Қазақ ертегілері арқылы балалардың адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудың әдістемесі
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
С.Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті
Койлыбаева Бакытжан Какимовна
Мектеп жасына дейінгі балаларының қазақ халық ертегілері арқылы адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру (ересек тобында)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010100 - Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу мамандығы бойынша
Өскемен 2019
Мазмұны
Кіріспе
3
1
Қазақ халық ертегілер арқылы ересек топ балаларының адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудың педагогикалық-теориялық аспектілері
7
1.1
Мектепке дейінгі мекемелерде оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастыру
7
1.2
Қазақ халық ертегілеріндегі адамгершілік және адамгершілік педагогикасының теориялық тұрғылары
22
1.3
Мектеп жасына дейінгі балалардың адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудың педагогикалық мазмұны
36
2
Ересек топ балаларының адамгершілік қасиеттерін қазақ халық ертегілер арқылы қалыптастырудың әдістемелік негіздері
50
2.1
Қазақ ертегілер арқылы балалардың адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудың жолдары
50
2.2
Қазақ ертегілері арқылы балалардың адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудың әдістемесі
56
2.3
Тәжірибелік-эксперимент жұмыстарының нәтижелері
73
Қорытынды
80
Әдебиеттер тізімі
82
Тіркеме А
85
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қоғамда болып жатқан әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерістердің адамзат баласының жеке тұлғалық сапалық қасиеттерінің қалыптасуына ықпалы бүгінгі таңдағы көкейкесті мәселелердің бірі болып отыр. Ол туралы Адам құқығы конвенциясында, қоғамымыздағы демократиялық жаңғыруларға сай жалпы азаматтық ұлттық құндылықтарға, адамгершілік ойларға негізделген Қазақстан Республикасындағы гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында (1996ж.) және Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында (2007ж.) қарастырылады. Білім берудің маңызды мақсаты - адамды әдеттегі үйреншікті сана-сезім шеңберінен алып шығып, мәдениеттің биік деңгейіне көтеру, өз гуманистік дүниетанымы мен адамзат табыстарына негізделген өзіндік сенім көзқарастарын қалыптастыруға мүмкіндік тудыру, жеке тұлғаның адамгершілік қасиеттері мен мәдениеті арқылы өркениетті көтеруін көздейді.
Ертегі балалардың ой-өрісін, дүниетанымын кеңейтеді. Оларды адамгершілікке, еңбекке, тапқырлыққа, сүйіспеншілікке, сезімге баулу ісінде шешуші орын алады.
Ертегіде қиял мақсатты түрде пайдаланылады, сондықтан ол әсерленіп, ғажайыпқа айналады және біршама өзінше дамып отырады. Ертегіде ғажайып қиял адамның күнделікті көріп жүрген заттары мен қүбылыстарын саналы түрде басқаша етіп көрсетеді, өйткені бұл жанрды ғажайыптың бейнелеуіш құрал ретінде қолданылады. Өмірдегі шынайы нәрсенің өзін әдейі өзгертіп, көрсету-ертегінің өзіндік қасиеті болғандықтан, ертрекші де оның мазмұнын барын әсірелеуге, ғажайыпты етуге күш салады. Сонымен бірге ертегідегі оқиғалар мен іс-әрекеттердің қаншалықты әсерлі болуы ертекшіге ғана емес, сондай-ақ тыңдаушыға да, ертегінің айтылу жағдайына да байланысты. Қазақ ертегілерінде хандық заманның шындығы, сол шақтағы әдеттер мен нанымдар, салт-дәстүрлер, тұрмыс кейпі көбірек көрініс тапқан.
Мектеп балаларына адамгершілік тәрбие беру мәселесін зерттеуде Ш.Амонашвилидің ауқымды үлесін және жеке тұлғаны тәрбиелеу мен оның психологиялық жағы Л.М.Божович, Л.С.Выготский, С.Т.Шацкий, С.Л.Рубинштейн, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский, Л.И.Рувинский, Ю.Азаров және т.б. ғалымдардың еңбектерінде баяндалған.
Тәрбие бағыттары және тәрбие үдерісінде этнопедагогикалық оқу материалдарын пайдалануды негіздеу, жүзеге асыру жұмыстары Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, Л.К.Керимов, С.А.Ұзақбаева, К.Ж.Қожахметова, Ж.Р.Баширова, Ә.Табылдиев, Р.Дүйсембінова, А.Қаплиева, С.Байсарина, Ш.Майғаранова, Р.Ибрагимов және т.б. педагог-ғалымдар тарапынан жүзеге асырылды.
Кәсіби іс-әрекеттегі тәрбие бағыттарына сәйкес оқу-тәрбие үдерістерін ұйымдастыруға дайындау бойынша ғылыми жұмыстарды С.А.Ұзақбаева, Қ.Бөлеев, Л.А.Байсерке, Ж.Асанов, Е.О.Омар, А.С.Магауова, Л.С.Сманов, Ұ.Әбдіғаппарова, Қ.Ералин және т.б. орындады. Біздің зерттеу жұмысымыз үшін мектепке дейінгі балаларын оқыту мәселесімен шұғылданған ғалымдардың еңбектері де қызығушылық тудырады. Олардың қатарына С.И.Архангельский, О.А.Абдуллина, Т.А.Ильина, Н.В.Кузьмина, Н.Д.Хмель, В.А.Сластенин, А.И.Щербаков, В.А.Ким, А.А.Калюжный, Ж.К.Оңалбек, А.А.Жолдасбеков, С.А.Жолдасбекова, К.М.Беркимбаев, Б.Қ.Мухамеджанов, С.С.Усенов, Р.С.Омарова, М.А.Айтбаева және т.б. ғалымдардың еңбектерін атауға болады.
Тәрбие үдерісін ізгілендіру туралы көлемді зерттеу жұмыстарын жүргізіп, өздерінің зерттеулерінде адамгершілік қасиеттердің, қарым-қатынастардың қалыптасуы мен дамуы, олардың заңдылықтары мен қалыптасу әдістерін қарастыру педагог-ғалымдардың назарынан тыс қалмады. Балаларда адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру мәселесіне қатысты А.А.Бейсенбаева мектеп білімін ізгілендірудің теориясы мен практикасы, Ш.С.Ахимбекова мектеп өмірінде мектеп кеңесін ізгілендіру іс-әрекеттері, Х.Т.Наубаева балабақша балалары іс-әрекеттерін ізгілендіру мәселесі, Қ.Т.Әтемова балаларда гумандық қасиеттерін қалыптастыруда мектеп пен отбасының бірлескен жұмысы, В.П.Карибжанова орыс тілді мектептерде қазақ әдебиетін зерделеуде балалардың гумандық сенімін тәрбиелеу, М.Таубалдиева музыка арқылы мектепке дейінгі балаларының гумандық қасиеттерін қалыптастыру, Л.К.Керімов қиын балаларды қайта тәрбиелеу арқылы адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру, М.Ералиева жалпы білім беретін орта мектепте оқу-тәрбие үдерісін ізгілендіру, Г.Ерғалиева рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде балалардың өзін-өзі тәрбиелеудің педагогикалық шарттары бағытындағы ғылыми-зерттеулерде рухани-мәдени дамуымыздағы тәлім-тәрбиенің мәні ғылыми тұрғыда қарастырылған.
Сонымен, ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге жасаған талдау жоғары білім беру жүйесінде мектепке дейінгі балаларының адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудың теориялық негіздері, мүмкіндіктері және негізгі ұғымдары мен оларды қазақ халық ертегілері арқылы балалардың адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруда толық мәнде пайдаланбауы; пәндерді оқытуда балалардың адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудың қажеттігі мен оның құрылымдық-мазмұндық моделінің жасалмауы және оның әлі де толықтай жүзеге асырылмауы; өзін-өзі тану - педагогикалық - психологиялық пәндер арқылы мектепке дейінгі балаларының адамгершілік қасиеттерін қазақ халық ертегілері арқылы қалыптастырудың тиімді ғылыми-әдістемелермен қамтамасыз ету қажеттілігі және оның практика жүзінде талапқа сай іске асырылмауы арасындағы қарама-қайшылықтар айқын байқалады.
Бұл қайшылықтардың шешімін іздестіру зерттеу мәселесін айқындауға және тақырыпты Қазақ халық ертегілер арқылы ересек топ балаларының адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: мектепке дейінгі балаларының адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру жүйесін жасау және аталған жүйені тиімді жүзеге асырудың педагогикалық шарттарын айқындау.
Зерттеу нысаны: мектепке дейінгі балаларының қазақ халық ертегілер арқылы адамгершілік қасиетін қалыптастыру үдерісі.
Зерттеу пәні: мектепке дейінгі балаларының адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру ерекшеліктері.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, мектепке дейінгі балаларының қазақ халық ертегілер арқылы адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру теориялық тұрғыдан негізделіп, қазақ халық ертегілерін тиімді қолданылса, оларды тәжірибелік-эксперименттен өткізіп, қорытындысы шығарылса, онда, мектепке дейінгі балаларының адамгершілік қасиеттерін қазақ халық ертегілер негізінде қалыптастыру нәтижелі болар еді, өйткені мектепке дейінгі балаларының адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру қазақ халық ертегілер арқылы жүзеге асырылады.
Зерттеудің міндеттері:
1. Қазақ халық ертегілеріндегі адамгершілік және адамгершілік педагогикасының теориялық тұрғыларын айқындау;
2. Мектеп жасына дейінгі балалардың адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудың педагогикалық мазмұнын қарастыру;
3. Қазақ ертегілері арқылы балалардың адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудың әдістемесін сипаттау;
4. Тәжірибелік-эксперимент жұмыстарының нәтижелеріне талдау жасау.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: философиялық таным теориясы, тұлғаның дамуы және өзін-өзі дамытуы жөніндегі ғылыми тұжырымдар, адамгершілік қасиеттерді қалыптастырудың, рухани-адамгершілік және өзін-өзі тәрбиелеудің теориялық қағидалары, педагогикалық, психологиялық пәндер кешені арқылы тәжірибелік жұмыстарының тұжырымдамалары; жалпыадамзаттық құндылықтар негізіндегі тәрбие тұжырымдамаларын анықтайтын құжаттар болып табылады.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша философиялық, педагогика-лық, психологиялық және ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау, нормативтік құжаттарды, озық тәжірибелерді, педагогикалық басылымдарды зерделеу, модельдеу, салыстырмалы талдау, сауалнамалар, тестілеу, эксперимент жүргізу, талдап қорыту.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде зерттеу мәселесі бойынша материалдар жинақталды, философиялық, педагогикалық, психологиялық еңбектерге талдау жасалып, шетелдік және отандық тәжірибелер бойынша материалдар жүйеге келтірілді. Рухани-адамгершілік құндылықтар, өзін-өзі тәрбиелеу, әдістемелік құжаттар, педагогтардың озық тәжірибелері сұрыпталып, жұмыстың алғашқы ғылыми аппараты анықталып, мазмұны құрылды.
Екінші кезеңде мектепке дейінгі балаларының қазақ халық ертегілер арқылы адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделі және педагогикалық шарттары әзірленді. Тәжірибелік-эксперимент жұмысының мазмұны құрылды. Оқу пәндері бойынша арнайы семинарлар, баланың тәрбиешімен бірлесіп орындайтын өзіндік жұмыстарына тапсырмалар жасалды, оны қазақ халық ертегілері арқылы қолдану әдістемесі сынақтан өткізіліп, тәжірибеге енгізілді.
Үшінші кезең тәжірибелік-эксперимент жұмысының нәтижелері қорытындыланды және жүйеленді. Ғылыми-практикалық мәліметтер сұрыпталып, тұжырымдар жасалды. Дипломның рәсімделуі аяқталды.
Зерттеу жұмысының дәлелділігі мен негізділігі қорытындылардың әдіснамалық және теориялық қағидалар арқылы дәлелденуімен, зерттеудің ғылыми аппаратының мазмұнына сай болуымен, кешенді әдіс-тәсілдердің пайдаланылуымен, тәжірибелік-эксперимент жұмысының жоспарлылығымен және кезеңділігімен, ұсынылып отырған әдістеменің тиімділігімен, сол сияқты зерттеу нәтижелерін тәжірибелік-эксперимент жұмысы арқылы тексерумен және практикаға ендірумен қамтамасыз етілді.
Дипломның құрылымы: диплом кіріспеден, екі бөлімнен, тұжырымдар мен қорытындыдан, пайдаланылған ғылыми әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
1. Қазақ халық ертегілер арқылы ересек топ балаларының адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудың педагогикалық-теориялық аспектілері
1.1 Қазақ ертегілерінің тәрбиелік мәні
Ертегі - фольклордың негізгі жанрларының бірі. Ертегі жанры - халық прозасының дамыған, көркемделген түрі, яғни фольклорлық көркем проза. Қазқ ертегілерінің қалыптасуы мақсаты. Оның мақсаты - тыңдаушыға ғибрат ұсынумен бірге эстетикалық ләззат беру. Ертегінің атқаратын қызметі кең: ол әрі тәрбиелік, әрі көркем-эстетик. әдеби қазына. ертегінің бүкіл жанрлық ерекшелігі осы екі сипатынан көрінеді. Сондықтан ертегілік прозаның басты міндеті - сюжетті барынша тартымды етіп, көркемдеп, әрлеп баяндау. Демек ертегі шындыққа бағытталмайды, ал ертекші әңгімесін өмірде болған деп дәлелдеуге тырыспайды.Ертегінің композициясы бас қаhарманды дәріптеуге бағындырылады, сөйтіп, ол белгілі бір сұлба бойынша құрылады. Мұның бәрі ертегіге идеялық, мазмұндық және көркемдік тұтастық береді. Осы тұтастық бұл жанрға басқа да қасиеттер дарытады: композиция мен эстетикалық мұраттың бірлігі әрі тұрақтылығы, көркем шарттылықтың міндеттілігі, ауызекі сөйлеу тіліне сәйкестігі, тұрақты тіркестердің қолданылуы, т.т. Ертегіде қиял мақсатты түрде пайдаланылады, сондықтан ол әсіреленіп, ғажайыпқа айналады және біршама өзінше дамып отырады. ертегідегі ғажайып қиял адамның күнделікті көріп жүрген заттары мен құбылыстарын саналы түрде басқаша етіп көрсетеді, өйткені бұл жанрда ғажайыптың көркем бейнелеуіш құрал ретінде қолданылады.
Өмірдегі шынайы нәрсенің өзін әдейі өзгертіп көрсету - ертегінің өзіндік қасиеті болғандықтан, ертекші де оның мазмұнын барынша әсірелеуге, ғажайыпты етуге күш салады. Сонымен бірге ертегідегі оқиғалар мен іс-әрекеттердің қаншалықты әсерлі болуы ертекшіге ғана емес, сондай-ақ тыңдаушыға да, ертегінің айтылу жағдайына да байланысты. ертегіде қиял мен ғажайып әрі идеялық та мақсатта қолданылады, себебі классик. Ертегі адамның рухани азығы болуымен қатар идеол. та қызмет атқарған. ертегінің көркем баяндалуында сюжеттен де гөрі композицияның рөлі артығырақ. Құрылымы Ертегінің поэтикасы мен композициясы көркем әрі жүйелі. Композициясы бірнеше бөлшектен тұрады: бастама - эпикалық баяндау - аяқтау. Бастама, әдетте, өлең немесе ұйқасқан проза түрінде бас кейіпкердің ата-анасы, оның дүниеге келуі туралы айтып, тыңдаушыларды бас кейіпкермен таныстырады. Эпикалық баяндау қаhарманның өсуін, үйлену тарихын, оның бастан кешкендерін әңгімелейді. Аяқтауда кейіпкердің сүйгенін алып немесе ойлағанын іске асырып, мұратына жеткені хабарланады. Бастама мен аяқтау, көбінесе тұрақты тіркес болып келеді. Өзінің ұзақ тарихында ертегі жанры әр дәуірдің, әр қоғамның болмысы мен түсініктерінің, нанымдарының әр түрлі іздерін сақтап қалған, біздің заманымызға жеткізген. Қазақ ертегілерінде хандық заманның шындығы, сол шақтағы әдеттер мен нанымдар, салт-дәстүрлер, тұрмыс кейпі көбірек көрініс тапқан. Түрлері Ертегілері жанрлық әрі сюжеттік құрамы жағынан әр алуан. Ол іштей бірнеше жанрға бөлінеді: 1) жануарлар туралы ертегілер; 2) қиял-ғажайып ертегілер, батырлық ертегілер; 3) хикаялық ертегілер, сатиралық ертегілер; Сюжеттері тек қазақтың өзіне тән ертегілермен қатар, басқа елдермен ортақ сюжетке құрылған ертегілер де бар. Олардың көбі тарихи-типологиялық жағдайда пайда болған, біразы тарихи-генетик., яғни туыс халықтарға ортақ болып табылады, кейбірі тарихи-мәдени байланыс нәтижесінде қазақ жұртына тараған. Сол себепті қазақ ертегілерінде таза ұлттық та, халықар. та, көшпелі сюжеттер де қатар өмір сүрген. Негізгі кейіпкер мен мазмұны және қияли әдістердің қаншалықты пайдаланылуына қарай бұл салалардың әр қайсысы тағы бірнеше топқа бөлінеді. Бұлардың ішінде: хикая, өсиет, мысқыл, батырлық туралы ертегілер болады. Қалыптасу тарихы Ертегі жанрының пайда болып, қалыптасу тарихы өте ұзақ. Оның түп-төркіні - алғашқы қауымда туған көне мифтер, аңшылық әңгімелер, хикаялар, әр түрлі ырымдар мен аңыздар. Өзінің қалыптасу барысында ертегі осы жанрлардың көптеген белгілерін бойына сіңірген. Бұл жанрлардың кейбірі өз бітімін мүлде жоғалтып, толық ертегіге айналған. Солардың бірі - миф жанры. Мифтің ертегіге айналу процесі бірнеше кезеңнен өткен. Миф - алғашқы рулық қауымның қасиетті деп саналған құпия әңгімесі мен шежіресі. Оны ол кезде әркімге және әр жерде айта бермеген. Мифте қоршаған ортаның, дүниенің жаратылуы мен аспан әлемі жайында, рудың тотемдік бабасы, ілкі атасы мен жасампаз қаhармандар туралы, олардың іс-әрекеттері жөнінде фантастикалық түрде баяндалған.
Алайда ол заманда осының бәрі ақиқат деп қабылданған, мифке жұрт кәміл сенген. Бірақ уақыт өтіп, адам санасы мен мүмкіндігі жетілген сайын миф өзгеріске ұшырап, бірте-бірте қасиетті сипатынан айрылған, құпия болудан қалған. Осының нәтижесінде мифке сенушілік те әлсіреген, ондағы оқиғалар мен кейіпкерлер басқа сипат қабылдаған, тіпті мифті айтушы бара-бара өз жанынан да қосатын болған. Соның салдарынан іс-әрекеттердің де нәтижесі баяғы мифтік сипаттан айырылған. Мифтің себеп-салдарлық белгісі жоғалған. Бірте-бірте мифтің бұрынғы масштабы тарылып, әңгіме жеке бір адамның тағдырын баяндайтын жағдайға келеді. Сөйтіп, миф хикаяға, содан соң ертегіге айналады.
Ертегінің тағы бір тамыры - алғашқы рулық қауым адамдарының аңшылық әңгімелері мен хикаялары. Алғашында шын болған оқиғалар негізінде айтылған әңгімелер бірте-бірте ел арасына тараған сайын қоспалармен толықтырылып, хикаяға, одан ертегіге айналып кеткен. Осындай аңшы мергендер жайындағы әңгімелер қазақ ертегілерінің құрамында аз емес. Әрине, олар біздің ертегіде сол ежелгі замандағы күйінде емес, көркем фольклорға айналған формада көрінеді. Алғашқы қауымдағы мифтік ұғымдар туғызған небір ғаламат мақұлықтар (жезтырнақ, жалғыз көзді дәу, албасты, жалмауыз кемпір, т.б.) бұрынғы аңшылар әңгімесіне кірігіп, хикая туғызады. Хикая жанры мифтің өзімен бірге ертегіге де айналады. Оның ертегі құрамында жүретіні де сондықтан. Бірақ мифтің ертегіге айналу жолында хикая мен ертегі қатар өмір сүреді, сол себепті миф, әсіресе, хикая өзінше жеке айтылып, елге жайылады. Қазaқ ертегілерінің қалыптасуы Қазақ халқы прозасында осы процесс түгел дерлік із қалдырған. Жалпы ертегілердің пайда болып, қалыптасуының алғашқы кездерінде ел оны қиял деп ойламаған, онда баяндалатын оқиғаға сенген, себебі ол шақта ертегі өз төркінінен алшақ кете қоймаған, сондықтан көркемдік қызмет те атқармаған. Ал көркем фольклорлық жанр болып қалыптасқан классик.
Қазақ ертегілерінің жиналуы мен жарияланып, зерттелуі 18 ғ-дың 2-жартысында басталды. Алғашқы жүз жылда, негізінен, Қазақстанға Ресейден келген адамдардың кейбірі қазақ жұртының тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы туралы деректер жинап, солардың қатарында фольклор жайында жалпылама мәліметтер жариялап жүрді. ертегілердің көбірек жиналып, жарық көрген тұсы - 19 ғ-дың 2-жартысы. Бұл кезеңде қазақ ертегілерін ғыл. мақсатта жариялаған жинақтар да болды. Әсіресе, В.В. Радлов, И.Н.Березин, Ы.Алтынсарин, Г.Н.Потанин, А.В.Васильев, А.Е.Алекторов, Ә.Диваев жинақтарында ертегілердің көптеген мәтіндері жарық көріп, олар туралы азды-көпті ғыл. пікір айтылды. Аталған жинаушы-жариялаушылардың ғалымдық деңгейі, ғыл. түсінігі әр түрлі болғандықтан ертегі мәтіндері әр түрлі көзқарас тұрғысынан бағаланды. Соған қарамастан біраз ертегі жарық көрді, ғыл. айналымға енді. Соның арқасында қазақ ертегілері Потаниннің, Радловтың, А.Н.Веселовскийлердің кең масштабты ғыл.- зерттеулеріне ілікті. Бұл шақта ертегілерді қазақ оқығандары да, ақындары да жинастырып, [[Дала уәлаятының газеті]]нде жекелеген мәтіндерді жарыққа шығарды. Әсіресе, Мәшhүр Жүсіп Көпейұлы ертегілерді арнайы түрде жариялап отырды. Ш.Ш.Уәлиханов бастаған зерттеу ісін Алтынсарин, Абай Құнанбаев,Ә.Бөкейхановтар жалғастырды.
Ертегілерді ғылыми әрі ағартушылық мақсатта жинап, жария ету, зерттеу жұмысы 20 ғ-да кең жолға қойылды. Бұл ғасырдың 40 - 50-жылдарына дейін ертегілер, көбінесе оқу-ағарату мәселесі тұрғысынан жарияланып, оқулықтарда, жекелеген мақала мен кітаптарда арнайы қарастырылды. Осы тұста А.Байтұрсыновтың, Х.Досмұхамедовтің, М.О.Әуезовтің, С.Сейфуллиннің оқулық іспетті жарық көрген кітаптары, С.Мұқановтың, Б.Кенжебаевтың, Е.С.Ысмайыловтардың мақалалары қазақ фольклортануы ертегі жанрына да арнайы көңіл бөлгенін айғақтады.
Бірақ аталған авторлар ертегіні түсінуде, талдауда әркелкі түсінік көрсетті. Әсіресе, ертегіні таза таптық тұрғыдан бағалау етек алып, оның көптеген нұсқалары талдаудан тыс қалды, тіпті мәтіндерге редакциялық түзетулер де енгізілді. Осы үрдіс 20 ғ-дың 60-жылдарына дейін жалғасып, жарық көрген мәтіндерге таптық сипат берілді, ал зерттеу еңбектер тұрпайы социологиялық бағытта болды. 1960 жылдан бастап ертегі жанрын зерттеу ғыл. негізге түсті. Бұл салада Әуезов пен Ысмайыловтың, В.Сидельниковтың, М.Ғабдуллиннің еңбектері айрықша болды. Олар ертегілердің қазақша үш, орысша үш томын жариялап, бұл жанр туралы жаңаша ой толғап, көлемді мақалалар жазды және мәтіндерге түсініктер берді. Ертегілер 1960 ж. басылып шыққан Қазақ әдебиетінің тарихына жеке бөлім болып енді (авторы - Әуезов). Ертегі жанрына Ғабдуллиннің жоғары оқу орнына арналған оқулығында, Н.С.Смирнованың кітабында, орыс тілінде жарық көрген История казахской литературы атты 3 томдық еңбектің бірінші томында арнайы тараулар берілді (авторы - Е.Костюхин). ертегіні сала-салаға бөліп, тереңдете, типологиялық тұрғыдан зерттеу ісі 1970 жылдан қолға алынды. С.А.Қасқабасовтың қиял-ғажайып ертегілерге, Е.Д.Тұрсыновтың тұрмыс-салт ертегілерінің шығу тегіне арналған монографиялары 1972 - 1973 ж. баспадан шықты. 1979 ж. хайуанаттар туралы ертегілердің тұңғыш академиялық басылымы жарық көрді.
Ертегі жанры бүкіл халық прозасы жүйесінде Қазақтың халық прозасы атты еңбекте зерттеліп, оған 1986 ж. Қазақстан ҒА-ның Ш.Ш.Уәлиханов атындағы сыйлық берілді (авторы - Қасқабасов). Қазақ ертегітануы ұлттық фольклор туралы ғылымының үлкен де маңызды бір саласына айналды.
Еңбекші халықтың ғасырлар бойы жасап келген өмір тәжірибесі, оның мәдениеті мен салты, әдеті мен ғұрпы, шаруашылық кәсібінің түрлері, тілінің шебер ерекшелігі қамтылған халық ауыз әдебиетінің ерекше түрі - ертегілердің бала тәрбиесінде алатын орны орасан зор. Мұны көп ғасыр бойына халықтың ұмытпай сақтап келуінің, сүйе айтып, сүйсіне тыңдауының өзі-ақ дәлелдей түседі.
Ертегілер - халық өмірін бейнелейтін фантастикалық негізге құрылған оқиғалы көркем шығарма. Онда табиғаттың адам баласына жұмбақ болып келген сан алуан құбылыстары айтылады, үстем тап өкілдерінің зұлымдық, қастандық әрекеттері әшкере етіледі, тыңдаушысын өмір күресіне бастайды, адам арманының жарқын болашағына жөн сілтейді. Ертегіден халықтың әр кездегі тұрмыс-тіршілігі, қоғамдық өмірі, ой-арманы, дүние танудағы түсінігі мен көзқарасы көрініп отырады.
Халқымыз ертегілерді өскелең ұрпақты елін, Отанын сүюге, халыққа адал қызмет етуге тәрбиелейтін құралдың бірі есебінде пайдаланған. Ондағы алуан түрлі кейіпкерлердің іс-әрекеттерін, олардың тапқырлық, айлакерлік, адамгершілік, ерлік істерін жастарға үлгі, өнеге еткен. Бұл ретте де ертегілердің тәрбиелік мәні зор болған.
Ерте замандардан бүгінгі ұрпаққа жетіп отырған ертегілер біздің заманымызда да тәрбиелік мәнін жойған жоқ. Ескі мәдени мұраны қадірлей білетін оқулық құрастырушы әдіскерлер бұл жырлардың ең таңдаулысын, идеялық-көркемдік сапасы жоғарыларын пайдалануда. Бұған ертегілердің ең таңдаулы үлгілерінің бастауыш сынып оқушыларына оқытылуы дәлел. Зор адамгершілікті, сүйіспеншілікті, ерлікті, ақыл-парасаттың небір керемет үлгілерін суреттейтін ертегілерді халық аса жоғары бағалап, ескіден сақталған мәдени мұраның - халықтық педагогиканың ең жақсы үлгілері деп таниды.
Қандай көркем шығарма болса да, оның негізгі мақсаты - тәрбие. Ал ертегілер - ауыз әдебиетінің - балалардың ой-санасы мен мінез-құлқын қалыптастыратын тарихи мектептің маңызды құралы. 21
Фольклордың қара сөзбен айтылатын ерекше мол түрінің бірі - ертегі. Ол - халықтың ауызша айтып қалдырған көркем әңгімесі. Ғажайып хал, қиял әңгімелері, орасан оқиғалы қызық әңгімелер, салтпен, тарихпен байланысты оқшау әңгімелер - бәрі де ертегінің түрлері болып табылады. Ертегі деген атаудың өзі ертедегі, ертеде, ерте күндегі деген сөздерден шыққан. Кейде ертек деп те айтылады. Содан ертегі айтушыны ертегіші, ертекші дейді.
Өресі кең, саласы көп қорлардан құралып, қазақ халқының аз-көп аузында сақталып қалған, өзінше өңделген, өзгертілген ертегілер - халық қазынасы.
Ертегі - эпикалық жанрдың бір түрі. Көбіне қара сөзбен айтылатындықтан, оны халықтың ерте заманда шығарған көркем әңгімесі деп қараймыз. Халық әдебиетінің басқа түрлері секілді ертегілер де адам баласының еңбек-кәсіп ету, тұрмыс-тіршілік құру тәрбиесіне байланысты туған. Жаратылыс құбылыстарын, табиғат сырын жетік білмеген, олардың неліктен болатындығын толық түсінбеген ертедегі адамдар әр нәрсені қиял еткен, өздерінің ауыр еңбектерін жеңілдету жайын қарастырған. Бұл жөніндегі ұғым-түсініктерін, наным-сенімдерін әңгімелеп айтатын болған. Осылайша ертегі-әңгімелердің алғашқы үлгілері туған.
Бертін келе экономиканың дамуы, қоғамдық қарым-қатынастардың алға басуы, адам баласының дүниетанымының, ой-өрісінің, сана-сезімінің ұлғайып өсуі жалпы халық шығармаларына, соның ішінде ертегілерге көп әсер еткен. Осы негізде ертегілердің алғашқы үлгілері де әртүрлі өзгерістерге ұшырап, жаңа ертегілер туа бастаған және онда адам баласының арман-мүддесі, ой-санасы, болашақтан күтетін үміті суреттелген. Осы ретте туған ертегілерде адам баласының тұрмыс-тіршілігі, өмірі, ісі басты орын алады, қоғамдық мәні бар мәселелер көтеріледі. Бұлардың бәрін халық ертегілері көркем суреттеу, образдау арқылы берген.
Қазақ ертегілерін сөз еткенде, оның ең алғашқы үлгілері, олардың мазмұны, көркемдік дәрежесі қандай болғандығы туралы мәліметтерді анық айта алмаймыз. Ауыз әдебиетінің басқа түрлері секілді ертегілер де ауызша шығарылып, ауызша тарағандықтан, әртүрлі өзгерістерге ұшырап отырған. Бір ертегіге бірнеше ертегінің әңгімесі қосылып араласқан.
Қазақ ертегілерін мазмұнына, әр алуан ерекшеліктеріне қарай шартты түрде хайуанаттар туралы, қиял-ғажайып туралы, тұрмыс-салт туралы деп үш түрге бөлеміз. Негізгі кейіпкері мен мазмұны және қияли әдістердің қаншалықты пайдаланылуына қарай бұл салалардың әрқайсысы хикая, өсиет, мысқыл, батырлық туралы, т.б. болып тағы бірнеше топқа бөлінеді.
Ертегілердің ішінде балалардың сүйіп оқитын, олардың жас ерекшеліктеріне тән мұралар көп. Халық ертегісі ғасырлар бойы балалардың ықыласын өзіне қызықтыра тартып, жас жанына әдемі әсер беріп, көңілін шаттыққа бөлейді. Ондағы бай фантазия балалардың ойына қозғау салып, өмірдің неше алуан құбылыстарын тануға, сана-сезім, ақыл-ой қызметінің ерте дамып қалыптасуына әсер етеді.
Халық ертегілерінде елдің даналық, тапқыр ой-пікірлері жинақталып, әрі көркем, әрі жеңіл тілмен берілетіндіктен, балалар оны сүйіп оқып, бар ықыласымен сүйсіне тыңдайды. Басталған жерден-ақ оқиғасы қызықты, ұшқыр қиялды болып келеді де, баланың ойын бірден қызықтырып, жетектеп әкетеді. Ертегілердегі адам бейнелерінің барлық жағынан әбден жетіліп, балалардың жалпы психикалық даму ерекшеліктерімен байланысты болуы да оларды аталған жанрға қызықтыратын тағы бір ерекшелік деуге болады.
Ертегілер эмоциялық әсермен тыңдаушының ынтасын арттырып, көріктілігімен көкейге қонады; ол шаттандырады, ондағы трагедиялық және қуанышты жайларды бала тебірене сезініп, ыстық жаспен, ынталы ықыласпен қабылдайды. Сондықтан бабаларымыздан қалған сөз асылы - ертегілерді жаттап алушылар көп болған. Жадына жақсыны сақтап, өнегелі өмірге пайдалана білуді халық әрқашан да мақсат еткен. Ел Ер Төстіктей ер болуды, Кендебайдай батыр болуды, Күнікей қыздай қамқоршы болуды ұрпақтарына үлгі еткен.
Ертегілердің өзіндік құрылысы, көркемдік ерекшеліктері бар. Қандай ертегіне алсақта,ол белгілі бір сюжетке құралады, оқиға желісінің басталуы, аяқталуы, өзіндік шешімі болады. Ертегі баяу басталып, оқиға желісі күрделене түседі.Кейіпкерлер арасындағы қайшылықтар өрістей келе әділдік,
үстемдік құрып, зұлымдық жеңіліс табумен аяқталады. Әсіресе адам өміріне байланысты іс-әрекетер өткір сықақ-мысалмен бірігіп, бала сезімін селт еткізіп, күлкіге мәз етеді. Мысалы: Тасща бала туралы ертегілердегі әке-шешесі жоқ басы таз Тазша атанған баланың тапқырлықтары ханның ақылынан да асып кетеді Қырық өтірік ертегісіндегі шындыққа келмейтін қиял-ғажайып оқиғаларды қызықты етіп, баяндау арқылы Тазша бала ханның байлығына ие болып, қызын алады. Ертегіні тыңдаған балалар жағымсыз кейіпкердің жексұрын әрекетінен бой тартып, жақсылыққа құмартады. Ертегіні қызықты етіп жеткізу айтушының шеберлігіне байланысты.
Қай елдің ауызша әдебиет шығармаларын алсақ та, барлығында ертегі халықтың шығармалардың мол с аласы екенін көреміз. Жалпы барлық ертегілерге ортақ ерекшелік: бұлар қара сөзбен айтылатын оқиғалы көркем әңгіме. Ертегілер мазмұны ерекшеліктеріне қарай бірнеше түрге бөлінеді. Солардың ішіндегі бастылары: 1.Қиял-ғажайып ертегілер.
2.Хайуанаттар жайлы ертегілер
3.Тұрмыс салт ертегілері
4.Аңыз ертегілері.
Қиял ертегілерінің адамға дос күштерін аңғарып қарасақ, онда да көп мағына, көп сыр бар. Жанды, жансыз жақсы заттың бәрі де адамзаттың алыстан келе жатқан асыл арманын танытады. Ертегінің ерік қиялға апаратын алып қара құс, өзі ұшатын кілем, тұлпар ат бәрі де қиял пырағы. Жерде жүрген жүрісі өңдемеген, өзінің талап-тілегі таудай адамзат аспанда ұшар ма едім деген арманды ертеден ойлаған, үзбей ұзақ ойлаған. Жалпылдап ұшқан жапалақ пен қәдірсіз қарға шыққан көк күмбезге мен де шығып, сондай биік самғасам, сондай жылдам жеткізсем деген арман қиялын әкеп алты айлықты алты аттайтын тұлпарға, өз ұшатын кілемге, алып қара құсқа жинаған.
Бір алуан ертегілер - хайуанат жайындағы ертегілер.
Адам баласы өзінен өзге жанды, жансыз дүние, әсіресе айналасындағы хайуанаттардың тіршілігі, өмірі жайлы танып білуге талпынған талай аңыз ойлар, әңгімелер айтып таратқан. Қазақ елі де көп заманнан бері мал мен даланың аңы, құсымен үнемі көп араласып, келе жатқандықтан, хайуанаттар жайлы әр алуан ертегі әңгіме шығарған. Хайуанат жайлы ертегі барлық елде бар.
Хайуанат жайындағы әңгіме аңыздардың екі түрі бар. Бірінде хайуан мінез-
қылықтарын хайуанның өзін суреттеу үшін айтпай, адамдағы мінезді-құлыққа бейне, тұспал, мысқыл есебінде қолданған. Адамдағы кемдікті, мінді балдырайтып, ұлғайтып жиіренішті етіп көрсету үшін, сондай сын арқылы жаманшылық пен алысу үшін мысал етіп алу болған. Хайуан мінездерін әңгіме етудің екінші түрі - хайуанды анық хайуан етіп суреттейді. Оның жанды-жансыз дүние арасындағы өз қалпы, кейпімен жүрген шындығын, болмысын адам өз түсінігі арқылы анықтап, айқындап жетілте өткірлеп көрсетеді.
Шыншыл ертегілер-қазақ ертегісінің ең мол түрі. Шыншыл ертегіге халық өзінің дүниетануындағы, қоғам тіршілігіндегі, үй тұрмысындағы бас тірліктері - барлық мұң, мүддесін, тартыс, талабын жиіп, түйген.Бұл салалы ертегілер құр ертегі ғана емес, ауызша айтылған шебер көркем шығарма боп, халық романы, халық әңгімесі, новелласы болып та кетеді. Және мұнда қоғамдық тартыс, тап қайшылығы, қанау, зорлық, соған қарсы қалың еңбекші халықтың сыны, наразылығы, алыс-тартысы, алыс-арманы бәрі де айқын көрінеді.
Ертегінің ерекшелігі
Аңыз ертегілер де қазақтағы көп ертегісінің бірі. Бұл топтың ерекшелігі барлығы да тарихта болған адамдар жайынан айтылған, халық шығарған көркем әңгіме болады. Бұл оның ертегілерде тарихи адамдар өміріндегі уақиғалар дәл айтылмайды, көбінесе елдің өз жанынан қосқан, бірақ сол тарихта болғанын сыйымды тым іс, мінез, әрекеттер әңгімеленеді.
Бұл жай алыс ескілікте болған адамдар турасында бір болса, тіпті бертінде, жаңадан болған тарихтық адамдар жайында да бола береді. Тарихта ел жадында аты қалған белгілі бір қылық әрекетімен елге даңқты болған кісі болса, соның өмірінде шын болған мінез қалпынан туғызып, қиялдық, тың іс,
уақиғалар тізіледі. Ондай әңгімелерді аңыз дейді.
Аңыз ертегілерінің тағы бір ерекшелігі, ол әңгіме етілетін адамның өз өміріндегі шын ісі мен мінезінің сүрлеуінен, аңғарынан туады. Сондықтан
батыр жайындағы аңыз болса, тірліктегі батырлық іс-әрекетіне қосымша ұлғайтылып айтылған шығарма болады. Күлдіргі болса, оның сол күлдіргілік іс, мінездеріне қосылып, ұлғайтылып, молайтылып айтылған уақиға болады. Қысқасы, аңыз әңгіменің тарихтық адамды біржолата өзіне ұқсамаған кейіпке түсіріп әкететіне болмайды.
Ертегінің тәрбиелік мәні
Балалардың ой - өрісін кеңейтіп, дүние молырақ танытатын ертегілер бала ұғымын, түсінігін, дүниетанымын кеңейтеді. Тіл ұстартып, ұштай түседі, ойлау мен қиялын дамытады. Мысалы: Қаңбақ шал ертегісінде қауқарсыз шалдың ақылмен жеңуі, дәулердің күші көп, ақылы аздығы тыңдаушыны
қызықтырып, тіпті ертегіні баяндаушыға қосылып айтып кеткісі келетіндей әсерге бөлейді.
Халқымызда қай тақырыпта да табылатын, тілге жеңіл, жүрекке жылы тілек ертегілері қаншама?!Ол ертегілер арқылы бала өз халқының тілін,мәдениетін дәстүрін біледі және ой-өрісі қиялы дамиды және адамгершілікке тәрбиеленеді. Мысалы, Жақсымен жолдас болсаң- жетерсің мұратқа, жаманмен жолдас болсаң- қаларсың ұятқа деген мақалды, Жаман дос жолдасын жолда қалдырар деген мақалдарды Екі дос, Кедей мен бай атты ертегі желісінен оқуға болады.
Алдаркөсе жайындағы қазақ айтатын аңыз ертегілер де көпке мәлім, алыс заманнан келе жатқан әңгімелер. Асан-қайғы жайындағы аңыздардан бұның тегі, түрі, мазмұн-мағынасы мүлде бөлек, өзінше көп тапқырлық ерекшелігі бар күлдіргі аңыздар. Аңыз ғана емес, Алдаркөсе туралы қызық әңгімелер - тұрмыс-салт ертегілерінің ішіндегі күлдіргі, халықтық сатиралы ертегілер.
Алдаркөсен жайындағы аңызда жалғыз қазақта емес, сыбайлас, туыстас өзбек, қарақалпақ, түрікмен елдерінде бар. Онда да Алдар бір пішінде күлдіргі алдағыш, мазақшы болып көрінеді. Алдаркөсе сараң байды, қу шайтанды алдайды, алтын егіп берем деп, өзі Алдардың қарындасы боп Алаша ханды алдап, масқаралайды.
Алдаркөсе әңгімелерінің негізгі тақырып мазмұнын алсақ, бұл көпшілік бұқара, қалың еңбекші ел санасы туған шығармалар. Сол көпшіліктің бір уақыт сараң, жеміт, сасық байға арналған таптық, қоғамдық мысқылын білдіріп, Алдардың Шықбермес Шығайбайды алдап, мазақ еткенін көрсетеді. Алдар жайындағы өте өткір күлдіргі, шебер әңгіменің бірі осы. Бұнда көпшілік бұқара дүние қоныс, шірік, арам қорда байдың сұм құлқынын өлтіре мазақ етеді. Алдаркөсе арқылы діннің қараңғы нанымдарына шабуыл жасайды. Алдардың шайтанды алдауы да, өте мағыналы әңгіме. Дүниенің жаралуы тұрасында қараңғы молдалардың ертегілерінің бәріне елдің иланбай күлкі етіп, ажуа қылғаны көрініп тұрады. Алдаркөсе әңгімелеріне ұқсайтын шығарманың бірі - Жиренше әңгімелері. Бұның да дәлді қай заманда туғаны мәлім емес. Бұнда да Алдар әңгімесе сияқты, алғашқы шыққан түрінен кейіннен қосылған қоспа, жамау көп.
Бай баласы мен жарлы баласы атты қызықты ертегі арқылы еңбек адамның кез келген қиыншылықты жеңуге үйрететіні және өмірлік тәжірибесі арқылы жеңіске жететінін көреміз және Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей деген мақалды дәлелдей түседі.
Мақта қыз бен мысық ертегісі өте тартымды, қызықты. Бұл ертегіде мақта қыздың досы мысыөқ мақта қыздың тілін алмай қатығын төгеді де, оны қайтарып беру үшін көптеген адамдарға жолығып, көп қиыншылық көріп барып, қатықты төлей алады. Бұл жерде адамды әрбір іс қимылына жауап беруге, үйренуге қателік тәрбиелейді.
Бес ешкі ертегісі хайуанаттар жайлы ертегіге жатады. Өте қызық, тартымды. Мұнда кедейдің бес ешкісі қарлы боранда далада қалады да, қасқырға жолығады. Сол кезде бәрі бірігіп, берек-бірлік танытып, қасқырдан аман қалады. Бұл ертегі балаларды бір-біріне көмектесуге, берек бірлікке, бауырмалдыққа үйретеді.
Жыл басына таласқан хайуанаттар ертегісі аңғалдықтың кесірін, шапшаңдықтың пайдасын айтады. Онда аңқау түйе жыл басынан құр қалады, шапшаң тышөан жыл басы атанады.
Шық бермес Шығайбай ертегісі сараң, қайырымсыз байларды қарапайым кедей Алдардың ақылмен алдап кетуін баяндайды.
Жақсымен жолдас болсаң-жетерсің мұратқа, жаманмен жолдас болсаң-қаларсың ұятқа, Жаман дос, жолдасын қалдырар жауға деген мақалды осы ертегі желісінен оқуға болады.
Зеректік ертегісіндегі үш жолаушының жол бойында кездескен нәрселерге зер салғандарын баяндайды. Яғни, балаларды қағілездікке, зеректікке тәрбиелейді.
Қазіргі кезде теледидардан көптеген шетел мультфильмдері жиі көрсетіледі. Мысалы, Қазақстан телеарнасында сенбі, жексенбі күндері Дара ағылшын ертегісі, Еріншектер елі, Диего ағылшын ертегісі болады. Ал, Еуразия телеарнасында жексенбі күні Робот деген шетел мультфильмі болады. Осы шетел мультфильмдерінің орнына қазақ ертегілерінің желісі бойынша мультфильмдер көрсетілсе, тек қана Қазақстан телеарнасында ған Алдаркөсе ертегісі желісі бойынша мультфильм көрсетіледі.
Адамгкершілік тәрбиенің нәтижесі адамдық тәрбие болып табылады. Адамгершілік тақырыбы мәңгілік. Ол ешқашан ескірмек емес. Жас ұрпақтың бойына адамгершілікті сіңіру ертегі арқылы беріледі. Адамгершіліктің қайнар бұлағы - қазақ ертегілерінде десем артық айтпаған едім.
Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат - міндеттердің ең бастысы - өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ тәрбиелеу.
Ұрпақ тәрбиесі - келешек қоғам тәрбиесі. Ендеше, ақпараттық технологиялар дамыған кезеңдегі балалардың ой-қияларын өз ертегілері арқылы жеткізу мүмкіндігі бар.
Руханилық жеке тұлғаның негізгі сапалық көрсеткіші. Руханилықтың негізінде адамның мінез-құлқы қалыптасады, ар-ұят, өзін-өзі бағалау және адамгершілік сапалары дамиды. Мұның өзін-зі мейірімділікке, ізгілікке шақырады.
Қазақ халқының салт-санасы мен ата-бабасымен келе жатқан дәстүрін өз бойындағы ерекше қасиеттерімен талантымен дарындылығымен өзгелерден ерекше табиғи қабілеті арқылы биіктерден көрсеткен. Қасиетті ертегілер арқылы тәрбие берген , салт-дәстүрін сол қалпында сақтап қалған. Сонымен қатар еліміз егемендік алғалы мемлекеттік тілде сөйлеуінде, бұл қасиетті ертегілердің халық ауыз әдебиетінде ең маңызды орын алатыны сөзсіз екенін салыстырып көрсету.
Халқымызда Ізденген жетер мұратқа деген сөз бар. Яғни, әр нәрсені білуге талпынып, білімнің тереңіне бойлау-дамуды кемелдікке жеткізеді, рухани байытады. Дүниеде балалар білі бергісі келетін олар ол кім?, Бұл не?, Неліктен?, Қайда?, Қашан? деген сұрақтарға жауап іздеп, бір тыным таппайды. Олардың осылайша ізденімпаздық танытуы табиғи заңдылық.
Халық ертегілерінің бала дүнетанымын қалыптастырудағы маңызы аса зор. Қазақ фольклорындағы ертеден келе жатқан көне жанрлардың бірі - ертегілер. Ол ұрпақтан-ұрпаққа ауызша тараған мол мұра. Оның осы дәуірге дейін жетуі ертекшілермен тығыз байланысты.Халық арасында үлкен беделге ие болған ертекшілер ертегіні шебер орындаған.Жаңадан ертегілік сюжетті тудырып толықтырып отырған. Ертегіден халқымыздың ертеңге деген сенімі мен арман-тілегін, қиялын, даналығын, ғасырлық өмір тәжірибесін көреміз. Ертегінің қай түрін алсақта ол баланың ой-қиял ұшқырлығын күшейтеді, мінез-құлқын, ерік - жігерін қалыптастырады. Сондықтанда ертегіні оқытуда оның жанрлық ерекшелігін ескеріп. тәрбиелік мақсатына айрықша көңіл бөлгеніміз жөн.
Дүниеге ғылыми көзқарастың қалыптасуы ұзақ және күрделі үрдіс. Балалық шақтан балаларды қоршаған болмысқа дұрыс түсінікті тәрбиелеу қажет. Әрине, бала қоршаған ортамен өзі-ақ танысады. Дегенмен отбасы, балабақша және мектептің жұмысы балада болмысқа деген белсенді танымдық қатынасты оятуға бағытталуы керек.
Болмысқа танымдық қатнасты ояту мен тәрбиелеудің бір жолы -өмірді тікелей бақылаудан басқа танымдық әдебеттерде жатыр.
Бүгінгі күні оқытуға қойылып отырға талаптардың бірі-өмір шындығын балаларға халық ауызекі шығармашылығы арқылы көрсету, оның негізінде балалардың ой-өрісін, қиялын, эстетикалық және адамгершілік сезімдерін дамыта отырып, олардың халық шығармашылығына сүйіспеншілігіқ еңбек сүйгіштікке деген көзқарастарын арттыру болып табылады.
Егер халық ертегілеріне педоагогикалық-психологиялық тұрғыдан қарайтын болсақ мұның жас өспірімдерге танымдық әсері жоғары.
Халық ертегілерінің таңдаулы үлгілері ғасырлар бойы жасалған халық шығармашылығы болғандықтан оның ішінен көркем тіл де,терең ой да,тамаша үздік кейіпкерлер де табылады. Оның осы сияқты аса жоғары идеалық көркем қасиетін балалардың санасына жеткізу үшін бұлардың да өзіне лайық оқып үйрену жолдары әдіс амалдары бар, мысалы ертегілерді алатын болсақ, ол ел аузында ғасырлар бойы сақталып айтылып әңгімеленіп келеді. Ал осы ертегілер арқылы бала айналасындағы өмірді, адамдарды кеңірек танып ұстанымдылыққа еңбек сүйгіштікке ие болады.
Ертегі бала ойында сақталу үшін түрлі жолдар арқылы жүргізуге болады;
Ертегі оқу. Мұнда сол ертегі кейіпкерлерінің бейнесіне еніп соның көңіл-күйін образ арқылы бейнелеп беру. 2.Пантомима ойыны. Ешқандай сөз айтпай сол кейіпкердің қимылдарын көрсету.
З.Суретпен жұмыс. Әр түрлі жәндіктер бейнеленген суреттер немесе бір ертегідегі барлық қимылдарды суреттер арқылы көрсету.
Баланың табиғат туралы білімдерін кеңейтіп табиғатқа деген сүйіспеншілік сезімдерін оятып, қамқорлыққа алуға тәрбиелеу. Сабақта үнтаспа, бейнетаспа суреттер көрнекілікті пайдалану әңгімелесу, түсіндіру.
Табиғаттың әсемдігін көріп сезіне білу балалардың өмір тәжрибесін байытып, олардың эстетикалық талғамын дамытады. Туған жерге деген ыстық сүйіспеншілігін күшейтеді. Халық ұғымында табиғат деген сөз Жер - ана.туған жер, атамекен сөздері түрінде көп айтылады.
Бастауыш мектеп жасында балдырғандар шын мағынасындағы оқырмандар емес, олар тек тындаушылар, көрушілер ғана. Оларға арналған шығармалар қысқа да ықшам жазылған суретті кітапшалар түрінде беріледі. Бұл жастағы балаларға арналған әдебиет жанры жағынан көбіне жеңіл сюжетке құрылған шағын шығармалар, хайуанаттар жайында жазылған әңгімелер белгілі оқиға не ойын түрлеріне құрылған өлеңдер, ертегілер болып келеді. Бұл жастағы балдырғандарға арналған шығармалардың тақырыбы көбінесе табиғат әлемінен, өзін қоршаған күнде көріп жүрген оқиғалардан алу керек. Тілі жеңіл, сөзі ойнақы болып келеді.
1) Балалардың психологиясына зерттеу жасағанда,олардың ойлау түсіну қаблеттін суреттеліп,отырған оқиғанның керкем обрыздың нақтылығын дәлдігін өз өмірінің аймаласынан алуды қажет етеді.
2) Әңгімеленіп отырған оқиғаның барысында мерзімі болуы шарт. Баланың ішкі дүниесіне ой-санасына бірден әсер ететін күшті де мағыналы бейнелер алу керек. Балаларды өмірдің жақсы болашағына қанағатандырып,шарықтатып отыру қажет.
3) Балалар әдебетінде оқиғаны және адам характерін суреттеу,әдістерінің динамикасы ерекше болады.
4) Балалар жаратылысының көркем көріністерін, пейзажды шебер суреттеуді ұнатады,оған сүйсіне қарайды.соны айналасынан іздейді.
5) Балалар әдебеті шығармаларының мазмұны идеясы оларды еңбекке, ғылымға әр қилы мамандықтарды игеруіне үлес қосады.
Ертегілердің танымдық-тағлымдық рөлі К.Ушинский Д.Макаренко, В.Сухамлинский еңбектерінде ерекше көрініс тапқан. Аса көрнекті педагог В.Сухамлинский өзінің педагогикалық қызметінің өн бойында мектеп оқушыларын тәрбиелеу және дамыту мәселелерімен шұғылданды. Ол ертегілерсіз дворчествасыз, қиялсыз толық мәнінде тәрбие жүзге аспайды деп саналады.
Жалпы қазақ ертегілерінің ел арасынан жиналып баспаға шығуы XIX ғасырдың II жартысынана басталады деуге болады. Бұл ретте Ш.Уәлиханов, Т.Потанин, В.Радлов, Э.Диваев, И.Березин, А.Алекторов және т.б аталуға болады.
Кейінгі кезеңде қазақ ертегілерін зерттеуге М.Әуезов, М.Ғабдуллин, С.Садырбаев, С.Қасқабаев және басқалардың қосқан үлесі елеулі болды
Белгілі қазақ жазушысы академик М.Әуезов қазақ фольклористерінің арасында алғашқылардың бірі болып ертегілерге былай деп анықтамасын берді: "Ертегі деп бояғы замандағы елдің дүниеге көзқарасын білдіретін, я сол көзқарастың белгілі ізін көрсететін онан соң, елдің белгілі санатын білдіретін арнаулы үлгі айтатын жамандықты жерлеп жақсылықты айтқан, ойдан шығарған көтерме әңгімені айтады.
Баланы еңбекке тәрбиелеуде отбасы мүшелері үлкендерінің еңбекке деген көзқарасы,еңбек істеу әрекеті әсер етеді. Баланы еңбек сүйгіштікке тәрбиелеуде, өнерге баулуда ауыз әдебиеті күшті құрал болған. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
С.Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті
Койлыбаева Бакытжан Какимовна
Мектеп жасына дейінгі балаларының қазақ халық ертегілері арқылы адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру (ересек тобында)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010100 - Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу мамандығы бойынша
Өскемен 2019
Мазмұны
Кіріспе
3
1
Қазақ халық ертегілер арқылы ересек топ балаларының адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудың педагогикалық-теориялық аспектілері
7
1.1
Мектепке дейінгі мекемелерде оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастыру
7
1.2
Қазақ халық ертегілеріндегі адамгершілік және адамгершілік педагогикасының теориялық тұрғылары
22
1.3
Мектеп жасына дейінгі балалардың адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудың педагогикалық мазмұны
36
2
Ересек топ балаларының адамгершілік қасиеттерін қазақ халық ертегілер арқылы қалыптастырудың әдістемелік негіздері
50
2.1
Қазақ ертегілер арқылы балалардың адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудың жолдары
50
2.2
Қазақ ертегілері арқылы балалардың адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудың әдістемесі
56
2.3
Тәжірибелік-эксперимент жұмыстарының нәтижелері
73
Қорытынды
80
Әдебиеттер тізімі
82
Тіркеме А
85
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қоғамда болып жатқан әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерістердің адамзат баласының жеке тұлғалық сапалық қасиеттерінің қалыптасуына ықпалы бүгінгі таңдағы көкейкесті мәселелердің бірі болып отыр. Ол туралы Адам құқығы конвенциясында, қоғамымыздағы демократиялық жаңғыруларға сай жалпы азаматтық ұлттық құндылықтарға, адамгершілік ойларға негізделген Қазақстан Республикасындағы гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында (1996ж.) және Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында (2007ж.) қарастырылады. Білім берудің маңызды мақсаты - адамды әдеттегі үйреншікті сана-сезім шеңберінен алып шығып, мәдениеттің биік деңгейіне көтеру, өз гуманистік дүниетанымы мен адамзат табыстарына негізделген өзіндік сенім көзқарастарын қалыптастыруға мүмкіндік тудыру, жеке тұлғаның адамгершілік қасиеттері мен мәдениеті арқылы өркениетті көтеруін көздейді.
Ертегі балалардың ой-өрісін, дүниетанымын кеңейтеді. Оларды адамгершілікке, еңбекке, тапқырлыққа, сүйіспеншілікке, сезімге баулу ісінде шешуші орын алады.
Ертегіде қиял мақсатты түрде пайдаланылады, сондықтан ол әсерленіп, ғажайыпқа айналады және біршама өзінше дамып отырады. Ертегіде ғажайып қиял адамның күнделікті көріп жүрген заттары мен қүбылыстарын саналы түрде басқаша етіп көрсетеді, өйткені бұл жанрды ғажайыптың бейнелеуіш құрал ретінде қолданылады. Өмірдегі шынайы нәрсенің өзін әдейі өзгертіп, көрсету-ертегінің өзіндік қасиеті болғандықтан, ертрекші де оның мазмұнын барын әсірелеуге, ғажайыпты етуге күш салады. Сонымен бірге ертегідегі оқиғалар мен іс-әрекеттердің қаншалықты әсерлі болуы ертекшіге ғана емес, сондай-ақ тыңдаушыға да, ертегінің айтылу жағдайына да байланысты. Қазақ ертегілерінде хандық заманның шындығы, сол шақтағы әдеттер мен нанымдар, салт-дәстүрлер, тұрмыс кейпі көбірек көрініс тапқан.
Мектеп балаларына адамгершілік тәрбие беру мәселесін зерттеуде Ш.Амонашвилидің ауқымды үлесін және жеке тұлғаны тәрбиелеу мен оның психологиялық жағы Л.М.Божович, Л.С.Выготский, С.Т.Шацкий, С.Л.Рубинштейн, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский, Л.И.Рувинский, Ю.Азаров және т.б. ғалымдардың еңбектерінде баяндалған.
Тәрбие бағыттары және тәрбие үдерісінде этнопедагогикалық оқу материалдарын пайдалануды негіздеу, жүзеге асыру жұмыстары Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, Л.К.Керимов, С.А.Ұзақбаева, К.Ж.Қожахметова, Ж.Р.Баширова, Ә.Табылдиев, Р.Дүйсембінова, А.Қаплиева, С.Байсарина, Ш.Майғаранова, Р.Ибрагимов және т.б. педагог-ғалымдар тарапынан жүзеге асырылды.
Кәсіби іс-әрекеттегі тәрбие бағыттарына сәйкес оқу-тәрбие үдерістерін ұйымдастыруға дайындау бойынша ғылыми жұмыстарды С.А.Ұзақбаева, Қ.Бөлеев, Л.А.Байсерке, Ж.Асанов, Е.О.Омар, А.С.Магауова, Л.С.Сманов, Ұ.Әбдіғаппарова, Қ.Ералин және т.б. орындады. Біздің зерттеу жұмысымыз үшін мектепке дейінгі балаларын оқыту мәселесімен шұғылданған ғалымдардың еңбектері де қызығушылық тудырады. Олардың қатарына С.И.Архангельский, О.А.Абдуллина, Т.А.Ильина, Н.В.Кузьмина, Н.Д.Хмель, В.А.Сластенин, А.И.Щербаков, В.А.Ким, А.А.Калюжный, Ж.К.Оңалбек, А.А.Жолдасбеков, С.А.Жолдасбекова, К.М.Беркимбаев, Б.Қ.Мухамеджанов, С.С.Усенов, Р.С.Омарова, М.А.Айтбаева және т.б. ғалымдардың еңбектерін атауға болады.
Тәрбие үдерісін ізгілендіру туралы көлемді зерттеу жұмыстарын жүргізіп, өздерінің зерттеулерінде адамгершілік қасиеттердің, қарым-қатынастардың қалыптасуы мен дамуы, олардың заңдылықтары мен қалыптасу әдістерін қарастыру педагог-ғалымдардың назарынан тыс қалмады. Балаларда адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру мәселесіне қатысты А.А.Бейсенбаева мектеп білімін ізгілендірудің теориясы мен практикасы, Ш.С.Ахимбекова мектеп өмірінде мектеп кеңесін ізгілендіру іс-әрекеттері, Х.Т.Наубаева балабақша балалары іс-әрекеттерін ізгілендіру мәселесі, Қ.Т.Әтемова балаларда гумандық қасиеттерін қалыптастыруда мектеп пен отбасының бірлескен жұмысы, В.П.Карибжанова орыс тілді мектептерде қазақ әдебиетін зерделеуде балалардың гумандық сенімін тәрбиелеу, М.Таубалдиева музыка арқылы мектепке дейінгі балаларының гумандық қасиеттерін қалыптастыру, Л.К.Керімов қиын балаларды қайта тәрбиелеу арқылы адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру, М.Ералиева жалпы білім беретін орта мектепте оқу-тәрбие үдерісін ізгілендіру, Г.Ерғалиева рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде балалардың өзін-өзі тәрбиелеудің педагогикалық шарттары бағытындағы ғылыми-зерттеулерде рухани-мәдени дамуымыздағы тәлім-тәрбиенің мәні ғылыми тұрғыда қарастырылған.
Сонымен, ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге жасаған талдау жоғары білім беру жүйесінде мектепке дейінгі балаларының адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудың теориялық негіздері, мүмкіндіктері және негізгі ұғымдары мен оларды қазақ халық ертегілері арқылы балалардың адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруда толық мәнде пайдаланбауы; пәндерді оқытуда балалардың адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудың қажеттігі мен оның құрылымдық-мазмұндық моделінің жасалмауы және оның әлі де толықтай жүзеге асырылмауы; өзін-өзі тану - педагогикалық - психологиялық пәндер арқылы мектепке дейінгі балаларының адамгершілік қасиеттерін қазақ халық ертегілері арқылы қалыптастырудың тиімді ғылыми-әдістемелермен қамтамасыз ету қажеттілігі және оның практика жүзінде талапқа сай іске асырылмауы арасындағы қарама-қайшылықтар айқын байқалады.
Бұл қайшылықтардың шешімін іздестіру зерттеу мәселесін айқындауға және тақырыпты Қазақ халық ертегілер арқылы ересек топ балаларының адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: мектепке дейінгі балаларының адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру жүйесін жасау және аталған жүйені тиімді жүзеге асырудың педагогикалық шарттарын айқындау.
Зерттеу нысаны: мектепке дейінгі балаларының қазақ халық ертегілер арқылы адамгершілік қасиетін қалыптастыру үдерісі.
Зерттеу пәні: мектепке дейінгі балаларының адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру ерекшеліктері.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, мектепке дейінгі балаларының қазақ халық ертегілер арқылы адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру теориялық тұрғыдан негізделіп, қазақ халық ертегілерін тиімді қолданылса, оларды тәжірибелік-эксперименттен өткізіп, қорытындысы шығарылса, онда, мектепке дейінгі балаларының адамгершілік қасиеттерін қазақ халық ертегілер негізінде қалыптастыру нәтижелі болар еді, өйткені мектепке дейінгі балаларының адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру қазақ халық ертегілер арқылы жүзеге асырылады.
Зерттеудің міндеттері:
1. Қазақ халық ертегілеріндегі адамгершілік және адамгершілік педагогикасының теориялық тұрғыларын айқындау;
2. Мектеп жасына дейінгі балалардың адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудың педагогикалық мазмұнын қарастыру;
3. Қазақ ертегілері арқылы балалардың адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудың әдістемесін сипаттау;
4. Тәжірибелік-эксперимент жұмыстарының нәтижелеріне талдау жасау.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: философиялық таным теориясы, тұлғаның дамуы және өзін-өзі дамытуы жөніндегі ғылыми тұжырымдар, адамгершілік қасиеттерді қалыптастырудың, рухани-адамгершілік және өзін-өзі тәрбиелеудің теориялық қағидалары, педагогикалық, психологиялық пәндер кешені арқылы тәжірибелік жұмыстарының тұжырымдамалары; жалпыадамзаттық құндылықтар негізіндегі тәрбие тұжырымдамаларын анықтайтын құжаттар болып табылады.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша философиялық, педагогика-лық, психологиялық және ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау, нормативтік құжаттарды, озық тәжірибелерді, педагогикалық басылымдарды зерделеу, модельдеу, салыстырмалы талдау, сауалнамалар, тестілеу, эксперимент жүргізу, талдап қорыту.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде зерттеу мәселесі бойынша материалдар жинақталды, философиялық, педагогикалық, психологиялық еңбектерге талдау жасалып, шетелдік және отандық тәжірибелер бойынша материалдар жүйеге келтірілді. Рухани-адамгершілік құндылықтар, өзін-өзі тәрбиелеу, әдістемелік құжаттар, педагогтардың озық тәжірибелері сұрыпталып, жұмыстың алғашқы ғылыми аппараты анықталып, мазмұны құрылды.
Екінші кезеңде мектепке дейінгі балаларының қазақ халық ертегілер арқылы адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделі және педагогикалық шарттары әзірленді. Тәжірибелік-эксперимент жұмысының мазмұны құрылды. Оқу пәндері бойынша арнайы семинарлар, баланың тәрбиешімен бірлесіп орындайтын өзіндік жұмыстарына тапсырмалар жасалды, оны қазақ халық ертегілері арқылы қолдану әдістемесі сынақтан өткізіліп, тәжірибеге енгізілді.
Үшінші кезең тәжірибелік-эксперимент жұмысының нәтижелері қорытындыланды және жүйеленді. Ғылыми-практикалық мәліметтер сұрыпталып, тұжырымдар жасалды. Дипломның рәсімделуі аяқталды.
Зерттеу жұмысының дәлелділігі мен негізділігі қорытындылардың әдіснамалық және теориялық қағидалар арқылы дәлелденуімен, зерттеудің ғылыми аппаратының мазмұнына сай болуымен, кешенді әдіс-тәсілдердің пайдаланылуымен, тәжірибелік-эксперимент жұмысының жоспарлылығымен және кезеңділігімен, ұсынылып отырған әдістеменің тиімділігімен, сол сияқты зерттеу нәтижелерін тәжірибелік-эксперимент жұмысы арқылы тексерумен және практикаға ендірумен қамтамасыз етілді.
Дипломның құрылымы: диплом кіріспеден, екі бөлімнен, тұжырымдар мен қорытындыдан, пайдаланылған ғылыми әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
1. Қазақ халық ертегілер арқылы ересек топ балаларының адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудың педагогикалық-теориялық аспектілері
1.1 Қазақ ертегілерінің тәрбиелік мәні
Ертегі - фольклордың негізгі жанрларының бірі. Ертегі жанры - халық прозасының дамыған, көркемделген түрі, яғни фольклорлық көркем проза. Қазқ ертегілерінің қалыптасуы мақсаты. Оның мақсаты - тыңдаушыға ғибрат ұсынумен бірге эстетикалық ләззат беру. Ертегінің атқаратын қызметі кең: ол әрі тәрбиелік, әрі көркем-эстетик. әдеби қазына. ертегінің бүкіл жанрлық ерекшелігі осы екі сипатынан көрінеді. Сондықтан ертегілік прозаның басты міндеті - сюжетті барынша тартымды етіп, көркемдеп, әрлеп баяндау. Демек ертегі шындыққа бағытталмайды, ал ертекші әңгімесін өмірде болған деп дәлелдеуге тырыспайды.Ертегінің композициясы бас қаhарманды дәріптеуге бағындырылады, сөйтіп, ол белгілі бір сұлба бойынша құрылады. Мұның бәрі ертегіге идеялық, мазмұндық және көркемдік тұтастық береді. Осы тұтастық бұл жанрға басқа да қасиеттер дарытады: композиция мен эстетикалық мұраттың бірлігі әрі тұрақтылығы, көркем шарттылықтың міндеттілігі, ауызекі сөйлеу тіліне сәйкестігі, тұрақты тіркестердің қолданылуы, т.т. Ертегіде қиял мақсатты түрде пайдаланылады, сондықтан ол әсіреленіп, ғажайыпқа айналады және біршама өзінше дамып отырады. ертегідегі ғажайып қиял адамның күнделікті көріп жүрген заттары мен құбылыстарын саналы түрде басқаша етіп көрсетеді, өйткені бұл жанрда ғажайыптың көркем бейнелеуіш құрал ретінде қолданылады.
Өмірдегі шынайы нәрсенің өзін әдейі өзгертіп көрсету - ертегінің өзіндік қасиеті болғандықтан, ертекші де оның мазмұнын барынша әсірелеуге, ғажайыпты етуге күш салады. Сонымен бірге ертегідегі оқиғалар мен іс-әрекеттердің қаншалықты әсерлі болуы ертекшіге ғана емес, сондай-ақ тыңдаушыға да, ертегінің айтылу жағдайына да байланысты. ертегіде қиял мен ғажайып әрі идеялық та мақсатта қолданылады, себебі классик. Ертегі адамның рухани азығы болуымен қатар идеол. та қызмет атқарған. ертегінің көркем баяндалуында сюжеттен де гөрі композицияның рөлі артығырақ. Құрылымы Ертегінің поэтикасы мен композициясы көркем әрі жүйелі. Композициясы бірнеше бөлшектен тұрады: бастама - эпикалық баяндау - аяқтау. Бастама, әдетте, өлең немесе ұйқасқан проза түрінде бас кейіпкердің ата-анасы, оның дүниеге келуі туралы айтып, тыңдаушыларды бас кейіпкермен таныстырады. Эпикалық баяндау қаhарманның өсуін, үйлену тарихын, оның бастан кешкендерін әңгімелейді. Аяқтауда кейіпкердің сүйгенін алып немесе ойлағанын іске асырып, мұратына жеткені хабарланады. Бастама мен аяқтау, көбінесе тұрақты тіркес болып келеді. Өзінің ұзақ тарихында ертегі жанры әр дәуірдің, әр қоғамның болмысы мен түсініктерінің, нанымдарының әр түрлі іздерін сақтап қалған, біздің заманымызға жеткізген. Қазақ ертегілерінде хандық заманның шындығы, сол шақтағы әдеттер мен нанымдар, салт-дәстүрлер, тұрмыс кейпі көбірек көрініс тапқан. Түрлері Ертегілері жанрлық әрі сюжеттік құрамы жағынан әр алуан. Ол іштей бірнеше жанрға бөлінеді: 1) жануарлар туралы ертегілер; 2) қиял-ғажайып ертегілер, батырлық ертегілер; 3) хикаялық ертегілер, сатиралық ертегілер; Сюжеттері тек қазақтың өзіне тән ертегілермен қатар, басқа елдермен ортақ сюжетке құрылған ертегілер де бар. Олардың көбі тарихи-типологиялық жағдайда пайда болған, біразы тарихи-генетик., яғни туыс халықтарға ортақ болып табылады, кейбірі тарихи-мәдени байланыс нәтижесінде қазақ жұртына тараған. Сол себепті қазақ ертегілерінде таза ұлттық та, халықар. та, көшпелі сюжеттер де қатар өмір сүрген. Негізгі кейіпкер мен мазмұны және қияли әдістердің қаншалықты пайдаланылуына қарай бұл салалардың әр қайсысы тағы бірнеше топқа бөлінеді. Бұлардың ішінде: хикая, өсиет, мысқыл, батырлық туралы ертегілер болады. Қалыптасу тарихы Ертегі жанрының пайда болып, қалыптасу тарихы өте ұзақ. Оның түп-төркіні - алғашқы қауымда туған көне мифтер, аңшылық әңгімелер, хикаялар, әр түрлі ырымдар мен аңыздар. Өзінің қалыптасу барысында ертегі осы жанрлардың көптеген белгілерін бойына сіңірген. Бұл жанрлардың кейбірі өз бітімін мүлде жоғалтып, толық ертегіге айналған. Солардың бірі - миф жанры. Мифтің ертегіге айналу процесі бірнеше кезеңнен өткен. Миф - алғашқы рулық қауымның қасиетті деп саналған құпия әңгімесі мен шежіресі. Оны ол кезде әркімге және әр жерде айта бермеген. Мифте қоршаған ортаның, дүниенің жаратылуы мен аспан әлемі жайында, рудың тотемдік бабасы, ілкі атасы мен жасампаз қаhармандар туралы, олардың іс-әрекеттері жөнінде фантастикалық түрде баяндалған.
Алайда ол заманда осының бәрі ақиқат деп қабылданған, мифке жұрт кәміл сенген. Бірақ уақыт өтіп, адам санасы мен мүмкіндігі жетілген сайын миф өзгеріске ұшырап, бірте-бірте қасиетті сипатынан айрылған, құпия болудан қалған. Осының нәтижесінде мифке сенушілік те әлсіреген, ондағы оқиғалар мен кейіпкерлер басқа сипат қабылдаған, тіпті мифті айтушы бара-бара өз жанынан да қосатын болған. Соның салдарынан іс-әрекеттердің де нәтижесі баяғы мифтік сипаттан айырылған. Мифтің себеп-салдарлық белгісі жоғалған. Бірте-бірте мифтің бұрынғы масштабы тарылып, әңгіме жеке бір адамның тағдырын баяндайтын жағдайға келеді. Сөйтіп, миф хикаяға, содан соң ертегіге айналады.
Ертегінің тағы бір тамыры - алғашқы рулық қауым адамдарының аңшылық әңгімелері мен хикаялары. Алғашында шын болған оқиғалар негізінде айтылған әңгімелер бірте-бірте ел арасына тараған сайын қоспалармен толықтырылып, хикаяға, одан ертегіге айналып кеткен. Осындай аңшы мергендер жайындағы әңгімелер қазақ ертегілерінің құрамында аз емес. Әрине, олар біздің ертегіде сол ежелгі замандағы күйінде емес, көркем фольклорға айналған формада көрінеді. Алғашқы қауымдағы мифтік ұғымдар туғызған небір ғаламат мақұлықтар (жезтырнақ, жалғыз көзді дәу, албасты, жалмауыз кемпір, т.б.) бұрынғы аңшылар әңгімесіне кірігіп, хикая туғызады. Хикая жанры мифтің өзімен бірге ертегіге де айналады. Оның ертегі құрамында жүретіні де сондықтан. Бірақ мифтің ертегіге айналу жолында хикая мен ертегі қатар өмір сүреді, сол себепті миф, әсіресе, хикая өзінше жеке айтылып, елге жайылады. Қазaқ ертегілерінің қалыптасуы Қазақ халқы прозасында осы процесс түгел дерлік із қалдырған. Жалпы ертегілердің пайда болып, қалыптасуының алғашқы кездерінде ел оны қиял деп ойламаған, онда баяндалатын оқиғаға сенген, себебі ол шақта ертегі өз төркінінен алшақ кете қоймаған, сондықтан көркемдік қызмет те атқармаған. Ал көркем фольклорлық жанр болып қалыптасқан классик.
Қазақ ертегілерінің жиналуы мен жарияланып, зерттелуі 18 ғ-дың 2-жартысында басталды. Алғашқы жүз жылда, негізінен, Қазақстанға Ресейден келген адамдардың кейбірі қазақ жұртының тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы туралы деректер жинап, солардың қатарында фольклор жайында жалпылама мәліметтер жариялап жүрді. ертегілердің көбірек жиналып, жарық көрген тұсы - 19 ғ-дың 2-жартысы. Бұл кезеңде қазақ ертегілерін ғыл. мақсатта жариялаған жинақтар да болды. Әсіресе, В.В. Радлов, И.Н.Березин, Ы.Алтынсарин, Г.Н.Потанин, А.В.Васильев, А.Е.Алекторов, Ә.Диваев жинақтарында ертегілердің көптеген мәтіндері жарық көріп, олар туралы азды-көпті ғыл. пікір айтылды. Аталған жинаушы-жариялаушылардың ғалымдық деңгейі, ғыл. түсінігі әр түрлі болғандықтан ертегі мәтіндері әр түрлі көзқарас тұрғысынан бағаланды. Соған қарамастан біраз ертегі жарық көрді, ғыл. айналымға енді. Соның арқасында қазақ ертегілері Потаниннің, Радловтың, А.Н.Веселовскийлердің кең масштабты ғыл.- зерттеулеріне ілікті. Бұл шақта ертегілерді қазақ оқығандары да, ақындары да жинастырып, [[Дала уәлаятының газеті]]нде жекелеген мәтіндерді жарыққа шығарды. Әсіресе, Мәшhүр Жүсіп Көпейұлы ертегілерді арнайы түрде жариялап отырды. Ш.Ш.Уәлиханов бастаған зерттеу ісін Алтынсарин, Абай Құнанбаев,Ә.Бөкейхановтар жалғастырды.
Ертегілерді ғылыми әрі ағартушылық мақсатта жинап, жария ету, зерттеу жұмысы 20 ғ-да кең жолға қойылды. Бұл ғасырдың 40 - 50-жылдарына дейін ертегілер, көбінесе оқу-ағарату мәселесі тұрғысынан жарияланып, оқулықтарда, жекелеген мақала мен кітаптарда арнайы қарастырылды. Осы тұста А.Байтұрсыновтың, Х.Досмұхамедовтің, М.О.Әуезовтің, С.Сейфуллиннің оқулық іспетті жарық көрген кітаптары, С.Мұқановтың, Б.Кенжебаевтың, Е.С.Ысмайыловтардың мақалалары қазақ фольклортануы ертегі жанрына да арнайы көңіл бөлгенін айғақтады.
Бірақ аталған авторлар ертегіні түсінуде, талдауда әркелкі түсінік көрсетті. Әсіресе, ертегіні таза таптық тұрғыдан бағалау етек алып, оның көптеген нұсқалары талдаудан тыс қалды, тіпті мәтіндерге редакциялық түзетулер де енгізілді. Осы үрдіс 20 ғ-дың 60-жылдарына дейін жалғасып, жарық көрген мәтіндерге таптық сипат берілді, ал зерттеу еңбектер тұрпайы социологиялық бағытта болды. 1960 жылдан бастап ертегі жанрын зерттеу ғыл. негізге түсті. Бұл салада Әуезов пен Ысмайыловтың, В.Сидельниковтың, М.Ғабдуллиннің еңбектері айрықша болды. Олар ертегілердің қазақша үш, орысша үш томын жариялап, бұл жанр туралы жаңаша ой толғап, көлемді мақалалар жазды және мәтіндерге түсініктер берді. Ертегілер 1960 ж. басылып шыққан Қазақ әдебиетінің тарихына жеке бөлім болып енді (авторы - Әуезов). Ертегі жанрына Ғабдуллиннің жоғары оқу орнына арналған оқулығында, Н.С.Смирнованың кітабында, орыс тілінде жарық көрген История казахской литературы атты 3 томдық еңбектің бірінші томында арнайы тараулар берілді (авторы - Е.Костюхин). ертегіні сала-салаға бөліп, тереңдете, типологиялық тұрғыдан зерттеу ісі 1970 жылдан қолға алынды. С.А.Қасқабасовтың қиял-ғажайып ертегілерге, Е.Д.Тұрсыновтың тұрмыс-салт ертегілерінің шығу тегіне арналған монографиялары 1972 - 1973 ж. баспадан шықты. 1979 ж. хайуанаттар туралы ертегілердің тұңғыш академиялық басылымы жарық көрді.
Ертегі жанры бүкіл халық прозасы жүйесінде Қазақтың халық прозасы атты еңбекте зерттеліп, оған 1986 ж. Қазақстан ҒА-ның Ш.Ш.Уәлиханов атындағы сыйлық берілді (авторы - Қасқабасов). Қазақ ертегітануы ұлттық фольклор туралы ғылымының үлкен де маңызды бір саласына айналды.
Еңбекші халықтың ғасырлар бойы жасап келген өмір тәжірибесі, оның мәдениеті мен салты, әдеті мен ғұрпы, шаруашылық кәсібінің түрлері, тілінің шебер ерекшелігі қамтылған халық ауыз әдебиетінің ерекше түрі - ертегілердің бала тәрбиесінде алатын орны орасан зор. Мұны көп ғасыр бойына халықтың ұмытпай сақтап келуінің, сүйе айтып, сүйсіне тыңдауының өзі-ақ дәлелдей түседі.
Ертегілер - халық өмірін бейнелейтін фантастикалық негізге құрылған оқиғалы көркем шығарма. Онда табиғаттың адам баласына жұмбақ болып келген сан алуан құбылыстары айтылады, үстем тап өкілдерінің зұлымдық, қастандық әрекеттері әшкере етіледі, тыңдаушысын өмір күресіне бастайды, адам арманының жарқын болашағына жөн сілтейді. Ертегіден халықтың әр кездегі тұрмыс-тіршілігі, қоғамдық өмірі, ой-арманы, дүние танудағы түсінігі мен көзқарасы көрініп отырады.
Халқымыз ертегілерді өскелең ұрпақты елін, Отанын сүюге, халыққа адал қызмет етуге тәрбиелейтін құралдың бірі есебінде пайдаланған. Ондағы алуан түрлі кейіпкерлердің іс-әрекеттерін, олардың тапқырлық, айлакерлік, адамгершілік, ерлік істерін жастарға үлгі, өнеге еткен. Бұл ретте де ертегілердің тәрбиелік мәні зор болған.
Ерте замандардан бүгінгі ұрпаққа жетіп отырған ертегілер біздің заманымызда да тәрбиелік мәнін жойған жоқ. Ескі мәдени мұраны қадірлей білетін оқулық құрастырушы әдіскерлер бұл жырлардың ең таңдаулысын, идеялық-көркемдік сапасы жоғарыларын пайдалануда. Бұған ертегілердің ең таңдаулы үлгілерінің бастауыш сынып оқушыларына оқытылуы дәлел. Зор адамгершілікті, сүйіспеншілікті, ерлікті, ақыл-парасаттың небір керемет үлгілерін суреттейтін ертегілерді халық аса жоғары бағалап, ескіден сақталған мәдени мұраның - халықтық педагогиканың ең жақсы үлгілері деп таниды.
Қандай көркем шығарма болса да, оның негізгі мақсаты - тәрбие. Ал ертегілер - ауыз әдебиетінің - балалардың ой-санасы мен мінез-құлқын қалыптастыратын тарихи мектептің маңызды құралы. 21
Фольклордың қара сөзбен айтылатын ерекше мол түрінің бірі - ертегі. Ол - халықтың ауызша айтып қалдырған көркем әңгімесі. Ғажайып хал, қиял әңгімелері, орасан оқиғалы қызық әңгімелер, салтпен, тарихпен байланысты оқшау әңгімелер - бәрі де ертегінің түрлері болып табылады. Ертегі деген атаудың өзі ертедегі, ертеде, ерте күндегі деген сөздерден шыққан. Кейде ертек деп те айтылады. Содан ертегі айтушыны ертегіші, ертекші дейді.
Өресі кең, саласы көп қорлардан құралып, қазақ халқының аз-көп аузында сақталып қалған, өзінше өңделген, өзгертілген ертегілер - халық қазынасы.
Ертегі - эпикалық жанрдың бір түрі. Көбіне қара сөзбен айтылатындықтан, оны халықтың ерте заманда шығарған көркем әңгімесі деп қараймыз. Халық әдебиетінің басқа түрлері секілді ертегілер де адам баласының еңбек-кәсіп ету, тұрмыс-тіршілік құру тәрбиесіне байланысты туған. Жаратылыс құбылыстарын, табиғат сырын жетік білмеген, олардың неліктен болатындығын толық түсінбеген ертедегі адамдар әр нәрсені қиял еткен, өздерінің ауыр еңбектерін жеңілдету жайын қарастырған. Бұл жөніндегі ұғым-түсініктерін, наным-сенімдерін әңгімелеп айтатын болған. Осылайша ертегі-әңгімелердің алғашқы үлгілері туған.
Бертін келе экономиканың дамуы, қоғамдық қарым-қатынастардың алға басуы, адам баласының дүниетанымының, ой-өрісінің, сана-сезімінің ұлғайып өсуі жалпы халық шығармаларына, соның ішінде ертегілерге көп әсер еткен. Осы негізде ертегілердің алғашқы үлгілері де әртүрлі өзгерістерге ұшырап, жаңа ертегілер туа бастаған және онда адам баласының арман-мүддесі, ой-санасы, болашақтан күтетін үміті суреттелген. Осы ретте туған ертегілерде адам баласының тұрмыс-тіршілігі, өмірі, ісі басты орын алады, қоғамдық мәні бар мәселелер көтеріледі. Бұлардың бәрін халық ертегілері көркем суреттеу, образдау арқылы берген.
Қазақ ертегілерін сөз еткенде, оның ең алғашқы үлгілері, олардың мазмұны, көркемдік дәрежесі қандай болғандығы туралы мәліметтерді анық айта алмаймыз. Ауыз әдебиетінің басқа түрлері секілді ертегілер де ауызша шығарылып, ауызша тарағандықтан, әртүрлі өзгерістерге ұшырап отырған. Бір ертегіге бірнеше ертегінің әңгімесі қосылып араласқан.
Қазақ ертегілерін мазмұнына, әр алуан ерекшеліктеріне қарай шартты түрде хайуанаттар туралы, қиял-ғажайып туралы, тұрмыс-салт туралы деп үш түрге бөлеміз. Негізгі кейіпкері мен мазмұны және қияли әдістердің қаншалықты пайдаланылуына қарай бұл салалардың әрқайсысы хикая, өсиет, мысқыл, батырлық туралы, т.б. болып тағы бірнеше топқа бөлінеді.
Ертегілердің ішінде балалардың сүйіп оқитын, олардың жас ерекшеліктеріне тән мұралар көп. Халық ертегісі ғасырлар бойы балалардың ықыласын өзіне қызықтыра тартып, жас жанына әдемі әсер беріп, көңілін шаттыққа бөлейді. Ондағы бай фантазия балалардың ойына қозғау салып, өмірдің неше алуан құбылыстарын тануға, сана-сезім, ақыл-ой қызметінің ерте дамып қалыптасуына әсер етеді.
Халық ертегілерінде елдің даналық, тапқыр ой-пікірлері жинақталып, әрі көркем, әрі жеңіл тілмен берілетіндіктен, балалар оны сүйіп оқып, бар ықыласымен сүйсіне тыңдайды. Басталған жерден-ақ оқиғасы қызықты, ұшқыр қиялды болып келеді де, баланың ойын бірден қызықтырып, жетектеп әкетеді. Ертегілердегі адам бейнелерінің барлық жағынан әбден жетіліп, балалардың жалпы психикалық даму ерекшеліктерімен байланысты болуы да оларды аталған жанрға қызықтыратын тағы бір ерекшелік деуге болады.
Ертегілер эмоциялық әсермен тыңдаушының ынтасын арттырып, көріктілігімен көкейге қонады; ол шаттандырады, ондағы трагедиялық және қуанышты жайларды бала тебірене сезініп, ыстық жаспен, ынталы ықыласпен қабылдайды. Сондықтан бабаларымыздан қалған сөз асылы - ертегілерді жаттап алушылар көп болған. Жадына жақсыны сақтап, өнегелі өмірге пайдалана білуді халық әрқашан да мақсат еткен. Ел Ер Төстіктей ер болуды, Кендебайдай батыр болуды, Күнікей қыздай қамқоршы болуды ұрпақтарына үлгі еткен.
Ертегілердің өзіндік құрылысы, көркемдік ерекшеліктері бар. Қандай ертегіне алсақта,ол белгілі бір сюжетке құралады, оқиға желісінің басталуы, аяқталуы, өзіндік шешімі болады. Ертегі баяу басталып, оқиға желісі күрделене түседі.Кейіпкерлер арасындағы қайшылықтар өрістей келе әділдік,
үстемдік құрып, зұлымдық жеңіліс табумен аяқталады. Әсіресе адам өміріне байланысты іс-әрекетер өткір сықақ-мысалмен бірігіп, бала сезімін селт еткізіп, күлкіге мәз етеді. Мысалы: Тасща бала туралы ертегілердегі әке-шешесі жоқ басы таз Тазша атанған баланың тапқырлықтары ханның ақылынан да асып кетеді Қырық өтірік ертегісіндегі шындыққа келмейтін қиял-ғажайып оқиғаларды қызықты етіп, баяндау арқылы Тазша бала ханның байлығына ие болып, қызын алады. Ертегіні тыңдаған балалар жағымсыз кейіпкердің жексұрын әрекетінен бой тартып, жақсылыққа құмартады. Ертегіні қызықты етіп жеткізу айтушының шеберлігіне байланысты.
Қай елдің ауызша әдебиет шығармаларын алсақ та, барлығында ертегі халықтың шығармалардың мол с аласы екенін көреміз. Жалпы барлық ертегілерге ортақ ерекшелік: бұлар қара сөзбен айтылатын оқиғалы көркем әңгіме. Ертегілер мазмұны ерекшеліктеріне қарай бірнеше түрге бөлінеді. Солардың ішіндегі бастылары: 1.Қиял-ғажайып ертегілер.
2.Хайуанаттар жайлы ертегілер
3.Тұрмыс салт ертегілері
4.Аңыз ертегілері.
Қиял ертегілерінің адамға дос күштерін аңғарып қарасақ, онда да көп мағына, көп сыр бар. Жанды, жансыз жақсы заттың бәрі де адамзаттың алыстан келе жатқан асыл арманын танытады. Ертегінің ерік қиялға апаратын алып қара құс, өзі ұшатын кілем, тұлпар ат бәрі де қиял пырағы. Жерде жүрген жүрісі өңдемеген, өзінің талап-тілегі таудай адамзат аспанда ұшар ма едім деген арманды ертеден ойлаған, үзбей ұзақ ойлаған. Жалпылдап ұшқан жапалақ пен қәдірсіз қарға шыққан көк күмбезге мен де шығып, сондай биік самғасам, сондай жылдам жеткізсем деген арман қиялын әкеп алты айлықты алты аттайтын тұлпарға, өз ұшатын кілемге, алып қара құсқа жинаған.
Бір алуан ертегілер - хайуанат жайындағы ертегілер.
Адам баласы өзінен өзге жанды, жансыз дүние, әсіресе айналасындағы хайуанаттардың тіршілігі, өмірі жайлы танып білуге талпынған талай аңыз ойлар, әңгімелер айтып таратқан. Қазақ елі де көп заманнан бері мал мен даланың аңы, құсымен үнемі көп араласып, келе жатқандықтан, хайуанаттар жайлы әр алуан ертегі әңгіме шығарған. Хайуанат жайлы ертегі барлық елде бар.
Хайуанат жайындағы әңгіме аңыздардың екі түрі бар. Бірінде хайуан мінез-
қылықтарын хайуанның өзін суреттеу үшін айтпай, адамдағы мінезді-құлыққа бейне, тұспал, мысқыл есебінде қолданған. Адамдағы кемдікті, мінді балдырайтып, ұлғайтып жиіренішті етіп көрсету үшін, сондай сын арқылы жаманшылық пен алысу үшін мысал етіп алу болған. Хайуан мінездерін әңгіме етудің екінші түрі - хайуанды анық хайуан етіп суреттейді. Оның жанды-жансыз дүние арасындағы өз қалпы, кейпімен жүрген шындығын, болмысын адам өз түсінігі арқылы анықтап, айқындап жетілте өткірлеп көрсетеді.
Шыншыл ертегілер-қазақ ертегісінің ең мол түрі. Шыншыл ертегіге халық өзінің дүниетануындағы, қоғам тіршілігіндегі, үй тұрмысындағы бас тірліктері - барлық мұң, мүддесін, тартыс, талабын жиіп, түйген.Бұл салалы ертегілер құр ертегі ғана емес, ауызша айтылған шебер көркем шығарма боп, халық романы, халық әңгімесі, новелласы болып та кетеді. Және мұнда қоғамдық тартыс, тап қайшылығы, қанау, зорлық, соған қарсы қалың еңбекші халықтың сыны, наразылығы, алыс-тартысы, алыс-арманы бәрі де айқын көрінеді.
Ертегінің ерекшелігі
Аңыз ертегілер де қазақтағы көп ертегісінің бірі. Бұл топтың ерекшелігі барлығы да тарихта болған адамдар жайынан айтылған, халық шығарған көркем әңгіме болады. Бұл оның ертегілерде тарихи адамдар өміріндегі уақиғалар дәл айтылмайды, көбінесе елдің өз жанынан қосқан, бірақ сол тарихта болғанын сыйымды тым іс, мінез, әрекеттер әңгімеленеді.
Бұл жай алыс ескілікте болған адамдар турасында бір болса, тіпті бертінде, жаңадан болған тарихтық адамдар жайында да бола береді. Тарихта ел жадында аты қалған белгілі бір қылық әрекетімен елге даңқты болған кісі болса, соның өмірінде шын болған мінез қалпынан туғызып, қиялдық, тың іс,
уақиғалар тізіледі. Ондай әңгімелерді аңыз дейді.
Аңыз ертегілерінің тағы бір ерекшелігі, ол әңгіме етілетін адамның өз өміріндегі шын ісі мен мінезінің сүрлеуінен, аңғарынан туады. Сондықтан
батыр жайындағы аңыз болса, тірліктегі батырлық іс-әрекетіне қосымша ұлғайтылып айтылған шығарма болады. Күлдіргі болса, оның сол күлдіргілік іс, мінездеріне қосылып, ұлғайтылып, молайтылып айтылған уақиға болады. Қысқасы, аңыз әңгіменің тарихтық адамды біржолата өзіне ұқсамаған кейіпке түсіріп әкететіне болмайды.
Ертегінің тәрбиелік мәні
Балалардың ой - өрісін кеңейтіп, дүние молырақ танытатын ертегілер бала ұғымын, түсінігін, дүниетанымын кеңейтеді. Тіл ұстартып, ұштай түседі, ойлау мен қиялын дамытады. Мысалы: Қаңбақ шал ертегісінде қауқарсыз шалдың ақылмен жеңуі, дәулердің күші көп, ақылы аздығы тыңдаушыны
қызықтырып, тіпті ертегіні баяндаушыға қосылып айтып кеткісі келетіндей әсерге бөлейді.
Халқымызда қай тақырыпта да табылатын, тілге жеңіл, жүрекке жылы тілек ертегілері қаншама?!Ол ертегілер арқылы бала өз халқының тілін,мәдениетін дәстүрін біледі және ой-өрісі қиялы дамиды және адамгершілікке тәрбиеленеді. Мысалы, Жақсымен жолдас болсаң- жетерсің мұратқа, жаманмен жолдас болсаң- қаларсың ұятқа деген мақалды, Жаман дос жолдасын жолда қалдырар деген мақалдарды Екі дос, Кедей мен бай атты ертегі желісінен оқуға болады.
Алдаркөсе жайындағы қазақ айтатын аңыз ертегілер де көпке мәлім, алыс заманнан келе жатқан әңгімелер. Асан-қайғы жайындағы аңыздардан бұның тегі, түрі, мазмұн-мағынасы мүлде бөлек, өзінше көп тапқырлық ерекшелігі бар күлдіргі аңыздар. Аңыз ғана емес, Алдаркөсе туралы қызық әңгімелер - тұрмыс-салт ертегілерінің ішіндегі күлдіргі, халықтық сатиралы ертегілер.
Алдаркөсен жайындағы аңызда жалғыз қазақта емес, сыбайлас, туыстас өзбек, қарақалпақ, түрікмен елдерінде бар. Онда да Алдар бір пішінде күлдіргі алдағыш, мазақшы болып көрінеді. Алдаркөсе сараң байды, қу шайтанды алдайды, алтын егіп берем деп, өзі Алдардың қарындасы боп Алаша ханды алдап, масқаралайды.
Алдаркөсе әңгімелерінің негізгі тақырып мазмұнын алсақ, бұл көпшілік бұқара, қалың еңбекші ел санасы туған шығармалар. Сол көпшіліктің бір уақыт сараң, жеміт, сасық байға арналған таптық, қоғамдық мысқылын білдіріп, Алдардың Шықбермес Шығайбайды алдап, мазақ еткенін көрсетеді. Алдар жайындағы өте өткір күлдіргі, шебер әңгіменің бірі осы. Бұнда көпшілік бұқара дүние қоныс, шірік, арам қорда байдың сұм құлқынын өлтіре мазақ етеді. Алдаркөсе арқылы діннің қараңғы нанымдарына шабуыл жасайды. Алдардың шайтанды алдауы да, өте мағыналы әңгіме. Дүниенің жаралуы тұрасында қараңғы молдалардың ертегілерінің бәріне елдің иланбай күлкі етіп, ажуа қылғаны көрініп тұрады. Алдаркөсе әңгімелеріне ұқсайтын шығарманың бірі - Жиренше әңгімелері. Бұның да дәлді қай заманда туғаны мәлім емес. Бұнда да Алдар әңгімесе сияқты, алғашқы шыққан түрінен кейіннен қосылған қоспа, жамау көп.
Бай баласы мен жарлы баласы атты қызықты ертегі арқылы еңбек адамның кез келген қиыншылықты жеңуге үйрететіні және өмірлік тәжірибесі арқылы жеңіске жететінін көреміз және Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей деген мақалды дәлелдей түседі.
Мақта қыз бен мысық ертегісі өте тартымды, қызықты. Бұл ертегіде мақта қыздың досы мысыөқ мақта қыздың тілін алмай қатығын төгеді де, оны қайтарып беру үшін көптеген адамдарға жолығып, көп қиыншылық көріп барып, қатықты төлей алады. Бұл жерде адамды әрбір іс қимылына жауап беруге, үйренуге қателік тәрбиелейді.
Бес ешкі ертегісі хайуанаттар жайлы ертегіге жатады. Өте қызық, тартымды. Мұнда кедейдің бес ешкісі қарлы боранда далада қалады да, қасқырға жолығады. Сол кезде бәрі бірігіп, берек-бірлік танытып, қасқырдан аман қалады. Бұл ертегі балаларды бір-біріне көмектесуге, берек бірлікке, бауырмалдыққа үйретеді.
Жыл басына таласқан хайуанаттар ертегісі аңғалдықтың кесірін, шапшаңдықтың пайдасын айтады. Онда аңқау түйе жыл басынан құр қалады, шапшаң тышөан жыл басы атанады.
Шық бермес Шығайбай ертегісі сараң, қайырымсыз байларды қарапайым кедей Алдардың ақылмен алдап кетуін баяндайды.
Жақсымен жолдас болсаң-жетерсің мұратқа, жаманмен жолдас болсаң-қаларсың ұятқа, Жаман дос, жолдасын қалдырар жауға деген мақалды осы ертегі желісінен оқуға болады.
Зеректік ертегісіндегі үш жолаушының жол бойында кездескен нәрселерге зер салғандарын баяндайды. Яғни, балаларды қағілездікке, зеректікке тәрбиелейді.
Қазіргі кезде теледидардан көптеген шетел мультфильмдері жиі көрсетіледі. Мысалы, Қазақстан телеарнасында сенбі, жексенбі күндері Дара ағылшын ертегісі, Еріншектер елі, Диего ағылшын ертегісі болады. Ал, Еуразия телеарнасында жексенбі күні Робот деген шетел мультфильмі болады. Осы шетел мультфильмдерінің орнына қазақ ертегілерінің желісі бойынша мультфильмдер көрсетілсе, тек қана Қазақстан телеарнасында ған Алдаркөсе ертегісі желісі бойынша мультфильм көрсетіледі.
Адамгкершілік тәрбиенің нәтижесі адамдық тәрбие болып табылады. Адамгершілік тақырыбы мәңгілік. Ол ешқашан ескірмек емес. Жас ұрпақтың бойына адамгершілікті сіңіру ертегі арқылы беріледі. Адамгершіліктің қайнар бұлағы - қазақ ертегілерінде десем артық айтпаған едім.
Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат - міндеттердің ең бастысы - өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ тәрбиелеу.
Ұрпақ тәрбиесі - келешек қоғам тәрбиесі. Ендеше, ақпараттық технологиялар дамыған кезеңдегі балалардың ой-қияларын өз ертегілері арқылы жеткізу мүмкіндігі бар.
Руханилық жеке тұлғаның негізгі сапалық көрсеткіші. Руханилықтың негізінде адамның мінез-құлқы қалыптасады, ар-ұят, өзін-өзі бағалау және адамгершілік сапалары дамиды. Мұның өзін-зі мейірімділікке, ізгілікке шақырады.
Қазақ халқының салт-санасы мен ата-бабасымен келе жатқан дәстүрін өз бойындағы ерекше қасиеттерімен талантымен дарындылығымен өзгелерден ерекше табиғи қабілеті арқылы биіктерден көрсеткен. Қасиетті ертегілер арқылы тәрбие берген , салт-дәстүрін сол қалпында сақтап қалған. Сонымен қатар еліміз егемендік алғалы мемлекеттік тілде сөйлеуінде, бұл қасиетті ертегілердің халық ауыз әдебиетінде ең маңызды орын алатыны сөзсіз екенін салыстырып көрсету.
Халқымызда Ізденген жетер мұратқа деген сөз бар. Яғни, әр нәрсені білуге талпынып, білімнің тереңіне бойлау-дамуды кемелдікке жеткізеді, рухани байытады. Дүниеде балалар білі бергісі келетін олар ол кім?, Бұл не?, Неліктен?, Қайда?, Қашан? деген сұрақтарға жауап іздеп, бір тыным таппайды. Олардың осылайша ізденімпаздық танытуы табиғи заңдылық.
Халық ертегілерінің бала дүнетанымын қалыптастырудағы маңызы аса зор. Қазақ фольклорындағы ертеден келе жатқан көне жанрлардың бірі - ертегілер. Ол ұрпақтан-ұрпаққа ауызша тараған мол мұра. Оның осы дәуірге дейін жетуі ертекшілермен тығыз байланысты.Халық арасында үлкен беделге ие болған ертекшілер ертегіні шебер орындаған.Жаңадан ертегілік сюжетті тудырып толықтырып отырған. Ертегіден халқымыздың ертеңге деген сенімі мен арман-тілегін, қиялын, даналығын, ғасырлық өмір тәжірибесін көреміз. Ертегінің қай түрін алсақта ол баланың ой-қиял ұшқырлығын күшейтеді, мінез-құлқын, ерік - жігерін қалыптастырады. Сондықтанда ертегіні оқытуда оның жанрлық ерекшелігін ескеріп. тәрбиелік мақсатына айрықша көңіл бөлгеніміз жөн.
Дүниеге ғылыми көзқарастың қалыптасуы ұзақ және күрделі үрдіс. Балалық шақтан балаларды қоршаған болмысқа дұрыс түсінікті тәрбиелеу қажет. Әрине, бала қоршаған ортамен өзі-ақ танысады. Дегенмен отбасы, балабақша және мектептің жұмысы балада болмысқа деген белсенді танымдық қатынасты оятуға бағытталуы керек.
Болмысқа танымдық қатнасты ояту мен тәрбиелеудің бір жолы -өмірді тікелей бақылаудан басқа танымдық әдебеттерде жатыр.
Бүгінгі күні оқытуға қойылып отырға талаптардың бірі-өмір шындығын балаларға халық ауызекі шығармашылығы арқылы көрсету, оның негізінде балалардың ой-өрісін, қиялын, эстетикалық және адамгершілік сезімдерін дамыта отырып, олардың халық шығармашылығына сүйіспеншілігіқ еңбек сүйгіштікке деген көзқарастарын арттыру болып табылады.
Егер халық ертегілеріне педоагогикалық-психологиялық тұрғыдан қарайтын болсақ мұның жас өспірімдерге танымдық әсері жоғары.
Халық ертегілерінің таңдаулы үлгілері ғасырлар бойы жасалған халық шығармашылығы болғандықтан оның ішінен көркем тіл де,терең ой да,тамаша үздік кейіпкерлер де табылады. Оның осы сияқты аса жоғары идеалық көркем қасиетін балалардың санасына жеткізу үшін бұлардың да өзіне лайық оқып үйрену жолдары әдіс амалдары бар, мысалы ертегілерді алатын болсақ, ол ел аузында ғасырлар бойы сақталып айтылып әңгімеленіп келеді. Ал осы ертегілер арқылы бала айналасындағы өмірді, адамдарды кеңірек танып ұстанымдылыққа еңбек сүйгіштікке ие болады.
Ертегі бала ойында сақталу үшін түрлі жолдар арқылы жүргізуге болады;
Ертегі оқу. Мұнда сол ертегі кейіпкерлерінің бейнесіне еніп соның көңіл-күйін образ арқылы бейнелеп беру. 2.Пантомима ойыны. Ешқандай сөз айтпай сол кейіпкердің қимылдарын көрсету.
З.Суретпен жұмыс. Әр түрлі жәндіктер бейнеленген суреттер немесе бір ертегідегі барлық қимылдарды суреттер арқылы көрсету.
Баланың табиғат туралы білімдерін кеңейтіп табиғатқа деген сүйіспеншілік сезімдерін оятып, қамқорлыққа алуға тәрбиелеу. Сабақта үнтаспа, бейнетаспа суреттер көрнекілікті пайдалану әңгімелесу, түсіндіру.
Табиғаттың әсемдігін көріп сезіне білу балалардың өмір тәжрибесін байытып, олардың эстетикалық талғамын дамытады. Туған жерге деген ыстық сүйіспеншілігін күшейтеді. Халық ұғымында табиғат деген сөз Жер - ана.туған жер, атамекен сөздері түрінде көп айтылады.
Бастауыш мектеп жасында балдырғандар шын мағынасындағы оқырмандар емес, олар тек тындаушылар, көрушілер ғана. Оларға арналған шығармалар қысқа да ықшам жазылған суретті кітапшалар түрінде беріледі. Бұл жастағы балаларға арналған әдебиет жанры жағынан көбіне жеңіл сюжетке құрылған шағын шығармалар, хайуанаттар жайында жазылған әңгімелер белгілі оқиға не ойын түрлеріне құрылған өлеңдер, ертегілер болып келеді. Бұл жастағы балдырғандарға арналған шығармалардың тақырыбы көбінесе табиғат әлемінен, өзін қоршаған күнде көріп жүрген оқиғалардан алу керек. Тілі жеңіл, сөзі ойнақы болып келеді.
1) Балалардың психологиясына зерттеу жасағанда,олардың ойлау түсіну қаблеттін суреттеліп,отырған оқиғанның керкем обрыздың нақтылығын дәлдігін өз өмірінің аймаласынан алуды қажет етеді.
2) Әңгімеленіп отырған оқиғаның барысында мерзімі болуы шарт. Баланың ішкі дүниесіне ой-санасына бірден әсер ететін күшті де мағыналы бейнелер алу керек. Балаларды өмірдің жақсы болашағына қанағатандырып,шарықтатып отыру қажет.
3) Балалар әдебетінде оқиғаны және адам характерін суреттеу,әдістерінің динамикасы ерекше болады.
4) Балалар жаратылысының көркем көріністерін, пейзажды шебер суреттеуді ұнатады,оған сүйсіне қарайды.соны айналасынан іздейді.
5) Балалар әдебеті шығармаларының мазмұны идеясы оларды еңбекке, ғылымға әр қилы мамандықтарды игеруіне үлес қосады.
Ертегілердің танымдық-тағлымдық рөлі К.Ушинский Д.Макаренко, В.Сухамлинский еңбектерінде ерекше көрініс тапқан. Аса көрнекті педагог В.Сухамлинский өзінің педагогикалық қызметінің өн бойында мектеп оқушыларын тәрбиелеу және дамыту мәселелерімен шұғылданды. Ол ертегілерсіз дворчествасыз, қиялсыз толық мәнінде тәрбие жүзге аспайды деп саналады.
Жалпы қазақ ертегілерінің ел арасынан жиналып баспаға шығуы XIX ғасырдың II жартысынана басталады деуге болады. Бұл ретте Ш.Уәлиханов, Т.Потанин, В.Радлов, Э.Диваев, И.Березин, А.Алекторов және т.б аталуға болады.
Кейінгі кезеңде қазақ ертегілерін зерттеуге М.Әуезов, М.Ғабдуллин, С.Садырбаев, С.Қасқабаев және басқалардың қосқан үлесі елеулі болды
Белгілі қазақ жазушысы академик М.Әуезов қазақ фольклористерінің арасында алғашқылардың бірі болып ертегілерге былай деп анықтамасын берді: "Ертегі деп бояғы замандағы елдің дүниеге көзқарасын білдіретін, я сол көзқарастың белгілі ізін көрсететін онан соң, елдің белгілі санатын білдіретін арнаулы үлгі айтатын жамандықты жерлеп жақсылықты айтқан, ойдан шығарған көтерме әңгімені айтады.
Баланы еңбекке тәрбиелеуде отбасы мүшелері үлкендерінің еңбекке деген көзқарасы,еңбек істеу әрекеті әсер етеді. Баланы еңбек сүйгіштікке тәрбиелеуде, өнерге баулуда ауыз әдебиеті күшті құрал болған. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz