Азоттың оттекті қосылыстары

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Х. Досмұхамедов атындағы Атырау университеті

Жаратылыстану және ауылшаруашылық ғылымдар факультеті

Химия және химиялық технологиялар кафедрасы

«Қорғауға жіберілді»

«Химия және химиялық технология» кафедрасының меңгерушісі х. ғ. к.

Сатенов К. Г.

2021 ж.

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: «VА және VВ топ элементтерінің ұқсас қасиеттері және парамагнетизмі»

5В011200 - Химия мамандығы бойынша

Орындаған: Салық А. Б.

Ғылыми жетекшіcі: х. ғ. д., профессор

Насиров Р.

Норма - бақылау:

Атырау, 2021

Факультет: Жаратылыстану және ауылшаруашылық ғылымдары

Мамандық: 5В011200 - химия

Кафедра: Химия және химиялық технология

Диплом жұмысын орындау үшін

Тапсырма

Студент: Салық Айбибі Бекқалиқызы

Жұмыстың тақырыбы: VА және VВ топ элементтерінің ұқсас қасиеттері және парамагнетизмі

ЖОО-ның «__» 20__ ж. № бұйрығымен бекітілді.

Жұмыстың толық аяқталатын уақыты:

Диплом жұмысына қажетті бастапқы мәліметтер: VА және VВ топ элементтері туралы жалпы мәліметтер

Диплом жұмысының қысқаша мазмұны:

КІРІСПЕ

1. VA топ элементтеріне жалпы сипаттама

2. V В топ элементтеріне жалпы сипаттама

3. Орта мектептің 9 сыныбында «VA топша - азот топшасы» тақырыбын

тірек-конспектілер бойынша өтуге арналған сабақ жасалымы

4. Хром оксиді катализаторының қатысуымен аммиакты тотықтырып, азот қышқылын өндіру

5. VA негізгі топ және VВ қосымша топша элементтерінің парамагниттік қасиеттері

6. Мұнайдағы ванадий және оның мұнайдың физика-химиялық сипаттамалары мен байланысы

ҚОРЫТЫНДЫ

Ұсынылған негізгі әдебиет:

1. Шоқыбаев Ж. - Бейорганикалық және аналитикалық химия - Алматы «Білім» 2003 - 198-211 бет; 243-246 бет

2. Насиров Р., - Д. И. Менделеевтің перодтық заңын оқыту - Алматы 2015 - 55-56 бет

3. Виноградов А. П., Бергман Г. Г. Ванадий в нефтях и битумах СССР //Докл. АН СССР. -1935. -Т. 4. -№8-9. -С. 333.

4. Журин А. А. Окислительно-восстановительные реакции. - М. : Аквариум, 1998. - 256 б.

5. Кузнецова Н. Е. Формирование систем понятий в обучении химии. - М. : Просвещение, 1989. - 144 б.

6. Программы по химии для 8-11 классов общеобразовательных учреждений / Под ред. Н. Е. Кузнецовой. - М. : Вентана-Граф, 2006. - 128 с.

7. Зульфугарлы Д. И. Парагенезис гетерогенных и органических компонентов нефти // Уч. Зап. АГУ. Сер. хим. -1966. -№3. -С. 18-22.

8. Насиров Р., Мурсалимов А. Е., Нуреденова Н. М., Салык А. Б., Жолдаскалиева А. Ж. - Окисление аммиака в присутствии катализатора оксида хрома и получение азотной кислоты - 2020

Диплом жұмысы бойынша берілетін консультациялар

БӨЛІМ

Консультациялар

БӨЛІМ: 1. Кіріспе

Консультациялар: Әр аптаның бейсенбісі

БӨЛІМ:

2. Негізгі бөлім

3. Зерттеу бөлім

Консультациялар:

Әр аптаның бейсенбісі

БӨЛІМ: 4. Қорытынды

Консультациялар: Әр аптаның бейсенбісі

Тапсырманың берілген уақыты:

Кафедра меңгерушісі:

Жұмыстың ғылыми жетекшісі:Насиров Р.

Тапсырманы орындау үшін қабылдаған студент:Салық А.

Мерзімі:

«Бекітемін»

«Химия және химиялық технология» кафедрасының меңгерушісі х. ғ. к.

Сатенов К. Г.

2021 ж.

Студенттің дипломдық жұмыс орындалуының

ГРАФИГІ

5В011200-Химия, Жаратылыстану

Салық Айбибі Бекқалиқызы

Тақырыбы: «VА және VВ топ элементтерінің ұқсас қасиеттері және парамагнетизмі»

КҮНТІЗБЕЛІК ЖОСПАР

№

Жұмыстың мазмұны

Консультация

Орындалу мерзімі

№: I

Жұмыстың мазмұны: 1. Дипломдық жұмыс тақырыбын таңдау

Консультация:

а) дипломдық жұмыс тақырыбымен танысу

б) дипломдық жұмыстың жазылуымен танысу

в) дипломдық жұмыс тақырыбын бекіту туралы арыз беру

Орындалу мерзімі:

03. 09. 20-14. 09. 20

16. 09. 20-28. 09. 20

30. 09. 20-05. 10. 20

№:

Жұмыстың мазмұны: 2. Әдебиеттермен танысып, таңдап бағдарламасын құрастыру

Консультация:

а) берілген әдебиеттерімен танысу

б) дипломдық әдебиеттерді таңдау және оны түсіну

в) тақырыптық сұрақтарды анықтау

г) ғылыми жетекшісімен келісіп дипломдық жұмыстың жоспарын құру

Орындалу мерзімі:

07. 10. 20-12. 10. 20

14. 10. 20-26. 10. 20

28. 10. 20-02. 11. 20

04. 11. 20-09. 11. 20

№: II

Жұмыстың мазмұны: Әдебиеттерді таңдау

Консультация:

а) кітапхана және ғаламтордан материал жинау жұмысы

Б) ғылыми әдебиеттерді зерттеу

в) негізгі ой-түйінін, фактін, сандық сапасын бөлек қағазға, берілген әдебиетімен жазу

Орындалу мерзімі:

11. 11. 20-30. 12. 20

02. 12. 20-21. 12. 20

23. 12. 20-04. 01. 21

№: III

Жұмыстың мазмұны: Жұмысын жазу

Консультация:

а) жұмыстың тарау, бөлімі бойынша бөліп жазу

б) кіріспені жазу

в) дипломдық жұмыс тарауын жазу

г) қорытындылап жазуы

д) кесте, график, диаграммаларды құрастыру

е) пайдаланған әдебиеттердің жазылуы

ж) грамматикалық және стильдік жазылуы

з) дипломдық шығарманың басылуы және түптелуі

Орындалу мерзімі:

06. 01. 21-12. 01. 21

13. 01. 21-18. 01. 21

20. 01. 21-25. 01. 21

27. 01. 21-01. 02. 21

03. 02. 21-08. 02. 21

10. 02. 21-15. 02. 21

17. 02. 21-01. 03. 21

№: IV

Жұмыстың мазмұны: Диплом жұмысын алдын ала қорғау

Консультация:

а) дайындалып шығып және ғылыми жетекшіден кеңес алу

б) кафедра бойынша алдын-ала қорғау

в) дипломдық жұмысты қорғау

Орындалу мерзімі:

03. 03. 21-08. 03. 21

15. 04. 21

мамыр 2021 ж.

Студент:Салық А.

Ғылыми жетекшісі: Насиров Р.

ГЛОССАРИЙ

Парамагнетизм - парамагнетизм кейбір заттардың сыртқы магнит өрісінің бағыты бойынша магниттелу қасиеті.

Парамагнетиктердің магниттік өткірлігі аз және әрқашанда оң шама болады. Парамагнетиктердің диамагнетиктерден өзгешелігі, оларды құрайтын бөлшектердің жұпталмаған электроны болғандықтан магниттік моментке ие болады.

Парамагнетиктер қатарына сутегі атомы, сілтілік металдар, оттегі, азот, d - металдардың кейбір тұздары, ауыспалы металдардың комплексті қосылыстары және органикалық қосылыстардың еркін және анион-радикалдары жатады. Сыртқы магнит өрісі әсер еткенде парамагнетиктің ішкі өрісі бастапқы өрісті күшейтеді.

Пниктогендер - химиялық элементтердің периодтық кестесінің 5-ші тобының химиялық элементтері.

Азот - химиялық элемент - түссіз, иіссіз, дәмсіз - суда аз еритін газ.

Фосфор - элементтердің периодтық жүйесінің V тобындағы химиялық элемент, реттік нөмірі - 15, атомдық массасы 30, 97.

Мышьяк - элементтердің периодтық жүйесінің V тобындағы химиялық элемент. Реттік нөмірі 33.

Сурьма - элементтердің периодтық жүйесінің V тобындағы химиялық элемент, атомдық нөмірі 51, атомдық массасы 121, 75.

Висмут - элементтердің периодтық жүйесінің V тобындағы химиялық элемент, атомдық нөмірі 51, атомдық массасы 121, 75.

Ванадий - элементтердің периодтық жүйесінің 5 топ элементі. 1801 жылы алғаш рет Мексика минерологы А. М. дель Рио ашқан, 1830 жылы швед химигі Н. Г. Сефстрем темір рудаларынан жаңа элемент алып, оны скандинавия мифологиясындағы сұлулық құдайы Ванадистің құрметіне ванадий деп атаған.

Ниобий - элементтердің периодтық жүйесінің V тобындағы хим. элемент, ат. н. 41, ат. м. 92, 9064. Табиғатта тұрақты бір изотопы 93Nb бар.

Тантал - элементтердің периодтық жүйесінің V тобындағы хим. элемент, ат. н. 73, ат. м. 180, 948. Ауыр, қиын балқитын, көкшіл ашық сұр металл.

Пестицидтер - мәдени өсімдіктерді зиянкестерден, паразиттерден, арамшөптерден, аурулардан және микроорганизмдерден қорғау үшін қолданатын барлық химиялық қосылыстар.

Гербицидтер - арамшөптерді жою үшін қолданылатын хим. қосылыстар.

VO ²⁺ - ванадил ионы

ЭПР - электрондық парамагниттік резонанс

ОЕР - орнықты еркін радикал

R• - еркін радикал

V _ж - жалпы ванадий

V ⁴⁺ - ванадийдің төрт валентті ионы

Мазмұны

КІРІСПЕ . . . 8-9

Негізгі бөлім

1 VA - топша элементтеріне жалпы сипаттама

1. 1 VA - топша элементтерінің табиғатта таралуы, алынуы . . . 10-13

1. 2 VA - топша элементтерінің физикалық және химиялық қасиеттері, қолданылуы. Салқын сәуле (фосфор), химия жыртқышы (сурьма), улы элемент (мышьяк) . . . 13-25

1. 3 Мектеп химиясында «азот топшасы» тақырыбы бойынша сабақтарды өту әдістемесі . . . 25-30

1. 4 VA топша элементтерін ойындық әдіспен оқыту әдістемесі . . . 30-33

1. 5 Азот және фосфор элементтерін тірек-сызбалар негізінде оқыту . . . 33-36

2 VВ топ элементтеріне жалпы сипаттама

2. 1 VВ - топша элементтерінің қосылыстары және олардың қолданылуы . . . 36-37

2. 2 VВ - топша элементтерінің физикалық және химиялық қасиеттері . . . 37-38

2. 3 Жоғарғы оқу орындарында VВ - топша элементтерінің оқыту технологиясы . . . 38-39

3 Зерттеу бөлімі

3. 1 Орта мектептің 9 сыныбында «VA топша - азот топшасы» тақырыбын

тірек-конспектілер бойынша өтуге арналған сабақ жасалымы . . . 39-54

3. 2 VA негізгі топ және VВ қосымша топша элементтерінің парамагниттік қасиеттері . . . 54

3. 3 Мұнайдағы ванадий және оның мұнайдың физика-химиялық сипаттамалары мен байланысы . . . 54-61

3. 4 Хром оксиді катализаторының қатысуымен аммиакты тотықтырып, азот қышқылын өндіру . . . 61-63

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 63

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 64-66

КІРІСПЕ

Қазіргі таңда оқушылардың білім, білік, дағдыларын қалыптастырып, оқуға деген қызығушылықтарын арттыру мұғалімдер алдында тұрған аса жауапты міндеттердің бірі. Өмір талабы - оқу үрдісін тиімді педагогикалық технологияларды қолданып, қарқынды әдіспен ұйымдастыру, яғни шектеулі уакыт ішінде сабақ үстіндегі жұмыс өнімділігін арттыру.

М. Қ. Кұрманалиев "Педагогикалық технология - оқу үрдісін ұйымдастыру тәсілдерінің жиынтығы немесе мұғалімінің нақты ic-әрекетіне байланысты және алдына қойған мақсаттарына жетуге бағытталған белгілі ретпен орындалатын ic-шаралар. Педагогикалық технология оқытудың арнайы формаларын, әдістері мен тәсілдерін айқындайтын педагогикалық нұсқаулардың жиынтығы", - деген [1-4] .

Бұл орайда пән мұғалімдері сабақты өткізудің әдіс-тәсілдерін жаңартып, көрнекті техникалық құралдармен, қосымша материалдармен байытып отыруы керек [5, 6] .

Осыған орай, бейметалдарға жататын V-топ элементтерін, яғни «Азот топшасы» тақырыбын өту оқушылардың химия курсының маңызды теориялық мәселелерін және Д. И. Менделеевтің химиялық элементтерінің периодтық жүйесі, периодтық заң, атом құрылысы, химиялық байланыс, химиялық реакциялардың жүру заңдылықтары, электролиттік диссоциация, тотығу-тотықсыздану реакциялары секілді фактілік оқу материалдарын білуге негізделген. Сондықтан тақырыптың оқу материалының үлкен бөлігі дедуктивті түрде өтілуі мүмкін.

VВ топта орналасқан парамагниттік қасиеті айқын көрінетін дипломдық жұмысымның бас зерттелетін элементі - ванадий.

Қазіргі таңда, Қазақстанда халықаралық интеграцияға байланысты мұнай өндіру және оны өңдеу ісі қарқынды дамып келеді. Мұнай химиясы бағдарламасында мұнайдан бағалы өнімдерді алу мақсатында, оны тереңдетіп өңдеу әдістерін және серпінді технологиясын енгізуге үлкен көңіл бөлінген. Бұл, мұнай өңдеу ісіне тиімді мұнай кеніштерін анықтау үшін осы аймақтағы мұнайлардың құрамын және физика-химиялық қасиеттерін толық сипаттап, анықтау мәселесін шұғыл алға қояды.

Дүниежүзілік саясатта мұнайдың маңызының және мұнай өнімдеріне деген сұраныстың өсуіне байланысты, өте тұтқыр, ауыр мұнайларды өндіру және өңдеу, игерілудің соңғы сатысындағы мұнай кеніштерін толық пайдалану қазіргі кезеңде үлкен өзекті мәселе болып қалып отыр.

Болашақта мұнай өндіру ісінде құрамында гетератомды (ванадий, никель, күкірт) қосылыстары көп тұтқыр мұнайлардың үлес салмағын арттыру көптеген мәселелерді алға қояды.

Зерттеудің өзектілігі: оқушыларда тиімді педагогикалық әдістеме арқылы оларда іргелі теориялық химиялық білім негізін қалыптастыру мақсатында ұсынылған әдістемені жасап, оны негіздеу және эксперименттік тексеруден өткізілуі керек.

Және мұнай құрамындағы гетератомды ванадий қосылыстарын зерттеу. Мұнайдың және оның өнімдерінің негізгі сипаттамасының бірі болып табылатын, олардың парамагнетизмі осы кезеңге дейін Қазақстан мұнайлары үшін жақын және алыс шетелдердің мұнайларына қарағанда өте аз зерттеліп отыр.

Ғылыми зерттеулер мұнай парамагнетизмінің мұнай және газ қабаттарын табуға мұнай газ кеніштерін тиімді өндіруге және өңдеуге үлкен қатысы барын дәлелдеді. Әсіресе Қазақстанның ауыр мұнайының парамагнетизмін және оның бұндай мұнайлардың табиғи диспресті жүйесін жасаудағы ролін жан-жақты зерттеу, оларды өңдеуде және мұнай құрамынан маңызды микроэлементтерді бөліп алу ісінде болашақта үлкен маңызға ие болмақ. Құрамында парамагниттік бөлшектері бар мұнай бөліктері, мұнайдың химиялық жағынан ең белсенді бөліктері болып табылады. Олардың еркін радикалдық табиғаты, шикі мұнайдың жер қойнауындағы өзгерістерінде ғана үлкен роль атқарып қоймайды, сондай-ақ мұнайды өңдеудің технологиялық процесстерінде де маңызды сипат алады. Әсіресе мұнайды тереңдетіп өңдеу кезінде, олардың ауыр бөліктерінде парамагниттік қасиеті бар еркін радикалды бөлшектердің шоғырлануы бірінші кезекте катализаторлардың белсенді орталығымен әрекеттесіп, істен шығуына мүмкіндік жасаса, екіншіден мұнайдың ауыр бөліктері радикалды сипаттағы процесстерге қатысатын парамагниттік бөлшектердің туатын көзі болып табылады.

Бұл жұмыстың көкейкестілігі, оның Каспий маңы аймағы мұнайларына және олар орналасқан шөгінді жыныстарға әртүрлі дәрежеде парамагниттік қасиет беретін орнықты еркін радикалды бөлшектердің атап айтқанда төрт валентті ванадий қосылыстарының және орнықты еркін радикалдардың (ОЕР) табиғаты бойынша алынған зерттеу нәтижелерінің жүйеліленіп, зерделіленуі.

Зерттеу мақсаты: VА және VВ топ элементтерінің қасиеттерін қарастыру және орта мектепте, жоғарғы оқу орындарында оларды оқыту.

Зерттеу нысаны - жалпы орта білім беретін мектептегі VА және VВ топ топ элементтерді оқыту технологиясы және жоғарғы химиядағы олардың ұқсастықтары мен парамагнетизмі.

Зерттеу міндеттері:

а) VA топ элементтері. Жалпы сипаттама жасау

ә) V В топ элементтері. Жалпы сипаттама жасау

б) Орта мектеп химия курсында және жоғарғы химияда VА және VВ топ элементтерінің оқыту технологиясына қысқаша тоқталу

в) Мұнайдағы ванадий қосылыстары мен органикалық еркін радикалдардың зерттелу дәрежесін зерттеу

г) Хром оксиді катализаторының қатысуымен аммиакты тотықтырып, азот қышқылын өндіру

Зерттеудің ғылыми негізі: VВ топ элементтер ішінде ваннадий металының тотығу дәрежесі зерделенді және оның парагмагнитизмі анықталды.

Диплом жұмысының құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, және 3 бөлімнен қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 VA - топша элементтері. Жалпы сипаттама

1. 1 VA - топша элементтерінің табиғатта таралуы, алынуы

V A - топша элементтеріне азот пен фосфор және оларға ұқсас мышьяк, сурьма, висмут жатады. Бұл элементтер атомдарының сыртқы электрондық деңгейінде бес электрон бар ns²np³. S - электрондар жұп, ал p - электрондар дара. Сол себепті олардың тотығу дәрежелері +3 және ѕ - электрондар даралануы нәтижесінде +5 болады. Сонымен қатар сутегімен олар -3 тотығу дәрежесін көрсетіп гидридтер түзеді. Бұл элементтердің кейбір қасиеттері 1-кестеде келтірілген.

Рет нөмірі өскен сайын бұл элементтердің бейметалдық қасиеті төмендеп, металдық қасиеті жоғарылайды.

1 кесте. VА топша элементтерінің қасиеттері

Peт нөмірі

Салыстырмалы атомдық масса, а. м. б.

Валенттік электроны

Атом радиусы, нм

Салыстырмалы электртерістік

Балқу температурасы, °C

14, 0

2s ² 2p ³

0, 071

3, 07

- 209, 9

30, 97

3s23p2 0, 13

2, 10

44, 10

As:

74, 92

4s24p3 0, 148

2, 20

844

Sb:

121, 75

5s25p3 0, 161

1, 82

630, 5

Bi:

208, 98

6s26p3 0, 182

1, 67

271, 3

Азот тобын пниктогендер (грек тілінен аударғанда тұншықтырғышты білдіреді) деп атайды, -3-тен +5-ке дейін тотығу дәрежесін көрсетеді. Электрондылықтың салыстырмалы төмендігіне байланысты сутегімен байланыстары халькогендер мен галогендердің сутегімен байланысуына қарағанда аз полярлы болады. Бұл элементтердің сутегі қосылыстары сутегі иондарын сулы ерітіндіден шығармайды, басқаша айтқанда қышқылдық қасиетке ие емес. Сонымен, бұл топта оны құрайтын элементтердің типтік бейметалдан қарапайым металға дейін қасиеттері күрт өзгереді. Бұл элементтердің химиясы өте алуан түрлі және элементтердің қасиеттерінің айырмашылықтарын ескере отырып, оны зерттегенде екі кіші топқа бөлінеді - азот топшасы және мышьяк кіші тобы. Тұтасымен алғанда бұл элементтер тобының көпшілігі қарапайым зат түрінде де, қосылыстар түрінде де өте улы.

Азот. Азот деген сөз гректің - «өмірді қолдамайды» деген сөзінен шыққан. Оның таңбасы N - латынша нитрогениум, яғни селитра тудырғыш - деген сөзден шыққан. Табиғатта азот көбінесе бос күйінде болады. Ол жер атмосферасының көлем бойынша 78 процентін алып жатыр. Азот байланысқан күйде топырақта, органикалық заттар құрамында болады. Өсімдіктер азотты топырақтан нитраттар күйінде сіңіреді. Ол өсімдік белогі құрамына кіреді. Жануарлар азотты өсімдік арқылы алады. Олардың организмінде 1-10 %, ал жүн мен мүйізде 15 % -ке дейін азот болады. Тірі организм құрамындағы белокке азот кіреді. Осыдан азоттың жердегі өмір үшін қандай маңызы барын түсіну қиын емес. Сонымен қатар азот көмір, торф және нитрат құрамында табиғатта кездеседі. Натрий нитратының ең бай қоры Оңтүстік Америкада Чили жағалауында.

Өнеркәсіпте азотты ауадан алады. Алдымен ауаны қысып сұйыққа айналдырады, содан соң біртіндеп қысымды азайтқанда қайнау температурасы жоғарылау азот бірінші ұша бастайды. Лабораторияда азотты аммоний нитритін ыдырату арқылы алады:

NH ₄ NO ₂ → N ₂ ↑ + 2H ₂ O

Аммиакты мыс оксиді (қыздырылған) үстінен өткізу кезінде азот бөлінеді:

2NH ₃ + 3Cu0 = N ₂ ↑ + 3Cu + 3H ₂ 0

Фосфор. Фосфор - типтік бейметалл. Фосфордың бірнеше аллотропиясы бар. Аллотропия дегеніміз белгілі бір химиялық элементтің алыну шартына, жағдайына орай бірнеше, модификацияда, түрде кездесуі. Олардың формуласы, атомдық массасы, ядросы, электроны бірдей болғанымен кейбір физикалық және химиялық қасиеттері өзгеше болады. Мысалы, ақ, сары, қызыл, қара, күлгін тағы да басқа түрдегі фосфор.

Ақ фосфор - химиялық тұрғыдан ең белсенді модификацияланған фосфор. Молекулалық құрылымы бар; формула P ₄ , молекуланың пішіні тетраэдр. Сыртқы түрі тазартылған балауызға немесе парафинге өте ұқсас, оны пышақпен оңай кесіп алады және аз күш жұмсап деформациялайды. Балқу температурасы -44, 1°C, тығыздығы 1823 кг/м³. Өте реактивті. Мысалы, ол бөлме температурасында атмосфералық оттегімен баяу тотығады және жарқырайды (бозғылт жасыл жарқыл) . Химиялық тотығу реакцияларына байланысты жарқыраудың мұндай құбылысы хемилюминесценция деп аталады (кейде қате фосфоресценция) . Улы, ересек ер адам үшін ақ фосфордың летальді дозасы 0, 05-0, 1 г құрайды. Ақ фосфор кристалды. Ол аса жоғары тазалықта болса ғана ақ, ал болар болмас қоспа араласса сарылау түске боялады және оны көбіне техникалық ақ фосфор дейді. Ақ фосфор өте активті және ол оттекпен жақсы әрекеттеседі. Ол суда ерімейді және онымен әрекеттеспейді. Сондықтан дақ фосфорды су астында сақтайды. Қалыпты жағдайдағы фосфор, жайлап булана келіп, ауада жану нәтижесінде жарық шығарады. Егер оны балқу температурасынан жоғарылау қыздырса, ол ауада өздігінен от алып, жылдам жанады. Ол асқан у, денеге тисе, сол сәтте күйдіреді және ол өте қиын жазылады.

Қызыл фосфор. Егер ақ фосфорды ауасыз немесе инертті ортада 280 - 300°С аралығында қыздырса, онда әлгі ақ фосфор қызыл фосфорға айналады. Ол аморфты ұнтақты, ұлпа зат. Ол ақтан гөрі ауырлау. Оның меншікті салмағы 2, 3. Ол 590°С балқиды. Ол ақ фосформен салыстырғанда әлдеқайда активсіздеу. Демек оны сақтау жеңілдеу. Аса таза қызыл фосфор улы емес. Егер онда шамалы қоспа кездессе, ол улы болады. Ал техникалық қара-фосфор аса таза емес. 1847 жылдың 9 декабрінде Вена Ғылым академиясының мәжілісінде Штреттер қызыл фосфордың алынғанын хабарлайды. Демек, ақ фосфордан кейін, қызыл фосфор ашылды.

Қара фосфор. Егер ақ фосфорды 1000-1200 атмосфералық қысымда ұстап, оны 200°С дейін қыздырса, фосфордың келесі аллотропиялық түрі қара фосфор пайда болады. Ол қызылдан ауырлау. Оның меншікті салмағы 2, 7. Ол қызылдан да активсіздеу, яғни рекацияға оңай түспейді. Оның құрылысы графитке ұқсас. Қалыпты жағдайдағы қара фосфор жартылай ток өткізеді. Ол жоғарғы қысым мен температурада ғана ток өткізеді. Ал, қызыл фосфор болса, мүлдем ток өткізбейді. Демек, ол изолятор. 1934 жылы американ профессоры Бриджмен ақ фосфорды 1000 атмосфералық қысымда қыздырып, қара фосфорды тұңғыш рет алды. Қара фосфор қызыл сияқты ауада өздігінен жанбайды, жарық шығармайды.

Күлгін фосфор. 1797 жылы орыс оқымыстысы A. А. Мусин-Пушкин фосфордың күлгін түсті жаңа түрін алды. Мұны 1853 жылы Гитморф қайтадан, жоғарыдағы әдісті қайталап алады. Күлгін, қоңыр, ашық қызыл түсті және металл, шыны тектес жылтырауық қалпындағы фосфордың аллотропиялық түрлері жоғары қысым мен қызу жағдайында алынады да аморфты болады. Олар қысымды ортада сақталынады.

Табиғатта фосфор сирек кездеседі. Ол - өсімдік пен жануар белоктарының құрамына кіреді. Өсімдікте фосфор жемістері мен ұрықтарында, ал жануарларда жүйке жүйелерінде, бұлшық еттерде және сүйектерде болады. Мәселен, адам организмінде 1, 5 кг - ға дейін фосфор бар. Оның 1, 4 кг сүйекте, 130 г бұлшық етте, 12 г жүйке жүйесінде. Фосфор организмде тұқым қуалаушылыққа әсер етеді. Фосфорды академик Е. А. Ферсман «өмір мен ой элементі» деп атаған. Фосфор өте белсенді элемент болғандықтан жеке күйінде табиғатта кездеспейді. Ол көбінесе, апатит, саз ретінде тау жыныстары арасында болады. Тау жыныстары мүжілу нәтижесінде топырақтың қышқылдығы әсерінен еріп өсімдіктерге сіңеді. Сөйтіп, ондағы фосфорит пен апатит топыраққа түседі. Олар өсімдік арқылы мал және адам организміне түсіп, биохимиялық айналымға араласады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.