, қақпақ, қаптама және т. б. сатып алу бойынша барлық уағдаластықтарды сақтауы, мемлекетке салық төлеуі, сүт клиенттерге зиян келтірмеуі үшін санитарлық нормалардың сақталуын қадағалауы, фермадағы іс қалай жүрсе де барлық қызметкерлерге жалақы төлеуі, өз өнімдерінің сапасын қадағалауы және т. б. тиіс.
Қызмет көрсету өндірісі, әдетте, стартта азырақ қаржы құюды талап етеді. Егер сіз веб-бағдарламашы болсаңыз, сізге керегі - жұмыс іздеу сайтында өз қызметтері туралы хабарландыру орналастыру, қуаттылығы жеткілікті компьютер сатып алу және бірінші тапсырыстарды күту. Бірақ қызмет көрсету өндірісі өндірушілердің үнемі тұрақты назарын талап етеді. Өйткені оның сапасы, қызмет көрсету деңгейі және т.б. қызметтің өтуіне тікелей әсер етеді. Уақыт өте келе сіз жұмыстарыңызды атқаратын бағдарламашыларды жалдай аласыз, бірақ оған дейін қаражат табудың көзі сіздің толық назарыңыз бен еңбегіңізді талап етеді. Жұмыс істемесеңіз - қызмет көрсетпесеңіз немесе қызметті нашар көрсетсеңіз - сіз қаражатсыз қаласыз.
Егер сіз тұтынушыларға немесе басқа фирмаларға қандай да бір мәселелер бойынша кеңес берсеңіз де, сізге үнемі өзгерістерден хабардар болып отыру керек. Риелтор сатуға қойылған барлық пәтерлерден хабардар болуы, қаланың әртүрлі аудандарында пәтердің бағасы қандай екенін білуі, әртүрлі факторларға байланысты олардың өзгеруі мүмкін екенін түсінуі тиіс. Мысалы, бұрын үйдің жанында бос жер болды, терезеден қарағандағы көрінісі онша тартымды емес еді. Енді ол жердің орнына саябақ салынды, саябақтың жанында сауда орталығы мен бірнеше мейрамханалар пайда болды, әрине үйдің де бағасы сәйкесінше өседі.
Қазақстандық бизнес әлемді жақсы жаққа қарай өзгертетін табысты В2В, В2С және B2G жобаларының көптеген мысалдарын паш етіп отыр. Мысалы, B2C Kaspi экожүйесі. "Kaspi дүкен" - Kaspi.kz онлайн-платформасының бір бөлігі, ол қаржы қызметтерін, онлайн-маркетплейсті, онлайн-төлемдерді, мобильді қосымшаны, бонустық бағдарламаны қамтиды. "Kaspi дүкен" әр түрлі сатушылардың тауар бағасын салыстыруға, қолайлы нұсқаны таңдауға, сатып алуды бөліп-бөліп немесе несиеге ресімдегісі келген жағдайда, сондай-ақ тауарды кеңсеге немесе жұмысқа жеткізуге тапсырыс беруге мүмкіндік береді. Мобильді қосымша интернет-дүкен, төлемдер, банк, бонустық бағдарлама, "Kaspi Гид" сұрақтарына жауап сервисі және Kaspi Bank бөлімшелері, терминалдары және "Kaspi Maps" барлық банктерінің банкоматтарын іздеу бойынша сервисті біріктіреді. 2018 жылы Kaspi.kz-тегі дүкен "Қазпошта" АҚ нұсқасы бойынша Қазнеттің интернет-дүкендері арасында бірінші орынды иеленді. "Kaspi дүкен" үшін маңызды оқиғалардың қатарына, сондай-ақ Kaspi Gold-пен төлемді қосу, жаңа 15 қаланы кеңейту, ассортиментті қосу (жиһаз, сантехника, Құрылыс материалдары, шиналар), "Kaspi жеткізу"сервисін дамыту жатады.
Қазақстандық В2С Power Wi-Fi стартап PowerBank пен 4GWI-Fi біріктіретін құрылғыны жалға алу бойынша сервисті ұсынады. Қызмет саяхатшыларға арналған: роумингте, SIM-картада және айлық интернет пакетінде үнемдеу. Клиент power Wi-Fi-ді әуежайдағы ақпараттық тіректен алып, ұшып келгеннен кейін қайтарады. Жалға беру құны баратын елге байланысты, бірақ ең төменгі баға 1Gb трафик үшін $2күннен басталады. Тағы $ 50 сервис депозит ретінде ұстап қалады, оны құрылғыны қайтарғаннан кейін дереу береді. Барлық төлемдер PayPal арқылы жүргізіледі. Сервис Ресейде, Қазақстанда және Ұлыбританияда жұмыс істейді.
SmartSatu В2В платформасы өзара тәуелді бизнесті біріктіреді: азық-түлік дүкендері, тауар өндірушілер мен жеткізушілері. Өнім жеткізушілер тауарларды жариялайды, ал сауда орындары өнімді таңдап, тапсырыс береді. Тапсырыстар тәулігіне 24 сағат онлайн қабылданады, яғни дүкен өнім жеткізуші компаниялардың жұмыс режиміне тәуелді болмайды. Осылайша өтінімдер тез өңделеді, ал өнімді есепке алу электронды түрде қалыптасып келе жатыр. Стартап негізгі өнім өндірушілермен әрекеттестік жасайды және Seedstars CEE халықаралық конкурсында 1-ші орынға ие болды.
В2В-SmartPay сервисі - бөлшек сауда дүкендерінде қолма-қол ақшасыз төлеуге арналған шағын терминалдар. Сатып алу үшін дүкен деректемелері бар QR-кодты сканерлеу, банк бетіне өтіп, төлем картасының мәліметтерін енгізу қажет. Технология тұрақты және мобильді төлем құрылғыларынан әлдеқайда арзан: бағасы 9900 теңгеден басталады. Қарапайым POS-терминал 95 000 теңге тұрады. Төмен баға мен қолжетімді технологияның арқасында тіпті шағын аулалық дүкендер қолма-қол ақшасыз төлем қабылдай алады. Терминал ұялы байланыс ұстайтын барлық жерде жұмыс істейді.
"Қазақтелеком" АҚ ауылдық елді мекендерді талшықты-оптикалық байланыс желілерінің технологиясы бойынша кең жолақты қолжетімділікпен қамтамасыз ету үшін B2B, B2C, B2G секторларында жұмыс істейді. "Қазақтелеком" талшықты-оптикалық желілерді салады, оларға мемлекеттік мекемелер мен бюджеттік ұйымдарды қосады және келісілген сапалық сипаттамалары бар қызметтерді қамтамасыз етеді. Өз кезегінде мемлекет ұсынылатын қызметтерді бекітілген тарифтер бойынша қаржыландырады. Бұл жобаның идеясы: мемлекеттік тапсырыс беруші құрылыстың өзін инвестицияламайды, ол қызметтерді кейіннен тұтынуға және олардың төлеміне кепілдік береді.
Тақырып бойынша қосымша сұрақтар:
1. Кәсіпкерлік ұғымының даму эволюциясына қысқаша сипаттама беріңіз.
2. Осы ұғымды анықтау тәсілдерінің алуан түрлілігін сипаттаңыз.
3. Кәсіпкерлік қызметтің негізгі белгілері мен түсінігін қалыптастырыңыз.
4. Кәсіпкерлікті жіктеудің негізгі белгілері.
5. Кәсіпкерлік қызметтің негізгі функцияларының мәні неде?
6. Кәсіпкерлік қызметтіңобъектілер мен субъектілері қандай?
7. Кәсіпкер қандай қасиеттерге ие болуы керек?
8.Экономикадағы жаңа кәсіпорындардың басымдығын түсіндіріңіз.
2 тақырып Нарық, сұраныс, ұсыныс
1. Нарықтың мәні және түрлері.
2.Сұраныс заңы және сұранысқа әсер ететін факторлар.
3. Ұсыныс заңы және ұсынысқа әсер ететін факторлар.
Дәрістің мақсаты: нарық ұғымымен танысу, нарықтың құрылымы және оның жіктелуі мен қоғамдық өндірістегі нарықтың қызметтері мен рөлін анықтау. Сұраныс және ұсыныс ұғымымен танысып, сұраныс және ұсыныс заңдарын талқылау, студенттердің сұрақтарына жауап береді. Сұраныс икмділігі. Ұсыныс икемділігі. Икемділікке әсер ететін факторлар. Нарықтық экономикадағы баға белгілеу механизмі.
1. Нарықтың мәні және түрлері.
Нарық - бұл ұдайы өндірістің барлық сатыларында өндіру, бөлу, айырбас пен тұтыну сфераларында сатып алу-сату арқылы жүзеге асырылатын ұйымдық-экономикалық қатынастар жиынтығы болып табылады.
Нарық экономикасы тәжірибеде өзінің жоғарғы тиімділігін дәлелдейді. Оның негізгі тиімді жақтары:
1) экономикалық жағдайлардың өзгеруіне тез бейімделгіштігі мен икемділігі;
2) өндіріс шығындарын азайту мен пайданы көбейту үшін жаңа технологияны жылдам пайдалануы;
3) өндірісшілер мен тұтынушылардың шешімдер қабылдау, мәмілелер жасау кезіндегі тәуелсіз еркін болуы;
4) әртүрлі қажеттіктерді қажетті мөлшерде және жоғары сапамен қанағаттандыру қабілеті.
5) Бағаның еркін қозғалысы. Сұраныс пен ұсынысқа байланысты. Бағаның еркін қозғалысын нарық қана қамтамасыз етеді;
6) Экономиканы "сауықтыру" санация өз алдына шаруашылық жүргізушілердің еңбек нәтижесін қоғамдық бағалау бағаның еркін қозғалысы арқылы жүзеге асырылса, артта қалған өндірушілерді озық өндірушіден аяусыз алшақтатады;
7) Бәсекенің жалпыға ортақ бірдейлілігі.
Нарық осы аталған негізгі тиімділіктерін іске асыру барысында шаруашылық механизмінің басқа да процестеріне тиімді ықпал жасайды.
Нарық жоғарыдағы аталған күш-қуатына қарамастан маңызды қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыра алмайды. Сонымен, нарықтың әлсіздігі:
1. Еңбек пен табысқа кепілдік бермейді нарық жүйесі теңсіздікті одан әрі күшейте түседі;
2. Әлеуметтік қажеттілікті қорғау үшін пайдаланылатын тауарлар мен қызмет көрсетулерді өндіруді (спорт, білім беру, денсаулық сақтау және т.б.) ынталандырмайды;
3. Нарық экономикасы халық шаруашылығы салалары арасындағы қарым-қатынастарды, макроэкономикалық пропорцияларды реттей алмайды, керісінше диспропорциялар тудырады. Бұл өте қауіпті, құрылымдық дағдарыстар тудырады.
4. Нарық экономикасы ғылыми-техникалық жаңалықтарды қолдануға ерекше ұмтылғанымен осы жетістіктерді пайдалануда сараңдық жасайды. Себебі ҒТП тәуекелдікпен жұмсалатын көп қаржы-капитал. Нарық экономикасының бұл кемшілігін ғылыми-техникалық прогресс саласындағы капиталды қолдайтын мемлекеттік бюджеттен арнаулы қаржы бөлу арқылы бәсеңдетуге болады.
5. Капиталдың айналымын тездетуді көздейтін нарық экономикасы күрделі құрылыс жоспарына қаржы жұмсауға ынталы емес, себебі бұл салада қаржы айналымы ұзақ мерзімге созылатындықтан, бұл қызметті қоғам атқаруы керек.
6. Нарық экономикасы өте күрделі әлеуметтік проблемаларды тудырады. Оған жататын - жұмыссыздық, инфляция.
Нарықтың атқаратын маңызды қызметтері:
Біріншіден,нарық арқылы қоғамдық өндірісті реттеу жүзеге асырылады, яғни не өндіру қажет, қалай өндіру қажет, кімдер өндіру қажет проблемалары өз шешімдерін табады;
Екіншіден,нарық арқылы өндірушілер мен тұтынушылар арсында байланыстар орнайды. Нарыққа қатысушы әр адам бір мезгілде, әрі сатып алушы, әрі сатушы болады. Ол өз өміріне қажет нәрселерді сатып алады немесе нарықта өзі өндірген тауарларды немесе мүлігін немесе жұмыс күшін сатады;
Үшіншіден,нарық арқылы өнімдерді өндіруге жұмсалған шығындарды есепке алу жүзеге асырылады. Егер де шығындар көп болса, ондай өнімдерді сатып алу мүмкін болмайды және оны одан әрі өндіру тоқтатылады. Демек, нарықта шығындарды өтейтін бағалар бойынша өнімдер сатылады;
Төртіншіден,нарықтың маңызды қызметі бағаны белгілеу болып табылады. Баға сұраныс пен ұсыныстың әсерімен құбылып отырады. Егер де нарықта белгілі тауарлардың мөлшері оған деген сұраныстан басым болса, онда баға арзандайды, демек сол тауарды ұсыну мен өндіру кемиді. Керісінше, бағаның көтерілуі өндірісті ынталандырады, оның өсе беруі сұраныс пен ұсыныстың арасындағы тепе-теңдік орнағанша жалғасады және соның салдарынан тепе-теңдік баға белгіленеді;
Бесіншіден,нарық өндірушілерді өзара жіктейді. Бәсеке кезінде тек өнімдерді өндіруге нарық бағасынан төмен шығындар жұмсаған фирмалар ғана өмір сүре алады. Бұл жағдайда фирма пайданы иемденеді. Егер шығындарды нарық бағасынан жоғары болса, онда зиян шегіп, шығындарға ұшырайды. Яғни, өндірушілердің жіктелуі дегеніміз тиімді фирмалардың нығая түсуі және тиімсіз фирмалардың күйреуі болып табылады.
Нарықтың өзіне тән құрылымы болады. Нарықтың құрылымы деп оның өзара құрамдас жекеленген элементтерінің болуын айтады.
Нарықтың құрылымын түрлі критерийлер бойынша жіктейді, олардың ішіндегі ең маңыздыларына тоқталайық.
Нарықтың негізгі түрлері
1. Нарықты экономикалық қызметіне байланысты- тауарлар мен қызмет көрсетулер нарығы, өндіріс құрал-жабдықтарының нарығы, еңбек, инвестициялар, бағалы қағаздар, қаржы нарығы деп бөледі.
2. Географиялық жағдайына қарай-жергілікті, аймақтық, ұлттық нарығы деп бөледі.
3. Бәсекенің шектелу дәрежесіне байланысты- жетілген бәсекелестік нарығы және жетілмеген бәсекелестік нарығы (монополистік бәсекелестік, олигополиялық, монополиялық) деп бөледі.
4. Сала бойынша- автомобиль, астық, металл және т.б. нарыққа бөледі
5. Сатып өткізуге байланысты-көтерме және бөлшек сауда нарығы деп бөледі.
6. Заң нормаларына сәйкестігі бойынша- ресми нарық және ресми емес нарық Қара базар
Нарықтың субъектілері немесе онда әрекет ететін тұлғалар-үй шаруашылығы, фирма және мемлекет болып табылады.
Нарықты шаруашылықтың объектілеріне жататындар: тауарлар мен қызмет көрсетулер өндіріс факторлары, ақша, бағалы қағаздар, субсидиялар, әлеуметтік төлемдер және т.б.
Әрбір экономикалық жүйеге тән: Не өндіру? Қалай өндіру? Кім үшін өндіру? Сұрақтарын нарықтық экономикада нарық төрт элементтің арақатынасымен шешеді.
Нарықтық механизм дегеніміз-нарықтың негізгі элементтері:баға, бәсеке, ұсыныс пен сұраныстың өзара әрекетте болу механизмі.
Нарықтық экономиканың қажетті элементтерінің бірі болып инфрақұрылым жатады.
Инфрақұрылым - бұл институттар(ұйымдар, фирма, мекемелер) жиынтығынан тұрады және оның мән-мағынасынарықтың дамуы мен қызмет жасауы үшін қалыпты жағдай қалыптастырып қызмет көрсетеді.
Нарық инфрақұрылымы деп нарықты қатынастардың жемісті қызмет етуін қамтамасыз ететін мемлекеттік мекемелер мен коммерциялық фирмалардың жиынтығын айтады.
Үш түрлі нарықтың инфрақұрылымының элементтері бар, олар: тауар, қаржы нарығы және еңбек нарығы.
Тауар нарығының инфрақұрылымына жататындар- тауар биржалары, көтерме және бөлшек сауда кәсіпорындары т.б.
Қаржы нарығының инфрақұрылымына кіретіндер: қор және валюта биржалары, банктер, сақтандыру компаниялары мен қорлары.
Еңбек нарығының инфрақұрылымына кіретіндер-еңбек биржалары, жұмысқа қамту мен кадрларды қайта даярлау қызмет орындары, жұмыс күшін реттеу және т.б. айналысатын мекемелер.
Нарықтық экономиканың бой көтеруі нарықтық инфрақұрылым негізгі элементтерінің қалыптасуына мүмкіндік жасайды. Құрылған объектілер қалыпты экономикалық рыноктық қызметті қамтамасыз етуге тиіс. Оларға:
- топтасқан тауарларды көтерме сауда жасау үшін сауда биржасы;
- Бағалы қағаздарды саудалау үшін қор биржасы;
- өндіріс құрал-жабдығы мен тұтыну заттарын сату үшін коммерциялық көтерме сауда кәсіпорындары;
- акционерлік кәсіпорын мен бірлестіктер №қаржысына құралған қоймалар, элеватор, тоңазытқыш, транспорт шаруашылықтары;
- коммерциялық банктердің коммерциялық несиелер арқылы қызмет жасауы, ол несиелер құрылтайшы-кәсіпорын пай жарнасынан немесе акцианерлік негізде құрылуы керек;
- коммерциялық ақпараттық орталықтар және кәсіпорындағы маркетингтік бөлімдер. Нарық коньюктурасы мен сұранымды зерттеу орталықтары;
- жарнамалық сипаттағы қызмет үшін құрылтайшылар;
- сервистік, ремонттық, консультациялық, банктік және құқықтық қызметтер жүйесі жатады.
2.Сұраныс заңы және сұраныс қисығы
Сұраныс пен ұсыныс нарықтық экономиканың ең маңызды элементтері. Сұраныс - ақшалай камтамасыз етілген тұтынушының қажеттілігі немесе сұраныс - төлем қабілеттілігі бар қажеттілік.
Сұраныс заңы - тауар бағасы мен сұраныс көлемі арасындағы кері қатынастың көрінісі.
Сұраныстың қисығы - бұл сұраныс заңының графиктегі көрінісі, яғни бұл сызықтағы нүктелер белгілі бір уақыттағы тұтынушының тауарды қандай бағамен және қанша мөлшерде сатып алатын мүмкіншіліктерін көрсетеді. 6.1. графиктегі көлденең осьте - сұраныс көлемі (Q), ал тікелей осьте (Р) - тауардың бағасы, сұраныстың қисығы (Д).
График 6.1. Сұраныстың қисығы.
График 6.2. Сұраныс қисығының жылжуы.
Бағаның өзгеру әсерінен сұраныс көлемінің өзгеруі сұраныс қисығының өз бойымен жылжуынан көрінеді
Бағасыз факторлардың әсері сұраныстың өзгеруіне әкеледі, ол қисық сызықтың орнынан жылжуынан көрінеді:Оңға-жоғары ( өсуі);Солға-төменге ( азаюы)
Нарықтық сұраныс көптеген факторлардың әсерімен қалыптасады, яғни сұранысқа бағадан басқа да бағасыз факторлар әсерін тигізеді:
1. Тұтынушылардың табысы.
2. Тұтынушылардың саны.
3. Тұтынушылардың талғамы (ұнатуы, ұнатпауы, жаңа үлгідегі тауарлар)
4. Бірін бірі алмастыратын және бірін - бірі толықтыратын тауарлардың бағаларының өзгеруі.
5. Келешектегі өзгерістерді күту: инфляциялық және тапшылық жағдайдағы өзгерістер бүгінгі күндегі сұраныстың өсуіне әкеледі.
3. Ұсыныс заңы және ұсыныс қисығы
Ұсыныс - бұл өндірушінің белгілі бір уақытта, белгілі бір бағамен нарықта сатуға дайындаған тауарларының саны.
Ұсыныс заңы - бұл баға мен сатылатын тауар санының арасындағы тікелей қатынас, яғни тауардың бағасы өскен сайын оның сатуға дайындаған саны да молаяды (басқа жағдайлар тұрақты болғанда) және де керісінше
Ұсыныстың қисығы - бұл ұсыныс заңының графиктегі көрінісі, яғни бұл сызықтың нүктелері бағалардың белгілі бір мерзімде өзгеруінен сатушылардың нарықта қанша тауар ұсынатынан көрсетеді.
Графикке ұсыныс қисығын салғанда тікелей осьте тауардың бағасы (Р), көлденең осьте ұсыныстың көлемі (D). Қисық сызық (S) шығып келе жатқан бағытта болады.
График 6.3. Ұсыныстың қисығы.
График 6.4. Ұсыныс қисығының жылжуы.
Р S
Р2
A
Р1 B
Q1 Q2 Q
Р S1
S
S0
Q
Бағаның өзгеруінен ұсыныстың көлемінің өзгеруі ұсыныс қисығының өз бойымен жылжуынан көрінеді
Бағасыз факторлардың әсері ұсыныстың өзгеруіне әкеледі: ол қисық сызықтың орнынан жылжуынан көрінеді:оңға- төменге ( өсуі), солға - жоғары азаюы)
Ұсынысқа бағадан басқа да бағасыз факторлар әсерін тигізеді:
1. Ресурстардың бағасы. Ресурстар бағасының өсуі ұсыныстың азаюына әкеледі.
2. Технология. Технологияның жетілдірілуі ұсыныстың өсуіне әкеледі.
3. Бірін бірі алмастыратын және бірін бірі толықтыратын тауар бағасының өзгеруі.
4. Келешекте инфляциялық және тапшылық жағдайлар өзгерістерін күту.
5. Бәсекенің деңгейі.
6. Салықтар және субсидиялар. Салық ставкасының өсуі ұсыныстың азаюына, субсидияның берілуі - Ұсыныстың өсуіне әкеледі.
7. Ұсынысқа өндірістің даму барысында уақыт аралығы да әсерін тигізеді. Қысқа мерзім кезеңінде өндіруші ұсыныстың көлемін өзгерте алмайды.
Баға механизмі және бәсеке арқылы сұраныс пен ұсыныс өзара байланыста болады. Бұл байланыс нарықта тепе-теңдік жағдайы орнауына мүмкіншілік әкеледі.
Нарықтық тепе-теңдік және тепе-теңдік баға түсінгі. Икемділік түсінігі.
Нарықтағы тепе-теңдік жағдай сұраныс пен ұсыныстың теңдігінде орнайды. Бұл жағдайда теңдік баға мен теңдік көлем қалыптасады.
Теңдік баға - бұл сұраныс пен ұсынысты теңдестіретін, сұраныс пен ұсыныс қисығының қиылысуы арқылы пайда болған баға.
График 6.5. Нарықтағы тепе-теңдік.
Мұнда: Е - сұраныc пен ұсыныс қисығының қиылысқан, тепе-теңдік нүктесі,
РЕ - теңдік баға,
QЕ - теңдік көлем.
Егерде нарықтық баға - Р1 теңдік бағадан - Ре төмен болса, нарықта тауардың тапшылық жағдайы орнайды. Егерде нарықтық баға Р2 теңдік бағадан жоғары болса, онда артықшылық орнайды, яғни ұсыныс көлемі сұраныс көлемінен артады.
Икемділік - бұл белгілі бір фактордың 1% өзгеруіне жауап ретінде сұраныс пен ұсыныстың қанша процентке өзгеретінің анықтайтын көрсеткіш. Ол көрсеткіш проценттік өзгеру қатынастарымен анықталады.
Сұраныстың бағалық икемділігі - тауар бағасының 1% өзгеруі сол тауарға деген сұраныстың қанша процентке өзгеретінін көрсетеді, яғни бұл көрсеткіш сұраныс көлемнің осы тауар бағасының өзгеруіне сезімталдығын анықтау үшін қолданылады.
мұнда ЕPD - сұраныстың бағалық икемділігінің коэффиценті;
∆ Q% - сұраныс көлемінің қатысты өзгеруі; ∆ Р% - бағаның қатысты өзгеруі;
Сұраныстың табыстық икемділігі - бұл көрсеткіш тұтынушы табысының 1% өзгеруі осы тауарға деген сұраныстың қанша процентке өзгеретінін көрсетеді. Бұл коэффициент тауардың сапалылығын анықтайды.
∆ Q%
ЕID = ──────
∆ J%
Мұнда: ЕID - сұраныстың табыстық икемділігінің коэффициенті.
∆Q % - сұраныстың өзгеруі, ∆J% - табыстың өзгеруі
Егерде ЕID О - бұл тауарлар сапасыз болады, себебі тұтынушының табысы өскен сайын қарастырып отырған тауарға сұраныс азаяды.
ЕID О - әдеттегі қолдануға жарамды тауарлар.
Егерде О ЕID 1 - бірінші қажетті тауарлар
ЕID 1 - қымбат жиһаздар, сән-салтанат тауарлары.
Көптеген тауарларға ЕID - оң сан, бірақ та қайсы бір жағдайларда ол теріс санда болуы мүмкін, яғни табыс өскен сайын сатып алынған игіліктердің саны азаюы мүмкін.
Бірін - бірі алмастыратын және толықтыратын тауарлардың болғандығынан, бір тауарға деген бағасының өзгеруі екінші тауардың сұраныс көлемінің өзгеруіне әсер етеді. Бұл байланысты анықтау үшін сұраныстың қиылысқан икемділігі деген көрсеткіш қолданылады.
Бұл көрсеткіш У тауарының бағасы 1% -ке өзгерген кезде Х тауарынан сұраныс көлемі қанша процентке өзгеретінін көрсетеді және формула арқылы есептеледі:
Мұнда: ЕхуD - қиылысқан икемдіділік коэффициенті;
∆ QX% - Х тауарына сұраныстын қатысты өзгеруі,
∆ РУ%; - У тауар бағасының өзгеруі.
Егерде қиылысқан икемділік коэффициенті оң сан болса, ЕхуD 0, онда Х және У - бірін-бірі алмастыратын тауарлар.
Егер ЕхуD 1, онда Х және У - біріне-бірі қатысы жоқ тауарлар болып анықталады.
Если ЕхуD 0, то товары Х и У - теріс сан болса, онда бірің-бірі толықтыратын тауарлар.
Ұсыныстың икемділігі - бұл бағаның 1% -ке өзгеруі ұсыныс көлемінің қанша %-ке өзгеретінін анықтайтын көрсеткіш.
Мұнда ЕPS - ұсыныс икемділігі; ∆Q% - ұсыныстың көлемінің қатысты өзгеруі; ∆ Р% - бағаның қатысты өзгеруі.
Ұсыныс икемділігін қарастырғанда уақытты 3 кезеңге бөлуге болады:
1) дәл кәзіргі кезеңде- өте (абсолюттік) икемсіз ұсыныс;
2) қысқа кезеңде - икемсіз ұсыныс
3) ұзақ мерзімді кезенде- икемді ұсыныс)
Тақырып бойынша қосымша сұрақтары:
1. Нарық дегеніміз не? Нарық объектілері мен субъектілерін анықтаңдар.
2. Нарық қызметтерін атаңдар.
3. Нарық инфрақұрылымын сипаттаңдар.
4. Нарықтағы көрінбейтін қол деп А.Смит нені түсінген?
5. Нарықтың тиімділігі қалай есептеледі?
6.Сұранысқа әсер ететін бағалық емес факторларды атаңыз?
7.Ұсынысқа әсер ететін бағалық емес факторларды атаңыз?
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz