Денсаулыққа абайсызда зиян келтіру
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ГУМАНИТАРЛЫҚ-ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
А.С. Першеев, Ж.Б. Төреханова.
ЖЕКЕ АДАМҒА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ
ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТАР
Оқу құралы
Шымкент 2019 жыл
ӘОЖ
КБЖ
Б
Халықаралық гуманитарлық-техникалық университетінің кеңесінде қарастырылған хаттама №5 27 12. 2018 ж.
Пікір жазғандар:
Бекбосынов Е. - Phd докторы, М.Әуезов атындағы ОҚМУ
Айтбаев Қ. - заң ғылымдарының докторы, Халықаралық гуманитарлық-техникалық университеті
Тұрғараев Б. - заң ғылымдарының докторы, Халықаралық гуманитарлық-техникалық университеті
П 20 Першеев А.С., Төреханова Ж.Б.
ЖЕКЕ АДАМҒА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ
БҰЗУШЫЛЫҚТАР: Оқу құралы, -Шымкент, 2019 - 137 б.
ISBN
Оқу құралы Қазақстан Республикасының жаңа қылмыстық кодексінің негізінде жасалған. ҚР мемлекеттік жалпыға міндетті білім стандартына сәйкес әзірленген. Сонымен бірге Қылмыстық кодекстің 1 тарауға негізделіп жасалған.
Аталған жағдай, Қазақстан Республикасы ІІМ оқу орталығының тыңдаушыларына және Қазақстан Республиканың жоғары, орта білім беретін оқу орындарының оқырмандарына, заңгерлерге арналған.
ӘОЖ
КБЖ
ISBN
Мазмұны:
1. Жеке адамға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтардың ұғымы мен түрлері.
2. Өмірге қарсы қылмыстар. Адам өлтірудің ұғымы және түрлері. Ауырлататын мән-жайларда адам өлтіру. Жеңілдететін мән-жайларда адам өлтіру. Абайсызда қазаға ұшырату. Өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізу.
3. Денсаулыққа қарсы қылмыстардың ұғымы және түрлері. Денсаулыққа зиян келтірудің ұғымы және түрлері. Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру.
4. Жыныстық қылмыстар. Жыныстық қылмыстардың ұғымы мен түрлері.
5. Адамның бас бостандығына қарсы қылмыстардың ұғымы және түрлері.
6. Адамның жеке басының ар-ожданы мен қадір-қасиетіне қарсы қылмыстар. Жала жабу және оның түрлері. Қорлау және оның түрлері.
Тақырып 1: Жеке адамға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтардың ұғымы мен түрлері.
Азаматтардың жеке басына, құқықтары мен бостандықтарына қол сұғатын қылмыстық құқық бұзушылықтар біздің қоғамымызға үлкен зиянын тигізеді. Сол себепті мұндай қылмыстық құқық бұзушылықтармен шешуші күрес жүргізу Қазақстан Республикасы құқық қорғау органдарының маңызды міндеті болып табылады. Қылмыстық қол сұғудан жеке адамды қорғау Қазақстан Республикасы ҚК 2-бабында бекітілген қылмыстық заңнаманың міндеттерінің бірі болып табылады. Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасы ҚК-нде Жеке адамға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар тарауы бірінші тұр, ҚК-тің ерекше бөлігі содан басталады, бұлай орналасу Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-баптың ережесіне жауап береді.Сөйтіп, жеке адамға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар термині сөздің кең және тар мағынасында қолданылады. Кең мағынадан алғанда жеке адамға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар қылмыстыққұқық қорғауға жататын азаматтардың өмір сүру, денсаулық, ар-намыс, саяси, еңбек, мүліктік құқықтарына кез келген қол сұғушылық болып табылады. Қылмыстық құқық теориясында жеке бастың мүдделері кодекстің азаматтардың жеке меншігіне қол сұққаны үшін саяси және еңбек құқықтарын бұзғаны үшін көлік қылмыстары үшін қылмысты жауапкершілікті белгілейтін тарауында айтылады. Б. С. Никифоров азаматтардың жеке меншігіне қарсы қылмыстарды сөздің кең мағынасындағы жеке адамға қарсы қылмыстар деп атады.Тар мағынадағы жеке адамға қарсы қылмыстар тікелей және негізгі объектілері өмір, денсаулық жыныстық дербестік пен жыныстық еркіндік, жеке бас бостандығы, ар-намыс болатын қылмыстық құқық бұзушылықтардың түрлері.
Жеке адамға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар -- бұл азаматтардың негізі жеке құқықтарына бағытталған қоғамдық қауіпті әрекеттерді ҚК-де көзделген тобы. Бұл топтағы қылмыстық құқық бұзушылықтардың көпшілігі ауыр және аса ауырға жатады, олар моральдық және материалдық зиян келтірілуі мүмкін. Қылмыстық құқық бұзушылықтардың бұл топтарын бірінші орынға жылжыту Қазақстан Республикасы қылмыстық заңнамасының негізгі реформасындағы маңызды концептуалдық идеяға, яғни азаматтарды өмірі мен денсаулығы, оның заңды мүдделерінің құқықтары мен бостандықтарын айрықша қорғауға сәйкес еді. Аталған құндылықтарды айрықша қорғау Қазақстан Республикасының Конституциясында арнайы үлес, Еуропалық ынтымақтастық елдерінің көптеген халықаралық актілерінде айтылады.
Жеке адамға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар деп адамның өмірі мен денсаулығына, жыныстық дербестігіне, бостандығына, ар-намысына қол сұғатын қоғамдық қауіпті әрекеттер танылады. Қылмыстық құқық бұзушылықтардың мұндай түрлерін істеу нәтижесінде адамға айтарлықтай зиян не болмаса өмірге, денсаулыққа заңды құқықтары мен бостандыққа зиян келтіру қорқынышы туады. Тікелей объекті -- жеке бастың өмірі, денсаулығы, бостандығы, ар-намысы сияқты құндылықтар.Жеке адамға қарсы қылмыстардың объективтік жағы -- бұл жеке бастың өміріне, денсаулығына, бостандығына, ар-намысына қоғамдық қауіпті қол сұғушылық.Құрамына қарай жеке адам қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар материалдық және формальдық болып бөлінеді. Материалдық құрамның объективтік жағы 3 міндетті белгілерден тұрады: 1) қоғамдық қауіпті әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік);
2) қоғамдық қауіпті зардаптар;
3) олардың арасындағы себепті байланыс.Әрекетсіздік әрекет сияқты тұлғаның ерікті қылығы болып табылады, сондықтан да ол әрқашан саналы сипатқа ие. Егерде қоғамдық қауіпті әрекет кінәлінің белсенді мінез-құлқынан байқалса, онда әрекетсіздік болу керек және істелуі мүмкін әрекеттің істелмеуінен байқалады. Қоғамдық қажетті әрекеттерді орындауда тұлғаның міндеті мыналардан шығады:
а) заң мен нормативтік актілерді жазудан;
ә) кәсіби міндеттер мен қызметтік уәзіптерден;
б) келісім шарттар;
в) жеке өзара қатынастан;
г) кінәлінің алдағы қызметінен. Қылмыстық құқық бұзушылықтар формальдық құрамының объективтік жағы тек қоғамдық қауіпті әрекеттен туады. Жеке адамға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар субъектісі заңмен белгіленген жасқа жеткен есі дұрыс адам, яғни қылмыстық құқық бұзушылықтар субъектісі жалпы болып танылады. Жеке адамға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар субъективтік жағынан тура және жанама ниетпен істеледі.
Қылмыстық құқық бұзушылықтардың тікелей объектісіне байланысты бұл тарауаларды төмендегідей топтарға бөлуге болады:
1. Адам өміріне қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар.
2. Денсаулыққа қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар.
3. Адам өмірі мен денсаулығына қауіп төндіретін қылмыстық құқық бұзушылықтар.
4. Жыныстық дербестік пен жыныстық еркіндікке қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар.
5. Адамның және азаматтың жеке бас бостандығына қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар.
6. Адамның және азаматтың арнамысына қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар.
2. Өмірге қарсы қылмыстар. Адам өлтірудің ұғымы және түрлері. Ауырлататын мән-жайларда адам өлтіру. Жеңілдететін мән-жайларда адам өлтіру. Абайсызда қазаға ұшырату. Өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізу.
Қазақстан Республикасы ҚК адам өміріне қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтарға адам өлтірудің (ҚР ҚК 99-103 баптар) сол сияқты абайсызда кісі өлтірудің (ҚР ҚК 101-бап) және өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізудің түрлерін жатқызады. Соңғы екеуінен басқа барлық аталған адам өміріне қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар адам өлтіруге жатады.
Қылмыстың бұл құрамдары өмір сүру құқығы сияқты бұлар да адамның табиға және маңызды құқықтарын қорғау туралы сөз болғандықтан бірінші орынға орналастырылған. Қылмыстық кодекс адам өмірін қорғау міндетін адам өміріне қарсы қылмыстар құрамының белгілерін қалыптастыра отырып және олардың істелуіне қатаң санкция мен белгілей отырып, өзіне тән әдістермен шешеді.Бұл топтағы барлық қылмыстық құқық бұзушылықтарды біріктіретіні әрқайсысының объектісі адам өмірі екендігі. Қылмыс объектісі ретінде өмір, бір жағынан табиғи физиологиялық процесс ретінде, екінші жағынан қоғамда жеке бастың тіршілік ету мүмкіндігін заңмен қамтамасыз ету ретінде түсінідіріледі. Екінші жақтың арқасында өмір жеке бас пен қоғамдық қатынастарға (қоғамдық мүддеге) логикалық бағынады және жеке бастың мүддесінің оның өзінен бөлуге содан соң жеке бастық қоғамдық қатынастар шегінен шығаруға болмайды.
Кінәлі адамның әрекеті механикалық, физикалық, химиялық (тіпті психикалық, бірақ олар сирек кездеседі) және адам өміріне әсер ететін басқа да тәсілдер болуы мүмкін. Өлім адамға әрекетісіздік жолымен де берілуі мүмкін.Адам өміріне қол сұғу тәсілі ретінде әрекетсіздік кінәлі қамқорлық танытатын әрекетсіздік ететін, қажетті шаралар қабылдайтын сияқты адам өміріне зиян тигізбеуге тұлғаның міндеттілігін білдіреді.
Адам өміріне қарсы қылмыстарда әрекет немесе әрекетсіздік құқыққа қайшы сипатына иеленеді. Адам өміріне қылмыстық әсер ету тек адам өмірі жағдайында ғана аяқталған қылмыс құрамын құрайды. Адам өміріне қарсы қылмыстың денсаулыққа қарсы қылмыстан айырмашылық белгісі -- соңғысының зардаптары өз мазмұны бойынша қай органға зиян келгендігіне, қандай ауру күшімен, денсаулыққа зиян келу нәтижесінде еңбек қабілеттілігі жоғалту дәрежесінің қандайлығымен анықталады.Адам өміріне қарсы қылмыстардың субъективті жағы қасақана да, абайсыз кінәмен де сипатталады. Кінәлі өзінің қоғамға қауіпті әрекеті нәтижесінде басқа адамның денсаулығына зиян келтіруде зардаптардың бөлу мүмкіндігінің немесе құтылмайтындығын алдын-ала көреді де қалайды (тікелей ниет) және бұған саналы түрде жол береді немесе оған селқос қарайды (жанама ниет).
Осы санаттағы қылмыстың субъектісі қылмыстық жауапкершілік жасына жеткен, яғни 16 жастағы есі дұрыс адам, тек қылмыс кодексінің 15-2 баптарына сай адам өлтірегені үшін қылмыстық жауапкершілік 14 жастан басталады.
3. Денсаулыққа қарсы қылмыстардың ұғымы және түрлері. Денсаулыққа зиян келтірудің ұғымы және түрлері. Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру.
Денсаулыққа қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар.Денсаулық -- адамның табиғи игілігі мен құндылығы болып табылады, ол адамға генетикалық жолмен беріледі және қылмыстық-құқық қорғаудың маңызды объектісіне жаатады. Денсаулық қорғау құқығы -- Қазақстан Республикасы Конституциясымен (29-бабы), сондай-ақ Қазақстан Республикасы Қазақстан Республикасында азаматтардың денсаулығын қорғау туралы (2-бабы) Заңымен бекітілген және кепілдік берілген адамның негізгі құқықтарының бірі.
Денсаулыққа қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар -- бұл кінәлілікпен заңға қайшы басқа адамның денсаулығына заңға қайшы әрекетпен зиян келтіру, оның денесінің анатомиялық тұтастығын бұзу не тұтастай ағзалар мен дене мүшелерінің қызметін бұзу.
Денсаулыққа қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтарға Қазақстан Республикасының ҚК 10-114-баптарында жауаптылық қарастырылған денсаулыққа зиян келтірудің түрлері жатады.Денсаулыққа келтірілген зияндардың түрлері мен ауырлықтарына сот-медициналық тұрғысынан баға беруді үйлестіру үшін Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің 2004 жылғы 20-желтоқсандағы № 8751 бұйрығымен бекітілген Сот-медициналық сараптамаларды ұйымдастыру мен жүргізу ережесі елеулі мәнге ие болады. Осы ереже қолданысқа енгенге дейін 1959 жылғы ҚазКСР қылмыстық заңында ҚазКСР 1960 жылғы Ауыр дене жарақаты туралы қорытынды жасауға арналған ережелері қолданыста болды, ал Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 1998 жылдың 1-қаңтарынан бастап қолданысқа енгізілуіне байланысты 1998 жылғы 4-мамырдағы № 240 Денсаулыққа зиян ауырлығына сот-медициналық баға беру ережелері қолданыла бастады.
Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің 2004 жылғы 20-желтоқсандағы № 8751 бұйрығымен бекітілген Сот-медициналық сараптамаларды ұйымдастыру мен жүргізу ережесіне сәйкес, адамның денсаулығына зиян келтіру ауырлықтары үш дәрежеге бөлінеді: ауыр, орта ауырлықтағы және жеңіл. ҚК 3 - бабында көзделген.
Денсаулыққа келтірілетін осы зияндардың үш түрін аражігін ажаратудың негізгі өлшемі -- бұл, ең алдымен келтіріген зиян зардаптарының адам өміріне қауіпті қатердің болуы немесе болмауы. Жалпы және кәсіби еңбекке жарамдылығын, оның тұрықтылығын жоғалту дәрежесі маңызды орын алады. Денсаулыққа келтірілген ауыр зиянды анықтауда, адамның бет-әлпетін бұзуды анықтауда эстетикалық баға беру қолданылады.
2. Өмірге қарсы қылмыстар. Адам өлтірудің ұғымы және түрлері. Ауырлататын мән-жайларда адам өлтіру. Жеңілдететін мән-жайларда адам өлтіру. Абайсызда қазаға ұшырату. Өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізу.
Өмірге қарсы қылмыстардың ұғымы - адамның жеке өмірінің құқықтық қағидаларына қатысты іс-әрекеттер. Адам өлтірудің ұғымы мен түрлері. Адам өлтірудің қылыстық заңға сәйкес үш түрі бар.
1. Жай адам өлтіру.
2. Адам өлтірудің ауырлататын мән-жайлары.
3. Адам өлтірудің жеңілдететің мән-жайлары.
Абайсызда қазаға ұшырыту қылмысының субъективтік жағы бойынша кінәнің абайсыздық түрімен жасалуы. Өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізу қылмысы бойынша қылмыс құрамдарына қатысты саралау арқылы ажырату.
Өмірге қарсы қылмыстың, соның ішінде адам өлтірудің де тікелей объектісі адамның өмірі болып табылады. Заң жасына және денсаулық жағдайына қарамастан кез келген адамның өмірін бірдей қорғайды. Адам өмірі нәрестенің туған сәтінен, яғни анасының денесіне бөлініп шығып, алғаш тыныс алуы арқылы оның өкпесінің жұмыс істеген уақытынан басталады. Бұл құбылыс нәрестенің алғашқы айқайынан, дыбыс беруінен басталады. Өлім адам өмірінің соңғы сәті болып табылады.
Тыныс алуы мен қанның айналысы тоқтағаннан кейін 5-6 минут шамасында клиникалық өлім сатысы басталады. Адам денесінің салқындауына байланысты бұл кезең 10 немесе одан да көбірек минутқа созылады. Өлудің соңғы кезеңі-биологиялық өлім, орталық нерв жүйесі қызметінің істен шығуына байланысты мидың өлуі басталады. Адамның басқа органдары мен тіндерінің өміршеңдік белгілері біразға жалғасқанымен, мидың өлуі адам өмірінің соңғы сәті болып табылады. Яғни адам өмірінің соңғы сәті-биологиялық өлім. Адам өлтірудің объективтік жағы басқа адамды өмірінен заңсыз айырумен көрінеді. Қылмыстың аяқталуы үшін адамды өмірінен айыруға бағытталған іс-әрекеттің және соның зардабынан адам өлуінің арасындағы себептік байланыстың болуын айқындау қажет.
Адам өлтіру негізінен әрекет арқылы жүзеге асырылады. Адам өлтірудің көпшілігі осылайша жасалады. Кінәлының оқпен атылатын және суық қарудың, өзге де заттарды пайдалануымен, уландыру, жарылыс жасау, басқа да әдістерді қолдануы арқылы адам өмірінен айырылады. Адам өлтіру сонымен бірге жәбірленушіге психикалық әсер ету нысанында да болуы мүмкін. Әдетте жүрек-қан тамырлары жүйесі ауруларынан зардап шегетін адамдарды жүйкесіне зақым келтіру жиі кездеседі. Соңғы уақыттарда адам жүйкесіне әсер ету нысандары мен әдістерінің көбейе түсуінің нәтижесінде психикалық әсер ету жолымен адам өлтіру мүмкіндігі одан әрі кеңейе түсуде.
Адам өлтіру сондай-ақ әрекетсіздік нысанында да болуы мүмкін. Бұл негізінен мынандай жағдайда болуы мүмкін. Кінәлы адам біреуді өмірден айыру мақсатымен өлімге араша тұра алатын мүмкіндігі бола тұра және осыған тікелей міндетті бола тұрса да әркетсіздік жолымен оған өлім қаупін туғызады және өлімге жол береді. Кінәлының өлімнің жолын кесу жөніндегі әрекетті істеу міндеттілігі заң талаптарынан туындауы мүмкін (мысалы, ата-аналары өздерінің жаңа туған нәрестелерін немесе жас балаларын өлтіру мақсатымен тамақтандырмайды немесе олардың өмірін сақтап қалу үшін өзге де шараларды қолданбайды). Өздігінен жүріп-тұра алмайтын және өздерінің табиғи қажеттерін қамтамасыз ете алмайтын жағдайларда қартайған ата-аналарын олардың ересек балалары олардан құтылу мақсатында осындай әрекеттер жасауы мүмкін. Адам өлтірудің объективті жағының екінші белгісі қылмыстың зардабы жәбірленушінің өлімі болып табылады. Өмірден айыруға тікелей қасақаналық болғанымен қылмыстық зардаптың-өлімнің болмай қалуы кінәлының әрекетіне оқталғандығы, адам өлтіруге оқталғандық ретінде саралауға негіз болады. Адам өлтіру кезінде, өлім әрекет жасалғаннан кейін бірден немесе белгілі бір уақыт өткеннен кейін жүзеге асуы мүмкін. Келтірілген зардапты кінә деп жүктеу үшін болған өлім мен субъектінің әрекеті немесе әрекетсіздігі арасынддағы себептік байланыстың болуы негіз болып табылады. Әрекет пен зардаптың арасында себептік байланыс болмаған кезде тұлға жасаған әрекеті үшін ғана жауапты болады. Өлтіруге тікелей оқталу айқындалған кезде өлтіру үшін оқталғандық жасалған болып табылады, ал өлтіруге жанама ниет болған кезде кінәлы адам нақты келтірілген зиян үшін ғана жауап береді (мысалы, денсаулыққа зиян келтіргені үшін).
Адам өлтіру (ҚК-тің 99-бабы)
Адам өлтіру-материалдық құрамға жататын қылмыс.
Адам өлтірудің субъективтік жағы-Қылмыстық кодекстің 96-бабына сәйкес тек қана қасақаналықпен жүзеге асырылады. Адам өлтіру кезінде қасақаналық тікелей және сол сияқты жанама болуы да мүмкін. Тікелей қасақаналық кезінде кінәлы өзінің басқа адамның өміріне қол сұғып отырғандығын сезеді, оның әрекеті іс жүзінде өлімге соқтыруы мүмкін екендігіне немесе қалай да өлімге әкелетіндігін біледі және өлімнің болуын тілеп іс-әрекет жасайды. Жанама қасақаналықпен адам өлтіру кезінде кінәлы өзінің әрекеті арқылы адам өміріне қатер төндіретіндігін мойындайды, осы әрекеттің нәтижесінде оның өлуі мүмкін екендігін біледі, өлімнің болуын тілемейді, бірақ оған саналы түрде жол береді не өлімнің болу-болмауына немқұрайдылық танытады. Соңғы уақытта жарылыс жасау жолымен адам өлтіру оқиғалары кең таралып отыр. Мұндай кезде белгілі бір құрбандардан басқа бөгде адамдар да өледі. Бұл оқиғада кінәлы белгілі бір құрбанға қатысты адам өлтіруде тікелей ниетте, ал бөгде адамдарды өмірінен айыруға қатысты-жанама ниетте әрекет етеді.Тікелей және жанама қасақаналықтар арасындағы айырмашылықты айқындаудың іс жүзінде үлкен маңызы бар.
Адам өлтіруге оқталу, яғни кінәлының әрекеті ол өлімнің болатынын сезетінін, оның болуын тілегендігін, бірақ оның еркінен тыс себептер бойынша ол болмай қалғандығы бойынша анықталады. Мұндай кезде оқталу тек қана тікелей қасақаналықпен жүзеге асырылады. Кінәлының ниетінің түрі туралы мәселені шешкенде соттар жасалған қылмыстың барлық жағдайларына сүйенуі және атап айтқанда: қылмыстың тәсілі мен қаруын, денеге салынған жарақаттың санын, сипаты мен оқшаулауын (мысалы, адамның өмірлік маңызды органын жарақаттау), кінәлының қылмыстық әрекетті тоқтату себебін, сондай-ақ кінәлының қылмыс істеу алдындағы және одан кейінгі мінез-құлқын оның жәбірленушімен арақатынасын ескеруі тиіс.
Жәбірленушінің өліміне әкеліп соқтыруы кінәлы үшін белгілі болып табылатын өмірлік маңызы бар органдарына пышақпен жарақат салу, дұрысында, өмірден айыруға тікелей ниеттің бар екендігін айғақтайды. Оқпен атылатын қаруды қолдану кінәлының өлтіруге шынайы ниетте болғандығын айғақтайды және басқа жағдайлармен қатар кінәлының адам өлтіру ниетінде болғандығына маңызды дәлелдеме болып табылады. Жақын ара қашықтықтан ату, әдетте, адам өлтіру мақсатында істеледі. Тікелей қасақаналық болған кезде кінәлы өлімнің болуын тілейді, сонымен бірге кінәлының өлімінің міндетті түрде болуын қаламайтындығын да мұндай жағдайда ескеру керек. Оның ниеті баламалы түрде болуы мүмкін, оның шамалауы бойынша өлімнің болуы, сол сияқты денсаулыққа ауыр зиян келтіру мүмкіндігі және осы зардаптардың кез келгенінің болуын міндетті түрде тілейді. Ал егер оған байланысты емес жағдайлар бойынша қылмыстық нәтиже болмаған жағдайда ол адам өлтіруге оқталғандық үшін жауапқа тартылуы тиіс. Адамды өлтірумен алдын ала қорқыту басқа мән-жайлармен қатар адам өлтіру ниетінің бар екендігіне маңызды дәлелдеме болып табылады. Дегенмен, осындай қатер тудыруды айтқан адамның ой-ниетінің қаншалықты шын екендігін іс бойынша айқындау қажет. Тіпті, егер ол сөздер кейде және төндірілген қатерді жүзеге асыру мүмкіндігіне сырттай ұқсас кейбір әрекеттермен қоса айтылғанның өзінде, адам өлтіру ниетін жүзеге асыру туралы сөздер кінәлының шын мәніндегі анық тілегін білдірмейді. Адам өлтіру мен қорқыту көбінесе оқпен атылатын немесе суық қаруды немесе өзге қаруды, сондай-ақ қару ретінде пайдаланатын заттарды қолданумен немесе қолдануға әрекет етумен жасалатын бұзақылық әрекеттермен байланысты болатындығын тәжірибе көрсетіп отыр. Адам өлтіруге жасалған оқталуды аталған әрекеттерден бөлу керек. Қасақана адам өлтірудің субъектісі 14 жасқа толған жеке тұлға болып табылады, ал Қылмыстық кодекстің 100-105- баптарында көрсетілген жағдайларда адам өлтірудің субъектісі 16 жасқа толған адамдар болып табылады.
Ауырлататын жағдайлардағы адам өлтіру-Қылмыстық кодекстің 99-бабының 2-тармағында көзделген. Қылмыстық құқық теориясында бұл жағдайларды топтарға бөлу қалыптасқан. Мұндай жағдайда бөлу өлшемі әр түрлі. Топқа бөлу үшін көбінесе қылмыс құрамының элементтері пайдаланылады. Сондықтан адам өлтірудің ауырлататын жағдайлары Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 99-бабында қалай орналастырылған болса, сол бойынша қарастырылады.
Адам өлтірудің 2-бөлімі.
1.екі немесе одан көп адам;
2.адамның қыземеттік жұмысын жүзеге асыруына не кәсіптік немесе қоғамдық борышын орындауына байланысты осы адамды немесе оның жақындарын;
3.кінәлі адамға дәрменсіз күйде екені көрінеу белгілі адамды, сол сияқты адамды ұрлаумен не кепілге алумен ұштасқан;
4.кінәлі адамға жүктілік жағдайда екені көрінеу белгілі әйелді;
5.аса қатыгездікпен жасалған;
6.басқа адамдардың өміріне қауіпті тәсілмен жасалған;
7.адамдар тобы.алдын ала сөз байласу арқылы адамдар тобы жасаған
8.пайдакүнемдік ниетпен, сол сияқты жалдау бойынша не қарақшылықпен немесе қорқытып алумен ұштасқан:
9.бұзақылық ниетпен;
10.басқа қылмысты жасыру немесе оны жасауды жеңілдету мақсатымен жасаған, сол сияқты зорлаумен немесе сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттерімен ұштасқан;
11.әлеуметтік, ұлттық, нәсілдік, діни өшпенділік немесе араздық не қанды кек уәжі бойынша;
12.жәбірленушінің ағзаларын немесе тіндерің пайдалану мақсатымен жасаған
13.бірнеше рет жасаған;
14.көрінеу кәмелетке толмаған адамды;
15.қылмыстық топ жасаған, сол сияқты төтенше жағдай кезінде немесе жаппай тәртіпсіздік барысында жасаған адам өлтіру.
Абайсызда адам өлтіру (ҚК-тің 104-бабы)
1997 жылғы Қылмыстық кодекс бойынша абайсыздықта адам өлтіріп алу адам өлтірудің түсінігіне жатпайды, ол өз алдына жеке қылмыс болып табылады. Мұның адам өлтіруден негізгі айырмашылығы өлімнің болуына қатысты кінә нысанының өзгешілігінде. Абайсыздықта адам өлтіріп алу ұшқалақтықтың немесе ұқыпсыздықтың салдарынан болуы мүмкін. Ұшқалақтық салдарынан адам өлтіріп алу кінәлы өз әрекетінен (әрекетсіздігінен) өлімнің болу мүмкіндігін шамалайды, бірақ өзіне-өзі сеніп, оған жеткілікті негіз болмағанның өзінде де өлімнің жолын кесемін деп есептейді. Егер тұлға өзінің әрекетінен (әрекетсіздігінен) өлімнің болу мүмкіндігін шамаламаса, бірақ оған қажетті деңгейде көңіл бөлген немесе шамалаған кезде өлімнің болатындығын алдын ала болжауға тиіс болған жағдай ұқыпсыздықтың салдарынан адам өлтіріп алу деп танылады. Абайсыздықта адам өлтіріп алудың субъектісі-16 жасқа толған адам болады.
Қылмыстық кодекстің 104-бабының 2-тармағы осы қылмыстың неғұрлым қауіпті түрін қарастырады: екі немесе одан көп адамды абайсыздықта өлтіріп алуы.
Өзін-өзі өлтіруге жеткізу (ҚК-тің 105-бабы)
Қылмыстың мәні-қорқыту, қатыгездікпен қару немесе жәбірленушінің адамдық қасиетін кемсіту жолымен тұлғаны өзін-өзі өлтіруге немесе өзін-өзі өлтіруге қастандық жасауға жеткізуде. Қылмыстың объективті жағы-қорқыту, қатыгездікпен қарау немесе жәбірленушінің адамдық қасиетін ұдайы кемсіту жолымен тұлғаны өзін-өзі өлтіруге немесе өзін-өзі өлтіруге қастандық жасауға жеткізумен сипатталады. Сондықтан да, қорқыту сипаты барынша әр түрлі болуы мүмкін деп айтуға болады: күш қолданумен, бостандығын шектеумен немесе бостандығынан айырумен, тіршілік ету құралына айырумен және т.б.
Жәбірленушіге қатыгездікпен қарау, оны ұрып-соғудан, азаптау, денеге жарақат салудан, оны тамақтан, үй-жайдан айыру, бостандығын шектеуден ж.т.б. көрінеді. Жәбірленушінің адамдық қасиетін ұдайы кемсіту, кінәлының жәбірленушімен екі жүзділік қарым-қатынаста болуы: оның жеке басын кемсіту, оның кемшіліктерін келеке қылу, оны басыну, оны масқаралайтын мәліметтер тарату ж.т.б. жағдайларда орын алады. Сонымен қатар мұндай фактілер біреу емес, ұдайы, яғни екі реттен көп болуы тиіс. Жоғарыда аталған әрекеттер әрекет жасау жолымен, сондай-ақ әрекетсіздік жолымен де жасалуы мүмкін.
Жәбірленушінің өзін-өзі өлтіруі немесе өзін-өзі өлтіруге қастандық жасауы осы қылмыстың объективті жағының міндетті белгісі болып табылады. Кінәлының мінез-құлқы мен аталған зардаптың арасында себептік байланыс анықталуға тиіс.
3. Денсаулыққа қарсы қылмыстардың ұғымы және түрлері. Денсаулыққа зиян келтірудің ұғымы және түрлері. Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру.
Әрбір жеке адамның денсаулығы-ол адам өміріндегі айтарлықтай орын алатын фактор болып табылады. Себебі адам денсаулығы-оның негізгі байлығы. Осыған байланысты адам денсаулығын қорғау мәселесі-жалпы мемлекеттің, қоғамның, әрбір азаматтың негізгі борышы. Сонымен әрбір қоғам мүшесі денсаулықты сақтау шараларын жүргізу туралы мәселелерге баса назар аударып, халықтың денсаулық сақтау мәселесінің шешілуіне белгілі бір шаралар қолданып, қоғам үшін біршама септігін тигізуі керек.
Қазіргі кезде мемлекетімізде Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес денсаулықты сақтау мәселелері жөнінде мемлекеттік бағдарламалар әзірленген. Осыған орай азаматтардың денсаулығын нығайту, айналадағы қоршаған ортаны сақтау шараларын жүзеге асыру мақсатында, әсіресе өсіп келе жатқан жасөспірімдердің денсаулығын сақтау үшін мемлекеттік және жеке емдеу мекемелері заңға сәйкес ақылы түрде не тегін медициналық жәрдем көрсетуді жүзеге асырып отыр.
Денсаулық дегеніміз-адам ағзасының дұрыс әрі қалыпты жұмыс істеуі. Яғни, адам ағзасының әрбір органы, әрбір мүшесі сол жаратылған қалпында сақталып, оның дұрыс әрі қалыпты түрде белгілі бір қызметті атқаруы.
Денсаулыққа қарсы қылмыстардың қоғамға қауіптілігі-бұл қылмыстарды жасаған кезде, бір адам екінші бір адамның денсаулығына қасақана немесе абайсызда зиян келтіреді, яғни кінәлы қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді жасай отырып, адам өмірі үшін ең қымбатты болып табылатын адам денсаулығына заңсыз түрде қол сұғады. Адам денсаулығына зиян келтіру көбінесе оның мемлекет пен қоғам алдындағы азаматтық міндеттерін атқару, яғни сол міндеттерін нақты орындау мүмкіндіктерінен айырады.
Мысалы, адам денсаулығына зиян келуі-оның міндетті әскери қызметке шақырылуына кедергі келтіруі мүмкін, сондай-ақ әскери немесе басқа да арнайы қызметтерді атқаруына зиянды әсерін тигізуі мүмкін. Сондықтан да адам денсаулығына қарсы қылмыстарды жасау-тек жәбірленушінің өзіне ғана емес, сондай-ақ оның жақын туысқандары үшін де үлкен залал болып табылады. Адамды денсаулығынан айыру салдарынан оның өмірдегі, қоғамдағы еңбек және басқа да қоғам қызметтеріндегі байланысы үзіледі, оның еңбекке, қоғам қызметтеріне белсенді түрде қатысуына көбінесе мүмкіндік бере бермейді. Сондықтан да адам денсаулығы- адам өмірінің негізі қуанышы, негізгі байлығы болып табылады.Сонымен адам денсаулығына қарсы қылмыстарға мыналар жатады: (106-119-бб.) Енді адам денсаулығына қарсы қылмыстардың объектісін, объективтік жағын, субъектісін, субъективтік жағын жеке-жеке талдайық.
Дене жарақатының объектісі-бөгде адамның қалыпты денсаулығы болып табылады.
Адам денсаулығына қарсы қылмыстардың объективтік жағы-басқа адамның денсаулығына, құқыққа қайшы әрекеттер мен әрекетсіздіктер арқылы зиян келтірумен көрініс табады. Көбінесе дене жарақаты әрекет арқылы жасалынады. Кінәлы адам жәбірленушінің денсаулығына әр түрлі жолдармен, атап айтсақ, механикалық әсер ету арқылы (мүшелерге зақым келтіру), химиялық жол арқылы (улау, қышқылмен күйдіру), электрлік жолмен (тоқпен ұру), термикалық әсер ету (ағзаға инфекциялы ауруларды жұқтыру) арқылы, сонымен қатар психикалық әсер ету арқылы (гипноз) және басқа да тәсілдер арқылы дене жарақатын келтіреді. әрекетсіздік арқылы да дене жарақаты келтірілуі мүмкін, егер де белгілі бір адам өзіне жүктелген міндеттерді орындамаса. Кейбір кездері дене жарақатын келтіру қылмыстық жауаптылықтан босатылуға негіз болып табылады егер бұл жарақат мәжбүрлік қажеттілік жағдайында, яғни емдеу мақсатында болса. Мысалы, жәбірленуші өзінің ағзасына хирургиялық операциялар жүргізуге келісімін берсе, онда хирургтер осы хирургиялық операциялардан туындайтын белгілі бір зардаптарға жауап бермейді, себебі жәбірленуші хирургиялық операциялардан туатын салдарға қарсы болмады. Дене жарақатын келтіру спорт жарыстары кезінде де орын алуы мүмкін. Спорттың нақты түріне қатысты жалпы ережені сақтамау салдарынан туған дене жарақаты денсаулыққа қарсы қылмыс ретінде сараланады. Мысалы, футбол кезінде футбол ережесін өрескел бұзған кінәлы бөгде адамға дене жарақатын келтірсе, онда оның әрекеті денсаулыққа қарсы қылмыс ретінде танылады.
Дене жарақатын келтірудің субъективтік жағы 2 нысаннан тұрады:
1) қасақана (тікелей және жанама)
2) абайсызда (менмендік және немқұрайдылық).
Тікелей қасақана дене жарақатын келтіру бір адамның екінші бір адамға дене жарақатын келтіру бір адамның екінші адамға дене жарақатын келтіруді тілеп, алдын ала ойластырып, жоспарлы түрде мақсаттар жасауы, ал жанама қасақаналықта кінәлы сондай зардаптың болуын тілемейді, бірақ оған саналы түрде жол береді. Абайсыздық нысанының өзінде сенімділік түрінде кінәлы өзінің әрекетінен немесе әрекетсіздігінен туатын салдардың, яғни дене жарақатының болуын көре алады, бірақ ол салдар бола қоймас-ау деген өзіне сенімділік ниетте болады, немқұрайдылық түрінде адам дене жарақатының болатынын көре алмайды, бірақ көруге тиісті болатын. Осы жоғарыдағылардан айқын болғандай кейбір дене жарақатын салған есі дұрыс субъектілер үшін 14 жас, ал кейбір субъектілер үшін 16 жас. Сонымен қатар дене жарақаты қылмысын жасайтын арнаулы субъектілер бар.
Денсаулыққа қарсы қылмыстарды олардың әлеуметтік мінездемесі бойынша ажырата білу. Денсаулыққа зиян келтірудің ұғымына тоқталар болсақ азаматтардың денсаулығына қатысты тікелей бағытталған іс-әрекеттер жасау. Денсаулыққа қарсы зиян келтірудің 3 түрі бар;
1. Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру;
2. Денсаулыққа қасақана ауырлығы орташа зиян келтіру.
3. Денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру
Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру, абайсызда жәбірленушінің өліміне әкеп соққан әрекеттің адам өлтіруден айырмашылығы. Денсаулыққа қасақана орташа ауырлығы зиян келтіру. Бұл қылмыстың түрлері. Денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру. Азаптау. Денсаулыққа жеңілдететін мән-жайларда зиян келтіру. Денсаулыққа абайсызда зиян келтіру.
Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру(106-бап)
Ауыр дене жарақатын салу түсінігі мен түрлеріне тоқталайық. Жалпы денеге жарақат түсіру деп бөгде адамның денсаулығына қасақана заңсыз түрде немесе абайсыз денедегі ұлпалардың анатомиялық тұтастығын бүлдіру жолымен, әйтпесе басқа жолмен оның ағзаларының дұрыс жұмыс істеуін бұзу арқылы зиян келтіруді айтамыз. Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру ұғымына келетін болсақ, ол былай делінген: Адамның өміріне қауіпті немесе көруден, тілден, естуден, қандай да болсын органнан айрылуға немесе органның қызметін жоғалтуға немесе бет әлпетінің қалпына келместей бұзылуына әкеп соққан денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру, сондай-ақ өмірге қауіпті немесе еңбек қабілетінің кемінде үштен бірін тұрақты түрде жоғалтуға ұштасқан немесе кінәлыға мәлім кәсіби еңбек қабілетін немесе түсік тастауға, психикасын, бұзуға есірткімен немесе уытты умен ауруға душар еткен, денсаулықтың бұзылуын тудырған, денсаулыққа өзге зиян келтірген қасақана ауыр зиян келтіру.
а) Адамның өміріне қауіпті зиянға-миға зақым келтірілместен бас сүйегіне келтірілген жарақат; бас сүйектерінің ашық немесе жабық сынуы; ауыр дәрежедегі мидың зақымдануы; өмірге қауіпті түрде миға қан құйылуы; бел омыртқаны ауыр зақымдау; адамның іш құрылысын, ас қорыту, зәр шығару органдарын жарақаттау, ауыр дәрежеде күйдіру т.б. жарақаттар келтірулер жатады.
б) Қасақана ауыр дене жарақатының салдарынан көруден айрылу-бұл адамның денсаулығына ауыр зиян келтіру салдарынан адам көре алмайтын жағдайға душар болады. Айтып кететін бір жайт, адамның көре алмауы емделусіз болуы керек, уақытша көруден айрылу ауыр дене жарақатының элементі болмайды, яғни ол орташа ауырлықтағы дене жарақаты болып табылады. Бір көздің көруін жоғалту ауыр дене жарақатыц ретінде бағаланады. Бір көздің көруінен айрылу салдарынан адам көзінің көру шеңбері 30 пайызға тартылады және бинокулярлық көрудің бұзылуына әкеп соғады, ал мұндай жағдайлар кейбір кездері белгілі бір нәрселерді нақты қабылдау қабілеттілігін қиынға соқтырады немесе көрудің мүмкіншілігін түпкілікті жоғалтады. Себебі, бір көзден айрылған адам мамандық түрін таңдағанда ғана емес, сонымен қатар дем алу кездерінде де қиыншылықты басынан өткереді, ал кейбір кездері бақытсыздық жағдайлардың объектісі болуы да мүмкін. Сондықтан да көздің көру қабілетін 35-пайыз мөлшерінде жоғалту немесе 2 метр қашықтықта бармақтың санын көре алмауы денсаулыққа ауыр зиян келтірілді деп есептелінеді және ауыр дене жарақаты ретінде бағаланады.
в) Қасақана ауыр дене жарақатының салдарынан тілден айрылу-сөйлеу қабілетін, ол ойын айналасындағыларға түсінікті түрде біріккен дыбыстармен жеткізу қабілетін біржола жоғалту.Дауысын жоғалту салдарынан, яғни афония жағдайында адам өзінің ойларын тек қана сыбырлап жеткізе алады. Мұндай жағдайлар адамның еңбек ету қабілеттілігінің 25-пайыз мөлшерінде жоғалтуына әкеп соғады. Сөйлей алмау нәтижесінен адам қоғамдағы қатынастарға активті түрде қатыса алмайды, барлық уақытта өзінің бір кемшілігінің бар екенін сезінеді, адамдармен сөйлесуден аулақ жүреді, сондықтан да тілден айрылу адам денсаулығы үшін орасан зиянды болып табылғандықтан ауыр дене жарақаты ретінде есептелінеді.
г) Қасақана ауыр дене жарақатының салдарынан естімей қалу деп мүлде айықпайтын кереңдік және зардап шегуші қатты айтылған сөзді өте жақын жерден, құлағынан 3-6 см қашықтықта айтқанда ғана ести алатындай жағдайда қалуы. Жалпы есту-адам ағзасының сезім органдарының бірі. Күнделікті қарым-қатынас, жұмыс, дем алу уақыттары, теледидардан, радиодан хабар алу, есту сезімімен тығыз байланысты.
Екі құлақтың есітпей қалуы-ауыр дене жарақаты ретінде есептелінеді. Бір құлақтың есітпей қалуы-жалпы еңбек қабілетінің 15 пайызын, яғни кемінде үштен бірін жоғалту емес, сондықтан ол денсаулықтың бұзылуына әкеп соққан жеңіл жарақат деп бағаланады.
л) Қандай да болсын органнан айрылуға немесе органның қызметін жоғалтуға-аяқтың, қолдың физикалық тұрғыда денеден айрылып қалуын немесе сал (паралич) қалпында қалуы жатады және бұл жағдай ауыр дене жарақаты ретінде бағаланады. Жыныс қатынастарының қабілетін жоғалту, екі ені де зақымданып, оларды тастауға әкеп соғуы, сондай-ақ бала табу қабілетінен айрылу тұқымдылық қабілетінен айрылу деп саналады да, ауыр дене жарақаты қатарына жатады.
е) Сот медицинасы тәжірибесінде беттің жаралануы тым жиі кездеседі. Бет жарақатын бағалау кезінде бірқатар факторларды: жарақат салған кезде оның адам өміріне қауіптілігін (ми шайқалуы т.б.), сезім мүшелерінің зақымдануын және бет пішінінің қалпына келмейтіндей болып бұзылуын ескеру керек. Бет сиқының бұзылуы туралы мәселені сот шешеді.
Бет жарақатының жазылуы дегеніміз-тыртық көлемінің кішіреюі, табиғи жағдайлардың нәтижесінде олардың өңінің өзгеруі, мысалы, тыртықтардың әжімдерге, мойын қыртыстарына және т.б. ұқсап тұруы болып табылады, сондай-ақ консервативтік емдеу әдістерінің нәтижелері де осыған жатады. Ал егер консервативтік емдеу жақсы нәтижеге жеткізбей, зақымданушыға косметикалық операциялар жасалса, жарақат операцияның нәтижесіне қарамастан қалпына келмейтін жарақат деп қаралады да ауыр дене жарақатына жатады, өйткені мұндай жэағдайда орын алатын іш құса болып қатты қайғыруға бет-пішіннің өзгеруі ғана емес, адамның қоғаммен байланысының бұзылу қаупі де негіз болады.
и) Еңбек қабілетінің кемінде үштен бірін тұрақты түрде жоғалту деп - жалпы еңбек қабілеті, мамандықты талап етпейтін еңбекке қабілеттілік айтылады. Еңбек қабілетінің үштен бірін жоғалту зардап шеккен адамның жалпы еңбек қабілеті мен оның жоғалту көлемін онша өзгертпейтін жарақат зардаптарының біршама жақсаруы организмдегі өзгерістермен бірге байланысты. Еңбек қабілетін жоғалту тек тұрақты болады. Жалпы еңбек қабілетінің 33-пайыз мөлшерін жоғалту ауыр дене жарақаты ретінде бағаланады. Кәсіптік еңбек қабілетін жоғалтуды анықтау зардап шеккен адамның кәсіптік еңбек қабілетінен айыруға ниеттенгендік анықталатын жағдайларда тергеушінің қаулысы немесе сот қаулысы бойынша жүзеге асырылуы мүмкін. Еңбекке қабілетті адамның еңбек қабілетін жоғалтуына апарып соғатын жарақаттар жас балаға, қарт адамға, кәмелетке толмаған жасқа, 1-топтағы мүгедекке, яғни еңбекке жарамсыз адамдарға салынуы мүмкін. Мұндай жағдайларда дене жарақатының қаншалықты ауыр екенін анықтағанда мыналар негізге алынады:
1) балалардың кейін ол 10 жасқа толғанда еңбек қабілетін қандай дәрежеде жоғалтқаны көрсетіледі;
2) мүгедек адамның алынған жарақатқа байланысты еңбек қабілетін біржола жоғалтуы дені сау адамдардікі сияқты анықталады, яғни мүгедектігі мен тобы ескерілмейді.
е) Егер келтірілген зақымдардың салдарынан түсік болса, екіқабат екендігінің мерзіміне қарамастан, ол ауыр дене жарақатына жатқызылады. Бұл орайда арнайы акушерлік-гинекологиялық зерттеулер арқылы түсіктің зардап шегуші организмінің жеке ерекшеліктеріне, яғни ауырлығына немесе ішкі жыныс мүшелерінің жетілмегендігіне байланысты емес, қайта оған дене жарақатының тікелей себеп болғаны анықталуға тиіс.
ж) Жарақат алуға байланысты іш құса болу (психикасының бұзылуы) ауыр дене жарақатының белгісі болып табылады. Мысалы: бас сүйек жарақатына байланысты пайда болатын қояншық (эпилепсия) осындай ауру. Іш құсаның диагнозын қою және оның себебі жарақат алуға байланысты екенін анықтау сот-психиатриялық сарапшының құзыретіне жатады.
з) Есірткімен немесе уытты умен ауруға душар еткен денсаулықтың бұзылуын тудыру денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру. Бұл есірткі немесе уытты у арқылы адамды соған душар етіп, оған ауыр дене жарақатын келтіру болып табылады. Ауыр дене жарақатының салдарынан жәбірленушінің өліміне әкеп соғатын кінәлының әрекеттері тікелей басқа адамның денсаулығына қол сұғуға бағытталады, сондықтан да жалпы кінәлылық әрекеттері адам денсаулығына қарсы қылмысқа жатады. Жалпы кінәлының әрекеттерінің субъективтік жағын қарастырсақ, кінәлыны өзінің қасақана әрекеттері арқылы жәбірленушінің денсаулығына ауыр зиян келтіреді, мұндай әрекеттерді ол тілеп немесе саналы түрде жол беріп істейді, бірақ бұл әрекеттердің салдарынан келетін зардап, зиян жәбірленушінің өлімі абайсызда болады, яғни кінәлы жәбірленушінің өлуін тілемейді, ол өлмейді деген менмендік немесе немқұрайдылық қатынас түрінде болады. Егер абайсызда жәбірленушіге ауыр дене жарақаты келтірілсе, мұның салдарынан жәбірленуші өлетін болса, онда бұл жағдай абайсызда кісі өлтіру қылмысы құрамын құрайды.
Денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зиян келтіру (107-бап).
Қылмыстық кодекстің 107-бабында көрсетілген қылмыстың денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіруден өзгешілігі келтірілген зиянның дәрежесінде. Ауыр зиянға қарағанда орташа ауырлықтағы зиян келтіру мынандай өзіндік белгілермен:
1) адамның өміріне қауіптіліктің болмауына;
2) Кодекстің 106-бабында көрсетілген зардаптарға әкеп соқпауынан;
3) денсаулықтың ұзақ уақытқа бұзылуына;
4) Жалпы еңбек қабілетінің кемінде үштен бірін айтарлықтай тұрақты жоғалтуға әкеліп соғумен сипатталады. 3 аптадан (21 күннен әрі) артық уақытқа уақытша еңбек қабілетін жоғалту денсаулықтың ұзақ уақытқа бұзылуы, ал жалпы еңбек қабілетінің кемінде үштен бірін (10-нан 30-пайызға дейін) жоғалту тұрақты жоғалту деп танылады.
Денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зиян келтірудің ауырлататын түрлері ҚК 106-бабында көзделген осындай белгілермен бірдей, сондықтан да оларды қайталап талдап жатудың қажеті жоқ.
Субъективтік жағынан көрсетілген қылмыс тікелей немесе жанама қасақаналықпен істеледі. Қылмыстың субъектісі 107-баптың 1-тармағы бойынша 14-ке толған адам болады.
Денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру (108-бап) (алынып тасталған)
Қылмыстық кодекс денсаулықтың қысқа уақыттық бұзылуына немесе жалпы еңбек қабілетін айтарлықтай емес тұрақты жоғалтуға әкеп соққан денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіргені үшін жауаптылық белгіленген. Ұзақтығы 6 күннен 21 күнге дейінгі уақыт аралығындағы денсаулыққа келтірілген зиян денсаулықтың қысқа уақытқа бұзылуы, ол жалпы еңбек қабілетінің 10-пайыз дейінгісін жоғалту айтарлықтай емес тұрақты жоғалту деп танылады. Осы көрсетілген белгілердің әрқайсысы аяқталған жеке қылмыс құрамдары болып танылады. Қылмыс субъективтік жағынан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ГУМАНИТАРЛЫҚ-ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
А.С. Першеев, Ж.Б. Төреханова.
ЖЕКЕ АДАМҒА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ
ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТАР
Оқу құралы
Шымкент 2019 жыл
ӘОЖ
КБЖ
Б
Халықаралық гуманитарлық-техникалық университетінің кеңесінде қарастырылған хаттама №5 27 12. 2018 ж.
Пікір жазғандар:
Бекбосынов Е. - Phd докторы, М.Әуезов атындағы ОҚМУ
Айтбаев Қ. - заң ғылымдарының докторы, Халықаралық гуманитарлық-техникалық университеті
Тұрғараев Б. - заң ғылымдарының докторы, Халықаралық гуманитарлық-техникалық университеті
П 20 Першеев А.С., Төреханова Ж.Б.
ЖЕКЕ АДАМҒА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ
БҰЗУШЫЛЫҚТАР: Оқу құралы, -Шымкент, 2019 - 137 б.
ISBN
Оқу құралы Қазақстан Республикасының жаңа қылмыстық кодексінің негізінде жасалған. ҚР мемлекеттік жалпыға міндетті білім стандартына сәйкес әзірленген. Сонымен бірге Қылмыстық кодекстің 1 тарауға негізделіп жасалған.
Аталған жағдай, Қазақстан Республикасы ІІМ оқу орталығының тыңдаушыларына және Қазақстан Республиканың жоғары, орта білім беретін оқу орындарының оқырмандарына, заңгерлерге арналған.
ӘОЖ
КБЖ
ISBN
Мазмұны:
1. Жеке адамға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтардың ұғымы мен түрлері.
2. Өмірге қарсы қылмыстар. Адам өлтірудің ұғымы және түрлері. Ауырлататын мән-жайларда адам өлтіру. Жеңілдететін мән-жайларда адам өлтіру. Абайсызда қазаға ұшырату. Өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізу.
3. Денсаулыққа қарсы қылмыстардың ұғымы және түрлері. Денсаулыққа зиян келтірудің ұғымы және түрлері. Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру.
4. Жыныстық қылмыстар. Жыныстық қылмыстардың ұғымы мен түрлері.
5. Адамның бас бостандығына қарсы қылмыстардың ұғымы және түрлері.
6. Адамның жеке басының ар-ожданы мен қадір-қасиетіне қарсы қылмыстар. Жала жабу және оның түрлері. Қорлау және оның түрлері.
Тақырып 1: Жеке адамға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтардың ұғымы мен түрлері.
Азаматтардың жеке басына, құқықтары мен бостандықтарына қол сұғатын қылмыстық құқық бұзушылықтар біздің қоғамымызға үлкен зиянын тигізеді. Сол себепті мұндай қылмыстық құқық бұзушылықтармен шешуші күрес жүргізу Қазақстан Республикасы құқық қорғау органдарының маңызды міндеті болып табылады. Қылмыстық қол сұғудан жеке адамды қорғау Қазақстан Республикасы ҚК 2-бабында бекітілген қылмыстық заңнаманың міндеттерінің бірі болып табылады. Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасы ҚК-нде Жеке адамға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар тарауы бірінші тұр, ҚК-тің ерекше бөлігі содан басталады, бұлай орналасу Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-баптың ережесіне жауап береді.Сөйтіп, жеке адамға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар термині сөздің кең және тар мағынасында қолданылады. Кең мағынадан алғанда жеке адамға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар қылмыстыққұқық қорғауға жататын азаматтардың өмір сүру, денсаулық, ар-намыс, саяси, еңбек, мүліктік құқықтарына кез келген қол сұғушылық болып табылады. Қылмыстық құқық теориясында жеке бастың мүдделері кодекстің азаматтардың жеке меншігіне қол сұққаны үшін саяси және еңбек құқықтарын бұзғаны үшін көлік қылмыстары үшін қылмысты жауапкершілікті белгілейтін тарауында айтылады. Б. С. Никифоров азаматтардың жеке меншігіне қарсы қылмыстарды сөздің кең мағынасындағы жеке адамға қарсы қылмыстар деп атады.Тар мағынадағы жеке адамға қарсы қылмыстар тікелей және негізгі объектілері өмір, денсаулық жыныстық дербестік пен жыныстық еркіндік, жеке бас бостандығы, ар-намыс болатын қылмыстық құқық бұзушылықтардың түрлері.
Жеке адамға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар -- бұл азаматтардың негізі жеке құқықтарына бағытталған қоғамдық қауіпті әрекеттерді ҚК-де көзделген тобы. Бұл топтағы қылмыстық құқық бұзушылықтардың көпшілігі ауыр және аса ауырға жатады, олар моральдық және материалдық зиян келтірілуі мүмкін. Қылмыстық құқық бұзушылықтардың бұл топтарын бірінші орынға жылжыту Қазақстан Республикасы қылмыстық заңнамасының негізгі реформасындағы маңызды концептуалдық идеяға, яғни азаматтарды өмірі мен денсаулығы, оның заңды мүдделерінің құқықтары мен бостандықтарын айрықша қорғауға сәйкес еді. Аталған құндылықтарды айрықша қорғау Қазақстан Республикасының Конституциясында арнайы үлес, Еуропалық ынтымақтастық елдерінің көптеген халықаралық актілерінде айтылады.
Жеке адамға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар деп адамның өмірі мен денсаулығына, жыныстық дербестігіне, бостандығына, ар-намысына қол сұғатын қоғамдық қауіпті әрекеттер танылады. Қылмыстық құқық бұзушылықтардың мұндай түрлерін істеу нәтижесінде адамға айтарлықтай зиян не болмаса өмірге, денсаулыққа заңды құқықтары мен бостандыққа зиян келтіру қорқынышы туады. Тікелей объекті -- жеке бастың өмірі, денсаулығы, бостандығы, ар-намысы сияқты құндылықтар.Жеке адамға қарсы қылмыстардың объективтік жағы -- бұл жеке бастың өміріне, денсаулығына, бостандығына, ар-намысына қоғамдық қауіпті қол сұғушылық.Құрамына қарай жеке адам қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар материалдық және формальдық болып бөлінеді. Материалдық құрамның объективтік жағы 3 міндетті белгілерден тұрады: 1) қоғамдық қауіпті әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік);
2) қоғамдық қауіпті зардаптар;
3) олардың арасындағы себепті байланыс.Әрекетсіздік әрекет сияқты тұлғаның ерікті қылығы болып табылады, сондықтан да ол әрқашан саналы сипатқа ие. Егерде қоғамдық қауіпті әрекет кінәлінің белсенді мінез-құлқынан байқалса, онда әрекетсіздік болу керек және істелуі мүмкін әрекеттің істелмеуінен байқалады. Қоғамдық қажетті әрекеттерді орындауда тұлғаның міндеті мыналардан шығады:
а) заң мен нормативтік актілерді жазудан;
ә) кәсіби міндеттер мен қызметтік уәзіптерден;
б) келісім шарттар;
в) жеке өзара қатынастан;
г) кінәлінің алдағы қызметінен. Қылмыстық құқық бұзушылықтар формальдық құрамының объективтік жағы тек қоғамдық қауіпті әрекеттен туады. Жеке адамға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар субъектісі заңмен белгіленген жасқа жеткен есі дұрыс адам, яғни қылмыстық құқық бұзушылықтар субъектісі жалпы болып танылады. Жеке адамға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар субъективтік жағынан тура және жанама ниетпен істеледі.
Қылмыстық құқық бұзушылықтардың тікелей объектісіне байланысты бұл тарауаларды төмендегідей топтарға бөлуге болады:
1. Адам өміріне қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар.
2. Денсаулыққа қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар.
3. Адам өмірі мен денсаулығына қауіп төндіретін қылмыстық құқық бұзушылықтар.
4. Жыныстық дербестік пен жыныстық еркіндікке қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар.
5. Адамның және азаматтың жеке бас бостандығына қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар.
6. Адамның және азаматтың арнамысына қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар.
2. Өмірге қарсы қылмыстар. Адам өлтірудің ұғымы және түрлері. Ауырлататын мән-жайларда адам өлтіру. Жеңілдететін мән-жайларда адам өлтіру. Абайсызда қазаға ұшырату. Өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізу.
Қазақстан Республикасы ҚК адам өміріне қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтарға адам өлтірудің (ҚР ҚК 99-103 баптар) сол сияқты абайсызда кісі өлтірудің (ҚР ҚК 101-бап) және өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізудің түрлерін жатқызады. Соңғы екеуінен басқа барлық аталған адам өміріне қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар адам өлтіруге жатады.
Қылмыстың бұл құрамдары өмір сүру құқығы сияқты бұлар да адамның табиға және маңызды құқықтарын қорғау туралы сөз болғандықтан бірінші орынға орналастырылған. Қылмыстық кодекс адам өмірін қорғау міндетін адам өміріне қарсы қылмыстар құрамының белгілерін қалыптастыра отырып және олардың істелуіне қатаң санкция мен белгілей отырып, өзіне тән әдістермен шешеді.Бұл топтағы барлық қылмыстық құқық бұзушылықтарды біріктіретіні әрқайсысының объектісі адам өмірі екендігі. Қылмыс объектісі ретінде өмір, бір жағынан табиғи физиологиялық процесс ретінде, екінші жағынан қоғамда жеке бастың тіршілік ету мүмкіндігін заңмен қамтамасыз ету ретінде түсінідіріледі. Екінші жақтың арқасында өмір жеке бас пен қоғамдық қатынастарға (қоғамдық мүддеге) логикалық бағынады және жеке бастың мүддесінің оның өзінен бөлуге содан соң жеке бастық қоғамдық қатынастар шегінен шығаруға болмайды.
Кінәлі адамның әрекеті механикалық, физикалық, химиялық (тіпті психикалық, бірақ олар сирек кездеседі) және адам өміріне әсер ететін басқа да тәсілдер болуы мүмкін. Өлім адамға әрекетісіздік жолымен де берілуі мүмкін.Адам өміріне қол сұғу тәсілі ретінде әрекетсіздік кінәлі қамқорлық танытатын әрекетсіздік ететін, қажетті шаралар қабылдайтын сияқты адам өміріне зиян тигізбеуге тұлғаның міндеттілігін білдіреді.
Адам өміріне қарсы қылмыстарда әрекет немесе әрекетсіздік құқыққа қайшы сипатына иеленеді. Адам өміріне қылмыстық әсер ету тек адам өмірі жағдайында ғана аяқталған қылмыс құрамын құрайды. Адам өміріне қарсы қылмыстың денсаулыққа қарсы қылмыстан айырмашылық белгісі -- соңғысының зардаптары өз мазмұны бойынша қай органға зиян келгендігіне, қандай ауру күшімен, денсаулыққа зиян келу нәтижесінде еңбек қабілеттілігі жоғалту дәрежесінің қандайлығымен анықталады.Адам өміріне қарсы қылмыстардың субъективті жағы қасақана да, абайсыз кінәмен де сипатталады. Кінәлі өзінің қоғамға қауіпті әрекеті нәтижесінде басқа адамның денсаулығына зиян келтіруде зардаптардың бөлу мүмкіндігінің немесе құтылмайтындығын алдын-ала көреді де қалайды (тікелей ниет) және бұған саналы түрде жол береді немесе оған селқос қарайды (жанама ниет).
Осы санаттағы қылмыстың субъектісі қылмыстық жауапкершілік жасына жеткен, яғни 16 жастағы есі дұрыс адам, тек қылмыс кодексінің 15-2 баптарына сай адам өлтірегені үшін қылмыстық жауапкершілік 14 жастан басталады.
3. Денсаулыққа қарсы қылмыстардың ұғымы және түрлері. Денсаулыққа зиян келтірудің ұғымы және түрлері. Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру.
Денсаулыққа қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар.Денсаулық -- адамның табиғи игілігі мен құндылығы болып табылады, ол адамға генетикалық жолмен беріледі және қылмыстық-құқық қорғаудың маңызды объектісіне жаатады. Денсаулық қорғау құқығы -- Қазақстан Республикасы Конституциясымен (29-бабы), сондай-ақ Қазақстан Республикасы Қазақстан Республикасында азаматтардың денсаулығын қорғау туралы (2-бабы) Заңымен бекітілген және кепілдік берілген адамның негізгі құқықтарының бірі.
Денсаулыққа қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар -- бұл кінәлілікпен заңға қайшы басқа адамның денсаулығына заңға қайшы әрекетпен зиян келтіру, оның денесінің анатомиялық тұтастығын бұзу не тұтастай ағзалар мен дене мүшелерінің қызметін бұзу.
Денсаулыққа қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтарға Қазақстан Республикасының ҚК 10-114-баптарында жауаптылық қарастырылған денсаулыққа зиян келтірудің түрлері жатады.Денсаулыққа келтірілген зияндардың түрлері мен ауырлықтарына сот-медициналық тұрғысынан баға беруді үйлестіру үшін Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің 2004 жылғы 20-желтоқсандағы № 8751 бұйрығымен бекітілген Сот-медициналық сараптамаларды ұйымдастыру мен жүргізу ережесі елеулі мәнге ие болады. Осы ереже қолданысқа енгенге дейін 1959 жылғы ҚазКСР қылмыстық заңында ҚазКСР 1960 жылғы Ауыр дене жарақаты туралы қорытынды жасауға арналған ережелері қолданыста болды, ал Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 1998 жылдың 1-қаңтарынан бастап қолданысқа енгізілуіне байланысты 1998 жылғы 4-мамырдағы № 240 Денсаулыққа зиян ауырлығына сот-медициналық баға беру ережелері қолданыла бастады.
Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің 2004 жылғы 20-желтоқсандағы № 8751 бұйрығымен бекітілген Сот-медициналық сараптамаларды ұйымдастыру мен жүргізу ережесіне сәйкес, адамның денсаулығына зиян келтіру ауырлықтары үш дәрежеге бөлінеді: ауыр, орта ауырлықтағы және жеңіл. ҚК 3 - бабында көзделген.
Денсаулыққа келтірілетін осы зияндардың үш түрін аражігін ажаратудың негізгі өлшемі -- бұл, ең алдымен келтіріген зиян зардаптарының адам өміріне қауіпті қатердің болуы немесе болмауы. Жалпы және кәсіби еңбекке жарамдылығын, оның тұрықтылығын жоғалту дәрежесі маңызды орын алады. Денсаулыққа келтірілген ауыр зиянды анықтауда, адамның бет-әлпетін бұзуды анықтауда эстетикалық баға беру қолданылады.
2. Өмірге қарсы қылмыстар. Адам өлтірудің ұғымы және түрлері. Ауырлататын мән-жайларда адам өлтіру. Жеңілдететін мән-жайларда адам өлтіру. Абайсызда қазаға ұшырату. Өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізу.
Өмірге қарсы қылмыстардың ұғымы - адамның жеке өмірінің құқықтық қағидаларына қатысты іс-әрекеттер. Адам өлтірудің ұғымы мен түрлері. Адам өлтірудің қылыстық заңға сәйкес үш түрі бар.
1. Жай адам өлтіру.
2. Адам өлтірудің ауырлататын мән-жайлары.
3. Адам өлтірудің жеңілдететің мән-жайлары.
Абайсызда қазаға ұшырыту қылмысының субъективтік жағы бойынша кінәнің абайсыздық түрімен жасалуы. Өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізу қылмысы бойынша қылмыс құрамдарына қатысты саралау арқылы ажырату.
Өмірге қарсы қылмыстың, соның ішінде адам өлтірудің де тікелей объектісі адамның өмірі болып табылады. Заң жасына және денсаулық жағдайына қарамастан кез келген адамның өмірін бірдей қорғайды. Адам өмірі нәрестенің туған сәтінен, яғни анасының денесіне бөлініп шығып, алғаш тыныс алуы арқылы оның өкпесінің жұмыс істеген уақытынан басталады. Бұл құбылыс нәрестенің алғашқы айқайынан, дыбыс беруінен басталады. Өлім адам өмірінің соңғы сәті болып табылады.
Тыныс алуы мен қанның айналысы тоқтағаннан кейін 5-6 минут шамасында клиникалық өлім сатысы басталады. Адам денесінің салқындауына байланысты бұл кезең 10 немесе одан да көбірек минутқа созылады. Өлудің соңғы кезеңі-биологиялық өлім, орталық нерв жүйесі қызметінің істен шығуына байланысты мидың өлуі басталады. Адамның басқа органдары мен тіндерінің өміршеңдік белгілері біразға жалғасқанымен, мидың өлуі адам өмірінің соңғы сәті болып табылады. Яғни адам өмірінің соңғы сәті-биологиялық өлім. Адам өлтірудің объективтік жағы басқа адамды өмірінен заңсыз айырумен көрінеді. Қылмыстың аяқталуы үшін адамды өмірінен айыруға бағытталған іс-әрекеттің және соның зардабынан адам өлуінің арасындағы себептік байланыстың болуын айқындау қажет.
Адам өлтіру негізінен әрекет арқылы жүзеге асырылады. Адам өлтірудің көпшілігі осылайша жасалады. Кінәлының оқпен атылатын және суық қарудың, өзге де заттарды пайдалануымен, уландыру, жарылыс жасау, басқа да әдістерді қолдануы арқылы адам өмірінен айырылады. Адам өлтіру сонымен бірге жәбірленушіге психикалық әсер ету нысанында да болуы мүмкін. Әдетте жүрек-қан тамырлары жүйесі ауруларынан зардап шегетін адамдарды жүйкесіне зақым келтіру жиі кездеседі. Соңғы уақыттарда адам жүйкесіне әсер ету нысандары мен әдістерінің көбейе түсуінің нәтижесінде психикалық әсер ету жолымен адам өлтіру мүмкіндігі одан әрі кеңейе түсуде.
Адам өлтіру сондай-ақ әрекетсіздік нысанында да болуы мүмкін. Бұл негізінен мынандай жағдайда болуы мүмкін. Кінәлы адам біреуді өмірден айыру мақсатымен өлімге араша тұра алатын мүмкіндігі бола тұра және осыған тікелей міндетті бола тұрса да әркетсіздік жолымен оған өлім қаупін туғызады және өлімге жол береді. Кінәлының өлімнің жолын кесу жөніндегі әрекетті істеу міндеттілігі заң талаптарынан туындауы мүмкін (мысалы, ата-аналары өздерінің жаңа туған нәрестелерін немесе жас балаларын өлтіру мақсатымен тамақтандырмайды немесе олардың өмірін сақтап қалу үшін өзге де шараларды қолданбайды). Өздігінен жүріп-тұра алмайтын және өздерінің табиғи қажеттерін қамтамасыз ете алмайтын жағдайларда қартайған ата-аналарын олардың ересек балалары олардан құтылу мақсатында осындай әрекеттер жасауы мүмкін. Адам өлтірудің объективті жағының екінші белгісі қылмыстың зардабы жәбірленушінің өлімі болып табылады. Өмірден айыруға тікелей қасақаналық болғанымен қылмыстық зардаптың-өлімнің болмай қалуы кінәлының әрекетіне оқталғандығы, адам өлтіруге оқталғандық ретінде саралауға негіз болады. Адам өлтіру кезінде, өлім әрекет жасалғаннан кейін бірден немесе белгілі бір уақыт өткеннен кейін жүзеге асуы мүмкін. Келтірілген зардапты кінә деп жүктеу үшін болған өлім мен субъектінің әрекеті немесе әрекетсіздігі арасынддағы себептік байланыстың болуы негіз болып табылады. Әрекет пен зардаптың арасында себептік байланыс болмаған кезде тұлға жасаған әрекеті үшін ғана жауапты болады. Өлтіруге тікелей оқталу айқындалған кезде өлтіру үшін оқталғандық жасалған болып табылады, ал өлтіруге жанама ниет болған кезде кінәлы адам нақты келтірілген зиян үшін ғана жауап береді (мысалы, денсаулыққа зиян келтіргені үшін).
Адам өлтіру (ҚК-тің 99-бабы)
Адам өлтіру-материалдық құрамға жататын қылмыс.
Адам өлтірудің субъективтік жағы-Қылмыстық кодекстің 96-бабына сәйкес тек қана қасақаналықпен жүзеге асырылады. Адам өлтіру кезінде қасақаналық тікелей және сол сияқты жанама болуы да мүмкін. Тікелей қасақаналық кезінде кінәлы өзінің басқа адамның өміріне қол сұғып отырғандығын сезеді, оның әрекеті іс жүзінде өлімге соқтыруы мүмкін екендігіне немесе қалай да өлімге әкелетіндігін біледі және өлімнің болуын тілеп іс-әрекет жасайды. Жанама қасақаналықпен адам өлтіру кезінде кінәлы өзінің әрекеті арқылы адам өміріне қатер төндіретіндігін мойындайды, осы әрекеттің нәтижесінде оның өлуі мүмкін екендігін біледі, өлімнің болуын тілемейді, бірақ оған саналы түрде жол береді не өлімнің болу-болмауына немқұрайдылық танытады. Соңғы уақытта жарылыс жасау жолымен адам өлтіру оқиғалары кең таралып отыр. Мұндай кезде белгілі бір құрбандардан басқа бөгде адамдар да өледі. Бұл оқиғада кінәлы белгілі бір құрбанға қатысты адам өлтіруде тікелей ниетте, ал бөгде адамдарды өмірінен айыруға қатысты-жанама ниетте әрекет етеді.Тікелей және жанама қасақаналықтар арасындағы айырмашылықты айқындаудың іс жүзінде үлкен маңызы бар.
Адам өлтіруге оқталу, яғни кінәлының әрекеті ол өлімнің болатынын сезетінін, оның болуын тілегендігін, бірақ оның еркінен тыс себептер бойынша ол болмай қалғандығы бойынша анықталады. Мұндай кезде оқталу тек қана тікелей қасақаналықпен жүзеге асырылады. Кінәлының ниетінің түрі туралы мәселені шешкенде соттар жасалған қылмыстың барлық жағдайларына сүйенуі және атап айтқанда: қылмыстың тәсілі мен қаруын, денеге салынған жарақаттың санын, сипаты мен оқшаулауын (мысалы, адамның өмірлік маңызды органын жарақаттау), кінәлының қылмыстық әрекетті тоқтату себебін, сондай-ақ кінәлының қылмыс істеу алдындағы және одан кейінгі мінез-құлқын оның жәбірленушімен арақатынасын ескеруі тиіс.
Жәбірленушінің өліміне әкеліп соқтыруы кінәлы үшін белгілі болып табылатын өмірлік маңызы бар органдарына пышақпен жарақат салу, дұрысында, өмірден айыруға тікелей ниеттің бар екендігін айғақтайды. Оқпен атылатын қаруды қолдану кінәлының өлтіруге шынайы ниетте болғандығын айғақтайды және басқа жағдайлармен қатар кінәлының адам өлтіру ниетінде болғандығына маңызды дәлелдеме болып табылады. Жақын ара қашықтықтан ату, әдетте, адам өлтіру мақсатында істеледі. Тікелей қасақаналық болған кезде кінәлы өлімнің болуын тілейді, сонымен бірге кінәлының өлімінің міндетті түрде болуын қаламайтындығын да мұндай жағдайда ескеру керек. Оның ниеті баламалы түрде болуы мүмкін, оның шамалауы бойынша өлімнің болуы, сол сияқты денсаулыққа ауыр зиян келтіру мүмкіндігі және осы зардаптардың кез келгенінің болуын міндетті түрде тілейді. Ал егер оған байланысты емес жағдайлар бойынша қылмыстық нәтиже болмаған жағдайда ол адам өлтіруге оқталғандық үшін жауапқа тартылуы тиіс. Адамды өлтірумен алдын ала қорқыту басқа мән-жайлармен қатар адам өлтіру ниетінің бар екендігіне маңызды дәлелдеме болып табылады. Дегенмен, осындай қатер тудыруды айтқан адамның ой-ниетінің қаншалықты шын екендігін іс бойынша айқындау қажет. Тіпті, егер ол сөздер кейде және төндірілген қатерді жүзеге асыру мүмкіндігіне сырттай ұқсас кейбір әрекеттермен қоса айтылғанның өзінде, адам өлтіру ниетін жүзеге асыру туралы сөздер кінәлының шын мәніндегі анық тілегін білдірмейді. Адам өлтіру мен қорқыту көбінесе оқпен атылатын немесе суық қаруды немесе өзге қаруды, сондай-ақ қару ретінде пайдаланатын заттарды қолданумен немесе қолдануға әрекет етумен жасалатын бұзақылық әрекеттермен байланысты болатындығын тәжірибе көрсетіп отыр. Адам өлтіруге жасалған оқталуды аталған әрекеттерден бөлу керек. Қасақана адам өлтірудің субъектісі 14 жасқа толған жеке тұлға болып табылады, ал Қылмыстық кодекстің 100-105- баптарында көрсетілген жағдайларда адам өлтірудің субъектісі 16 жасқа толған адамдар болып табылады.
Ауырлататын жағдайлардағы адам өлтіру-Қылмыстық кодекстің 99-бабының 2-тармағында көзделген. Қылмыстық құқық теориясында бұл жағдайларды топтарға бөлу қалыптасқан. Мұндай жағдайда бөлу өлшемі әр түрлі. Топқа бөлу үшін көбінесе қылмыс құрамының элементтері пайдаланылады. Сондықтан адам өлтірудің ауырлататын жағдайлары Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 99-бабында қалай орналастырылған болса, сол бойынша қарастырылады.
Адам өлтірудің 2-бөлімі.
1.екі немесе одан көп адам;
2.адамның қыземеттік жұмысын жүзеге асыруына не кәсіптік немесе қоғамдық борышын орындауына байланысты осы адамды немесе оның жақындарын;
3.кінәлі адамға дәрменсіз күйде екені көрінеу белгілі адамды, сол сияқты адамды ұрлаумен не кепілге алумен ұштасқан;
4.кінәлі адамға жүктілік жағдайда екені көрінеу белгілі әйелді;
5.аса қатыгездікпен жасалған;
6.басқа адамдардың өміріне қауіпті тәсілмен жасалған;
7.адамдар тобы.алдын ала сөз байласу арқылы адамдар тобы жасаған
8.пайдакүнемдік ниетпен, сол сияқты жалдау бойынша не қарақшылықпен немесе қорқытып алумен ұштасқан:
9.бұзақылық ниетпен;
10.басқа қылмысты жасыру немесе оны жасауды жеңілдету мақсатымен жасаған, сол сияқты зорлаумен немесе сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттерімен ұштасқан;
11.әлеуметтік, ұлттық, нәсілдік, діни өшпенділік немесе араздық не қанды кек уәжі бойынша;
12.жәбірленушінің ағзаларын немесе тіндерің пайдалану мақсатымен жасаған
13.бірнеше рет жасаған;
14.көрінеу кәмелетке толмаған адамды;
15.қылмыстық топ жасаған, сол сияқты төтенше жағдай кезінде немесе жаппай тәртіпсіздік барысында жасаған адам өлтіру.
Абайсызда адам өлтіру (ҚК-тің 104-бабы)
1997 жылғы Қылмыстық кодекс бойынша абайсыздықта адам өлтіріп алу адам өлтірудің түсінігіне жатпайды, ол өз алдына жеке қылмыс болып табылады. Мұның адам өлтіруден негізгі айырмашылығы өлімнің болуына қатысты кінә нысанының өзгешілігінде. Абайсыздықта адам өлтіріп алу ұшқалақтықтың немесе ұқыпсыздықтың салдарынан болуы мүмкін. Ұшқалақтық салдарынан адам өлтіріп алу кінәлы өз әрекетінен (әрекетсіздігінен) өлімнің болу мүмкіндігін шамалайды, бірақ өзіне-өзі сеніп, оған жеткілікті негіз болмағанның өзінде де өлімнің жолын кесемін деп есептейді. Егер тұлға өзінің әрекетінен (әрекетсіздігінен) өлімнің болу мүмкіндігін шамаламаса, бірақ оған қажетті деңгейде көңіл бөлген немесе шамалаған кезде өлімнің болатындығын алдын ала болжауға тиіс болған жағдай ұқыпсыздықтың салдарынан адам өлтіріп алу деп танылады. Абайсыздықта адам өлтіріп алудың субъектісі-16 жасқа толған адам болады.
Қылмыстық кодекстің 104-бабының 2-тармағы осы қылмыстың неғұрлым қауіпті түрін қарастырады: екі немесе одан көп адамды абайсыздықта өлтіріп алуы.
Өзін-өзі өлтіруге жеткізу (ҚК-тің 105-бабы)
Қылмыстың мәні-қорқыту, қатыгездікпен қару немесе жәбірленушінің адамдық қасиетін кемсіту жолымен тұлғаны өзін-өзі өлтіруге немесе өзін-өзі өлтіруге қастандық жасауға жеткізуде. Қылмыстың объективті жағы-қорқыту, қатыгездікпен қарау немесе жәбірленушінің адамдық қасиетін ұдайы кемсіту жолымен тұлғаны өзін-өзі өлтіруге немесе өзін-өзі өлтіруге қастандық жасауға жеткізумен сипатталады. Сондықтан да, қорқыту сипаты барынша әр түрлі болуы мүмкін деп айтуға болады: күш қолданумен, бостандығын шектеумен немесе бостандығынан айырумен, тіршілік ету құралына айырумен және т.б.
Жәбірленушіге қатыгездікпен қарау, оны ұрып-соғудан, азаптау, денеге жарақат салудан, оны тамақтан, үй-жайдан айыру, бостандығын шектеуден ж.т.б. көрінеді. Жәбірленушінің адамдық қасиетін ұдайы кемсіту, кінәлының жәбірленушімен екі жүзділік қарым-қатынаста болуы: оның жеке басын кемсіту, оның кемшіліктерін келеке қылу, оны басыну, оны масқаралайтын мәліметтер тарату ж.т.б. жағдайларда орын алады. Сонымен қатар мұндай фактілер біреу емес, ұдайы, яғни екі реттен көп болуы тиіс. Жоғарыда аталған әрекеттер әрекет жасау жолымен, сондай-ақ әрекетсіздік жолымен де жасалуы мүмкін.
Жәбірленушінің өзін-өзі өлтіруі немесе өзін-өзі өлтіруге қастандық жасауы осы қылмыстың объективті жағының міндетті белгісі болып табылады. Кінәлының мінез-құлқы мен аталған зардаптың арасында себептік байланыс анықталуға тиіс.
3. Денсаулыққа қарсы қылмыстардың ұғымы және түрлері. Денсаулыққа зиян келтірудің ұғымы және түрлері. Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру.
Әрбір жеке адамның денсаулығы-ол адам өміріндегі айтарлықтай орын алатын фактор болып табылады. Себебі адам денсаулығы-оның негізгі байлығы. Осыған байланысты адам денсаулығын қорғау мәселесі-жалпы мемлекеттің, қоғамның, әрбір азаматтың негізгі борышы. Сонымен әрбір қоғам мүшесі денсаулықты сақтау шараларын жүргізу туралы мәселелерге баса назар аударып, халықтың денсаулық сақтау мәселесінің шешілуіне белгілі бір шаралар қолданып, қоғам үшін біршама септігін тигізуі керек.
Қазіргі кезде мемлекетімізде Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес денсаулықты сақтау мәселелері жөнінде мемлекеттік бағдарламалар әзірленген. Осыған орай азаматтардың денсаулығын нығайту, айналадағы қоршаған ортаны сақтау шараларын жүзеге асыру мақсатында, әсіресе өсіп келе жатқан жасөспірімдердің денсаулығын сақтау үшін мемлекеттік және жеке емдеу мекемелері заңға сәйкес ақылы түрде не тегін медициналық жәрдем көрсетуді жүзеге асырып отыр.
Денсаулық дегеніміз-адам ағзасының дұрыс әрі қалыпты жұмыс істеуі. Яғни, адам ағзасының әрбір органы, әрбір мүшесі сол жаратылған қалпында сақталып, оның дұрыс әрі қалыпты түрде белгілі бір қызметті атқаруы.
Денсаулыққа қарсы қылмыстардың қоғамға қауіптілігі-бұл қылмыстарды жасаған кезде, бір адам екінші бір адамның денсаулығына қасақана немесе абайсызда зиян келтіреді, яғни кінәлы қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді жасай отырып, адам өмірі үшін ең қымбатты болып табылатын адам денсаулығына заңсыз түрде қол сұғады. Адам денсаулығына зиян келтіру көбінесе оның мемлекет пен қоғам алдындағы азаматтық міндеттерін атқару, яғни сол міндеттерін нақты орындау мүмкіндіктерінен айырады.
Мысалы, адам денсаулығына зиян келуі-оның міндетті әскери қызметке шақырылуына кедергі келтіруі мүмкін, сондай-ақ әскери немесе басқа да арнайы қызметтерді атқаруына зиянды әсерін тигізуі мүмкін. Сондықтан да адам денсаулығына қарсы қылмыстарды жасау-тек жәбірленушінің өзіне ғана емес, сондай-ақ оның жақын туысқандары үшін де үлкен залал болып табылады. Адамды денсаулығынан айыру салдарынан оның өмірдегі, қоғамдағы еңбек және басқа да қоғам қызметтеріндегі байланысы үзіледі, оның еңбекке, қоғам қызметтеріне белсенді түрде қатысуына көбінесе мүмкіндік бере бермейді. Сондықтан да адам денсаулығы- адам өмірінің негізі қуанышы, негізгі байлығы болып табылады.Сонымен адам денсаулығына қарсы қылмыстарға мыналар жатады: (106-119-бб.) Енді адам денсаулығына қарсы қылмыстардың объектісін, объективтік жағын, субъектісін, субъективтік жағын жеке-жеке талдайық.
Дене жарақатының объектісі-бөгде адамның қалыпты денсаулығы болып табылады.
Адам денсаулығына қарсы қылмыстардың объективтік жағы-басқа адамның денсаулығына, құқыққа қайшы әрекеттер мен әрекетсіздіктер арқылы зиян келтірумен көрініс табады. Көбінесе дене жарақаты әрекет арқылы жасалынады. Кінәлы адам жәбірленушінің денсаулығына әр түрлі жолдармен, атап айтсақ, механикалық әсер ету арқылы (мүшелерге зақым келтіру), химиялық жол арқылы (улау, қышқылмен күйдіру), электрлік жолмен (тоқпен ұру), термикалық әсер ету (ағзаға инфекциялы ауруларды жұқтыру) арқылы, сонымен қатар психикалық әсер ету арқылы (гипноз) және басқа да тәсілдер арқылы дене жарақатын келтіреді. әрекетсіздік арқылы да дене жарақаты келтірілуі мүмкін, егер де белгілі бір адам өзіне жүктелген міндеттерді орындамаса. Кейбір кездері дене жарақатын келтіру қылмыстық жауаптылықтан босатылуға негіз болып табылады егер бұл жарақат мәжбүрлік қажеттілік жағдайында, яғни емдеу мақсатында болса. Мысалы, жәбірленуші өзінің ағзасына хирургиялық операциялар жүргізуге келісімін берсе, онда хирургтер осы хирургиялық операциялардан туындайтын белгілі бір зардаптарға жауап бермейді, себебі жәбірленуші хирургиялық операциялардан туатын салдарға қарсы болмады. Дене жарақатын келтіру спорт жарыстары кезінде де орын алуы мүмкін. Спорттың нақты түріне қатысты жалпы ережені сақтамау салдарынан туған дене жарақаты денсаулыққа қарсы қылмыс ретінде сараланады. Мысалы, футбол кезінде футбол ережесін өрескел бұзған кінәлы бөгде адамға дене жарақатын келтірсе, онда оның әрекеті денсаулыққа қарсы қылмыс ретінде танылады.
Дене жарақатын келтірудің субъективтік жағы 2 нысаннан тұрады:
1) қасақана (тікелей және жанама)
2) абайсызда (менмендік және немқұрайдылық).
Тікелей қасақана дене жарақатын келтіру бір адамның екінші бір адамға дене жарақатын келтіру бір адамның екінші адамға дене жарақатын келтіруді тілеп, алдын ала ойластырып, жоспарлы түрде мақсаттар жасауы, ал жанама қасақаналықта кінәлы сондай зардаптың болуын тілемейді, бірақ оған саналы түрде жол береді. Абайсыздық нысанының өзінде сенімділік түрінде кінәлы өзінің әрекетінен немесе әрекетсіздігінен туатын салдардың, яғни дене жарақатының болуын көре алады, бірақ ол салдар бола қоймас-ау деген өзіне сенімділік ниетте болады, немқұрайдылық түрінде адам дене жарақатының болатынын көре алмайды, бірақ көруге тиісті болатын. Осы жоғарыдағылардан айқын болғандай кейбір дене жарақатын салған есі дұрыс субъектілер үшін 14 жас, ал кейбір субъектілер үшін 16 жас. Сонымен қатар дене жарақаты қылмысын жасайтын арнаулы субъектілер бар.
Денсаулыққа қарсы қылмыстарды олардың әлеуметтік мінездемесі бойынша ажырата білу. Денсаулыққа зиян келтірудің ұғымына тоқталар болсақ азаматтардың денсаулығына қатысты тікелей бағытталған іс-әрекеттер жасау. Денсаулыққа қарсы зиян келтірудің 3 түрі бар;
1. Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру;
2. Денсаулыққа қасақана ауырлығы орташа зиян келтіру.
3. Денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру
Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру, абайсызда жәбірленушінің өліміне әкеп соққан әрекеттің адам өлтіруден айырмашылығы. Денсаулыққа қасақана орташа ауырлығы зиян келтіру. Бұл қылмыстың түрлері. Денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру. Азаптау. Денсаулыққа жеңілдететін мән-жайларда зиян келтіру. Денсаулыққа абайсызда зиян келтіру.
Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру(106-бап)
Ауыр дене жарақатын салу түсінігі мен түрлеріне тоқталайық. Жалпы денеге жарақат түсіру деп бөгде адамның денсаулығына қасақана заңсыз түрде немесе абайсыз денедегі ұлпалардың анатомиялық тұтастығын бүлдіру жолымен, әйтпесе басқа жолмен оның ағзаларының дұрыс жұмыс істеуін бұзу арқылы зиян келтіруді айтамыз. Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру ұғымына келетін болсақ, ол былай делінген: Адамның өміріне қауіпті немесе көруден, тілден, естуден, қандай да болсын органнан айрылуға немесе органның қызметін жоғалтуға немесе бет әлпетінің қалпына келместей бұзылуына әкеп соққан денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру, сондай-ақ өмірге қауіпті немесе еңбек қабілетінің кемінде үштен бірін тұрақты түрде жоғалтуға ұштасқан немесе кінәлыға мәлім кәсіби еңбек қабілетін немесе түсік тастауға, психикасын, бұзуға есірткімен немесе уытты умен ауруға душар еткен, денсаулықтың бұзылуын тудырған, денсаулыққа өзге зиян келтірген қасақана ауыр зиян келтіру.
а) Адамның өміріне қауіпті зиянға-миға зақым келтірілместен бас сүйегіне келтірілген жарақат; бас сүйектерінің ашық немесе жабық сынуы; ауыр дәрежедегі мидың зақымдануы; өмірге қауіпті түрде миға қан құйылуы; бел омыртқаны ауыр зақымдау; адамның іш құрылысын, ас қорыту, зәр шығару органдарын жарақаттау, ауыр дәрежеде күйдіру т.б. жарақаттар келтірулер жатады.
б) Қасақана ауыр дене жарақатының салдарынан көруден айрылу-бұл адамның денсаулығына ауыр зиян келтіру салдарынан адам көре алмайтын жағдайға душар болады. Айтып кететін бір жайт, адамның көре алмауы емделусіз болуы керек, уақытша көруден айрылу ауыр дене жарақатының элементі болмайды, яғни ол орташа ауырлықтағы дене жарақаты болып табылады. Бір көздің көруін жоғалту ауыр дене жарақатыц ретінде бағаланады. Бір көздің көруінен айрылу салдарынан адам көзінің көру шеңбері 30 пайызға тартылады және бинокулярлық көрудің бұзылуына әкеп соғады, ал мұндай жағдайлар кейбір кездері белгілі бір нәрселерді нақты қабылдау қабілеттілігін қиынға соқтырады немесе көрудің мүмкіншілігін түпкілікті жоғалтады. Себебі, бір көзден айрылған адам мамандық түрін таңдағанда ғана емес, сонымен қатар дем алу кездерінде де қиыншылықты басынан өткереді, ал кейбір кездері бақытсыздық жағдайлардың объектісі болуы да мүмкін. Сондықтан да көздің көру қабілетін 35-пайыз мөлшерінде жоғалту немесе 2 метр қашықтықта бармақтың санын көре алмауы денсаулыққа ауыр зиян келтірілді деп есептелінеді және ауыр дене жарақаты ретінде бағаланады.
в) Қасақана ауыр дене жарақатының салдарынан тілден айрылу-сөйлеу қабілетін, ол ойын айналасындағыларға түсінікті түрде біріккен дыбыстармен жеткізу қабілетін біржола жоғалту.Дауысын жоғалту салдарынан, яғни афония жағдайында адам өзінің ойларын тек қана сыбырлап жеткізе алады. Мұндай жағдайлар адамның еңбек ету қабілеттілігінің 25-пайыз мөлшерінде жоғалтуына әкеп соғады. Сөйлей алмау нәтижесінен адам қоғамдағы қатынастарға активті түрде қатыса алмайды, барлық уақытта өзінің бір кемшілігінің бар екенін сезінеді, адамдармен сөйлесуден аулақ жүреді, сондықтан да тілден айрылу адам денсаулығы үшін орасан зиянды болып табылғандықтан ауыр дене жарақаты ретінде есептелінеді.
г) Қасақана ауыр дене жарақатының салдарынан естімей қалу деп мүлде айықпайтын кереңдік және зардап шегуші қатты айтылған сөзді өте жақын жерден, құлағынан 3-6 см қашықтықта айтқанда ғана ести алатындай жағдайда қалуы. Жалпы есту-адам ағзасының сезім органдарының бірі. Күнделікті қарым-қатынас, жұмыс, дем алу уақыттары, теледидардан, радиодан хабар алу, есту сезімімен тығыз байланысты.
Екі құлақтың есітпей қалуы-ауыр дене жарақаты ретінде есептелінеді. Бір құлақтың есітпей қалуы-жалпы еңбек қабілетінің 15 пайызын, яғни кемінде үштен бірін жоғалту емес, сондықтан ол денсаулықтың бұзылуына әкеп соққан жеңіл жарақат деп бағаланады.
л) Қандай да болсын органнан айрылуға немесе органның қызметін жоғалтуға-аяқтың, қолдың физикалық тұрғыда денеден айрылып қалуын немесе сал (паралич) қалпында қалуы жатады және бұл жағдай ауыр дене жарақаты ретінде бағаланады. Жыныс қатынастарының қабілетін жоғалту, екі ені де зақымданып, оларды тастауға әкеп соғуы, сондай-ақ бала табу қабілетінен айрылу тұқымдылық қабілетінен айрылу деп саналады да, ауыр дене жарақаты қатарына жатады.
е) Сот медицинасы тәжірибесінде беттің жаралануы тым жиі кездеседі. Бет жарақатын бағалау кезінде бірқатар факторларды: жарақат салған кезде оның адам өміріне қауіптілігін (ми шайқалуы т.б.), сезім мүшелерінің зақымдануын және бет пішінінің қалпына келмейтіндей болып бұзылуын ескеру керек. Бет сиқының бұзылуы туралы мәселені сот шешеді.
Бет жарақатының жазылуы дегеніміз-тыртық көлемінің кішіреюі, табиғи жағдайлардың нәтижесінде олардың өңінің өзгеруі, мысалы, тыртықтардың әжімдерге, мойын қыртыстарына және т.б. ұқсап тұруы болып табылады, сондай-ақ консервативтік емдеу әдістерінің нәтижелері де осыған жатады. Ал егер консервативтік емдеу жақсы нәтижеге жеткізбей, зақымданушыға косметикалық операциялар жасалса, жарақат операцияның нәтижесіне қарамастан қалпына келмейтін жарақат деп қаралады да ауыр дене жарақатына жатады, өйткені мұндай жэағдайда орын алатын іш құса болып қатты қайғыруға бет-пішіннің өзгеруі ғана емес, адамның қоғаммен байланысының бұзылу қаупі де негіз болады.
и) Еңбек қабілетінің кемінде үштен бірін тұрақты түрде жоғалту деп - жалпы еңбек қабілеті, мамандықты талап етпейтін еңбекке қабілеттілік айтылады. Еңбек қабілетінің үштен бірін жоғалту зардап шеккен адамның жалпы еңбек қабілеті мен оның жоғалту көлемін онша өзгертпейтін жарақат зардаптарының біршама жақсаруы организмдегі өзгерістермен бірге байланысты. Еңбек қабілетін жоғалту тек тұрақты болады. Жалпы еңбек қабілетінің 33-пайыз мөлшерін жоғалту ауыр дене жарақаты ретінде бағаланады. Кәсіптік еңбек қабілетін жоғалтуды анықтау зардап шеккен адамның кәсіптік еңбек қабілетінен айыруға ниеттенгендік анықталатын жағдайларда тергеушінің қаулысы немесе сот қаулысы бойынша жүзеге асырылуы мүмкін. Еңбекке қабілетті адамның еңбек қабілетін жоғалтуына апарып соғатын жарақаттар жас балаға, қарт адамға, кәмелетке толмаған жасқа, 1-топтағы мүгедекке, яғни еңбекке жарамсыз адамдарға салынуы мүмкін. Мұндай жағдайларда дене жарақатының қаншалықты ауыр екенін анықтағанда мыналар негізге алынады:
1) балалардың кейін ол 10 жасқа толғанда еңбек қабілетін қандай дәрежеде жоғалтқаны көрсетіледі;
2) мүгедек адамның алынған жарақатқа байланысты еңбек қабілетін біржола жоғалтуы дені сау адамдардікі сияқты анықталады, яғни мүгедектігі мен тобы ескерілмейді.
е) Егер келтірілген зақымдардың салдарынан түсік болса, екіқабат екендігінің мерзіміне қарамастан, ол ауыр дене жарақатына жатқызылады. Бұл орайда арнайы акушерлік-гинекологиялық зерттеулер арқылы түсіктің зардап шегуші организмінің жеке ерекшеліктеріне, яғни ауырлығына немесе ішкі жыныс мүшелерінің жетілмегендігіне байланысты емес, қайта оған дене жарақатының тікелей себеп болғаны анықталуға тиіс.
ж) Жарақат алуға байланысты іш құса болу (психикасының бұзылуы) ауыр дене жарақатының белгісі болып табылады. Мысалы: бас сүйек жарақатына байланысты пайда болатын қояншық (эпилепсия) осындай ауру. Іш құсаның диагнозын қою және оның себебі жарақат алуға байланысты екенін анықтау сот-психиатриялық сарапшының құзыретіне жатады.
з) Есірткімен немесе уытты умен ауруға душар еткен денсаулықтың бұзылуын тудыру денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру. Бұл есірткі немесе уытты у арқылы адамды соған душар етіп, оған ауыр дене жарақатын келтіру болып табылады. Ауыр дене жарақатының салдарынан жәбірленушінің өліміне әкеп соғатын кінәлының әрекеттері тікелей басқа адамның денсаулығына қол сұғуға бағытталады, сондықтан да жалпы кінәлылық әрекеттері адам денсаулығына қарсы қылмысқа жатады. Жалпы кінәлының әрекеттерінің субъективтік жағын қарастырсақ, кінәлыны өзінің қасақана әрекеттері арқылы жәбірленушінің денсаулығына ауыр зиян келтіреді, мұндай әрекеттерді ол тілеп немесе саналы түрде жол беріп істейді, бірақ бұл әрекеттердің салдарынан келетін зардап, зиян жәбірленушінің өлімі абайсызда болады, яғни кінәлы жәбірленушінің өлуін тілемейді, ол өлмейді деген менмендік немесе немқұрайдылық қатынас түрінде болады. Егер абайсызда жәбірленушіге ауыр дене жарақаты келтірілсе, мұның салдарынан жәбірленуші өлетін болса, онда бұл жағдай абайсызда кісі өлтіру қылмысы құрамын құрайды.
Денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зиян келтіру (107-бап).
Қылмыстық кодекстің 107-бабында көрсетілген қылмыстың денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіруден өзгешілігі келтірілген зиянның дәрежесінде. Ауыр зиянға қарағанда орташа ауырлықтағы зиян келтіру мынандай өзіндік белгілермен:
1) адамның өміріне қауіптіліктің болмауына;
2) Кодекстің 106-бабында көрсетілген зардаптарға әкеп соқпауынан;
3) денсаулықтың ұзақ уақытқа бұзылуына;
4) Жалпы еңбек қабілетінің кемінде үштен бірін айтарлықтай тұрақты жоғалтуға әкеліп соғумен сипатталады. 3 аптадан (21 күннен әрі) артық уақытқа уақытша еңбек қабілетін жоғалту денсаулықтың ұзақ уақытқа бұзылуы, ал жалпы еңбек қабілетінің кемінде үштен бірін (10-нан 30-пайызға дейін) жоғалту тұрақты жоғалту деп танылады.
Денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зиян келтірудің ауырлататын түрлері ҚК 106-бабында көзделген осындай белгілермен бірдей, сондықтан да оларды қайталап талдап жатудың қажеті жоқ.
Субъективтік жағынан көрсетілген қылмыс тікелей немесе жанама қасақаналықпен істеледі. Қылмыстың субъектісі 107-баптың 1-тармағы бойынша 14-ке толған адам болады.
Денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру (108-бап) (алынып тасталған)
Қылмыстық кодекс денсаулықтың қысқа уақыттық бұзылуына немесе жалпы еңбек қабілетін айтарлықтай емес тұрақты жоғалтуға әкеп соққан денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіргені үшін жауаптылық белгіленген. Ұзақтығы 6 күннен 21 күнге дейінгі уақыт аралығындағы денсаулыққа келтірілген зиян денсаулықтың қысқа уақытқа бұзылуы, ол жалпы еңбек қабілетінің 10-пайыз дейінгісін жоғалту айтарлықтай емес тұрақты жоғалту деп танылады. Осы көрсетілген белгілердің әрқайсысы аяқталған жеке қылмыс құрамдары болып танылады. Қылмыс субъективтік жағынан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz