Проза жанрының қалыптасуы мен дамуы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:

Курстық жұмыс

Ф 11. 01-2020

1-баспа 25. 06. 2020

Қазақстан Республикасының білім жӘне ғылым министрлігі

М. Х. ДУЛАТИ АТЫНДАҒЫ ТАРАЗ ӨҢІРЛІК УНИВЕРСИТЕТІ

«ҰСТАЗ ИНСТИТУТЫ »

«Қазақ тілі мен әдебиеті » кафедрасы

КУРСТЫҚ Жұмыс

«Әдебиет теориясы және әдеби сын» пәні бойынша

Тақырыбы: Қазақ прозасы: қоғамдық сана және сыншылдық көзқарас

Білімгер: Мамбетярова Гулбану Тобы: КЯ 17-5

/қолы/

Жетекші :Саламатова Р. М п. ғ. к., доцент

/аты-жөні/ /қызметі/

Қорғауға жіберілді «»2020ж.

/қолы/

Жұмыс қорғалды «»2020ж. бағасы

/жазбаша/

Комиссия мүшелері:

/аты-жөні/ /қолы/

/аты-жөні/ /қолы/

/аты-жөні/ /қолы/

Тараз 2020 ж

Мазмұны

І. Кіріспе

ІІ. Негізгі бөлім

2. 1 Проза жанрының қалыптасуы мен дамуы

2. 2 Қоғамдық сана

2. 3 Сыншыл реализм кезеңі

ІІІ. Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе

Проза әдебиеттің эпикалық шығуымен байланысты, лирикалық проза немесе прозалық өлеңдер бар. XVII ғасырдың ортасына дейін проза поэзиямен араласып, сөз өнерінде өмір сүрді. Тарихи шежірелер, шежірелер, трактаттар, естеліктер, сапарнамалар, діни уағыздар және т. б. поэзия жанрына тән. Нағыз проза Қайта өрлеу дәуірінде қалыптасып, поэзиядан бөлініп шықты. Содан бері проза әдебиеттің дамуында жетекші рөл атқарды. Рабгузи, Бабур, М. Сервантес, Д. Дефо шығармаларынан басталған проза риториканың тәуелсіз, теңдесі жоқ түрі ретінде қалыптасты. Сөз өнері тарихында проза поэзиямен тығыз байланыста дамыды. Проза өмір құбылыстары мен адам мінездерінің кең ауқымын қамтиды.

ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдары дүниеге келген түрлі идеялық-көркемдік зерттеулердің алғашқы мысалдары күрделі, көркем шығарма, дамудың, жетілудің, танудың, тәрбиеленудің және эстетикалық ықпалдың жоғары деңгейіне жеткен қазақ совет прозасының эволюциясында маңызды. С. Сейфуллидің «Кәстрөлдер», «Айша», «Тар жол, тайғақ кешу» романдары; Б. Майлинин «Раушан - коммунист», «Түн түні», «Шариғат тәртібі», «Жолда» және басқа әңгімелері. әңгімелер; М. Әуезовтің «Қорғансыздың күні», «Жетім», «Қара ару» және т. б. Оның шығармасы - ХХ ғасырдың қазақ прозасының даму қарқынын, саяси-әлеуметтік объектісін, идеялық-көркемдік деңгейін бейнелейтін қарапайым еңбек.

Қазіргі қазақ прозасында Т. Шапайнның «Үй иесі» гротескілік оқиға. Бұл оқиға, ең болмағанда, қысқа әңгіме. Кейіпкер өзі туралы сөйлескенде «орта» ұғымына баса назар аударады. Бұл идеяның астарында арман жатыр. Т. Шапай прозасы - қазақ әдебиетіндегі саяси гротесктің ерекше үлгісі. Үйдің иесі - меншік иесі емес, біздің қоғамның аллегориялық бейнесі. Жазушы бұл еңбегінде кейіпкердің рухани әлеміне күнделікті, материалдық, этнографиялық портреттердің бөлшектерімен қарап, адам психологиясын ашады. «Бөлшектер арқылы кейіпкердің қоршаған ортасы, адамдардың шынайы өмірі және сол кезеңнің мәдени, тарихи және тұрмыстық ерекшеліктері ашылады». «Бүгінде бұл пәтер сайттың ойын-сауық үйі болып табылады. Басқалары оны Ібіліс клубы деп атайды. «Сол сәтте сөрелер қайғыдан» құлады «. Бұл қатты деталь. Қоғамның ауруы күшті, ол іште шіриді. Бұл қоғам қашан моральдық тұрғыдан нашарлай бастады? Кітапты оқыған үй иесіне қарсы сотта:» Сіз оқуды тоқтатқаннан бері (яғни ежелгі дәуірден бастап) Жазушы заттарға адамның бейнесін береді. Әдемі қасық пен стакан күлімсіреудің әсемдігі. , Қазақ қоғамын өрмекшінің торындай араластырады. Оның тұтынған заттары үй иесін қоршап, оны қарғайды. Ол бірден өкініп: «Әдемі алтын күндер!» Деп айқайлағандай, өкінішке орай, Шекерім қажы да осылай шағымданды, жастық шағы мен алаңсыз күндерін сағынды. Абайда бұл өкіну ұлттың, этностың өкініші: «Мен ғылымда екенін жасымда түсінбедім» - қазақтар көптеген жеңілдіктерден айырылған олар үміттенеді.

Негізгі бөлім

2. 1 Проза жанрының қалыптасуы мен дамуы

Қазақ әдебиетіндегі проза жанрының қалыптасуы мен дамуындағы ұлттық поэтикалық дәстүрдің рөлін ешкім жоққа шығара алмайды. Ғасырлар бойы көркем әдебиетті пайдалануда поэзия жүйесін артық санаған әдебиетіміз проза жанрының қалыптасуына алғышарттар жасады. Сонымен қатар біз әдебиеттің жаңа түрінің дамуына сыртқы әсерлерді, басқа елдердегі реалистік проза дәстүрлерінің рөлін ескеруіміз керек. Шетелдік әдеби әсерге келетін болсақ, шығыс дәстүрі ұлттық сөз өнерінде 19 ғасырдың соңынан бастап аз белсенді болды және 20 ғасырдың бірінші ширегінен бастап айқын байқалды.

Қалай болғанда да, қазақ әдебиетінде проза, әсіресе эпикалық формалар, еуропалық әдебиеттің дәстүрлерін басшылыққа алып, оның өрнектерін ұлттық көркемдік таным ерекшеліктеріне бағындырып, оларды өз талғамына сай сіңірді. Сондықтан батыс елдерінің әдебиетіндегі әдеби қауымдастықтар, әр кезеңде жетекшілік ететін тенденциялар біздің әдебиетімізде бірдей қайталанбаса да танылады. Осы елдер әдебиетіндегі көркемдік әдістердің пайда болуына себеп болған жағдайларға ұқсас әдеби ағымдар мен тенденциялар қазақ әдебиетінде жиі кездеседі.

Қазақ әдебиетін зерттеушілер фольклор мұрасынан ұлттық проза жанрларының негіздерін: лирикалық-эпостық дастандар, әңгімелер мен аңыздар, Зирая шығармаларының негізгі жанры - толғаулар, шежірелер және т. б. іздеу. Бұл әдіс Қазақстанның әдеби сынында жақсы жолға қойылған және осы құралдың көмегімен біз бірнеше ғылыми жетістіктерге жеттік. Ол ұлттық мұраның прозалық үлгілерін ескере отырып, оның көркемдік-эстетикалық ерекшеліктерін ашты. Қасқабасовтың қазақ романының ежелгі мифтер мен фольклордан бастап жазба әдебиетке дейінгі жанрлық тамырларын жүйелі түрде зерттеуге алып келген «Қазақтың халықтық прозасы» (1984), «Фольклордан роман-эпопеяға» (1987) монографиясы. Ең бастысы, бұл осы саладағы болашақ зерттеулердің бағытын анықтады. Адам айналасындағы заттар мен оқиғалардың объективті заңдылықтары мен қасиеттерін, әсіресе тілді үйрену, тарихи қалыптасқан іс-әрекеттерді, дағдылар мен тәсілдерді игеру нәтижесінде біледі.

Б. Шалабаевтың «Қазақ прозасының тарихында» (1968) біз ұлттық проза жанрларының фольклорлық мұрамен байланысын да кездестіреміз. Алайда, бұл еңбекте проза жанрларының бастауы халық шығармашылығы мен поэзияда екендігі айтылғанымен, ол жан-жақты теориялық талдаудан өтпеген. Прозаның халықтық үлгілері жанр деп аталатындарды үстірт сипаттаумен шектеледі. Ал біздің әдебиетте роман сияқты жанрдың пайда болуын тек орыс әдебиетінің туындысы ретінде қарастыруға болатындығын қолдау қиын. Мүмкін бұл шығарма кезінде сынға ұшыраған шығар. Алайда, бұл еңбек жаңа ғылыми мәселені шешіп, қазақ прозасының дәндері фольклор мен ауыз әдебиетінде екенін көрсетіп, зерттеу материалы ретінде көптеген көркем шығармаларды қамтыған уақыт талабын негіздейді деп санаймыз. Ш. Елеукенов түрдің бірегейлігін дәлелдеу үшін романның реалистік әдебиетте кең артықшылығы бар және соңғы жанр болып саналатын ғылыми типологиясын жасауға тоқталды. Ол белгілі бір кезеңдегі әдеби процестің жанр мәселесін шешуде басты ерекшеліктерін көрсететін көркемдік құрылымдар типологиясының маңыздылығын атап өтті. Зерттеуші қазақ романының даму заңдылықтарына тоқтала отырып, шет және көрші ел ғалымдары жасаған осы жанрдың бірнеше тұжырымдамаларына талдау жасайды. Сондықтан бұл тұжырымдарды қайталаудың қажеті жоқ. Біз үшін маңызды нәрсе - роман жанрының поэтикасындағы әмбебап көркемдік даму заңдылықтары және ұлттық негізде эстетикалық факторлардың жақындасу шекаралары. ХХ ғасырдың басында роман қазақ әдебиетінің жанрлық репертуарында адам санасы мен өмірінің аралас қарама-қайшылықтарын еңсеру үшін басым болғаны анық. Ш. Елеукенов «Неге роман? Неге поэзия емес? Неге эпикалық поэма емес? Неге үлгі көрсетпеске? «Тұтас бір кезеңнің ойларын қамтитын роман түрінің басымдығы сол кездегі ерлік пен күнделікті өмірді, комедия мен трагедияны, саясат пен философияны, сол кезеңдегі адам рухының қозғалысын, тілектері мен қозғалыстарын сипаттайды». сол кезең [1; 98] . Ол қазақ романының пайда болу себебі басқа әдебиеттерде кездесетін келесі нақты жағдайлар дейді: «1) өмірдің өзінде түбегейлі өзгеріс болды. Осы қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін ол әдеби дәуірдің тақырыптарын шешуге тырысты. 3) кезең тақырыптарын бейнелеу үшін баяндаудың жаңа кезеңдері тұтастай алғанда кезеңді, яғни саясатты, философияны, адамгершілікті, психологияны, бір сөзбен айтқанда, адам өмір сүретін және тыныс алатын барлық нәрселерді қажет етті. 4) Құндылықтарды қайта бағалауда өзінің теңдесі жоқ әлеуетін дәлелдеген жаңа дәуірлік эпикалық жанрға, романға қажеттілік туындады.

Ұлттық негізде пайда болған әрбір жаңа түрді сол халықтың өнерінің даму қисынынан шығарып, әлемдік өнер саласымен байланыстыру ең тиімді және дұрыс жол болып табылады. Ш. Елеукенов шығармашылығы қазақ әдебиетіндегі жанрлық-стильдік құрылымдардың өзгеруіне, басқа әдебиеттің рөліне сыртқы әсердің әсерін жоққа шығармайды. Ол дәстүрлі жанрлар мен халық әдебиетіндегі өмірлік оқиғаларды бейнелеу принциптерін кеңейтудегі көркем аударманың рөлін ерекше бағалайды. Шынында да, сонеттер, элегия, мысалы, романтикалық өлеңдер, қысқа эпистолярлық романдар - біздің әдебиетіміздегі жанрлық формалардың көрінісін, ұлттық таным мен талғамды ескере отырып, қазақ суретшілерінің талантты аудармаларының нәтижесі. Абайдың төл туындыларымен қатар оның аудармалары роман сюжетін, романға тән психологиялық-әлеуметтік талдауды қалыптастыруда маңызды рөл атқарады.

Орыс классикалық мұрасына дейін аударылған шығыс поэзиясының көптеген шығармалары болғанымен, оның қазақ әдебиетіндегі жанрлық құрылымдардың қалыптасуындағы рөлі жаңа ғасырдың басында біртіндеп төмендеді. Мұны ұлттық әдебиетті еуропаландыру деп қабылдауға болмайды. Тағы да, қазақ әдебиеті өз заңдылықтарына сәйкес жаңа мазмұн түрінде зерттеуге жатады деп қарастырған жөн. Жаңа деңгейге көтерілген көркемдік таным мен көркемдік ойлау оны қажет етті.

Қазақ әдебиеттануында егжей-тегжейлі қарастырыла бастаған бұл мәселе идеологиялық контекстен тыс, тәуелсіздік жылдарында зерттелді. Исмакованың жұмысы толық болуы заңды. Өйткені, Шәкәрімнің басқа қырын көрсететін «Бақытсыз Жамал» мен «Әділ Мариясыз» қазақ романының және классикалық повесть жанрының барлық жағдайларын сақтаған М. Жұмабаевтың «Шолпаның күнәсіз» романының қарлығашы күрделі проза формаларының қалыптасуына күшті серпін берді. . Аймауытовтың әңгімелері, әңгімелері, ұлттық прозаның жаңа эстетикалық сапасы - «Қартқожасы» мен «Ақбілегін» проза жанрларымыздың даму тенденциясын толық анықтау мүмкін болмады. Сонымен қатар, бұл жұмыста ауыз әдебиеті жанрларының қай компоненттері романның құрылуына ықпал ете алатындығы және әр түрдің қандай мазмұн-жанрға ықпал ететіндігі туралы нақты мақсат бар.

Сонымен қатар, Қазақстанның кәсіби прозасы мен романының қалыптасуы Батыс әдебиетінің даусыз әсері әсер ететін орыс реалистік прозасы деңгейіне бағытталғандығын атап өткен жөн. Зерттеушінің пікірінше, «орыс реалистік романы тек қазақ ауыз әдебиетінің эпикалық мұрасын шабыттандыруда рөл атқарды. «Егер әдебиет жанрлық дәстүрдің« ата-баба »және« ортақ »негіздерін нығайту процесінде болмаса, роман мұндай тез салынбайтын еді».

Осы бағыттағы осындай ауқымды жұмыстарға қарамастан, ұлттық проза жанрларын қалыптастырудағы басқа қосымша факторлардың болуы одан әрі эпидемияға алып келеді.

Адамзат архаикалық-ұжымдық, фольклорлық-поэтикалық ойдан авторлық ойға, жеке сананың көріністеріне дейінгі динамикалық даму жолындағы бірнеше кезеңдер арқылы көркемдік танымның ең күрделі түрлеріне қол жеткізе алды. Әлемдік әдебиеттің тарихи дамуында өзіндік орны бар қазақ әдебиеті адамзаттың рухани даму кезеңдерін бағындырып, көркемдік дамудың жоғары деңгейіне көтерілді. ХХ ғасырда қазақ әдебиеті - барлық әдебиетке ортақ заңдылықтардың құпияларын игеріп, оның ұлттық ерекшелігін нығайтатын жаңа көркемдік-идеялық сапаның пайда болуының жарқын мысалы. ХХ ғасырда қазақ әдебиетінің эстетикалық құрылымы мен жанрлық жүйесі айтарлықтай өзгеріске ұшырады. Шабуыл жасай бастаған проза өз эксперименттерін батыл жалғастырды. Бұл ұлттық прозадағы көркемдік әдістердің күрделілігінен және жаңа әдеби тенденциялардың пайда болуынан көрінеді. Адам өзін қоршаған әлемге қарсы қойып, белгілі бір мақсатта әрекет еткенде, ол өзінің түсінігі мен объективті шындық туралы біліміне сүйенеді. Адамзат тарихында жинақталған рухани қазыналар, мәдениет, мораль, дін, әлеуметтік психология, өнер мен құралдар адамның шығармашылығынан бастау алады, ал оның қолымен жасалған бүкіл материалдық әлем адамзаттың әлеуметтік санасы болып табылады. Сана тарихи тәжірибені, білімді және ойлау әдісін алады, шындықты, адамгершілік мұраттарды игереді, мақсаттар мен міндеттер қояды және адамзат қоғамының барлық практикалық қызметін бағыттайды. Адамдар шығармашылық идеяларды жүзеге асырады, табиғат пен қоғамның дамуымен бірге өзін-өзі дамытады.

2. 2 Қоғамдық сана

Қоғамдық сана - бұл объективті әлем мен әлеуметтік болмыстың адам санасындағы көрінісі. Қоғамдық сана адамның практикалық іс-әрекетінде көрінеді. Сана - қоғамның рухани мәдениетінің ажырамас бөлігі. Қоғамдық сананың түрлері: саясат, құқық, философия, адамгершілік, өнер, дін, әлеуметтік шындықты көрсете отырып, оған белсенді әсер ету. Қоғамдық сананың әр түрінің өзіндік объектісі мен көріну тәсілі болғанымен, болмысқа және адамның санасына өзіндік әсер етеді. Идеологияның саяси-құқықтық формалары қоғамның экономикалық қатынастарын саяси және құқықтық тілде, көркем образдарда, адамгершілік адамгершілік мінез-құлықтың белгілі бір принциптері мен ережелері түрінде көрсетеді.

Қоғамдық сананың түрлері қоғамның экономикалық базасымен байланысының сипатына байланысты өзгеріп отырады. Мысалы, идеологияның саяси-құқықтық формалары басқа формаларға қарағанда экономикалық негізге жақын. Олар қоғамның өндірістік-экономикалық қатынастарының және олардың тікелей әсерінің тікелей, жанама көрінісі арқылы қалыптасады. Қоғамдық сананың түрлері тарихи өзгерістерге ұшырады, ал белгілі бір тарихи кезеңдерде осы формалардың бірі қоғамның рухани өмірінде үстемдік етеді және қалғандарын өзіне бағындырады. Мысалы, феодалдық кезеңде дін басым болды. Капиталистік қоғамда заң мен саясат билікке келіп, философияның, өнердің, адамгершіліктің және діннің дамуына үлкен әсер етті.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.