Оралхан Бөкей шығармашылығы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНСТРЛІГІ Ш.УӘЛИХАНОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

Қазақ филологиясы кафедрасы
Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен лексикографиясы
Пәнінен
Курстық жұмыс
Тақырыбы: О. Бөкейдің Қар қызы шығармасындағы сындық ұғым атауларының сипаты
Мамандық шифрі
Оқу бөлімі
6В01707
күндізгі

Орындаған : Тоқтамыс Ә.М
Тексерген; Жукенова С.К
Бағасы :

Көкшетау, 2020ж
Мазмұны
КІРІСПЕ
Оралхан Бөкей - әдебиеттің ең сүлей суреткері
Оралхан Бөкей шығармашылығы
Оралхан Бөкейдің шығармашылығындағы тілдік қолданыстар

О. Бөкейдің Қар қызы шығармасындағы сындық ұғым атауларының сипаты
Сындық ұғым атауларын жіктеу
Қар қызы шығармасындағы сындық ұғым атауларын тәжірибеде анықтау жолдары

ҚОРЫТЫНДЫ

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Халықтың тарихына, мәдениетіне деген қызығушылық артқан сайын, қазақ тілінің лексикология саласын жан-жақты зерттеудің маңыздылығы артып отыр. Кез келген халыққа тән лексикалық ұғым атаулары сол халықтың дүниетанымы мен тарихының көрінісі болып табылады.
Оралхан Бөкейдің шығармаларында уақыт пен кеңістік композициясы үлкен орын алады. Жазушы шығармаларында жыл мезгілдері: қыс, көктем, жаз, күз өз кезеңдеріне сай айшықты бедерленіп отыруымен қатар уақыттың да өлшемі болып суреттеледі. Шығармаларда суреттелетін оқиғалардың уақыты, мезгілі нақтылы көрініс табады. Таңның қылаң беруі, күннің шығуы, сәуле шашуы, талма түс, бесін, өліара бітіп айдың жаңалануы, айдың толысуы, бәрі де мезгілдік қызмет атқарып тұр. Сонымен бірге жазушы шығармаларындағы оқиғалар, іс-әрекеттер нақты сюжеттік уақыт жағынан алғанда екі-үш тәуліктік мерзімді ғана қамтып көрсетеді.
Оралхан Бөкейдің Қар қызы шығармасындағы сындық ұғым атауларының сипаты жағынан тілдік ерекшеліктеір біршама басым болып келеді. Зерттеу барысы сыни ұғымдарының көрсем шығармада орын алып, шығарма тілінің көркемдігін арттыруда орынын анықтау.

Курстық жұмыстың мақсаты:
Оралхан Бөкей шығармаларының тілдік ерекшелігі;
Бөкейдің Қар қызы шығармасындағы сындық ұғым атауларының сипаты;
Сындық ұғым атауларынң шығармадағы қолданысын талдау;
Курстық жұмыстың міндеттері:
Оралхан Бөкейхан шығармашылығын зерртеу, зерделеу;
Сындық ұғым тауларын саралап, жіктеу;
Практикада сындық ұғым тауларын шығармадан көрсету;
Курстық жұмыстың әдіс-тәсілдері. Оралхан Бөкей шығармашылығымен танысу, еңбектеріһ тілін зерттеу. О. Бөкейдің Қар қызы шығармасындағы сындық ұғым атауларының сипатын анықтап, табу.
Курстық жұмыстың құрылымы мен көлемі Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан тұрады.
Жалпы көлемі - бет.

I. Оралхан Бөкей - әдебиеттің ең сүлей суреткері
1.1. Оралхан Бөкей шығармашылығы
Оралхан Бөкей шығармашылығы әдебиеттің ең ұшар құзы іспетті. Тілі майда, жұмырланып келген айналасы әр шығарманы өзінше ерекше етеді. Жазушы шығармаларын бірыңғай қазақ жұртын ғана емес, сонымен қатар әлем жұртшылығының назарын өзіне аудартып орыс, ағылшын, француз тілдеріне аударылып, бүгін әлем әдебиетінің саңлағы атануда.
Оралхан Бөкей шығармалары өміршең шығармалар болып табылады. Ешқашанда оқырман назарынан қалыс қалмай, көптің сүйіп оқыр шығармашылық иесі - Оралхан Бөкей. Болмасы өр Алтайдай асқақ, дара туған жазушы өзінің жан тебірентер әлемінің ең сүлей суреткері. Оралхан Бөкей Шығыстан арайланып атар көпті сәулесіне бөлер арайлы таң.
Жазушы ең алғашқы рет жазушылық қалам тартысын Кербез Көкшетауға арнап, Сарыарқаны тебіренткен. Уақыт өте келе жазушылық майданда шынығып, өр Алтайдық кербез табиғатын, жердегі пендесінің табиғатымен үйлестіре Қар қыз , Жылымық , Мұзтау , Сайтан көпір сияқты шығармаларында анық бере алған. Жазушының Тортай мінген ақ боз ат шығармасы балалықтың асау арманың киелі жануар бейнесі қатар суреттей отырып, оқырманға рухтандыра, жігерлендіре түсіреді. Балалық алаңсыз кезеңі адал достық сарынына үйлесіп көпке үлгі болмақ.
Оралхан Бөкей шығармаларындағы уақыт пен кеңістік композициясының ең үлкен көрсеткіші. Жазушының шығармаларында жыл мезгілдері: қыс, көктем, жаз, күз мезгілдеріне сәйкес уақыт өлшемі ретінде бейнеленген. Шығармаларда уақыттың нақты көрінісін, сипатталған оқиғалардың уақытын көруге болады. Күннің шығуы, сәуле шығаруы, тәсілі, түсі, түсі, түсі, жаңаруының аяқталуы, айдың толысуы, барлық маусымдық іс-шаралар жүріп жатты. Сонымен бірге, жазушының шығармаларындағы оқиғалар, әрекеттер нақты сюжеттік уақыт тұрғысынан екі-үш күндік кезеңді ғана көрсетеді. Қалғанының бәрі кейіпкерлердің жан дүниесіне сыни ену, лирикалық шегіну, кейіпкерлердің монологтары арқылы беріледі. Оралхан Бөкейдің шығармаларындағы оқиғалар желісі, оның дамуы-тек қана сыртқы жамылғы, ал негізгі сарыны-идеалға деген құштарлық. Идеал ұғымын, ең алдымен, суретшінің адам туралы тұжырымдамасында байқауға болады. Жазушының кейіпкерлері-бай жаны бар, рухани деңгейі жоғары, шаршамайтын, бостандықты сүйетін, армандайтын адамдар. Оралхан Бөкей оны Мұзтау шыңына шығарған, жазушылар арасындағы беделін көтерген Мұзтау туындысы болып табылады. Қазіргі заман мен қоғам арасындағы шиеленіс пен енжарлықтың белгілерін сипаттайтын әңгіме адамзатқа үлкен қауіп төндіреді. Жазушының шығармасы тоқырау кезеңіндегі қоғам мен уақыттың бейнесін бейнелесе де, қарға қазақтардың өмірі туралы шынайы түсінік береді.
Қазақ әдебиетің аты шартарапқа жайылған Алтайдың кербұғысы , Мқзтаудың Мұзбалағы сияқты теңеулі эпитеттерді өзінің саф болмысына лайықтаған.
Жазушының дүниетанымының басқа жазушылардың дүниетанымынан бір ерекшелігі, адам мен табиғат бір тұтас бірлікте болатынын да. Жазушы үшін табиғат - идеал. Табиғат - сұлулықтың, тазалықтың, мәңгілік үйлесімнің мекені деп бейнелейді. Адам табиғатқа тәуелді дейді, ал табиғат керісінше адамға тәуелді емес деп философиялық тұрғыдан пайым-дайды. Адам мен табиғаттың терең байла-нысын, бұзылмас бірлігін жазушы пантеистік сенім дәрежесіне дейін көтерген. Жазушы шығармаларында кейіпкердің жан күйзелісі, дүниетанымы, сезімі табиғат құбылыстарымен ажырамас бірлікте болады.

1.2. Оралхан Бөкейдің шығармашылығындағы тілдік қолданыстар
Оралхан Бөкей шығармалаы эпитеттер, метафоралық тіркестер сонымен қатар басқа да сөз айшықтарының қолданысына байланысты. Тілдік қолданысыс жағынан үйірлі сөз тіркестері, жақты және жақсыз сөйлем мүшелері тағы да басқа тілдік қолданыстар кездеседі.
Оралхан Бөкей шығармаларында фразеологизмдер кейіпкерді мінездеуде қолданылады. Мысалы: Тонның ішкі бауындай араласып кетпегенімен, Кемедегінің жаны бір деп, көмектесе алмай тұрмайтын.. Тіпті күңкілдеп, әйелі жас болған соң қызғанады, шық бермес Шығайбай екен десіп, жамандап та қойысады. Өзі де ұл-қыз өсіріп, ешкімнің ала жібін аттамай, адал ғұмыр кешіп келе жатқан азамат екенін аңғарту ма екен. Барханның әйелі қой аузынан шөп алмас момын, өз шаруасына берік тұйықтау адам.Апама жездем сай осынау жұбайлардың белдеу-белдеу құмның арасына түтін түтеткеніне он бес жылдан асып бара жатса да, шәй десіп бірінің бетінен бірі алған кезі болған емес. Сол көрші Сейітқұл - күні кеше жап-жас елгезек жігіт еді, бүгінде құм санайтын қу болды. Сен болсаң мынау, не қораңның қиы ойылмаған, не бүтінделмеген, жағаң жайлауда, есінепқұсынап жүргенің. Мына өзіңнен он жас кіші Сейітқұлды қарашы, майға тыққан күміс қасық секілді, иненің көзінен өтердей болып, жылпылдап тұр-ау, жылпылдап..Оған төбесінен өткен самолеттің бәр-бәрінде өңкей бір төрт құбыласы тең, қағанағы қарқ бақытты адамдар мініп отырғандай сезілетін. Қызылқұм ақ жүрек әрі қара қылды қақ жарған адал шопанның отарын ала қашқаны рас еді!Сыр берген жоқ, сыр берсе үндемегеннен үйдей пәле шығарға жорыр. - Отағасы десе, менің маямды алыңыз, - деді Сейітқұл құрақ ұшып. Үшінші қыз еліктің лағындай моп-момақан, көп сөйлемейді, көбінесе іштей тынып жүретін ақылды бала...Иненің көзінен өткендей жылпылдап тұрған пысық екенін Бархан амандық айтысқанда-ақ танып үлгерген.

Жазушы шағармашылығының күрделілігі ойды құрмаластыра беруінде болып табылады. Біршама күрделенге ой оқырман назарына жіті легіп отырады. Айшықты сөз оралымдары тереңнен түйісіп отырады.
Аспан еліктің қозықасын қойнына тығып, жайлау мекені киіз үйіне алып барып, кішкене үйшік жасап жаз бойы асыраған. Қолдан сүт ішіп, жем жеген қозықасы үйрене келе өзі де үй маңынан ұзап шықпайтын болды.
Аталған мысалдарда қимыл-сын бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемді көруге болады.
Тіпті осы үйдің ит екеш иттеріне дейін қозықаға әбден үйренген, алысып бір-бірін қуалап ойнағаны болмаса, азу жұмсап тиіскен емес.
Аталған мысалда аралас құрмалас сөйлемді кезестіруге болады.
Жылқышылардың өздері іздеп барып, өлі-тірісінен хабар бермесе, осына алыстағы қыстаққа тірі жан аяғын баспайтын. Тек аң қараған аңшылар ғана анда-санда бір соғып, ыстық шай ішіп қайтар еді. АНАУ амандық-саулық сұрасқан соң, үйге беттей бергенде қора жақ шу ете қалды. Не болды дегендей бәрі жалт қарағанда басшыға еріп келген қайқы құйрық бұралқы ит елікті 53 бас салып, талап жатыр екен. Алда, әкеңнің аузын ұрайынның итін-ай, - деп қолына ілінген ағашты ала салып, тұра ұмтылған Аспан бұралқы итті қақбастан бір салмақ болып сілтеген шоқпар итке емес, арпалысып жүрген елікке тиіп, табанда жан тапсырған. Қасында қақшиып тұрып қалған Аспан тағы да: Алда, әкеңнің аузын ұрайынның иті-ай, - деп сілейтіп тұрып сыбап, бұдан соң кері үйге жүгірген. Жүгірген қалпы он алтыншы мылтығын сартсұрт оқтап, өлі елікті әлі де жұлмалап жатқан итті тарс еткізіп басып салған. Дәл басынан тиген дара оқтан бұралқы бұралаң ете түсті де, қыңсылап жатып ол да жан тапсырды. Басқарушы кейіп, қатты ашуланды.
Негізінен құрмалас сөйлемге оның ішінде сабақтас құрмалас сөйлем салалас сөйлемге мысалдар жоғарыда көрсетілген. Берілген мысалдардан жазушының қиыннан қиыстыра алатын көркем сөз шебері екенің аңғаруға болады.
Жазушы шығармалары негізінен диаолог пен монологтық жүйеге құрылады.
Төмендегі мысалдан диалогтың нақ нұсқасын көруге болады.
- Бұл бір елуден асқанда тауып айтқан ақылды сөзіңіз болды,
аға, - деп Әлкө жирен мұрттың арқасынан қағып. - Жүріңіз, екі
айғыр ұстап әкелейік.
- Бағанадан бері упрды қыжыртып едіңдер, азуды маған
салдыңдар ма. Осы күннің жастары-ақ жағамызды тоздыратын болды, - деп сылдырлата жүген ұстап жылқы қамаған жаппа
қораға қарай аяңдай берді.
- Мына екі аттың арқасына ыстық шығып кетпесін. Алдына
шөп салып, жабулап тастаңдар, қайтарға да мініс көлік керек,
- деді Аман.
- Шөп жабағы-тайларға қалсын, тебінге жіберсек кайтеді,
- деп басқарушының өз сөзін қуырып берді бала жігіт.
Сонымен қатар монологтық үлгіде жазушының ішкі толғанысын білдіретін бөлімдер жетерлік. Соның бірі:
Жұмыр жердің бетін төрт миллиардтан астам адамның аяғы таптап, дүниені өз айқайларымен күңірентіп жүр. Тек жердің астындағыларда үн жоқ. Егер Құдайдың құдіретімен сол өлілер қайтып оралса, бұл жалғаннан үн-түнсіз, жым-жырт өтуді тірілерге үйретер ме еді, қайтер еді... бір-біріне қатты сөз айтпай, бірінің тыныштығын екіншісі бұзбай, жылқының жусағанындай, бейбіт те берекелі өмір орнатар ма еді, қайтер еді, егер аруақтар зәуде қайтып оралса... (шіркін-ай, қайтып оралса) дүниедегі сансыз сұмдықтың бет пердесі ашылып, БІЗДЕр ұяттың отына өртеніп кетер едік-ау... амал қайсы, Олар ешқашан да, ешқашан да қайтып келмейді. Сондықтан да кеңірдегіміз жыртылғанша аЙҚаЙлаЙыҚ! Өйткені, аЙҚаЙСыЗ дүние тұл.
Төменде берілген мысалдарда меңгеру, матасу, жанасу тәсілдері арақылы байланысқан сөз тіркестерін көруге болады.
Адам баласы бақытты Құдайдан жалбарына сұрап ала алмайтыны секілді, өлімді де мойнына бұршақ салып қанша тілегенімен, ажалы жетпесе, азаптың отына өртеніп, кірпігі ғана қимылдап жата бермек. Мұны қазақтар Алланың бұйрығынсыз, дәм-тұзың таусылмақ емес, деп түсіндіреді. Қалай болғанда да ғажап, аспанда ұшып бара жатқан самолеттен құлап аман қалатын сәттіліктер өмірде өте сирек кездесетін кездейсоқтықтар болып көрінгенімен, ажалсыздықтан құтыла алмай арпалысқан адамдарды сан рет көріп те жүрміз. Дегенмен Қырық жыл қырғын болса да тек ажалды өледі деген сөздің бекерден-бекер айтылмағанын мойындататын уақиғалар болады

ІІ. О. Бөкейдің Қар қызы шығармасындағы сындық ұғым атауларының сипаты
Сындық ұғым атауларын жіктеу
Белгілі лингвист В. В. Виноградов Қазіргі тіл білімінде сөздерді сөйлеу бөліктері бойынша жіктеу принципін бекітті, ол келесі белгілердің жиынтығын ескереді: 1) сөздердің жалпы категориялық мағынасы; 2) грамматикалық категориялар мен сөз парадигмасының жүйелерінің жиынтығы; 3) синтаксистік функция.
Сонымен, сөйлеу бөліктері-бірдей жалпы семантикалық және грамматикалық белгілері бар сөздердің лексикалық және грамматикалық кластары. Сөздерді сөйлеу бөліктеріне бөлу "сөздің барлық сипаттамалық белгілерінің жиынтығы-семантикалық, морфологиялық, синтаксистік", - деп жазды В.М. Жирмунский 1968 жылы Ленинградта жарық көрген "сөйлеу бөліктері теориясының мәселелері" кітабында жарияланған "сөйлеу бөліктерінің табиғаты және оларды жіктеу туралы" еңбегінде. Он жыл бұрын қазіргі орыс тілінде сөйлеудің 12 бөлігі болды: зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, қатысушы, қатысушы, жарнама, мемлекет категориясының сөздері, предлог, Одақ, бөлшек. Сөздердің аталған кластарынан басқа, қазіргі орыс тілінде сөздердің арнайы топтары бөлінді: 1) сөйлеушінің көзқарасы бойынша тұжырымның шындыққа қатынасын білдіретін модальды сөздер (әрине, әрине); 2) сезімдер мен ерік-жігерді білдіру үшін қолданылатын инъекциялар (ах, ох, циц); 3) ономатопеялық сөздер (кря-кря, мяу-мияу)
Сөйлеу бөліктерін түсіндірудегі мектеп морфологиясының курсы тіл білімінің бөліктері сөздердің лексика-грамматикалық сыныптары ретінде қарастырылатын бағытқа сәйкес келеді. Мектеп грамматикасында лингвистикалық ғылымда жалпыға бірдей танылған сөйлеу бөліктері ғана зерттеледі. Зерттеушілердің пікірінше, сөйлеудің "дәстүрлі емес" бөліктері ескі жіктеу шеңберіне сәйкес келмейді - мемлекет категориясы және модальды сөздер - бұрын мектеп морфология курсына тәуелсіз ретінде енгізілмеген. Бұл топтардың сөздері мектепте мақал-мәтелдерді, бір құрамды сөйлемдерді, кіріспе сөздер мен сөз тіркестерін зерттеуде қарастырылды. Қазіргі уақытта мектеп морфология курсына мемлекет категориясын сөйлеудің тәуелсіз бөлігі ретінде зерттеу, сөйлеудің тәуелсіз немесе қызметтік бөліктеріне кірмейтін сөйлеудің ерекше бөлігі ретінде араластыру кіреді. Ономатопеялық сөздер мектеп грамматикасында зерттелмеген. Сонымен, қазіргі орыс тілінде сөйлеудің 13 бөлігі бар: зат есім, сын есім, есімдік, есімдік, етістік, қатысушы, қатысушы, жарнама, мемлекет категориясының сөздері, предлог, Одақ, бөлшектер, қиылысу.
Сөйлеудің ең қызықты бөліктерінің біріне - сын есімге жүгінейік. Олардың мағынасы мен грамматикалық ерекшеліктері бойынша сын есімдер әдетте үш категорияға бөлінеді: сапалы, салыстырмалы және иелік. Бұл бөлу салыстырмалы сын есімнің салыстырмалы түрге айналуына біршама кедергі келтіреді: "салыстырмалы сын есімдердің ерекше жағдайы-иелік етуші сын есімдер."Бұл академик Л. в. Щербаның кітабы" орыс тілінің грамматикасы. 1 т. Фонетика және морфология "1951 жылы Мәскеуде"Учпедгиз" баспасында басылып шыққан кітап. Иелік етуші сын есімдер иелік қатынасын білдіреді. Алайда сын есімдердің айқын морфологиялық ерекшелігі оларды ерекше категория ретінде түсіндіреді."Бұл Л.Л. Буланиннің 1976 жылы Мәскеуде жарық көрген" морфологияның қиын мәселелері " оқулығында да көрініс тапты.
Сын есімдерді кең және тар мағынада қолдануға болады. Біріншіден, оларға адамға (немесе адамдарға) немесе жануарға (жануарға) жататындығын білдіретін сын есімдер жатады. Атақты лингвист А. Х. Востоков сын есімдердің бұл (кең) ұғымын орыс грамматикасына енгізіп, оларды екі санатқа бөлді: 1) адамның және 2) жануарлардың тұқымына жататындығын көрсетеді. Бұл түсінік басқа ғалымдардың бірқатар еңбектерінде келтірілген: 1952 жылы ММУ баспасында " қазіргі орыс тілі. Морфология"; "ағарту" баспасы, 1967 ж. " қазіргі орыс тілі. 1 бөлім. Фонетика және морфология "а. н.Гвоздева; 1971 жылы Мәскеу мемлекеттік университетінде Д. Е. Розенталь өңдеген" қазіргі орыс тілі " оқулығы жарық көрді.

2.2. Қар қызы шығармасындағы сындық ұғым атауларын тәжірибеде анықтау жолдары
Сын есімдер заттың түрлі сын-сипатын, белгілерін, қасиеттерін тікелей, өзінің тура мағынасы арқылы да, басқа заттардың қатынастары арқылы да білдіре алады. Осындай ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.