Психологияның даму тарихы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Психология пәнінен
Тақырыбы: Қазіргі замандағы психологияның даму жолдары
Астана, 2015
Тексерген:______________ Орындаған: ______________
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .
3
5 5
1 2
2 1 2 1 2 2 2 6
2 9
3 1
І. ПСИХОЛОГИЯНЫҢ ҚАЗІРГІ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ
ТҮСІНІК ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.
1.2
1.1 Психологияның даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қазіргі кезеңдегі психология және оның ғылымдар жүйесіндегі
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІ. ҚАЗІРГІ ЗАМАНДАҒЫ ПСИХОЛОГИЯНЫҢ ДАМУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Қазiргi заман психологиясының мiндеттерi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 2.2 Қазіргі заман психологиясының құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 2.3 Қазіргі замандағы психологияның даму жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2
Кіріспе
Бүгінгі таңдағы өркениетті отыз ел қатарына қосылуды мұрат тұтқан тәуелсіз Қазақстан Республикасының қоғамы болашақ түлектерді жедел өзгерісті дүниеде өмір сүруге дайындау қажеттігінен оқу-білімдену жүйесіне жаңа да күрделі талаптар қоюда. Ал мұндай дайындық балада әрқилы ғылыми салаларға тән біршама білім-біліктер жиынтығын қалыптастырумен ғана шектеліп қоймастан, оның бойында жоғары шығармашыл және икемшіл тұлғалық мүмкіндіктерді дамытуға бағытталған нақты істерді қамтуы тиіс. Соңғы жылдарда жалпы және орта білімді гуманизациялау мен гуманитаризациялау ниеті айқын әрі мақсатты бағыт ала бастады. Ал бұл ұлағатты мақсаттың тиімді іске асуы бала тәрбиесінің қайнар көзі бастауыш мек- тепке тәуелді болатыны айдан анық. Адамға табиғаттан беріл- ген ізгілікті мүмкіндіктердің 80% осы бастапқы оқу кезеңінде қалыптасатынын ғылым дәлелдеп отыр. Қазіргі таңда психологияның алдыңғы міндеттері қоғам дамуының бағдарламаларын анықтайды. Еңбек өнімінің дамуы, техника мен технологияның дамуына білім беру мен денсаулық сақтау жүйесін жақсарту, осының барлығы адамға қатысты мәселелерді ғылыми зерттеуді талап етеді. Жан-жақты дамыған тұлғаны қалыптастыру мемлекеттің ең басты міндеттердің бірі.
Қазіргі кезде Қазақстанның жан-жақты ғылым саласында дамуының басты себебі адам білімінің нәтижесі екенін көруге болады. Адам білімін жетілдіру барысында өзін-өзі дамытудың түрлі әдіс-тәсілдерін қолданады. Бүгінде эзотерика адамзат біле бермейтін құпия сақталған адам жаны мен тәнінің сырларын психологиялық тұрғыда ашқалы отыр. Мұндай көне ілімді меңгеру әсіресе психология мамандығында оқитын студенттерге өте қажетті әрі өзекті мәселе болып табылады. Өйткені адамның күш-қуаттарының көзі чакралар арқылы психолог адамның күй -жағдайын, өзін-өзі жетілдіруінің деңгейін анықтай алатын болса, адам тәнінен шығатын аура арқылы оның эмоционалды көңіл-күйін, денсаулығын, өзін тұлға ретінде қалыптастырған деңгейін білуге мүмкіндік алады.
Курстық жұмыстың өзектілігі: Психологияның аса маңызды мәселелерінің қандайы болмасын, басқа ғылымдармен байланыспай шешілуі мүмкін емес. Психиканың пайда болуы мен дамуын зерттеу үшін биология, генетика, антропология, білімдері мен әдістерін қолдану қажет; психофизиологиялық проблемаларды шешу үшін нейрофизиология, нейроанатомия, нейрохимия, меди- цина әдістерін тартуды талап етеді;
3
психикаға орай биологиялық және әлеуметтік жағдаяттар байланысы проблемасы әлеуметтік, биологиялық, психологиялық білімдердің басын қоспай мүлде шешілмейді. Осылайша, психологияның басқа ғылымдармен, ғылым салаларымен ара қатынас түрлерін шексіз жалғастыра беруге болады. Өз кезегінде, психологиялық зерттеулер нәтижесінде алынған деректер психологиямен сыбайлас пәндер үшін өте қажет.
Сондықтанда жан-жақтан келіп, жаңа әлеуметтік ортаға бейімделудегі студенттердің оқыту-тәрбиелеу процесін тиімді ұйымдастыру үшін, олардың қарым-қатынастағы зейіндерінің деңгейлерін анықтау өзекті мәселелердің бірі.
Осы заман психологиясы - басқа ғылымдармен тығыз байланысқан қарқынды даму жолына түскен адамзат білімдерінің елеулі аймағы. Сондықтан да, дамудағы құбылыс ретінде психология үздіксіз өзгерісте болады: жаңа ізденіс бағыттары, проблемалар туындап отырады, жаңа жобалар іске асып жатады, нәтижеде психологияның соны салалары ғылым қорына ене береді. Психология салаларының бәріне ортақ құбылыс - бұл пән біртектілігінің сақталуы: психология білімдерінің бәрі де психика деректерін, заңдылықтары мен тетіктерін жағдайға байланысты, іс- әрекет барысында, даму деңгейлеріне орайластырып, зерттеп отырады.
Курстық жұмыстың мақсаты: қазіргі замандағы психологияның даму жолдарын негіздеу.
Курстық жұмыстың міндеті:
-п
-
- қазiргi заман психологиясының мiндеттерiне тоқталу;
- қазіргі заман психологиясының құрылымын анықтау;
- қазіргі замандағы психологияның даму жолдарын негіздеу.
сихологияның даму тарихына то0талу:
қазіргі кезеңдегі психология және оның ғылымдар жүйесіндегі орны;
4
1 ПСИХОЛОГИЯНЫҢ ҚАЗІРГІ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ
ТҮСІНІК
1.1 Психология ғылымы және оның мiндеттерi
Талай ғасырлар бойы адам көптеген ғалымдар әулетiнiң зерттеу объектiсi болып келдi. Өз тарихы мен қалай пайда болғанын, биологиялық табиғатын, тiлi мен әдеттерiн танып бiлуге деген адамзат құштарлығының шегi болған емес. Ал осы таным жолында жантану ғылымының алатын орны аса ерекше. Адам болмысының табиғатына, оның саналы қоғам шеңберiнде өркендеуi мен қалыптасуына, төңiрегiндегi басқа адамдармен қарым- қатынасының ерекшелiктерiне деген психология дамуының негiзiнде жатқан қызықшылығу уақыт озуымен бiрге өрiстей түскен. Қазiргi кезеңде өндiрiс, ғылым, медицина, өнер, оқу, ойын және спорт салаларындағы бiрде-бiр iс- әрекет психологиялық заңдылықтарды түсiнiп, танып бiлмей тиiмдi орындалуы мүмкiн емес. Адамның даму заңдары мен оның болмысының жасампаздық мүмкiндiктерi жөнiндегi бiлiмдер жүйесi бүкiл қоғамның кемелденуi үшiн өте қажет. Адам әр түрлi ғылым тұрғысынан жан-жақты зерттелетiн объектi, ал ғылымдардың әрбiрi өзiне тән ерекше көкейкестi мәселелермен айналысады. Солардың iшiнде қоғамдық ғылымдар әлеуметтiк процестердi зерттеуде психологиялық факторларды айналып өтуi тiптi мүмкiн емес..
Адамның ішкі жан дүниесін, оның сырттай болмыспен өзара ықпалдастық байланыстарының жалпы заңдылықтарын зерттеумен арнайы ғылым - психология (грек.-psiche, logos-ғылым) айналысады.
Психологияның негізгі даму кезеңдеріне сәйкес оған берілген анықтамаларды қарастырайық.
1-кезең - психология жан жөніндегі ғылым. Психологияға мұндай анықтама бұдан екі мың жылдай бұрын берілген. Ежелгі адамзат жан бар деген ұғыммен өзіне түсініксіз барша өмір құбылыстарын дәйектеуге тырысқан.
II-кезең - психология сана жөніндегі ғылым. XVII-ғасырда жараты- лыстану ғылымдарының өркендеуімен пайда болды. Адам өзінің ойлау, сезу және ниеттеу қабілеттерін сана категориясымен баламаластырған. Ал сананы зерттеудің негізгі әдісі адамның өзін өзі бақылап (интроспекция), одан алған деректерін баяндау болған.
III-кезең - психология әрекет-қылық жөніндегі ғылым. XX ғасырда пайда болды. Психология бұл кезеңде өз міндетіне эксперимент жасап,
5
тікелей нақты көруге мүмкін болғандарды ғана, яғни адамның мінез әрекеттерін, қылық-қимылдарын, сыртқы әсерге жауап қозғалыстарын зерттеуге алды, бірақ оларға себепші болған мотивтерді ескеруді қажет деп білмеді.
IV-кезең - психология шынайы заңдылықтарды, психика көріністері мен тетіктерін зерттеуші ғылым ретінде танылды.
Психология - психиканың дамуы мен әрекетке келуі және оның көрінісінің жеке-дара типологиялық ерекшеліктері жөніндегі, сонымен бірге адамның қоршаған ортамен өзара ықпалдасты байланыстарының жалпы заңдылықтары туралы ғылым.
Психология пәні 1) іс-әрекет субъекті ретіндегі адам, 2) өзін өзі реттеуіне қажет тұлғаның жүйелі өз сапалары; 3) адам психикасының қалыптасуы мен әрекеттік қызметке келу заңдылықтары; 4) адамның болмысты бейнелеу қабілеттері және оны тануы; 5) соның нәтижесінде өзінің сырттай дүниемен өзара ықпалдасты байланыстарын реттей алуы.
Психология нысаны: психиканың пайда болуы мен оның дамуы; психикалық іс-әрекеттің нейрофизиологиялық негіздері; психиканың ең жоғары формасы - адам санасы; сырттай болмыстың ішкі жан дүниелікке ауысу заңдылықтары; адам психикасының әлеуметтік- тарихи жағдайларға тәуелділігі; психикалық әлем бейнелерінің қалыптасуы мен сол бейнелердің адамның сырттай тұрмыстық, тәжірибелік іс-әрекеттерінде көрініп, іске асуы; биологиялық және әлеуметтік жағдаяттардың адамның өзін өзі реттеуіндегі бірлігі; адам психикасының құрылымы; тұлғаның танымдық, еріктік және көңіл-күй үдерістері мен жеке-дара психологиялық ерекшеліктерінің бейнелеу-реттеушілік мәні; адамның әлеуметтік ортадағы қылық - әрекетінің психологиялық ерекшеліктері; адамның нақты іс-әрекет түрлерінің психологиясы.
Психологияның негізгі міндеттері:
- психикалық құбылыстарды сапалық тұрғыдан зерттеу;
- психикалық құбылыстардың қалыптасуы мен даму барысын талдау;
- психикалық құбылыстардың физиологиялық тетіктерін зерттеу;
- психологиялық білімдерді адам өмірі мен іс-әрекетіне жоспарлы
ендіруге жәрдем ету.
Психология зерттеулерінің міндеттері мен әдістері қоғамдық және
жаратылыстану ғылымдарының тоғысынан туындайды.
Психологияның негізгі әдіснамалық принциптері: 1) заттасқан
болмыстағы психикалық құбылыстардың себеп-салдарлылығын мойындау; 2) психикалық құбылыстарды танудың генетикалық бағытын ұстану және оларды даму үдерісінде зерттеу; 3) психика мен іс-әрекеттің ажыралмас бірлікте болатынын қолдау; 4) адам психикасын биологиялық және әлеуметтік жағдаяттардың бірлігін ескерумен зерттеп бару.
XX-ғасырдың соңына қарай психология адами ғылымдар жүйесінде өзекті пәнге айналды, ал оның қолданбалы салалары адамзат тіршілік
6
әрекеттерінің барша тарауларындағы тиімділіктің кепілі ретінде қолданылуда.
Жетістіктерінің соншалықты ауқымды болуынан психология ғылымы бұл күнде адам жөніндегі ғылымдар жүйесінің бірінші қатарларынан орын иелеуде.
Л. С. Рубинштейн "Жалпы психология негiздерi" (1940) атты еңбегiнде ''Психология зерттеуiндегi ерекше құбылыстар ауқымы анық көрiнiп тұр: олар бiздiң қабылдауымыз, сезiмiмiз, ойларымыз, ықлас- ниеттерiмiз бен тiлектерiмiз, т.б., яғни бiздiң өмiрiмiздiң iшкi мазмұнын құрап, бiздiң жан толғаныстарымыз үшiн денiмiзге ажырамастай болып сiңген құбылыстар жиыны'', - деген. Психологиялық дүниенiң бiрiншi ерекшелiгi әр тұлғаның (индивид) өз меншiк толғанысының болуы, ол түйсiк сезiмiнен ғана көрiнедi де, оның басқаша пайда болу жолы жоқ. Мысалы, қаншалықты әдемi, нәрлi суреттеп берсең де, соқыр дүние сұлулығын сезiнуi қиын; керең тiкелей қабылдамаған соң, ән-күй әуенiн танымайды; махаббат ләззатына өзi бөленбеген адамға ол жөнiндегi әңгiме-дастан да түкке де тұрмайды.
Психология ерекшелiктерiн танудың қиындығы олардың адам ақылына сиып болмайтын, қалыптан тыс, тылсым құбылыс болуында. Себебi, әрқандай нақты заттың өзi мен оның қабылданған кейпi бiр-бiрiнен ажыратылып тұратыны даусыз. Жан ерекше, тәннен бөлек жасайтын құбылыс деген нанымның санаға терең ұялауы бұған мысал бола алады. Алғашқы адамның өзi де адамдар мен жануарлардың өлетiнiн, адамның түс көретiнiн сезiп, бiлген. Осыған орай адам ұстамға келетiн тәннен және көрiнбейтiн жаннан бiрiнен-бiрi бөлiнбейтiн дербес екi бөлiктен тұрады деген сенiм туындады; яғни адам өлмейiнше, жан оның тәнiнде жасап, өлгеннен соң тәннен шығып кетедi-мыс. Ал адам ұйқыдағы кезде, жан оның тәнiнен уақытша ажырап, қандай да бiр басқа жерге ауысады. Осылайша, психикалық процестер, қасиеттер мен қалыптар ғылыми талдауға түсiп, зерттелгенге дейiн адамдар-дың бiрiнiң екiншiсi жөнiндегi қарапайым тұрмыстық психологияға тән пайымдаулары жинақтала бердi. Адам психика жөнiндегi кейбiр түсiнiктердi өз өмiр тәжiрибесi негiзiнде топтайды. Əлеуметтiк қатынастар мен еңбек барысында түсiнiсуге, бiрлiктi тұрмыс құруға, iс- әрекет арқылы адамды тануға қажет болудан жинақталған жай психологиялық пайымдаулар ғылыми психологияға дейiнгi бiлiмдер ауқымын құрады. Осы бiршама бiлiктер әр адамға қоршаған ортада жол тауып, өзге тұлғалармен қылық-әрекетiне орай қатынас жасауға көмегiн тигiздi. Бiрақ мұның бәрi тұтастай жүйеленбеген, тереңнен танылмаған, дәлелсiз. Оларды бiз күнделiктi тұрмыстық тәжiрибемiзден ғана үйренбестен, көркем әдебиеттен, халық ауыз әдебиетi үлгi-лерiнен(мақал-мәтел, ертек, әпсана) ұғып, түсiнiп келдiк. Қазiргi заман психология теориялары мен психология салаларының бастаулары нақ осы өмiр тәжiрибесi мен атадан ұрпаққа жеткен асыл рухани мұрадан келiп шығады. Психологияның жантану ғылымы ретiнде мәнi неде? Оның ғылыми пәнi не? Бұл сұрақтарға жауапты психология ғылымының тарихынан iздеп, психологияның әр даму
7
кезеңiне орай өзiнiң зерттеу пәнiне деген көзқарасының өзгерiп бара жатқанын байқаған жөн. Психология өте ежелгi де, өте жас та ғылым. Мың жылдық тарихының барына қарамастан, оның бар болашағы әлi алда.
Психологияның дербес ғылыми сала болып танылғанына ендi ғана жүз жылдан асып барады, ал ол шұғылданған психологиялық ой, проблемалар тарих тұңғиығында бастау алған пәлсапамен бiрге келе жатыр. ХIХ ғ. соңы - ХХ ғ. басында танымал ғалым Г. Эббингауз психология жөнiнде қысқа да дәл былай деген: Психология тарих алдында ұланғайыр, ал тарихы өте қысқа.
Психика зерттеулерiнiң тарихы деп отырғанымыз психология-ның фәлсападан бөлiнiп, жаратылыстану ғылымдарымен ұштасып, өзiнiң эксперименттiк зерттеулерiн ұйымдастыра бастаған дәуiрi. Бұл ХIХ ғ. кейiнгi ширегi болғанымен, психология бастаулары көз жетпес ғасырлар тереңiнде өрiс алды. Пән атының өзi де грек тiлiнен аударғанда психология - жан туралы ғылым (психо - "жан", логос - "ғылым") дегендi аңғартады. Кең тараған түсiнiктерге жүгiнсек, алғашқы психологиялық көзқарастар дiни ұғымдарға байланысты дүниеге келген. Шынында да, ғылым тарихы көрсеткенiндей, ежелгi грек философтарының алғашқы тұжырымдары адамды практикалық тану негiзiнде бастау бiлiмдерiн жинақтаған, жаңадан қалыптасып келе жатқан ғылыми ой-пiкiр бағыттарының жалпы дүние, соның iшiнде жан жөнiндегi дiни- мифологиялық көзқарастарға қарсы күресiнде дамуын тапты. Осыдан, жан жөнiндегi зерттеулер мен түсiнiктер психологияның пәндiк аймағының кемелденуiнде бiрiншi кезең болды да психология әуел бастан ''жан'' туралы ғылым деп танылды. Бiрақ бұл жанның не зат екенiне жауап табу оңайға соқпады. Əр тарихи дәуiрлерде ғалымдар бұл сөз мағынасын сан қилы түсiндiрдi. Психика мәнiне байланысты көзқарастардың қалыптасуы мен дамуы философияның өзектi мәселесiн - материя мен сана, заттық және рухани болмыстардың ара қатынасын шешуге тәуелдi болып келдi. Дәл осы мәселенiң шешiмi төңiрегiнде бiр-бiрiне тiкелей қарсы философия бағыттары - идеализм мен ма-териализм пайда болды.
Идеалистер психиканы болмыс бастауы, өз бетiнше жасайтын, материяға тәуелсiз, белгiсiз бiр зат деп қарастырды. Ал материалистiк танымда психика - туынды, материяға тәуелдi құбылыс. Идеалистiк бағыт өкiлдерi материяға қатысы жоқ ерекше рухани бастаманың барын мойындап, психиканың әрекетi тәнсiз, мәңгi жойылмас жанның көрiнiсi деп бiледi. Ал барша заттасқан дүние мен процестер, оларша, бiздiң түйсiгiмiз бен елестерiмiздiң нәтижесi. Идеализм бастауы адамдардың өз дене құрылымы мен қызметi жөнiнде дұрыс танымы болмаған, психикалық құбылыстарды адам дүниеге келуiмен тәнге енiп, оның өлуiмен ұшып кететiн жан және рух әрекетi деп ойлайтын заманда пайда болған. Жанды бастапқыда адамның әр түрлi мүшелерiнде жасайтын ерекше бiр жұқа зат не тiршiлiк иесi деп бiлген. Дiннiң пайда болуымен жан "о дүниемен" байланысты, көрiнбейтiн әрi мәңгi жасайтын, тәннiң өзгеше бiр екiншi баламасы - рухтық зат деп танылды. Бар әлемнiң бастаушысы идея, рух, сана, ал материя осылардан туындайды деп есептеген әртүрлi идеалистiк бағыттар қанат жайды. Адам психикасы -
8
рухани өмiрдiң көрiнiсi, сондықтан ол материалдық дүние заңдылықтарына бағынбайды деп санаған идеализм мен дiни догматтар адам жан дүниесiн материалистiк тұрғыдан түсiндiруге ұмтылған ғылыми ой- пiкiрлердi көп ғасыр кейiнге ысырып тастады. Жан жөнiндегi танымдар қандай құбылыс - өзгерiс-терге енгенiмен өмiрлiк iс- әрекеттiң қозғаушы күшi - жан деген тұжырымға ешбiр шүбә келтiре алмады. Тек ХҮIII ғ. психология бiлiмiнiң дамуында Рене Декарт жаңа дәуiр есiгiн ашты. Ол адамның iшкi мүшелерi ғана емес, тiптi дене әрекетiнiң де жанға ешқандай қатысы болмайтыны жөнiнде пiкiр айтып, дәлелдедi. Бұл жантану ғылымының кейiнгi желiсiне үлкен ықпал жасады. Декарт ғылымға екi түсiнiктi - рефлекс және сананы бiрдей енгiздi. Бiрақ ол өзтағылымында жан мен тәндi бiр-бiрiне қарсы қойды, өзара тәуелсiз екi болмыс материя және рух жасайтынын уағыздады. Сондықтан да психология тарихында бұл Декарт тағылымы "дуализм" (екi тарапты) атауын алды. Дуалистер көзқарасында, психикалық табиғат ми қызметiнiң өнiмi емес, мидан тыс, оған тәуелсiз, өз бетiнше жасайтын құбылыс екенi түсiндiрiлдi. Бұл бағыт ғылымда объективтi идеализм деп аталды. Дуалистiк тағлиматты арқау етiп ХIХ ғ. психология-сында психофизиологиялық параллелизм атанған идеалистiк бағыт кең өрiс алды. Бұл бағыттың мәнi: психика және тән қатар, бiрақ өзара тәуелсiз жасайды. Мұндай идеалистiк көзқарасты дәрiптеушiлер Вундт, Эббингауз, Спенсер, Рибо, Джемс, т.б. Шамамен осы дәуiрде психология денi жөнiнде жаңа түсiнiктер қылаң бере бастады. Ойлау, сезу, қалау қабiлеттерiне сана атауы берiлiп, психика санамен бала- маластырылды. Осыдан жан психологиясы орнына сана психологиясы жүзеге келдi. Бiрақ сана көп уақытқа дейiн басқа табиғи процестердiң бәрiнен оқшауланған ерекше құбылыс ретiнде қаралды. Ендi саналық өмiр Алла жаратқан ақыл көрiнiсi немесе сананы құраған қарапайым элементтерi бар субьективтiк сезiм нәтижесi деп есептелдi. Бiрақ идеалистiк бағыттағылардың бәрiн бiрiктiрген жалпы пiкiр: психикалық болмыс - бұл ғылыми талдауға келмейтiн, себебiн түсiндiру мүмкiн емес, тек қана өзiндiк бақылаумен танылатын субъектив дүние екендiгi. Мұндай түсiнiк кең етек алып, ал бұл бағыттағы идеализм интроспекттiк (өзiн-өзi бақылау) сана тағылымы атын алды. Осыдан сана өзiмен өзi шектелiп, психика объектив болмыс пен субъектiнiң өзiнен де толығымен ара байланысын үздi.
ХIХ ғ. екiншi жартысында дербес ғылымға айналған психологияның дамуы өз алдына әртүрлi мақсаттарды белгiлеп, әртүрлi зерттеу тәсiлдерiн қолданған, бiр-бiрiн ауыстырып отырған теориялар таласында жүрiп отырды. ХIХ ғ. аяғындағы барша теориялар, ХХ ғасырдағы бiршама тағылымдар сананың осы интроспектiк психологиясы шеңберiнде зерттелдi. Бұл теориялар бойынша психологиялық зерттеулердiң бәрi қоршаған орта мен адам iс-әрекетiне байланыссыз жан толғаныстары мен көрiнiстерiне негiзделдi. Ал сана мен ми арасындағы қатынас бұл теорияларда дуализм бағытында шешiмiн тапты. Интроспекттiк психология аймағындағы теориялар-дың бiр-бiрiнен айырмашылығы сананы құрылымы, мазмұны және
9
белсендiлiк дәрежесiне қарай әрқилы сипаттаудан болды, яғни бiр сипаттама жетекшi деп есептелiндi.
Осы тұрғыдан сана психологиясы өз зерттеулерiн 5 бағытта алып барды: :: саналық элементтер теориясы (В. Вундт, Э. Титченер); :: саналық әрекеттер психологиясы (Ф. Брентано); :: саналық ағым (сел) теориясы (У. Джемс); :: дербес құрылым психологиясы (гештальтпсихология); :: суреттеме психологиясы (Дильтей). Бұл теориялардың бәрiне ортақ түсiнiк: қоршаған дүниемен белсендi қатынастағы адам орнына сана қойылып, оның бар iс- әрекетi сана белсендiлiгi деп танылды. Психологияда эксперименттiк әдiстiң орнығуына қарамастан, бұл дәуiрде аталған теориялардың бәрiне тән ерекшелiк - психикалық құбылыстардың мәнiн түсiндiру емес, тек қана суреттеп нақтылау. 1879 ж. Вундт Лейпцигте алғашқы эксперименталды зертхана ұйымдастырды. Сана психологиясына эксперимент қою мүмкiндiгi ашылды: зерттеушi белгiлi жағдайлар жасап, онда психикалық процестердiң өтуiн бақылап отырды. Бiрақ бұл бақылаулардың ерекшелiгi адам өзiнiң iшкi жан-күйiн, сезiмiн, ой толғанысын өзi бақылайды, осыдан мұндай зерттеуде интроспектiк аталған әдiс қолданылды. ХХ ғ. екiншi он жылдығында психологияның және бiр бағыты пайда болып, оның өкiлдерi психологияның жаңа пәнiн жариялады: ол психика да емес, сана да емес, ал сырттай бақыланатын, негiзiнен адам қозғалысының жиынтығы - әрекет-қылық едi. Бұл бағыт "бихевиоризм" (ағылш. behaviour-қылық) аталып, психология пәнi жөнiндегi түсiнiктер дамуының үшiншi кезеңiн қалады. Бихевиоризмнiң iрге тасын қалаушы Дж. Уотсон психологияның мiндетiн қоршаған ортаға бейiмделушi тiршiлiк иесiнiң қылық- әрекетiн зерттеу деп бiлдi. Тек бiр онжылдықтың өзiнде-ақ бихевиоризм бүкiл дүниеге тарап, психология ғылымының ықпалды бағыттарының бiрiне айналды. Сонымен, психология өз даму жолында бастапқыда - жан туралы ғылым, кейiн жансыз ғылым, ақырында санасыз ғылымға айналды. Əрине, қылық-әрекеттi бақылаумен объективтiк деректердi зерттей аламыз, бiрақ мұндай объективтiк жалған, себебi бiздiң әрқандай әрекет-қылығымыздың астарында өзiмiздiң ой, сезiм, ниеттерiмiз жатыр. Сондықтан осы ой, сезiм, ынта-ықыласты бiлмейiнше, әрекет-қылықты тану мүмкiн емес. Психология пәнiн нақтылауда болған дағдарыстар себебi аталған теориялардың негiзге алған әдiснамалық тұжырымдарында болып отыр. Атап айтсақ, саналық психо- логия болмыс пен сананың, объективтiк дүние мен субъек-тивтiк болмыстың ара қатынасын идеалистiк тұрғыдан шештi. Диалектикалық материализм тұрғысынан материя алғашқы, ал сана екiншi, одан туындаушы, яғни объектив дүниенiң мидағы бейнесi. Осы түсiнiкке орай материалдық болмыс (заттар, дүние құбылыстары) пен идеалдық (заттық дүниенiң сезiм, ой т.б. түрiнде бейнеленуi) бiр-бiрiне тiкелей қарама-қарсы. Бiрақ бұл қайшылық салыстырмалы сипатта, себебi түйсiк, ой, сезiмдер т.б. материалдық органның мидың әрекетi, сыртқы тiтiркендiру энергияларының сана өмiрiне айналуының нәтижесi. Психика, сана ми қызметiнен ажырауы мүмкiн емес, олардың басқа жасау тәсiлi жоқ. Материя, психика және сананы бұлайша
10
түсiну диалектикалық материализмнiң дүние заттығы жөнiндегi ережесiмен түбегейлi сай болып тұр. Əлемде әр түрлi қасиеттерге ие, мәңгi қозғалыста болып, мәңгi жасаушы материядан басқа ешқандай бастау болуы мүмкiн емес. Материяның қозғалысы бұл тек орын ауыстыру емес, оның қалаған өзгерiмi, құбылуы, бiр күйден екiншi күйге түсуi. Материяның дамуы - бұл оның қарапайым формадан жоғары формаға жетiлуi, қарапайым қозғалыстан жоғары қозғалысқа өтуi. Алғашқыда тек органикалық емес материя, өлi табиғат болды. Дамудың белгiлi бiр сатысында, өзiнiң ұзаққа созылған эволоциясының нәтижесiнде материя органикалық қасиеттерге ие болды, материя қозғалысының жаңа формасы мен жаңа қасиетi өмiр, табиғат жиынтығына ендi. Табиғаттың даму процесiнде өсiмдiктер, жануарлар, келе- келе материяның ең жоғары туындысы санаға ие адам пайда болды. Ғылыми психология тiрек еткен диалектикалық материализм категориялары жүйесiнде бейнелеу теориясы басты маңызға ие. Себебi осы категорияға орай психиканың жалпылама және мәндi сипаты ашылады: әрқандай пси-хикалық құбылыстар объектив шындықтың субъектив бейнеленуiнiң түрлi формалары мен деңгейлерiн көрсетедi. Бейнелеу теориясы психология ғылымының мәнiн анықтауда, оның әдiстерiн таңдауда, деректер, түсiнiктер, тұжырымдар тобынан қажеттiсiн ажыратуда жалпы әдiснамалық бағдар рөлiн атқарады.
Психикалық құбылыстың органикалық материя қасиетi ретiнде сапалық ерекшелiгi неде? Барша материя бейнелеу қасиетiне ие. Психика - материя қасиетi, мидың қызметi болумен психика дамуының алғы шарты бейнелеудiң ерекше формасы. Психика материяның даму желiсiнде, оның бiр қозғалыс формасынан екiншiсiне өзгерiп барады. Биологиялық эволоция барысында заңдылықты пайда болып, психика сол эволюцияның маңызды фактор бiрлiгiне айналады. Бейнелеу қасиетi негiзiнде организмнiң қоршаған ортамен кең салалы және сан алуан байланыстары түзiледi. Сыртқы, заттасқан дүние болмайынша, тiршiлiк ие-сiнiң iшкi психикалық өмiрi болуы мүмкiн емес, яғни сана, психика өзiнен тыс және тәуелсiз жасайтын танымды бол- мыстың бейнесi. Егер де осы қоршаған объектив шындық болмаса, санадағы оның бейнесi жөнiнде әңгiме қозғау қажетсiз. Əрқандай психикалық акт нақты болмыстың бiр бөлшегi әрi оның бейнесi болып табылады. Сонымен, психиканың қызметi, бiрiншiден қоршаған дүние заттары мен құбылыстарының қасиеттерiн, байланыс-тарын бейнелеу, екiншiден осының негiзiнде адам қылығы мен қызмет әрекетiн реттестiру.
Психиканы диалектика-материалистiк тұрғыдан қарастыру әрқандай iшкi жан-күйлiк құбылыстардың өзiмен өзi шектелмегенiн, шындықтан бөлiнбей, онымен түбегейлi әрi тығыз байланыста екенiн танытады. Диалектикалық материализм бағдарынан психоло-гиялық ғылыми бiлiмдердiң құрамы неден тұрады, яғни пәнi не? Бұл - ең алдымен психикалық өмiр деректерi. Мысалы, психикалық дүние дерегi ретiнде адамның тәжiрибе топтау қабiлетi - жад, естi қарастырайық. Есте болсын, ғылыми жантану психологиялық құбылысты тек суреттеп баяндаумен шектеле алмайды, оның мiндетi түсiндiру, яғни осы деректер мен
11
құбылыстарды басқаратын заңдарды ашып, олардың мәнiн айқындап беру. Əрқандай ғылым мақсаты зерттелетiн процестер мен құбылыстар бағынатын объектив заңдарды белгiлеу. Теориялық және эксперименталды зерттеулердiң бәрi нақ осы мақсатқа бағдарланған. Ғылыми танымның өзi құбылыстар арасындағы мәндi, қажеттi, тұрақты, қайталанып жүретiн байланыс, қатынастарды бiлуден келiп шығады. Мысалы, ес өзiнiң қызметтiк заңдылықтарына бағынады. Естiң түрлерi болатыны белгiлi. Жақсы есте қалдыру қайталуға тәуелдi екенiн бiлемiз, байланыссыз материалға қарағанда, жоспарланғаны жеңiл әрi тез еске түсетiнi мәлiм. Ғылымдағы күрделi мiндеттердiң бiрi - заңдылықты сипатқа ие байланыстар мен қатынастарды көре бiлу. Ғылымдық қатал талап объективтiк заңдарды ашып қана қоймастан, олардың әрекеттiк аймағы мен қолдану жағ-дайларын көрсете алу.
Сондықтан да психология зерттеулерiнiң объектiсi психологиялық деректер мен қатар психологиялық заң, заңдылықтар. Сонымен бiрге ескеретiн жәйт, заңдылық байла-ныстарды бiлу өздiгiнен заңдылықтарды iске асыратын нақты тетiктердi ашып бере алмайды. Осыдан психологияның мiндетi - психологиялық деректер мен заңдылықтарды аша отырып, психологиялық iс-әрекеттi қозғаушы механизмдердi де анықтап бiлу. Ал ендi сол ме- ханизмнiң қандайда да психологиялық процестi орындайтын нақты анатомия- физиологиялық аппаратты iске қосуына байланыстылығынан, ол механизмнiң табиғаты мен әрекетiн психология басқа ғылымдармен бiрлiкте зерттейдi. Қорытындыласақ, жантану ғылымы психология - психика деректерiн, заңдылықтарын және механизмдерiн зерттейтiн бiлiмдер саласы.
1.2 Қазіргі кезеңдегі психология және оның ғылымдар жүйесіндегі орны
Психологияның басқа ғылымдар жүйесiндегi орнын тануға орай психологиялық деректердiң басқа ғылымдарда пайдалану мүмкiндiктерiн және керiсiнше, психология олардың нәтижелерiн өзiне қалай қолданатынын жете түсiнуге болады. Əр түрлi тарихи дәуiрлердегi ғылымдар арасындағы психологияның орны жантаным бiлiмдерiнiң даму деңгейi мен сараптау схемасынан келiп шығады. Атап айту керек, қоғамның рухани даму тарихында бiрде бiр бiлiм саласы ғылымдар жүйесiндегi өз орнын психология сияқты жиi өзгертiп тұрған емес. Қазiргi күнде академик Б. М. Кедров ұсынған сарап әдiсi қабылданған. Бұл әдiс ғылымдар арасындағы мазмұндық жақындыққа орай көп тарапты байланыстарға негiзделген. Ұсынылған схема - шыңдарына жаратылыстану, әлеуметтiк және философиялық ғылымдар қонақтаған - үш бұрыш формасында. Ғылымдардың негiзгi тобының мұндай орналасуы олардың пәнi мен әдiстерiнiң психология пәнi мен әдiстерiне нақты жақындығынан. Зерттеу барысында қойылған мiндеттерге орай психология өз бағытын бұрыш
12
шыңдарының бiрiне бұрып отырады. Психологияның жалпы ғылыми бiлiмдер жүйесiндегi қызметi - зерттеу объектi адам болған барша ғылым салаларының жетiстiктерiн бiрiктiрiп, байланыстыру. Психологияның аталған ғылымдық үш бұрышпен байланысының мазмұндық сипаты қандай? Психологияның негiзгi мiндетi психикалық iс-әрекет заңдарын даму барысында зерттеп, тану. Осы заңдар арқылы объектив дүниенiң адам миында қалай бейнеленетiнi, осыған орай оның әрекеттерi қалай реттелетiнi, психикалық қызметтiң дамуы мен жеке адамның психикалық қасиеттерi қалай қалыптасқаны айқындалады. Психиканың объектив шындық бейнесi екенi белгiлi, сондықтан психологиялық зерттеулер ең алдымен психикалық құбылыстардың адамның объектив өмiр шарттары мен қызметiне тәуелдiлiгiн тануға бағытталуы тиiс. Сонымен бiрге, адамдардың әрқандай iс- әрекетi барлық уақытта адам өмiрiнiң объектив жағдайларымен байланысып қалмастан, оның субъектив мезеттерiмен де қатынаста болады. Ғылыми психология барша психикалық құбылыстардың (қаншама күрделi болмасын) материалдық негiзi бас миы қыртысындағы уақытша байланыстар жүйесi болатындығына арқа сүйей отырып, субъектив және объектив жағдайлардың өзара ықпалды болатынын шынайы заңдылықты дәлелдеуге негiздеп бере алады. Осы байланыстардың түзiлуi және олардың қызметтес болуынан психикалық құбылыстар адам iс-әрекетiне ықпал жасап, оны реттеп, бағыттайды, шындықты санада бейнелеуде адамға өз әсерiн тигiзедi. Сонымен, психикалық құбылыстардың адам өмiрi мен әрекетiнiң объектив жағдайларына тәуелдi заңдылықтарын аша отырып, психология осы әсерлердiң мидағыбейнелену механизмдерiн де айқындайды. Осыған орай, психология физиологиямен, дәлiрек айтсақ, жоғары жүйке қызметi физиологиясымен өте жақын байланыста болуы сөзсiз. Психологияның дербес ғылымға айналуында оның ХIХ ғ. басталған жаратылыстану ғылымдарымен бiрлiкте зерттелуi үлкен маңызға ие болды. Осы байланыстың нәтижесiнде психологияға экспериментальдық әдiс ендi. (Г. Фехнер), рефлекторлық теория ашылды (И. М. Сеченов, И. П. Павлов). Қазiргi заман психология проблемаларының зерттелуiне Ч. Дарвиннiң эволюциялық теориясы да үлкен ықпалын тигiзiп, тiршiлiк иелерiнiң құбылмалы орта жағдайларына икемделудегi психиканың рөлiн анықтауға, жоғары психикалық әрекет формаларының қарапайым түрлерден туындайтынын түсiнуге мүмкiндiк бердi. Психолог жеткiлiктi дәрежеде өсiмдiктер мен жануар-лар тiршiлiгiндегi ерекшелiктердi айыра бiлуi қажет. Əсiресе, бiртектi сулы ортада жасаған бiр жасушалылардың клеткалы өмiр тұрпатынан қоршаған ортада белсендi бағдар- бағыттылықты талап ететiн құрылықтағы тiршiлiк иесi - көп жасушалылардың күрделi өмiр формасына өтудегi өзгерiстерiн анықтап бiлген жөн. Жәндiктер дүниесi мен жоғары омыртқалылардың тiршiлiк принциптерi арасындағы айырма-шылықтарды да бiлгеннiң маңызы үлкен. Икемделудiң жалпы биологиялық принциптерiн бiлмей, жануарлар қылық- әрекеттерiнiң ерекше бiтiстерiн дәл түсiну мүмкiн емес, ал онсыз адамның күрделi формадағы психикалық әрекеттерiн ұғу
13
биологиялық тұғырынан айырылады. Сонымен бiрге естен шығармайтын жәйт, психология ғылымының пәндiк негiзiн құрайтын деректердi ешуақытта биологиялық дерек-термен баламаластыруға болмайды. Психология үшiн оның қоғамдық ғылымдармен бай-ланысы үлкен маңызға ие. Тарих, экономика, этнография, әлеуметтану, өнертану, заң және т.б. зерттеулерiндегi проблемалар әрдайым психологиямен тiкелей байланысты. Көп жағдайда адамдардың жеке және ұжымдық әрекеттерiнiң механизмi, әрекет, әдет, әлеуметтiк бағыт, тәртiп-талап стереотиптерiнiң қалыптасу заңдылықтары жөнiндегi бiлiм-дердi пайдаланбай, кәйiп, сезiм, психологиялық климатты танып бiлмей, жеке адамның ерекшелiктерi мен психологиялық қасиеттерiн, қабiлетiн, сезiмiн, мiнезiн, адам аралық қатынастарын зерттемей, әлеуметтiк процестер мен құбылыстардың мәнi толық ашылмайды, яғни, ықшамдап айтсақ, әлеуметтiк процестердi зерттеуде психологиялық факторды ескеру заңды қажеттiлiк. Психологиялық факторлар өздiгiнен әлеуметтiк процестердi бағыттай алмайды, керiсiнше, олардың өзiн осы қоғамдық процестердi талдау арқылы түсiну мүмкiн. Адамның психикалық iс- әрекеттерiнiң негiзгi формалары қоғамдық тарих шарттарына орай туындап, дәстүрлi объектив iс-әрекет жағдайында өрiсiн тауып, еңбекке, еңбек құралдары мен тiлдi қолдануға байланысты қалыптасады. Келтiрiлген пiкiрлер психологияның қоғамдық ғылымдармен болған байланысының маңыздылығын дәлелдеп тұр. Егер жануар қылық-әрекетiнiң қалыптасуы тiршiлiктiң биологиялық жағдайларына түбегейлi тәуелдi болса, адам қы- лығының қалыптасуы қоғамдық тарих шарттарымен ажы-рамас байланыста. Ең алдымен психикалық әрекет-қы-лықтық адамға тән ерекшелiктерiн зерттейтiн психология ғылымы қоғамның негiзгi заңдарын қорытушы әлеуметтiк ғылымдар деректерiнсiз бiр қадам да iлгерiлей алмайды. Адамның психикалық әрекетiне арқау болатын қоғамдық шарттарды зейiндiлiкпен көре бiлу психологияның берiк ғылыми тұғырға орнығуына мүмкiндiк бередi. Психологияның педагогикамен байланысына аса назар аударған жөн. Əлбетте, бұл сабақтастық бұрыннан да белгiлi, кезiнде К. Д. Ушинский: "Адамды жан-жақты тәрбиелеу үшiн оны жан-жақты зерттеу қажет", - деген едi. Бұл арада психологияның практикалық маңызы нақты көрiнiп тұр. Егер педагогика психологиялық құбылыстардың табиғаты жөнiндегi бiлiмдерге сүйенбесе, онда ол қара-дүрсiн педагогикалық кеңестер мен көрсетпелер жиынтығына айналып, шын мәнiнде ғылым болудан қалып, мұғалiмге ешқандай жәрдем бере алмайды. Педагогиканың барша салаларының (жалпы теория, дидактика, пән әдiстемесi, тәрбие теориясы) даму барысында психологиялық зерттеулердi қажет ететiн проблемалар туындап отырады. Психикалық процесс жүру заңдылықтарын; бiлiм, ептiлiк және дағдылардың қалыптасуын; адам қабiлеттерi мен мотивтерiн, оның психикалық дамуын тұтастай бiлу оқудың әр сатысындағы бiлiммазмұнын анықтау, оқу мен тәрбиенiң ең тиiмдi әдiстерiн нақтылау және т.б. сияқты өзектi педагогикалық проблемаларды шешуде келелi мағына-маңызға ие. Қазiргi кезеңде нарықтық қоғам оқушысын неге үйрету керек? Ғылым топтаған
14
асқар тау ақпарат қорынан мектеп үшiн нендей бiлiмдi және оны қалай алу керек? - дегендей мың сан проблема қордаланып тұр. Бұлардың бәрiне шешiм табу, адамның әр жас деңгейiндегi психикалық даму мүмкiндiктерiн және олардың жедел шемдерiн белгiлеу педагогикалық психологияның мiндетi.
Психологиялық мәліметтердің басқа ғылымдарда қолданылуы және,
керісінше, психология олардың нәтижелерін қаншалықты шамада қолдануға
құзырлы екені, психологияның ғылымдар жүйесінде алатын орнына
байланысты болады. Қандай да бір тарихи кезеңдегі ғылымдар жүйесіндегі
психологияның алатын орны психологиялық білімдердің даму деңгейін
өзінің жіктеу үлгісінің жалпы философиялық бағытын айқын көрсетті.
Қоғамның рухани дамуының тарихындағы білімнің ешбір саласы, ғылымдар
жүйесіндегі орнын, психология сияқты өзгерткен емес.
Қазіргі кезде академик Б.М.Кедров ұсынған сызықтық емес жіктеу
жалпыға ортақ болып саналады. Ол тақырыптары ұқсас ғылымдар
арасындағы байланыстардың жобаларының көптігін көрсетеді. Ұсынылған
үлгі -бұрыштары табиғи, әлеуметтік және философиялық ғылымдарды
білдіретін үш бұрыш пішінді. Бұлайша орналастыру ғылымның осы әрбір
негізгі топтарының әдісі мен пәнінің, қойылған міндетке байланысты үш
бұрыштың бір бұрышына бағытталған, психология пәні мен әдісіне жақын
екендігін көрсетеді.
Психологияның жалпы ғылыми білімдер жүйесіндегі негізгі қызметінің
мағынасы мынада: ғылыми білімнің басқа аумақтарындағы нәтижелерін
белгілі бір қатынаста талдай отырып, Б. Ф. Ломовтың айтуы бойынша
зерттеуінің объектісі адам болатын, барлық ғылыми пәндердің интеграторы
болып саналады. Белгілі психолог Б. Г. Ананьев психология адам туралы
мәліметтерді нақты-ғылыми білім деңгейінде талдауға ыңғайлы екенін
көрсете отырып, бұл мәселені толығымен өңдеді [3, 14 б].
Сонымен бірге адамдардың кез келген іс-әрекеті әрқашанда адам
өмірінің объективтік жағдайларына ғана емес, сондай-ақ олардың
субъективтік сәттерімен арақатынасына байланысты болады. Материалдық
психология субъективтік және объективтік жағдайлардың әрекеттестігіне
шынайы ғылыми негіз береді. Қандай күрделі болса да барлық психикалық
құбылыстардың материалдық негізінің қызметін бас миы қабыршығындағы
уақытша байланыстар жүйесі атқарады. Осы байланыстардың қалыптасуы
жэне қызмет жасауы салдарынан психикалық құбылыстар адамның іс-
әрекетіне ықпал етуі мүмкін - оның қылықтарын реттеп, бағыттайды,
адамның объективтік шындықты қабылдауына ықпалын тигізеді.
Сонымен, психикалық құбылыстардың адам өмірі мен іс-әрекетінің
объективтік жағдайларынан заңды тәуелділікте болатынын анықтай отырып,
психология осы эсерлердің бейнеленуінің физиологиялық механизмдерін де
ашуы керек. Психология физиологиямен, соның ішінде, жоғары жүйке
әрекетінің физиологиясымен тығыз байланысын сақтауы қажет.
Физиология ағзаның қызметін жүзеге асыратын механизмдерін, ал жоғары
15
жүйке әрекетінің физиологиясы ағзаның қоршаған ортамен "теңесуін"
қамтамасыз ететін жүйке жүйесі жұмысының механизмдерін қарастырады.
Осы үрдістегі қоздыру мен тежелудің негізіне жататын жүйке
талшығының жұмыс істеу заңдылықтарының, жүйке жүйесінің әр түрлі
"қабаттарының" және күрделі жүйке құрылымдарының атқаратын рөлдерін
оңай байқауға болады. Талдау мен жинақтауды жасауға, жүйке
байланыстарының түйісуіне себепші болатын бұл құрылымдар адамның
психикалық әрекеттерінің негізгі түрлерін зерттеуші психологқа, оларды
қарапайым сипаттаумен ғана шектеліп қоймай, әрекеттің бұл күрделі түрлері
қандай механизмдерге сүйенетінін, қандай аппараттар арқылы жүзеге
асырылып, жүйелерде білінетінін көрсетуі үшін қажет. Бірақ психология
ғылымының негіздерін меңгеру үшін физиологияны ғана білу жеткіліксіз
болады.
XIX ғасырдың екінші жартысынан басталған, психологияның жеке
ғылымға айналуына, оның табиғи біліммен бірлесуі себеп болды. Бұған
психологияға эксперименттік әдістің (Г. Фехнер) енгізілуін де жатқызуға
болады. Психологиялық ілімдердің табиғи-ғылыми теориясын рефлекторлық
құрайды (И.М. Сеченов, И.П. Павлов, сондай-ақ ірі физиологтардың
еңбектері: Л.А. Орбели, П.К. Анохин, К.М. Быков, Н.И. Красногорский, А.А.
Ухтомский, Н.А. Бернштейн, И.С.Бериташвили). Қазіргі кезеңдегі
психологияның негізгі мәселелерін өңдеуге Ч. Дарвиннің эволюциялық
идеялары үлкен ықпал етті. Олар тіршілік иесінің ортаның ауыспалы
жағдайына бейімделуі кезіндегі психиканың рөлін анықтауға, психикалық
әрекеттің төменгі түрден жоғары түрге көтерілуінің мағынасын түсіндіруге
мүмкіндік берді [4, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Психология пәнінен
Тақырыбы: Қазіргі замандағы психологияның даму жолдары
Астана, 2015
Тексерген:______________ Орындаған: ______________
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .
3
5 5
1 2
2 1 2 1 2 2 2 6
2 9
3 1
І. ПСИХОЛОГИЯНЫҢ ҚАЗІРГІ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ
ТҮСІНІК ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.
1.2
1.1 Психологияның даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қазіргі кезеңдегі психология және оның ғылымдар жүйесіндегі
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІ. ҚАЗІРГІ ЗАМАНДАҒЫ ПСИХОЛОГИЯНЫҢ ДАМУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Қазiргi заман психологиясының мiндеттерi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 2.2 Қазіргі заман психологиясының құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 2.3 Қазіргі замандағы психологияның даму жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2
Кіріспе
Бүгінгі таңдағы өркениетті отыз ел қатарына қосылуды мұрат тұтқан тәуелсіз Қазақстан Республикасының қоғамы болашақ түлектерді жедел өзгерісті дүниеде өмір сүруге дайындау қажеттігінен оқу-білімдену жүйесіне жаңа да күрделі талаптар қоюда. Ал мұндай дайындық балада әрқилы ғылыми салаларға тән біршама білім-біліктер жиынтығын қалыптастырумен ғана шектеліп қоймастан, оның бойында жоғары шығармашыл және икемшіл тұлғалық мүмкіндіктерді дамытуға бағытталған нақты істерді қамтуы тиіс. Соңғы жылдарда жалпы және орта білімді гуманизациялау мен гуманитаризациялау ниеті айқын әрі мақсатты бағыт ала бастады. Ал бұл ұлағатты мақсаттың тиімді іске асуы бала тәрбиесінің қайнар көзі бастауыш мек- тепке тәуелді болатыны айдан анық. Адамға табиғаттан беріл- ген ізгілікті мүмкіндіктердің 80% осы бастапқы оқу кезеңінде қалыптасатынын ғылым дәлелдеп отыр. Қазіргі таңда психологияның алдыңғы міндеттері қоғам дамуының бағдарламаларын анықтайды. Еңбек өнімінің дамуы, техника мен технологияның дамуына білім беру мен денсаулық сақтау жүйесін жақсарту, осының барлығы адамға қатысты мәселелерді ғылыми зерттеуді талап етеді. Жан-жақты дамыған тұлғаны қалыптастыру мемлекеттің ең басты міндеттердің бірі.
Қазіргі кезде Қазақстанның жан-жақты ғылым саласында дамуының басты себебі адам білімінің нәтижесі екенін көруге болады. Адам білімін жетілдіру барысында өзін-өзі дамытудың түрлі әдіс-тәсілдерін қолданады. Бүгінде эзотерика адамзат біле бермейтін құпия сақталған адам жаны мен тәнінің сырларын психологиялық тұрғыда ашқалы отыр. Мұндай көне ілімді меңгеру әсіресе психология мамандығында оқитын студенттерге өте қажетті әрі өзекті мәселе болып табылады. Өйткені адамның күш-қуаттарының көзі чакралар арқылы психолог адамның күй -жағдайын, өзін-өзі жетілдіруінің деңгейін анықтай алатын болса, адам тәнінен шығатын аура арқылы оның эмоционалды көңіл-күйін, денсаулығын, өзін тұлға ретінде қалыптастырған деңгейін білуге мүмкіндік алады.
Курстық жұмыстың өзектілігі: Психологияның аса маңызды мәселелерінің қандайы болмасын, басқа ғылымдармен байланыспай шешілуі мүмкін емес. Психиканың пайда болуы мен дамуын зерттеу үшін биология, генетика, антропология, білімдері мен әдістерін қолдану қажет; психофизиологиялық проблемаларды шешу үшін нейрофизиология, нейроанатомия, нейрохимия, меди- цина әдістерін тартуды талап етеді;
3
психикаға орай биологиялық және әлеуметтік жағдаяттар байланысы проблемасы әлеуметтік, биологиялық, психологиялық білімдердің басын қоспай мүлде шешілмейді. Осылайша, психологияның басқа ғылымдармен, ғылым салаларымен ара қатынас түрлерін шексіз жалғастыра беруге болады. Өз кезегінде, психологиялық зерттеулер нәтижесінде алынған деректер психологиямен сыбайлас пәндер үшін өте қажет.
Сондықтанда жан-жақтан келіп, жаңа әлеуметтік ортаға бейімделудегі студенттердің оқыту-тәрбиелеу процесін тиімді ұйымдастыру үшін, олардың қарым-қатынастағы зейіндерінің деңгейлерін анықтау өзекті мәселелердің бірі.
Осы заман психологиясы - басқа ғылымдармен тығыз байланысқан қарқынды даму жолына түскен адамзат білімдерінің елеулі аймағы. Сондықтан да, дамудағы құбылыс ретінде психология үздіксіз өзгерісте болады: жаңа ізденіс бағыттары, проблемалар туындап отырады, жаңа жобалар іске асып жатады, нәтижеде психологияның соны салалары ғылым қорына ене береді. Психология салаларының бәріне ортақ құбылыс - бұл пән біртектілігінің сақталуы: психология білімдерінің бәрі де психика деректерін, заңдылықтары мен тетіктерін жағдайға байланысты, іс- әрекет барысында, даму деңгейлеріне орайластырып, зерттеп отырады.
Курстық жұмыстың мақсаты: қазіргі замандағы психологияның даму жолдарын негіздеу.
Курстық жұмыстың міндеті:
-п
-
- қазiргi заман психологиясының мiндеттерiне тоқталу;
- қазіргі заман психологиясының құрылымын анықтау;
- қазіргі замандағы психологияның даму жолдарын негіздеу.
сихологияның даму тарихына то0талу:
қазіргі кезеңдегі психология және оның ғылымдар жүйесіндегі орны;
4
1 ПСИХОЛОГИЯНЫҢ ҚАЗІРГІ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ
ТҮСІНІК
1.1 Психология ғылымы және оның мiндеттерi
Талай ғасырлар бойы адам көптеген ғалымдар әулетiнiң зерттеу объектiсi болып келдi. Өз тарихы мен қалай пайда болғанын, биологиялық табиғатын, тiлi мен әдеттерiн танып бiлуге деген адамзат құштарлығының шегi болған емес. Ал осы таным жолында жантану ғылымының алатын орны аса ерекше. Адам болмысының табиғатына, оның саналы қоғам шеңберiнде өркендеуi мен қалыптасуына, төңiрегiндегi басқа адамдармен қарым- қатынасының ерекшелiктерiне деген психология дамуының негiзiнде жатқан қызықшылығу уақыт озуымен бiрге өрiстей түскен. Қазiргi кезеңде өндiрiс, ғылым, медицина, өнер, оқу, ойын және спорт салаларындағы бiрде-бiр iс- әрекет психологиялық заңдылықтарды түсiнiп, танып бiлмей тиiмдi орындалуы мүмкiн емес. Адамның даму заңдары мен оның болмысының жасампаздық мүмкiндiктерi жөнiндегi бiлiмдер жүйесi бүкiл қоғамның кемелденуi үшiн өте қажет. Адам әр түрлi ғылым тұрғысынан жан-жақты зерттелетiн объектi, ал ғылымдардың әрбiрi өзiне тән ерекше көкейкестi мәселелермен айналысады. Солардың iшiнде қоғамдық ғылымдар әлеуметтiк процестердi зерттеуде психологиялық факторларды айналып өтуi тiптi мүмкiн емес..
Адамның ішкі жан дүниесін, оның сырттай болмыспен өзара ықпалдастық байланыстарының жалпы заңдылықтарын зерттеумен арнайы ғылым - психология (грек.-psiche, logos-ғылым) айналысады.
Психологияның негізгі даму кезеңдеріне сәйкес оған берілген анықтамаларды қарастырайық.
1-кезең - психология жан жөніндегі ғылым. Психологияға мұндай анықтама бұдан екі мың жылдай бұрын берілген. Ежелгі адамзат жан бар деген ұғыммен өзіне түсініксіз барша өмір құбылыстарын дәйектеуге тырысқан.
II-кезең - психология сана жөніндегі ғылым. XVII-ғасырда жараты- лыстану ғылымдарының өркендеуімен пайда болды. Адам өзінің ойлау, сезу және ниеттеу қабілеттерін сана категориясымен баламаластырған. Ал сананы зерттеудің негізгі әдісі адамның өзін өзі бақылап (интроспекция), одан алған деректерін баяндау болған.
III-кезең - психология әрекет-қылық жөніндегі ғылым. XX ғасырда пайда болды. Психология бұл кезеңде өз міндетіне эксперимент жасап,
5
тікелей нақты көруге мүмкін болғандарды ғана, яғни адамның мінез әрекеттерін, қылық-қимылдарын, сыртқы әсерге жауап қозғалыстарын зерттеуге алды, бірақ оларға себепші болған мотивтерді ескеруді қажет деп білмеді.
IV-кезең - психология шынайы заңдылықтарды, психика көріністері мен тетіктерін зерттеуші ғылым ретінде танылды.
Психология - психиканың дамуы мен әрекетке келуі және оның көрінісінің жеке-дара типологиялық ерекшеліктері жөніндегі, сонымен бірге адамның қоршаған ортамен өзара ықпалдасты байланыстарының жалпы заңдылықтары туралы ғылым.
Психология пәні 1) іс-әрекет субъекті ретіндегі адам, 2) өзін өзі реттеуіне қажет тұлғаның жүйелі өз сапалары; 3) адам психикасының қалыптасуы мен әрекеттік қызметке келу заңдылықтары; 4) адамның болмысты бейнелеу қабілеттері және оны тануы; 5) соның нәтижесінде өзінің сырттай дүниемен өзара ықпалдасты байланыстарын реттей алуы.
Психология нысаны: психиканың пайда болуы мен оның дамуы; психикалық іс-әрекеттің нейрофизиологиялық негіздері; психиканың ең жоғары формасы - адам санасы; сырттай болмыстың ішкі жан дүниелікке ауысу заңдылықтары; адам психикасының әлеуметтік- тарихи жағдайларға тәуелділігі; психикалық әлем бейнелерінің қалыптасуы мен сол бейнелердің адамның сырттай тұрмыстық, тәжірибелік іс-әрекеттерінде көрініп, іске асуы; биологиялық және әлеуметтік жағдаяттардың адамның өзін өзі реттеуіндегі бірлігі; адам психикасының құрылымы; тұлғаның танымдық, еріктік және көңіл-күй үдерістері мен жеке-дара психологиялық ерекшеліктерінің бейнелеу-реттеушілік мәні; адамның әлеуметтік ортадағы қылық - әрекетінің психологиялық ерекшеліктері; адамның нақты іс-әрекет түрлерінің психологиясы.
Психологияның негізгі міндеттері:
- психикалық құбылыстарды сапалық тұрғыдан зерттеу;
- психикалық құбылыстардың қалыптасуы мен даму барысын талдау;
- психикалық құбылыстардың физиологиялық тетіктерін зерттеу;
- психологиялық білімдерді адам өмірі мен іс-әрекетіне жоспарлы
ендіруге жәрдем ету.
Психология зерттеулерінің міндеттері мен әдістері қоғамдық және
жаратылыстану ғылымдарының тоғысынан туындайды.
Психологияның негізгі әдіснамалық принциптері: 1) заттасқан
болмыстағы психикалық құбылыстардың себеп-салдарлылығын мойындау; 2) психикалық құбылыстарды танудың генетикалық бағытын ұстану және оларды даму үдерісінде зерттеу; 3) психика мен іс-әрекеттің ажыралмас бірлікте болатынын қолдау; 4) адам психикасын биологиялық және әлеуметтік жағдаяттардың бірлігін ескерумен зерттеп бару.
XX-ғасырдың соңына қарай психология адами ғылымдар жүйесінде өзекті пәнге айналды, ал оның қолданбалы салалары адамзат тіршілік
6
әрекеттерінің барша тарауларындағы тиімділіктің кепілі ретінде қолданылуда.
Жетістіктерінің соншалықты ауқымды болуынан психология ғылымы бұл күнде адам жөніндегі ғылымдар жүйесінің бірінші қатарларынан орын иелеуде.
Л. С. Рубинштейн "Жалпы психология негiздерi" (1940) атты еңбегiнде ''Психология зерттеуiндегi ерекше құбылыстар ауқымы анық көрiнiп тұр: олар бiздiң қабылдауымыз, сезiмiмiз, ойларымыз, ықлас- ниеттерiмiз бен тiлектерiмiз, т.б., яғни бiздiң өмiрiмiздiң iшкi мазмұнын құрап, бiздiң жан толғаныстарымыз үшiн денiмiзге ажырамастай болып сiңген құбылыстар жиыны'', - деген. Психологиялық дүниенiң бiрiншi ерекшелiгi әр тұлғаның (индивид) өз меншiк толғанысының болуы, ол түйсiк сезiмiнен ғана көрiнедi де, оның басқаша пайда болу жолы жоқ. Мысалы, қаншалықты әдемi, нәрлi суреттеп берсең де, соқыр дүние сұлулығын сезiнуi қиын; керең тiкелей қабылдамаған соң, ән-күй әуенiн танымайды; махаббат ләззатына өзi бөленбеген адамға ол жөнiндегi әңгiме-дастан да түкке де тұрмайды.
Психология ерекшелiктерiн танудың қиындығы олардың адам ақылына сиып болмайтын, қалыптан тыс, тылсым құбылыс болуында. Себебi, әрқандай нақты заттың өзi мен оның қабылданған кейпi бiр-бiрiнен ажыратылып тұратыны даусыз. Жан ерекше, тәннен бөлек жасайтын құбылыс деген нанымның санаға терең ұялауы бұған мысал бола алады. Алғашқы адамның өзi де адамдар мен жануарлардың өлетiнiн, адамның түс көретiнiн сезiп, бiлген. Осыған орай адам ұстамға келетiн тәннен және көрiнбейтiн жаннан бiрiнен-бiрi бөлiнбейтiн дербес екi бөлiктен тұрады деген сенiм туындады; яғни адам өлмейiнше, жан оның тәнiнде жасап, өлгеннен соң тәннен шығып кетедi-мыс. Ал адам ұйқыдағы кезде, жан оның тәнiнен уақытша ажырап, қандай да бiр басқа жерге ауысады. Осылайша, психикалық процестер, қасиеттер мен қалыптар ғылыми талдауға түсiп, зерттелгенге дейiн адамдар-дың бiрiнiң екiншiсi жөнiндегi қарапайым тұрмыстық психологияға тән пайымдаулары жинақтала бердi. Адам психика жөнiндегi кейбiр түсiнiктердi өз өмiр тәжiрибесi негiзiнде топтайды. Əлеуметтiк қатынастар мен еңбек барысында түсiнiсуге, бiрлiктi тұрмыс құруға, iс- әрекет арқылы адамды тануға қажет болудан жинақталған жай психологиялық пайымдаулар ғылыми психологияға дейiнгi бiлiмдер ауқымын құрады. Осы бiршама бiлiктер әр адамға қоршаған ортада жол тауып, өзге тұлғалармен қылық-әрекетiне орай қатынас жасауға көмегiн тигiздi. Бiрақ мұның бәрi тұтастай жүйеленбеген, тереңнен танылмаған, дәлелсiз. Оларды бiз күнделiктi тұрмыстық тәжiрибемiзден ғана үйренбестен, көркем әдебиеттен, халық ауыз әдебиетi үлгi-лерiнен(мақал-мәтел, ертек, әпсана) ұғып, түсiнiп келдiк. Қазiргi заман психология теориялары мен психология салаларының бастаулары нақ осы өмiр тәжiрибесi мен атадан ұрпаққа жеткен асыл рухани мұрадан келiп шығады. Психологияның жантану ғылымы ретiнде мәнi неде? Оның ғылыми пәнi не? Бұл сұрақтарға жауапты психология ғылымының тарихынан iздеп, психологияның әр даму
7
кезеңiне орай өзiнiң зерттеу пәнiне деген көзқарасының өзгерiп бара жатқанын байқаған жөн. Психология өте ежелгi де, өте жас та ғылым. Мың жылдық тарихының барына қарамастан, оның бар болашағы әлi алда.
Психологияның дербес ғылыми сала болып танылғанына ендi ғана жүз жылдан асып барады, ал ол шұғылданған психологиялық ой, проблемалар тарих тұңғиығында бастау алған пәлсапамен бiрге келе жатыр. ХIХ ғ. соңы - ХХ ғ. басында танымал ғалым Г. Эббингауз психология жөнiнде қысқа да дәл былай деген: Психология тарих алдында ұланғайыр, ал тарихы өте қысқа.
Психика зерттеулерiнiң тарихы деп отырғанымыз психология-ның фәлсападан бөлiнiп, жаратылыстану ғылымдарымен ұштасып, өзiнiң эксперименттiк зерттеулерiн ұйымдастыра бастаған дәуiрi. Бұл ХIХ ғ. кейiнгi ширегi болғанымен, психология бастаулары көз жетпес ғасырлар тереңiнде өрiс алды. Пән атының өзi де грек тiлiнен аударғанда психология - жан туралы ғылым (психо - "жан", логос - "ғылым") дегендi аңғартады. Кең тараған түсiнiктерге жүгiнсек, алғашқы психологиялық көзқарастар дiни ұғымдарға байланысты дүниеге келген. Шынында да, ғылым тарихы көрсеткенiндей, ежелгi грек философтарының алғашқы тұжырымдары адамды практикалық тану негiзiнде бастау бiлiмдерiн жинақтаған, жаңадан қалыптасып келе жатқан ғылыми ой-пiкiр бағыттарының жалпы дүние, соның iшiнде жан жөнiндегi дiни- мифологиялық көзқарастарға қарсы күресiнде дамуын тапты. Осыдан, жан жөнiндегi зерттеулер мен түсiнiктер психологияның пәндiк аймағының кемелденуiнде бiрiншi кезең болды да психология әуел бастан ''жан'' туралы ғылым деп танылды. Бiрақ бұл жанның не зат екенiне жауап табу оңайға соқпады. Əр тарихи дәуiрлерде ғалымдар бұл сөз мағынасын сан қилы түсiндiрдi. Психика мәнiне байланысты көзқарастардың қалыптасуы мен дамуы философияның өзектi мәселесiн - материя мен сана, заттық және рухани болмыстардың ара қатынасын шешуге тәуелдi болып келдi. Дәл осы мәселенiң шешiмi төңiрегiнде бiр-бiрiне тiкелей қарсы философия бағыттары - идеализм мен ма-териализм пайда болды.
Идеалистер психиканы болмыс бастауы, өз бетiнше жасайтын, материяға тәуелсiз, белгiсiз бiр зат деп қарастырды. Ал материалистiк танымда психика - туынды, материяға тәуелдi құбылыс. Идеалистiк бағыт өкiлдерi материяға қатысы жоқ ерекше рухани бастаманың барын мойындап, психиканың әрекетi тәнсiз, мәңгi жойылмас жанның көрiнiсi деп бiледi. Ал барша заттасқан дүние мен процестер, оларша, бiздiң түйсiгiмiз бен елестерiмiздiң нәтижесi. Идеализм бастауы адамдардың өз дене құрылымы мен қызметi жөнiнде дұрыс танымы болмаған, психикалық құбылыстарды адам дүниеге келуiмен тәнге енiп, оның өлуiмен ұшып кететiн жан және рух әрекетi деп ойлайтын заманда пайда болған. Жанды бастапқыда адамның әр түрлi мүшелерiнде жасайтын ерекше бiр жұқа зат не тiршiлiк иесi деп бiлген. Дiннiң пайда болуымен жан "о дүниемен" байланысты, көрiнбейтiн әрi мәңгi жасайтын, тәннiң өзгеше бiр екiншi баламасы - рухтық зат деп танылды. Бар әлемнiң бастаушысы идея, рух, сана, ал материя осылардан туындайды деп есептеген әртүрлi идеалистiк бағыттар қанат жайды. Адам психикасы -
8
рухани өмiрдiң көрiнiсi, сондықтан ол материалдық дүние заңдылықтарына бағынбайды деп санаған идеализм мен дiни догматтар адам жан дүниесiн материалистiк тұрғыдан түсiндiруге ұмтылған ғылыми ой- пiкiрлердi көп ғасыр кейiнге ысырып тастады. Жан жөнiндегi танымдар қандай құбылыс - өзгерiс-терге енгенiмен өмiрлiк iс- әрекеттiң қозғаушы күшi - жан деген тұжырымға ешбiр шүбә келтiре алмады. Тек ХҮIII ғ. психология бiлiмiнiң дамуында Рене Декарт жаңа дәуiр есiгiн ашты. Ол адамның iшкi мүшелерi ғана емес, тiптi дене әрекетiнiң де жанға ешқандай қатысы болмайтыны жөнiнде пiкiр айтып, дәлелдедi. Бұл жантану ғылымының кейiнгi желiсiне үлкен ықпал жасады. Декарт ғылымға екi түсiнiктi - рефлекс және сананы бiрдей енгiздi. Бiрақ ол өзтағылымында жан мен тәндi бiр-бiрiне қарсы қойды, өзара тәуелсiз екi болмыс материя және рух жасайтынын уағыздады. Сондықтан да психология тарихында бұл Декарт тағылымы "дуализм" (екi тарапты) атауын алды. Дуалистер көзқарасында, психикалық табиғат ми қызметiнiң өнiмi емес, мидан тыс, оған тәуелсiз, өз бетiнше жасайтын құбылыс екенi түсiндiрiлдi. Бұл бағыт ғылымда объективтi идеализм деп аталды. Дуалистiк тағлиматты арқау етiп ХIХ ғ. психология-сында психофизиологиялық параллелизм атанған идеалистiк бағыт кең өрiс алды. Бұл бағыттың мәнi: психика және тән қатар, бiрақ өзара тәуелсiз жасайды. Мұндай идеалистiк көзқарасты дәрiптеушiлер Вундт, Эббингауз, Спенсер, Рибо, Джемс, т.б. Шамамен осы дәуiрде психология денi жөнiнде жаңа түсiнiктер қылаң бере бастады. Ойлау, сезу, қалау қабiлеттерiне сана атауы берiлiп, психика санамен бала- маластырылды. Осыдан жан психологиясы орнына сана психологиясы жүзеге келдi. Бiрақ сана көп уақытқа дейiн басқа табиғи процестердiң бәрiнен оқшауланған ерекше құбылыс ретiнде қаралды. Ендi саналық өмiр Алла жаратқан ақыл көрiнiсi немесе сананы құраған қарапайым элементтерi бар субьективтiк сезiм нәтижесi деп есептелдi. Бiрақ идеалистiк бағыттағылардың бәрiн бiрiктiрген жалпы пiкiр: психикалық болмыс - бұл ғылыми талдауға келмейтiн, себебiн түсiндiру мүмкiн емес, тек қана өзiндiк бақылаумен танылатын субъектив дүние екендiгi. Мұндай түсiнiк кең етек алып, ал бұл бағыттағы идеализм интроспекттiк (өзiн-өзi бақылау) сана тағылымы атын алды. Осыдан сана өзiмен өзi шектелiп, психика объектив болмыс пен субъектiнiң өзiнен де толығымен ара байланысын үздi.
ХIХ ғ. екiншi жартысында дербес ғылымға айналған психологияның дамуы өз алдына әртүрлi мақсаттарды белгiлеп, әртүрлi зерттеу тәсiлдерiн қолданған, бiр-бiрiн ауыстырып отырған теориялар таласында жүрiп отырды. ХIХ ғ. аяғындағы барша теориялар, ХХ ғасырдағы бiршама тағылымдар сананың осы интроспектiк психологиясы шеңберiнде зерттелдi. Бұл теориялар бойынша психологиялық зерттеулердiң бәрi қоршаған орта мен адам iс-әрекетiне байланыссыз жан толғаныстары мен көрiнiстерiне негiзделдi. Ал сана мен ми арасындағы қатынас бұл теорияларда дуализм бағытында шешiмiн тапты. Интроспекттiк психология аймағындағы теориялар-дың бiр-бiрiнен айырмашылығы сананы құрылымы, мазмұны және
9
белсендiлiк дәрежесiне қарай әрқилы сипаттаудан болды, яғни бiр сипаттама жетекшi деп есептелiндi.
Осы тұрғыдан сана психологиясы өз зерттеулерiн 5 бағытта алып барды: :: саналық элементтер теориясы (В. Вундт, Э. Титченер); :: саналық әрекеттер психологиясы (Ф. Брентано); :: саналық ағым (сел) теориясы (У. Джемс); :: дербес құрылым психологиясы (гештальтпсихология); :: суреттеме психологиясы (Дильтей). Бұл теориялардың бәрiне ортақ түсiнiк: қоршаған дүниемен белсендi қатынастағы адам орнына сана қойылып, оның бар iс- әрекетi сана белсендiлiгi деп танылды. Психологияда эксперименттiк әдiстiң орнығуына қарамастан, бұл дәуiрде аталған теориялардың бәрiне тән ерекшелiк - психикалық құбылыстардың мәнiн түсiндiру емес, тек қана суреттеп нақтылау. 1879 ж. Вундт Лейпцигте алғашқы эксперименталды зертхана ұйымдастырды. Сана психологиясына эксперимент қою мүмкiндiгi ашылды: зерттеушi белгiлi жағдайлар жасап, онда психикалық процестердiң өтуiн бақылап отырды. Бiрақ бұл бақылаулардың ерекшелiгi адам өзiнiң iшкi жан-күйiн, сезiмiн, ой толғанысын өзi бақылайды, осыдан мұндай зерттеуде интроспектiк аталған әдiс қолданылды. ХХ ғ. екiншi он жылдығында психологияның және бiр бағыты пайда болып, оның өкiлдерi психологияның жаңа пәнiн жариялады: ол психика да емес, сана да емес, ал сырттай бақыланатын, негiзiнен адам қозғалысының жиынтығы - әрекет-қылық едi. Бұл бағыт "бихевиоризм" (ағылш. behaviour-қылық) аталып, психология пәнi жөнiндегi түсiнiктер дамуының үшiншi кезеңiн қалады. Бихевиоризмнiң iрге тасын қалаушы Дж. Уотсон психологияның мiндетiн қоршаған ортаға бейiмделушi тiршiлiк иесiнiң қылық- әрекетiн зерттеу деп бiлдi. Тек бiр онжылдықтың өзiнде-ақ бихевиоризм бүкiл дүниеге тарап, психология ғылымының ықпалды бағыттарының бiрiне айналды. Сонымен, психология өз даму жолында бастапқыда - жан туралы ғылым, кейiн жансыз ғылым, ақырында санасыз ғылымға айналды. Əрине, қылық-әрекеттi бақылаумен объективтiк деректердi зерттей аламыз, бiрақ мұндай объективтiк жалған, себебi бiздiң әрқандай әрекет-қылығымыздың астарында өзiмiздiң ой, сезiм, ниеттерiмiз жатыр. Сондықтан осы ой, сезiм, ынта-ықыласты бiлмейiнше, әрекет-қылықты тану мүмкiн емес. Психология пәнiн нақтылауда болған дағдарыстар себебi аталған теориялардың негiзге алған әдiснамалық тұжырымдарында болып отыр. Атап айтсақ, саналық психо- логия болмыс пен сананың, объективтiк дүние мен субъек-тивтiк болмыстың ара қатынасын идеалистiк тұрғыдан шештi. Диалектикалық материализм тұрғысынан материя алғашқы, ал сана екiншi, одан туындаушы, яғни объектив дүниенiң мидағы бейнесi. Осы түсiнiкке орай материалдық болмыс (заттар, дүние құбылыстары) пен идеалдық (заттық дүниенiң сезiм, ой т.б. түрiнде бейнеленуi) бiр-бiрiне тiкелей қарама-қарсы. Бiрақ бұл қайшылық салыстырмалы сипатта, себебi түйсiк, ой, сезiмдер т.б. материалдық органның мидың әрекетi, сыртқы тiтiркендiру энергияларының сана өмiрiне айналуының нәтижесi. Психика, сана ми қызметiнен ажырауы мүмкiн емес, олардың басқа жасау тәсiлi жоқ. Материя, психика және сананы бұлайша
10
түсiну диалектикалық материализмнiң дүние заттығы жөнiндегi ережесiмен түбегейлi сай болып тұр. Əлемде әр түрлi қасиеттерге ие, мәңгi қозғалыста болып, мәңгi жасаушы материядан басқа ешқандай бастау болуы мүмкiн емес. Материяның қозғалысы бұл тек орын ауыстыру емес, оның қалаған өзгерiмi, құбылуы, бiр күйден екiншi күйге түсуi. Материяның дамуы - бұл оның қарапайым формадан жоғары формаға жетiлуi, қарапайым қозғалыстан жоғары қозғалысқа өтуi. Алғашқыда тек органикалық емес материя, өлi табиғат болды. Дамудың белгiлi бiр сатысында, өзiнiң ұзаққа созылған эволоциясының нәтижесiнде материя органикалық қасиеттерге ие болды, материя қозғалысының жаңа формасы мен жаңа қасиетi өмiр, табиғат жиынтығына ендi. Табиғаттың даму процесiнде өсiмдiктер, жануарлар, келе- келе материяның ең жоғары туындысы санаға ие адам пайда болды. Ғылыми психология тiрек еткен диалектикалық материализм категориялары жүйесiнде бейнелеу теориясы басты маңызға ие. Себебi осы категорияға орай психиканың жалпылама және мәндi сипаты ашылады: әрқандай пси-хикалық құбылыстар объектив шындықтың субъектив бейнеленуiнiң түрлi формалары мен деңгейлерiн көрсетедi. Бейнелеу теориясы психология ғылымының мәнiн анықтауда, оның әдiстерiн таңдауда, деректер, түсiнiктер, тұжырымдар тобынан қажеттiсiн ажыратуда жалпы әдiснамалық бағдар рөлiн атқарады.
Психикалық құбылыстың органикалық материя қасиетi ретiнде сапалық ерекшелiгi неде? Барша материя бейнелеу қасиетiне ие. Психика - материя қасиетi, мидың қызметi болумен психика дамуының алғы шарты бейнелеудiң ерекше формасы. Психика материяның даму желiсiнде, оның бiр қозғалыс формасынан екiншiсiне өзгерiп барады. Биологиялық эволоция барысында заңдылықты пайда болып, психика сол эволюцияның маңызды фактор бiрлiгiне айналады. Бейнелеу қасиетi негiзiнде организмнiң қоршаған ортамен кең салалы және сан алуан байланыстары түзiледi. Сыртқы, заттасқан дүние болмайынша, тiршiлiк ие-сiнiң iшкi психикалық өмiрi болуы мүмкiн емес, яғни сана, психика өзiнен тыс және тәуелсiз жасайтын танымды бол- мыстың бейнесi. Егер де осы қоршаған объектив шындық болмаса, санадағы оның бейнесi жөнiнде әңгiме қозғау қажетсiз. Əрқандай психикалық акт нақты болмыстың бiр бөлшегi әрi оның бейнесi болып табылады. Сонымен, психиканың қызметi, бiрiншiден қоршаған дүние заттары мен құбылыстарының қасиеттерiн, байланыс-тарын бейнелеу, екiншiден осының негiзiнде адам қылығы мен қызмет әрекетiн реттестiру.
Психиканы диалектика-материалистiк тұрғыдан қарастыру әрқандай iшкi жан-күйлiк құбылыстардың өзiмен өзi шектелмегенiн, шындықтан бөлiнбей, онымен түбегейлi әрi тығыз байланыста екенiн танытады. Диалектикалық материализм бағдарынан психоло-гиялық ғылыми бiлiмдердiң құрамы неден тұрады, яғни пәнi не? Бұл - ең алдымен психикалық өмiр деректерi. Мысалы, психикалық дүние дерегi ретiнде адамның тәжiрибе топтау қабiлетi - жад, естi қарастырайық. Есте болсын, ғылыми жантану психологиялық құбылысты тек суреттеп баяндаумен шектеле алмайды, оның мiндетi түсiндiру, яғни осы деректер мен
11
құбылыстарды басқаратын заңдарды ашып, олардың мәнiн айқындап беру. Əрқандай ғылым мақсаты зерттелетiн процестер мен құбылыстар бағынатын объектив заңдарды белгiлеу. Теориялық және эксперименталды зерттеулердiң бәрi нақ осы мақсатқа бағдарланған. Ғылыми танымның өзi құбылыстар арасындағы мәндi, қажеттi, тұрақты, қайталанып жүретiн байланыс, қатынастарды бiлуден келiп шығады. Мысалы, ес өзiнiң қызметтiк заңдылықтарына бағынады. Естiң түрлерi болатыны белгiлi. Жақсы есте қалдыру қайталуға тәуелдi екенiн бiлемiз, байланыссыз материалға қарағанда, жоспарланғаны жеңiл әрi тез еске түсетiнi мәлiм. Ғылымдағы күрделi мiндеттердiң бiрi - заңдылықты сипатқа ие байланыстар мен қатынастарды көре бiлу. Ғылымдық қатал талап объективтiк заңдарды ашып қана қоймастан, олардың әрекеттiк аймағы мен қолдану жағ-дайларын көрсете алу.
Сондықтан да психология зерттеулерiнiң объектiсi психологиялық деректер мен қатар психологиялық заң, заңдылықтар. Сонымен бiрге ескеретiн жәйт, заңдылық байла-ныстарды бiлу өздiгiнен заңдылықтарды iске асыратын нақты тетiктердi ашып бере алмайды. Осыдан психологияның мiндетi - психологиялық деректер мен заңдылықтарды аша отырып, психологиялық iс-әрекеттi қозғаушы механизмдердi де анықтап бiлу. Ал ендi сол ме- ханизмнiң қандайда да психологиялық процестi орындайтын нақты анатомия- физиологиялық аппаратты iске қосуына байланыстылығынан, ол механизмнiң табиғаты мен әрекетiн психология басқа ғылымдармен бiрлiкте зерттейдi. Қорытындыласақ, жантану ғылымы психология - психика деректерiн, заңдылықтарын және механизмдерiн зерттейтiн бiлiмдер саласы.
1.2 Қазіргі кезеңдегі психология және оның ғылымдар жүйесіндегі орны
Психологияның басқа ғылымдар жүйесiндегi орнын тануға орай психологиялық деректердiң басқа ғылымдарда пайдалану мүмкiндiктерiн және керiсiнше, психология олардың нәтижелерiн өзiне қалай қолданатынын жете түсiнуге болады. Əр түрлi тарихи дәуiрлердегi ғылымдар арасындағы психологияның орны жантаным бiлiмдерiнiң даму деңгейi мен сараптау схемасынан келiп шығады. Атап айту керек, қоғамның рухани даму тарихында бiрде бiр бiлiм саласы ғылымдар жүйесiндегi өз орнын психология сияқты жиi өзгертiп тұрған емес. Қазiргi күнде академик Б. М. Кедров ұсынған сарап әдiсi қабылданған. Бұл әдiс ғылымдар арасындағы мазмұндық жақындыққа орай көп тарапты байланыстарға негiзделген. Ұсынылған схема - шыңдарына жаратылыстану, әлеуметтiк және философиялық ғылымдар қонақтаған - үш бұрыш формасында. Ғылымдардың негiзгi тобының мұндай орналасуы олардың пәнi мен әдiстерiнiң психология пәнi мен әдiстерiне нақты жақындығынан. Зерттеу барысында қойылған мiндеттерге орай психология өз бағытын бұрыш
12
шыңдарының бiрiне бұрып отырады. Психологияның жалпы ғылыми бiлiмдер жүйесiндегi қызметi - зерттеу объектi адам болған барша ғылым салаларының жетiстiктерiн бiрiктiрiп, байланыстыру. Психологияның аталған ғылымдық үш бұрышпен байланысының мазмұндық сипаты қандай? Психологияның негiзгi мiндетi психикалық iс-әрекет заңдарын даму барысында зерттеп, тану. Осы заңдар арқылы объектив дүниенiң адам миында қалай бейнеленетiнi, осыған орай оның әрекеттерi қалай реттелетiнi, психикалық қызметтiң дамуы мен жеке адамның психикалық қасиеттерi қалай қалыптасқаны айқындалады. Психиканың объектив шындық бейнесi екенi белгiлi, сондықтан психологиялық зерттеулер ең алдымен психикалық құбылыстардың адамның объектив өмiр шарттары мен қызметiне тәуелдiлiгiн тануға бағытталуы тиiс. Сонымен бiрге, адамдардың әрқандай iс- әрекетi барлық уақытта адам өмiрiнiң объектив жағдайларымен байланысып қалмастан, оның субъектив мезеттерiмен де қатынаста болады. Ғылыми психология барша психикалық құбылыстардың (қаншама күрделi болмасын) материалдық негiзi бас миы қыртысындағы уақытша байланыстар жүйесi болатындығына арқа сүйей отырып, субъектив және объектив жағдайлардың өзара ықпалды болатынын шынайы заңдылықты дәлелдеуге негiздеп бере алады. Осы байланыстардың түзiлуi және олардың қызметтес болуынан психикалық құбылыстар адам iс-әрекетiне ықпал жасап, оны реттеп, бағыттайды, шындықты санада бейнелеуде адамға өз әсерiн тигiзедi. Сонымен, психикалық құбылыстардың адам өмiрi мен әрекетiнiң объектив жағдайларына тәуелдi заңдылықтарын аша отырып, психология осы әсерлердiң мидағыбейнелену механизмдерiн де айқындайды. Осыған орай, психология физиологиямен, дәлiрек айтсақ, жоғары жүйке қызметi физиологиясымен өте жақын байланыста болуы сөзсiз. Психологияның дербес ғылымға айналуында оның ХIХ ғ. басталған жаратылыстану ғылымдарымен бiрлiкте зерттелуi үлкен маңызға ие болды. Осы байланыстың нәтижесiнде психологияға экспериментальдық әдiс ендi. (Г. Фехнер), рефлекторлық теория ашылды (И. М. Сеченов, И. П. Павлов). Қазiргi заман психология проблемаларының зерттелуiне Ч. Дарвиннiң эволюциялық теориясы да үлкен ықпалын тигiзiп, тiршiлiк иелерiнiң құбылмалы орта жағдайларына икемделудегi психиканың рөлiн анықтауға, жоғары психикалық әрекет формаларының қарапайым түрлерден туындайтынын түсiнуге мүмкiндiк бердi. Психолог жеткiлiктi дәрежеде өсiмдiктер мен жануар-лар тiршiлiгiндегi ерекшелiктердi айыра бiлуi қажет. Əсiресе, бiртектi сулы ортада жасаған бiр жасушалылардың клеткалы өмiр тұрпатынан қоршаған ортада белсендi бағдар- бағыттылықты талап ететiн құрылықтағы тiршiлiк иесi - көп жасушалылардың күрделi өмiр формасына өтудегi өзгерiстерiн анықтап бiлген жөн. Жәндiктер дүниесi мен жоғары омыртқалылардың тiршiлiк принциптерi арасындағы айырма-шылықтарды да бiлгеннiң маңызы үлкен. Икемделудiң жалпы биологиялық принциптерiн бiлмей, жануарлар қылық- әрекеттерiнiң ерекше бiтiстерiн дәл түсiну мүмкiн емес, ал онсыз адамның күрделi формадағы психикалық әрекеттерiн ұғу
13
биологиялық тұғырынан айырылады. Сонымен бiрге естен шығармайтын жәйт, психология ғылымының пәндiк негiзiн құрайтын деректердi ешуақытта биологиялық дерек-термен баламаластыруға болмайды. Психология үшiн оның қоғамдық ғылымдармен бай-ланысы үлкен маңызға ие. Тарих, экономика, этнография, әлеуметтану, өнертану, заң және т.б. зерттеулерiндегi проблемалар әрдайым психологиямен тiкелей байланысты. Көп жағдайда адамдардың жеке және ұжымдық әрекеттерiнiң механизмi, әрекет, әдет, әлеуметтiк бағыт, тәртiп-талап стереотиптерiнiң қалыптасу заңдылықтары жөнiндегi бiлiм-дердi пайдаланбай, кәйiп, сезiм, психологиялық климатты танып бiлмей, жеке адамның ерекшелiктерi мен психологиялық қасиеттерiн, қабiлетiн, сезiмiн, мiнезiн, адам аралық қатынастарын зерттемей, әлеуметтiк процестер мен құбылыстардың мәнi толық ашылмайды, яғни, ықшамдап айтсақ, әлеуметтiк процестердi зерттеуде психологиялық факторды ескеру заңды қажеттiлiк. Психологиялық факторлар өздiгiнен әлеуметтiк процестердi бағыттай алмайды, керiсiнше, олардың өзiн осы қоғамдық процестердi талдау арқылы түсiну мүмкiн. Адамның психикалық iс- әрекеттерiнiң негiзгi формалары қоғамдық тарих шарттарына орай туындап, дәстүрлi объектив iс-әрекет жағдайында өрiсiн тауып, еңбекке, еңбек құралдары мен тiлдi қолдануға байланысты қалыптасады. Келтiрiлген пiкiрлер психологияның қоғамдық ғылымдармен болған байланысының маңыздылығын дәлелдеп тұр. Егер жануар қылық-әрекетiнiң қалыптасуы тiршiлiктiң биологиялық жағдайларына түбегейлi тәуелдi болса, адам қы- лығының қалыптасуы қоғамдық тарих шарттарымен ажы-рамас байланыста. Ең алдымен психикалық әрекет-қы-лықтық адамға тән ерекшелiктерiн зерттейтiн психология ғылымы қоғамның негiзгi заңдарын қорытушы әлеуметтiк ғылымдар деректерiнсiз бiр қадам да iлгерiлей алмайды. Адамның психикалық әрекетiне арқау болатын қоғамдық шарттарды зейiндiлiкпен көре бiлу психологияның берiк ғылыми тұғырға орнығуына мүмкiндiк бередi. Психологияның педагогикамен байланысына аса назар аударған жөн. Əлбетте, бұл сабақтастық бұрыннан да белгiлi, кезiнде К. Д. Ушинский: "Адамды жан-жақты тәрбиелеу үшiн оны жан-жақты зерттеу қажет", - деген едi. Бұл арада психологияның практикалық маңызы нақты көрiнiп тұр. Егер педагогика психологиялық құбылыстардың табиғаты жөнiндегi бiлiмдерге сүйенбесе, онда ол қара-дүрсiн педагогикалық кеңестер мен көрсетпелер жиынтығына айналып, шын мәнiнде ғылым болудан қалып, мұғалiмге ешқандай жәрдем бере алмайды. Педагогиканың барша салаларының (жалпы теория, дидактика, пән әдiстемесi, тәрбие теориясы) даму барысында психологиялық зерттеулердi қажет ететiн проблемалар туындап отырады. Психикалық процесс жүру заңдылықтарын; бiлiм, ептiлiк және дағдылардың қалыптасуын; адам қабiлеттерi мен мотивтерiн, оның психикалық дамуын тұтастай бiлу оқудың әр сатысындағы бiлiммазмұнын анықтау, оқу мен тәрбиенiң ең тиiмдi әдiстерiн нақтылау және т.б. сияқты өзектi педагогикалық проблемаларды шешуде келелi мағына-маңызға ие. Қазiргi кезеңде нарықтық қоғам оқушысын неге үйрету керек? Ғылым топтаған
14
асқар тау ақпарат қорынан мектеп үшiн нендей бiлiмдi және оны қалай алу керек? - дегендей мың сан проблема қордаланып тұр. Бұлардың бәрiне шешiм табу, адамның әр жас деңгейiндегi психикалық даму мүмкiндiктерiн және олардың жедел шемдерiн белгiлеу педагогикалық психологияның мiндетi.
Психологиялық мәліметтердің басқа ғылымдарда қолданылуы және,
керісінше, психология олардың нәтижелерін қаншалықты шамада қолдануға
құзырлы екені, психологияның ғылымдар жүйесінде алатын орнына
байланысты болады. Қандай да бір тарихи кезеңдегі ғылымдар жүйесіндегі
психологияның алатын орны психологиялық білімдердің даму деңгейін
өзінің жіктеу үлгісінің жалпы философиялық бағытын айқын көрсетті.
Қоғамның рухани дамуының тарихындағы білімнің ешбір саласы, ғылымдар
жүйесіндегі орнын, психология сияқты өзгерткен емес.
Қазіргі кезде академик Б.М.Кедров ұсынған сызықтық емес жіктеу
жалпыға ортақ болып саналады. Ол тақырыптары ұқсас ғылымдар
арасындағы байланыстардың жобаларының көптігін көрсетеді. Ұсынылған
үлгі -бұрыштары табиғи, әлеуметтік және философиялық ғылымдарды
білдіретін үш бұрыш пішінді. Бұлайша орналастыру ғылымның осы әрбір
негізгі топтарының әдісі мен пәнінің, қойылған міндетке байланысты үш
бұрыштың бір бұрышына бағытталған, психология пәні мен әдісіне жақын
екендігін көрсетеді.
Психологияның жалпы ғылыми білімдер жүйесіндегі негізгі қызметінің
мағынасы мынада: ғылыми білімнің басқа аумақтарындағы нәтижелерін
белгілі бір қатынаста талдай отырып, Б. Ф. Ломовтың айтуы бойынша
зерттеуінің объектісі адам болатын, барлық ғылыми пәндердің интеграторы
болып саналады. Белгілі психолог Б. Г. Ананьев психология адам туралы
мәліметтерді нақты-ғылыми білім деңгейінде талдауға ыңғайлы екенін
көрсете отырып, бұл мәселені толығымен өңдеді [3, 14 б].
Сонымен бірге адамдардың кез келген іс-әрекеті әрқашанда адам
өмірінің объективтік жағдайларына ғана емес, сондай-ақ олардың
субъективтік сәттерімен арақатынасына байланысты болады. Материалдық
психология субъективтік және объективтік жағдайлардың әрекеттестігіне
шынайы ғылыми негіз береді. Қандай күрделі болса да барлық психикалық
құбылыстардың материалдық негізінің қызметін бас миы қабыршығындағы
уақытша байланыстар жүйесі атқарады. Осы байланыстардың қалыптасуы
жэне қызмет жасауы салдарынан психикалық құбылыстар адамның іс-
әрекетіне ықпал етуі мүмкін - оның қылықтарын реттеп, бағыттайды,
адамның объективтік шындықты қабылдауына ықпалын тигізеді.
Сонымен, психикалық құбылыстардың адам өмірі мен іс-әрекетінің
объективтік жағдайларынан заңды тәуелділікте болатынын анықтай отырып,
психология осы эсерлердің бейнеленуінің физиологиялық механизмдерін де
ашуы керек. Психология физиологиямен, соның ішінде, жоғары жүйке
әрекетінің физиологиясымен тығыз байланысын сақтауы қажет.
Физиология ағзаның қызметін жүзеге асыратын механизмдерін, ал жоғары
15
жүйке әрекетінің физиологиясы ағзаның қоршаған ортамен "теңесуін"
қамтамасыз ететін жүйке жүйесі жұмысының механизмдерін қарастырады.
Осы үрдістегі қоздыру мен тежелудің негізіне жататын жүйке
талшығының жұмыс істеу заңдылықтарының, жүйке жүйесінің әр түрлі
"қабаттарының" және күрделі жүйке құрылымдарының атқаратын рөлдерін
оңай байқауға болады. Талдау мен жинақтауды жасауға, жүйке
байланыстарының түйісуіне себепші болатын бұл құрылымдар адамның
психикалық әрекеттерінің негізгі түрлерін зерттеуші психологқа, оларды
қарапайым сипаттаумен ғана шектеліп қоймай, әрекеттің бұл күрделі түрлері
қандай механизмдерге сүйенетінін, қандай аппараттар арқылы жүзеге
асырылып, жүйелерде білінетінін көрсетуі үшін қажет. Бірақ психология
ғылымының негіздерін меңгеру үшін физиологияны ғана білу жеткіліксіз
болады.
XIX ғасырдың екінші жартысынан басталған, психологияның жеке
ғылымға айналуына, оның табиғи біліммен бірлесуі себеп болды. Бұған
психологияға эксперименттік әдістің (Г. Фехнер) енгізілуін де жатқызуға
болады. Психологиялық ілімдердің табиғи-ғылыми теориясын рефлекторлық
құрайды (И.М. Сеченов, И.П. Павлов, сондай-ақ ірі физиологтардың
еңбектері: Л.А. Орбели, П.К. Анохин, К.М. Быков, Н.И. Красногорский, А.А.
Ухтомский, Н.А. Бернштейн, И.С.Бериташвили). Қазіргі кезеңдегі
психологияның негізгі мәселелерін өңдеуге Ч. Дарвиннің эволюциялық
идеялары үлкен ықпал етті. Олар тіршілік иесінің ортаның ауыспалы
жағдайына бейімделуі кезіндегі психиканың рөлін анықтауға, психикалық
әрекеттің төменгі түрден жоғары түрге көтерілуінің мағынасын түсіндіруге
мүмкіндік берді [4, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz