Тұрғылықты халықтың мемлекеттің құқық шығармашылығына қатысуы қай кезеңнің болмасын негізгі мәселесі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗТҰТЫНУОДАҒЫ ҚАРАҒАНДЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
БИЗНЕС, ҚҰҚЫҚ ЖӘНЕ ТЕХНОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ЖАЛПЫҚҰҚЫҚТЫҚ ЖӘНЕ АРНАЙЫ ПӘНДЕР КАФЕДРАСЫ

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Пән: Мемлекет және құқық теориясы
Тақырыбы: Заңщығармашылық үрдіс түсінігі және сатылары

Орындады:
Ю-20-1К
Айтқұл Әлихан

Ғылыми жетекші:
Абиев Е.С

ҚАРАҒАНДЫ 2020

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2

1 ҚҰҚЫҚ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ:
ТҮСІНІГІ, БЕЛГІЛЕРІ, ҚАҒИДАЛАРЫ ЖӘНЕ ОНЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ САТЫЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.1 Құқық шығармашылық: түсінігі, белгілері, қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ..4
1.2 Құқық шығармашылық түрлерінің маңыздылығы және оны жүзеге асырудың сатылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 26

КІРІСПЕ

Құқық шығaрмашылық қызмет әр мемлекеттің өз ішіндегі құқық
нормаларын, яғни қандай да бір құжат арқылы басқарып, іске асырып
отыруының негізгі құралы болып саналады. Бұл ең алдымен нормативтік құқықтық актілер арқылы басқарылып, қамтамасыз етіліп отырылaды. Құқық шығармашылықтың мемлекеттегі рөлі аса жоғары деп айтуға толық негіз бар. Себебі, барлық қоғамдағы әлеуметтік, экономикалық, саяси тағы басқа да қарым - қатынастар белгілі бір құқықтық норма, құқықтық негіз арқылы басқарылып, реттеліп отырады.
1990 жылы қазанның 25 жұлдызында Қазақстан Республикасының
мемлекеттік егемендігі туралы Декларациясын қабылдау арқылы, өзінің
егемен мемлекеттігін жариялаған, 1993 жылғы Конституцияда оны бүкіл әлемге паш Еткен жас егемен Қазақстан Республикасының әр кездегі жоғары, басты мақсаты шынайы құқықтық, демократиялық мемлекет құру, дамыған ұлттық нарықтық экономиканы қалыптастыру, түрлі ұлт өкілдерінің теңдігіне, ықпалдастығына негізделген ұлттық саясатты дамыту, Республика
халықтарының рухани-адамгершілік қасиеттерін нығaйту болып табылады. Бұл мақсаттарға тиісінше идеяларға қаныққан реформаларды қарқынды жүзеге асыру арқылы қол жеткізуге болады. Ал түбегейлі республикалық
реформаларды іске асыру берік, жетік заңдылық базасын жасамай мүмкін емес. Реформалардың жүзеге асырылуы зaң шығару процесінің тиімді тетіктерін орнықтырумен, заң шығару қызметін жетілдірумен, республикада зaң шығармашылығының деңгейін ең бір жетік жоғары сaтыға көтерумен
байланысты. Демократиялық, азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекет орнату бағыты заң жүйесін терең қайта бағдарлауды, бүкіл құқықтық институттарды негізді түрде реформалауды, бұрын басталған реформалардың үрдісін жылдамдатуды талап етеді. Осы орайда, бүгінде Республикада қалыптасқан саяси-қоғамдық, құқықтық жағдайлар мен мемлекет алдында тұрған міндеттер заң шығармашылығының ең бір жетік және қолайлы тетіктерін жасауға, заң шығару процесін жетілдіру мен заңның жоғарылығын қамтамасыз етуге байланысты мәселелерді өз уақытында зерттеуді, құқықтық, саяси, экономикалық және әлеуметтік реформаларды дер кезінде керекті заңмен қамтамасыз етуді қажет етеді.
Заң шығару міндеттілігі ең алдымен негізгі заң шығарушы орган
Қазақстан Республикасының Конституциясының 49-бабының 1-тармагымен
Парламентке жүктелген. Заң шығару процесі мәселесі бүгінде аса өзекті
мәселелердің қатарынан орын алган. 1995 жылғы Конституция бойынша заң
шығармашылығы маңызды, жалпы мемлекеттік маңызы бар қатынастарды
камтиды. Ол қатынастардың дамуы, өзгеріп отыруы немесе тежелуі көбінесе
заң шығару қызметінің табыстылығына байланысты. Заң шығармашылығының тaбыстылығы деп құқықтық реттелуге зәру, объективтік түрде себептелген қоғамдық қатынастардың дер кезінде, халық пен мемлекеттің мүддесіне сай
зaңы реттелуін, заң шығару процесінде кемістіктер мен кемшін тұстардың
болмауын және тиісті қызметтің нәтижесі болып табылатын заңның қоғамның алға қарай қарқынды дамуына, мемлекетіміздің өркениетінің өсуіне қатысты
қозгаушы болшек ретінде тұрақты қызмет етуін ұғынуымызға болады. Өйткені, заң шығармашылық мемлекеттік тәуелсіздік рухында, құқықтық және демократиялық мемлекетті қалыптастыру, экономиканы дамыту мүддесінде заңдарды шығаруға арналған. Өз кезегінде, мұндай заңдар қоғамда, мемлекетте заңдылық пен конституциялық құқықтық тәртіпті қaмтамасыз етуге қол жеткізеді. Демек, қоғамдық дамудың біршама жетістіктері қоғамдық қатынастарды заңи реттеу арқылы мүмкін болады деп есептейміз. Заң шығару процесінің мұндай маңызы әр уақыттағы ғалымдар арасында тиісті мәселеге қатысты зор қызығушылықтар мен орасан талпыныстар тудырып отыр.
Нақтысында, тіршілік әрекетінде көптеп шығарылатын экономикалық
және әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыру мүмкін болмайтын құқықпен
реттелмеген мәселелер шеңбері ауқымды екендігі байқалады. Бұл жерде
заңдылықты жақсарту, жаңарту жөнінде емес, жаңа экономикалық жағдайларға жауап бере алатын, құқықтық мемлекет белгілеріне сай келетін, жаңa құқықтық институттардың қалыптасуы туралы сөз болады.
Заң шығармашылық үрдісі аса күрделі жағдайда жүргізіледі. Адамдар
арасында өзара байланыс жасалмайды, ұлтаралық даулар мен қақтығыстар,
қылмыс түрлері көбеюде, шaруашылық байланыстар өз деңгейінде жүзеге
асырылмауда.
Реформалардың жылдам жүргізілуі заң шығарушыны жаңа қоғамдық
қатынастарды реттейтін құқықтық нормаларды қамтуға ұмтылдырады. Бұл
заңның сапасына, құқық жүйесінің тұрақтылығына, азаматтардың құқықтық
қамтамасыз етілу деңгейіне байланыстырылады.
Заң шығармашылық және заңды қамтамасыз етуді жүзеге асыру
механизмінің тақырыбы мемлекеттің алдында оның құқықтық негізін бекіту
міндеті тұрған уақытта аса өзекті саналады. Заң шығарушының құзіретсіздігі,
асығыстығы, заң жобасы жұмыстарының ғылыми негіздерін сақтамау барлық
құқықтық жүйенің негіздеріне қарсы келуі мүмкін.

1 ҚҰҚЫҚ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ:
ТҮСІНІГІ, БЕЛГІЛЕРІ, ҚАҒИДАЛАРЫ ЖӘНЕ ОНЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ САТЫЛАРЫ

1.1 Құқық шығармашылық: түсінігі, белгілері, қағидалары

Құқық шығармашылығы құқықтық реттеу жүйесінде негізгі бір орталық
орынды алады. Ол қоғам оміріне қажет нормаларды омірге әкеліп, кемшілік-
кемістігі барларын өзгертіп, уaқыты жеткенін жаңарта отырып, барлық
қоғамдық, мемлекеттік институттардың құқықтық негізін жасайды. Мұның өзі ғылым аддында құқық шыгармашылығымен байланысты мәселелерді терең, жан-жақты зерттеу қажеттігін белгілейді. Құқық шығармашылығына
байланысты мәселелерді зерттеуге қай кезеңде болмасын ғалымдар кең, мол
назар аударып отыр. Құқықтың жалпы теориясы саласында құқық
шыгармашылығының мазмұнына және жағдайына терең зерттеулерді Кеңес
заманында С.С. Алексеев, О.А. Гаврилов, А.В. Мицкевич, Р.О.Хaлфина т.б.
коптеген галымдар жүргізсе, бүгінде құқық шығару, оның бір түрі - заң шығару мәселесін кеңінен зерттеп, жетілдіру жолдарын ұсынып отырған ғалымдар да жеткілікті. Олар белгілі ғалым-заңгерлер: С.3. Зиманов,
B.A.Ким, F.С.Сaпаргалиев, С.К. Амандықовa, С.С. Сартаев, М.Т. Баймаханов, С.А.Тaбанов, М. Құл-Мұхаммед т.б.
Құқықтың жалпы теориясы мамандарының еңбектеріне сүйене отырып құқық шығармашылығын анықтасақ, ол мемлекеттік құқықтың және оның жеке салаларының дамуын және жетілуін қамтамасыз ететін, халықтың еркін көрсететін тәртіп ережесін жасау мен нормативті бекітудің тұрақты процесін білдіреді. Құқық шығармашылығы - қоғамдық қатынастарды жеткілікті құқықтық реттеуді жүзеге асырудың табиғи алғышарты болып табылады. Құқық шығармашылығының түпкі нәтижесі - құқықтық нормалардың мәтінінде көрініс тaпқан жаңа (өзгертілген немесе нақтыланған) ережелер.
Құқық шығармашылығы тікелей мaғынада құқықты жасау ретінде,
нәтижесі қоғамда әрекет етуші құқықты белгілеу болып табылатын қызмет
ретінде анықталады. Бұл тұрғыдaн құқық шығармашылығы ұғымын ашу жалпы "құқық", қоғамда әрекет етуші құқық" түсініктеріне тоқталу, оларды анықтау міндетін қояды.
Мемлекет және құқық теориясы іліміне сәйкес құқық та мемлекет секілді қосымша онімнің болуы, жеке меншіктің қалыптасуы, адамдардың мүліктік және әлеуметтік теңсіздігі, рулық әдет-ғұрыптардың жалпыға міндетті құқықтық ережелерге айналуы т.б. нәтижесінде пайда болды. Мемлекет рулық әдет-ғұрыптарға күкықгық ереже нысанын берумен қатар, жаңа жүріс-тұрыс ережелерін шығарды. Ол осы ережелердің талаптарының орындалуын, адамдар өз құқықтары мен бостандықтарын пайдалану үстінде заңдарды бүзбауын талап стеді. Демек, құқық - ол мемлекетпен белгіленетін, қорғалатын жалпыға міндетті ережелердің жүйесі. Ол қоғамды реттеп, басқарудың құралы. Теория заң ғылымында "құқық" термині бірнеше мағынада қолданылатындығын
корсетеді. Біздің тоқталып отырған мәселемізге қатысты ашсақ, құқық - ол
бәрінен бұрын құқықтық нормалардың бір жүйеге келтірілген жиынтығы. Ол
реттеушілік касиеті арқылы қоғамдық қатынастарға, адамдардың іс-
әрекеттеріне, қоғамның дамуына әсер етеді. Құқық - ол жеке жүріс-тұрыс
ережелері емес, ол құқық нормаларының біртұтас жиынтығы. Қазақстан
Республикасында әрекет етуші құқықтың мазмұны Конституциямен ашылған. Ягни, Қазақстанның құқығы туралы Конституция былай белгілейді: Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституцияның, соған сай келетін заңдардың, өзге де нормативтік құқықтық актілердің, Республиканың халықаралық шарттық және өзге де міндеттемелерінің, сондай-ақ Республика Конституциялық Кенесінің және Жоғарғы Соттың нормативтік қаулыларының нормалары болып табылады (4-бап).
Демек, құқық - бұл нормативтік актілерде көрініс тапқан, қоғамдық
қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жүйесі. Ал, құқық
нормаларының мұндай жүйесін, яғни құқықты пайда болғызатын қызмет - ол
құқық шығармашылығы болып табылады.
Заң ғылымында құқық шығармашылығын билікке ие болатын халықтың
немесе билік етуші таптың еркінің заңға, нақтырақ айтсақ, жалпыға міндетті
ережеге айналуы деп түсінетін пікір бар. Мұндай таптық мазмүнды козқарасты марксизм бағытындағы барлық дерлік ғалымдар қолдайды деп айтуға болады. Кеңес окіметінің орта шеніне қарай құқық шығармашылығын таптық сипатта емес, мемлекеттік қызметтің нысаны ретінде анықтайтын пікірлер етек жайды. Мемлекеттік билік, мемлекет құқық нормаларының пайда болуының тікелей факторы, құқықты жасайтын күш болып танылды. Расында да біртұтас мемлекеттік билік құқықты жасайтын әлеуметтік-саяси күш болып табылады. Мемлекеттік билік мемлекеттің әлеуметтік-саяси қызметінің мазмұны құқықтың қалыптасуының тікелей қайнар көзі. Мемлекеттік билік-бұл мемлекеттің тікелей өзімен немесе өкілеттік беру арқылы тұрғылықты халықпен жүзеге асатын қоғамдық биліктің бір түрі болып табылатындықтан, нақ осы мемлекеттік билік - қызметі құқықты жасайтын күш. Кейбір жағдайларда мемлекет құқық нормасын жасауды тікелей халыққа береді. Алайда, халықтың референдум арқылы құқық нормасын қабылдауы мемлекеттің қатысуынсыз болмайды. Демек, мемлекет өз халқымен бірге құқық шығармашылығының әлеуметтік субъектісі, ал оның қызметі құқық шығарудың тікелей күші болып табылады.
Құқық шыгармашылығын мемлекеттік биліктің мазмұнымен ғана
байланыстыра отырып анықтау жеткіліксіз деп есептейді ғалымдардың келесі
бір тобы. Олардың ойынша құқық шығармaшылығы мемлекеттік қызметтің
мазмұны ғана емес, ашып айтсақ, мемлекеттік биліктің саясаты қандай болса,
оның белгілеген құқықтық нормаларының мазмұны да сондай болады деп қана анықтау емес, сонымен қатар ол мемлекет қызметінің ұйымдық - құқықтық нысаны да. Тиісті көзқарасты ұстанушы ғалымдардың бірі - А.В.
Мицкевич өз шікірін былай негіздейді: "Құқық шығармашылығы тиісті қоғамда құқықтық
нормаларды қандай органдар, қандай тәртіппен жасайтынын белгілеуге
мүмкіндік беретін белгілі ұйымдық нысандарда көрсетілген. Құқық
шығармашылығын мемлекеттік қызметтің ұйымдық-құқықтық нысаны ретінде үғыну оның құқық жасау процесінде алатын орнын анықтау үшін маңызды. Осы топтағы көзқарастардың ішінде құқық шығармашылығын кеңінен толығырақ анықтайтын мына бір пікірге тоқталу жөн болар. Яғни "құқық шығармашылығы - бұл халықтың еркін білдіретін, қоғам дамуының
мақсаттарына жетуте бағытталған, қоғамдық қатынастарды нормативтік
құқықтық реттеуге деген қажеттіктерді анықтау жөніндегі және анықталған
қажеттіліктерге сәйкес жаңа құқық нормаларын шығару, әрекет етудегі
құқықтық нормаларды өзгерту мен жою жөніндегі мемлекеттің ұйымдық
рәсімделген қызметі".
Құқық шығармашылығы - бұл мемлекеттің жалпы заңды реттеу, пісіп-
жетілген қажеттіліктерді құқықтық нормаларға айналдыру арқылы сандық
нормаларды қалыптастыру жөніндегі қажеттіліктерді тануы, мойындауы.
Мүндай қажеттіліктерді тани отырып, мемлекет тиісінше актілердің
қабылдануын анықтайды. Мемлекетпен, оның органдарымен қабылданган
нормалар ғана жалпыға міндетті ереже сипатында болады, мемлекеттің мәжбүр етушілік күшімен қорғалады. Референдум арқылы құқық шығармашылығын қоспағанда құқықты жасау - бұл мемлекет органдарының нормативтік құқықтық актілерінің жобасын жасау, өңдеу, қабылдау, жариялау жөніндегі қызметі. Мұны Конституциядан, Парламент, Үкімет, орталық атқарушы органдар туралы т.б. заң актілерінен көруге болады. Алайда, Кеңестік заңгерлердің ой-пікірлерін зерттеу құқық шығармашылығы - мемлекеттік орган қызметінің бір жағы деген түсінікті жоққа шығаратын көзқарастардың бар екендігін байқатады. Мұндай көзқарасты ұстанушылардың бірі Н.Я. Соколов құқық шығармашылығын мемлекеттен бөлек өздігінен қалыптасып, өрбитін жағдай ретінде, нақты тоқталсақ ол құқық шығармашылығы деп тиісті құзыретті органдардың қызметін емес, қоғамның құқықтық көзқарастарының қалыптасуын және олардың тиісті нормативтік актілерде байқалуы мен бекітілуі процесін қамтитын қоғам өміріндегі өзіндік құбылысты анықтайды. Құқық шығармашылығын бұлай түсіну дұрыс емес. Өйткені, нормативтік актілерде құқықтық көзқарастар емес қоғамдық қатынастар бекітіледі және құқықтық сананың (көзқарастың) қалыптасуы құқық нормасын жасамайды, шыгармайды. Сондай-ақ, аталмыш анықтамада жанама көрсетілгендей, құқық шығармашылығы құқықтық сананың қандай да бір бөлшегі емес және ол өзіндік құбылыс та емес. Құқықтық сана (көзқарас) - бұл қоғамда қалыптасатын әлеуметтік құбылыс, ол заң шығармашылығына әсер етуі мүмкін, бірақ заң шығармашылығы қызметінің нәтижесі болып табылмайды.
Қазіргі Қазақстандық және Ресейлік ғалымдардың бәрі дерлік құқық
шығармашылығын - қоғамның объективтік әлеуметтік қажеттіліктері мен
мүдделерін тануға негізделген, құқық нормаларын жасау, озгерту және жою
жоніндегі мемлекеттік қызметтің ерекше нысаны ретінде анықтайды. Алайда,
Ю .В. Mальцев құқық шығармашылығын тек мемлекет қызметінің нысаны
ретінде анықтау біржақты және толық емес дейді және өзінің мүндай
қорытындыға келуін Л.С.Явичтің пікірі арқылы негіздейді. Ягни, Ю.B. Мальцев "тек қана құқық құру процесі емес, сондай-ақ жеке заңи нормалардың шығу тегі заң шығарушының қызметінің шегінен шығады, себебі әдеттегі көпшілік жүріс- тұрыстың және жаратылысы бойынша құқықтық қатынастардың фактілік үлгілеріп заң шығарушы ақыл-есте қалыптасқан қандай да бір тиянақты императивтен құрастырмайды, ол өмірдің өзінен алады" деп есептейтін Л. С.Явичтің пікірін қолдайды. Ю.В. Мальцев құқық шығармашылығы үғымын анықтауда бұдан өзге мына екі жағдайға да көңіл бөлу керектігін көрсетеді: 1) құқық шығазмашылығының процесі материалдық жагдайлармен айқындалады, қоғамдық қатынастармен байланысты. Олар нормативтік жорамалдардың нағыз қайнар көзі болып табылады. Өмірдің өзі мен заң шығарушы ашатын және түжырымдайтын жүріс-тұрыстың қалыптасқан және байқалған үлгілері заң нормаларының шынайы қайнар козі болуға тиіс деген түсінік құқық шығармашылығының әдістемелік негізі болып табылуы керек. Қандай да бір доктрина немесе қоғамдық дамудың мақсаттары емес, тек өмір мен ақиқат қана құқық шығармашылығы қызметінде шешуші маңызға ие; 2) мемлекеттің құқық
шығармашылығы маңызды, бірақ құқық шығарудың бірден-бір қайнар көзі
емес. Құқықтық жүйеге заңы нормаларды енгізудің маңызды қайнар көздері
болып сондай-ақ үлгі істер, әдет-ғұрып және шарт табылады. Расында да үлгі
істер мен құқықтық әдет-ғұрыптар да құқық шығармашылығы арқылы
нормалық актілер жасау секілді құқықтың қалыптасуының жолдары болып
табылады. Кеңес заманында құқықтық әдет-ғұрып нормаларының құқық
жүйесін қүрушылық ролі жеткілікті дәрежеде кеңінен қоддау таппағанымен,
біздің құқық жүйемізде оның орын алғанын жоққа шығаруға болмайды. Күні
кешегі тарихымыз -мұның дәлелі. Үлгі істер мен құқықтық әдеттер де
құқықтың қалыптасуының жолдары болып табылатындығын корнекті ғалым
Г.С.Сапаргалиев қазақ тарихыменегіздей отырып былай дәлелдейді: "Өз
кезегінде қазақ мемлекеттігінің құқығы осы үш жолмен (нормативтік актілер,
ер, үлгі істер, құқықтық әдеттер) қaлыптасқан . Оган дәлел "Қасым ханның қасқа жолы" (ХҮг.), "Есім ханның ескі жолы" (XYғ.), Тәуке ханның "Жеті жарғысы" (ХҮШг.). Сонымен қатар қазақ қоғамында билердің үлгі шешімдері де қазақтың ұлттық құқықтық әдеттерін дамытқан. Қиыннан қиыстырып тапқан билердің шешімдері ұқсас істерді қарағанда күші бар құқықтық норма ретінде пайдаланылған. XIX гасырда билер съезінде қaбылданған ережелерде құқықтық нормалар жазылып, нормативтік актілер ретінде пaйдаланылған. Солармен қатар қазақ қоғамында ежелден қалыптасқан құқықтық әдеттер де қоғамдық қатынастардың реттеушісі болып отырған". Бүгінде Қазақстанда ұлттық құқық тек қана нормативтік актілер арқылы қалыптасуда. [3]
Құқық шығармашылығы - бұл мемлекеттің құқық нормаларын жасау
жөніндегі қызметі, Жай гана емес, саналы, ерікті, ғылыми негізделген, белсенді
қызметі. Мемлекеттің құқық шығармашылығы қызметі негізінде экономикалық және озге қоғамдық қатынастар заңды нормалар түрінде көрініс табады. Мемлекет осы қатынастарды құқықтық қатынастар ретінде рәсімдейді, дамуына әсер етеді. Құқық шығармашылығының қызметі арқылы
экономикалық және өзге де қоғамдық әлеуметтік қатынастар жалпы құқықтық қатынастарға айнала отырып, қайтадан басқа жаңа әлеуметтік қатынастарға әсер ету үшін құқықтық нормаларда бекітіледі. Қандай да бір әлеуметтік қатынастардың қоғамдық дамудың мұқтаждықтарының анықталуы, оларды құқықтық реттеудің қажеттілігінің пісіп-жетілуі құқық шығармашылығыныңи басталуыпа себеп болады. Құқық шығармашылығы нәтижесінде қолданымдағы құқық жүйесін толықтыратын немесе өзгертетін қажеттіліктер, алғышарттар зани шынайы, құқық ережелеріне aйналады, нормативтік актілерде белгіленеді.
Тұрғылықты халықтың мемлекеттің құқық шығармашылығына қатысуы
қай кезеңнің болмасын негізгі мәселесі. Бүгінде халық құқық
шығармашылығын тікелей референдум арқылы заң шығаруға қатысу, ерік
білдіру арқылы жүзеге асырса, күні кешегі тарихымызда бұқараның
референдумнан озге, қоғамдық ұйымдардың қызметтері арқылы мемлекеттің
қүқық шығармашылығына кеңінен қатысқанын көреміз. Кеңес өкіметі кезінде қоғамдық ұйымдардың, нақты айтсақ, Бүкілодақтық Ленин Комсомол Жaстар Одағының, кәсіподақтар мен ерікті қауымдардың т.б. заң шығармашылығының бастамашысы ретінде болуы, ВЦСПС-тің нормативтік құқықтық актілерінің жобаларын дайындау мен оларды бекітуге қатысуы, т.б. қоғамдық ұйымдардың құқық шығармашылығы әрекеттерінің кеңінен қоддау тапқандығы соншалық, қоғамдық ұйымдардың нормативтік актілер шығаруы ғылымда жалпы құқық шыгармашылығының амалдарының бірі ретінде бекініп, ол құқық шығармашылығын анықтауға негіз болды.
Ашып aйтсақ, кеңес заңгері Ц.А.Ямпольская және т.б. кейбір ғалымдар
құқық шығармашылығы деп нормативтік актілерді қабылдау жөніндегі
мемлекеттік органдардың қызметін ғана емес, сондай-ақ мемлекеттің құқық
шығармашылығына бұқараның катысуының әртүрлі нысандарын халықтың
тікелей құқықшығармашылығы мен қоғамдық ұйымдардың жеке нормативтік
актілерді шығаруын) анықтайды. Кеңес өкіметінде қоғамдық, саяси
үйымдардың құқық шығармашылығы олармен дербес және мемлекеттік
органдармен бірге жүзеге асырылған. Қоғамдық саяси ұйымдардың дербес
құқық шығармашылығының мәні мынада: норманың мазмұнын оздері
белгілейді, норманы мемлекеттік органдар тaрапынан бекіту қажет етілмейді.
Мысал ретінде, ВЦСПС Президиумының қаулысыменбекітілген "Положение о техническом инспекторе профсоюзов" (26.08.66) актісін келтіруге болады. Бұл актісімен BЦСПС кәсіподақтардың техникалық инспекторларына құқықтар бере отырып, кәсіпорындар, мекеме, ұйым басшыларына жұмысшыла қызметшілердің еңбектерінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөнінде қатал міндеттер жүктеді. Бұл акт нормаларының орындалмауы жауапкершілік туындатады. Мемлекеттік органдармен бірлесе құқық шығару кезінде қоғамдық
ұйымдардың мемлекеттік органдармен байланыстығы көрнекі ашық түрде
болады. Бұл байланыс бірлескен құқық шығармашылығының қоғамдық
үйымдар үшін де, мемлекеттік орган үшін де жалпы құқықтық негіздерінде
және порманы омірде жүзеге асыру мен оны бұзушылықтың қорғау барысында байқалады. Ц.Л.Ямпольскаяның құқық шығармашылығын мемлекеттік органның қызметімен қатар, бұқара көпшіліктің, мемлекеттің құқық шығармашылығына қатысуының нысандары ретінде анықтауы сол кезеңдегі құқық шығармашылығының демократиялық нысандарының дамуының, қолданылуының көрінісідеуге болады. Әртүрлі қоғамдық ұйымдар мен референдумда халықтың нормативтік актілер қабылдауы мәні бойынша халықтың мемлекеттік еркін білдіруі болып табылды. Бұқараның мұндай құқық шныгармашылыгы мемлекеттің қатысуынсыз болмайтыны хақ.
Қоғамдық ұйымдардың нормaтивтік құқықтық актісі мемлекеттің оған
берген окілеттіктері негізінде шыгарылды. Бүгінде де халықтың референдум
арқылы құқық шығармашылығы мемлекетпен байланысты жағдайда. Яғни
шешім болғанда гана республикалық референдум
өткізу туралы референдуммен заң шығарылуы мүмкін. Ал, ондай шешімді КР
Конституциясының бабының 10 тармағына сәйкес Республика Президенті
болуы тиіс: озінің, Республика Парлaментінің, Үкіметтің және сан жағынан
республиканың барлық облыстарын, астанасы мен республикалық маңызы бар қалаларын тең мөлшерде білдіретін республикалық референдумға қатысу
қүқығы бар екі жүз мыңнан кем емес республика азаматтарының. Тиісті
бастамашылықтың болуы республикалық референдум өткізу туралы шешім
қабылдауга міндеттемейді.
Қазақстан халқының еркін заңға, жaлпыға міндетті құқықтық нормаларға
айналдыру - бұл тиісті қызметтің жалпы бағытын көрсететін жетекші, бастапқы идеялармен қатаң сәйкестікте, яғни белгілі бір қағидалар негізінде жүзеге асырылатын процесс. Мемлекеттің кез-келген қызметі секілді құқық
шығармашылығы да белгілі бір қағидалармен сәйкестілікте жүзеге асады.
Оларды нақты атап айтсақ, жоғарыда тоқталған - құқық шығармашылығының демократиялығы және жариялылығы. Демократиялық қағидaсы бұқара халықтың мемлекеттің құқық шығармашылығына катысуының жолдары мен дәрежесін корсетсе, жариялылық-құқық шығармашылығы қызметінің копшілік ашық, қолайлы процесс екендігін белгілейді.
Қазіргі ғалымдардың құқық шығармашылығының бастапқы идеясы
ретінде корсететін келесі қағидалары: құқық шығармашылығының
кәсінқойлығы, заңдылығы, ғылымға негізделгендігі және құқықолдану
гәіжрибесімен байланыстығы.
Құқық шығармaшылығының кәсіпқойлығы қағидасы құқық шығармашылығының сапасымен, құқық шығармашылығы шешімін қабылдау
жолдарының, тетігінің тиімділігімен тікелей байланысты. Мұндaй қызметке заң жобасын жасау жөнінде кәсіптік білімі мен тәжірибесі бар жетік мамандар (заңгерлер, саясаттанушылар т.б.) катысулары тиіс.
Құқық шыгармашылығының келесі қағидасы - құқық шығару процесінің
гылыми санасын котеру (гылыми негізділігі) қағидасы. Бұл үшін қогамның
саяси, экономикалык, мәдени-әлеуметтік жүйелерін жан-жақты зерттеп,
олардың ғылыми тұрғыдан талаптарын анықтап, қорытынды тужырымдар
жасап, оны қалай сапалы заңға айналдыру жолдарын, бағыттарын белгілеу
қажет. Ол ғылыми тұжырымдарды тәжірибеден, тексерістен өткізіп алган абзал. Қүқық шығармашылығындағы зандылық - құқық шығармашылығының келесі қағидасы. Жаңа қабылданатын нормалар Конституцияның талаптарына сәйкес омірге келуі қажет. Тек қана қабылданатын нормалар ғана емес, сондай-ақ оларды (пормативтік актілерді) дайындау, қабылдау және жариялау, яғни бүкіл құқық шыгармашылығы процесі Конституция, заң шегінде, нақты талаптарға сәйкестікте жүзеге асырылуы керек.
Құқық шығармашылығының қағидаларының ішінде атaлмай қалғаны -
оның құқық қолдапу тәжірибесімен байланыстығы қағидасы. Бұл қағиданы
негізгі ғалымдар тобы құқық шығармашылығының ғылыми негізділігі
қагидасымен бірлікте қарайды. Алайда оны жеке бөліп қарайтын ғалымдар да бар. Бүл қагиданың мәні мынада деп айтуға болады: құқық қолдану практикасы құқық шығармашылығы қызметінің нәтижесі болып табылатын нормативтік құқықтық актілерді омірде жүзеге асыруға бағыттала отырып, құқық шығарушыға өз еңбегінің жемісін бағалауға, оның тиімділігі, сапасы туралы хабардар болуга, құқық шығару қызметін жетілдіріп отыруға көмектеседі. Құқық қолдану тәжірибесімен байланыста ғана құқық шығарушы өзінің кемшіліктерін, қателіктерін анықтайды, құқық, шығармашылығына деген қажеттік-мұқтаждықтарды ашады. [4]
Құқық шығармашылығының бұл қағидалары белгілі бір қоғамдық
қатынастарды құқықтық реттеу негізінде халықтың еркін нормативтік
құқықтық актіге айналдырумен байланысты, нормативтік актілерді дайындау, шығару, озгерту, жою процестеріне қатысатын органдар мен ұйымдардың қызметінің бастамаларын көрсететін категориялар, жетекші идеялар. Құқық шыгармашылығының қағидаларын дұрыс анықтай отырып және олардың іс жүзінде жүзеге асуын қамтамасыз ету арқылы құқық шығарушы тиісті шығармашылықтың тиімділігін котереді, құқық шығармашылығын ғылыми негіздейді. Аталған қағидалар біріншіден, құқық шығармашылығының негізгі, объективті қажетті жақтарын корсетеді; екіншіден, құқық шығармашылығы процесіпдегі тұрақты заңы байланыстар мен қатынастарды сипаттайды; үшіншіден, оз мазмұнында құқық шығармашылығының нақты нышандары мен ерекшеліктерін қамтиды. Құқық шығармашылығының аталмыш қағидалары (демократиялығы, кәсіпқойлығы, заңдылығы, ғылыми негізділігі жөне құқық қолдану тәжірибесімен байланыстығы) - қай уақыттың болмасын құқық шығармашылығының бастапқы, анықтаушы идеялары.
Құқық шығармашылығы - құқықтық реттеу механизмінің негізгі,
бастаиқы сатысы. Мемлекет құқық нормасын жасай отырып, құқық қолданушы
және құқық қорғаушы амалдардың барлық жүйесін әрекетке қосады және
осылай жеке адамдардың, ұйымдардың, қоғамның дамуына әсер етеді. Демек, қүқықтық реттеу тиісті субъектілер үшін нақты кұқықгар мен міндеттер туындайды, жауапкершілік белгілейді. Құқық шығармашылығы арқылы қогамдық қатынастарды құқықтық реттеу тиісті қажеттіліктің болуымен байланысты. Ол, құқықтық реттеуге деген қажеттілік келесі жағдайларда пайда болуы мүмкін: 1. Құқықтық реттелуді қажет ететін қоғамдық қатынастардың жаңа саласы пайда болады; 2. Экономикалық және әлеуметтік процестердің қарқынды дамуы себепті бұрын реттелген қатынастардың құқықтық реттелуін озгерту қажеттігі пайда болады. Қүқықтық реттеуге деген қажеттілікті анықтау, оның бағытын анықтайтын факторларды зерттеу құқық шығармашылығының басталуының себепшісі. Қоғамдық қатынастарды құқық шығармашылығы арқылы қүқықтық реттеу барысында адамдардың, халықтың ерік мүддесі алдыңғы кезекке шығады, тиісті нормативтік құқықтық актілерде бекітіліп, белгіленеді. Құқық шығармашылығы - бұл халықтың ерік-мүддесін бекіту, жалпыға міндетті заңды ережелерді қалыптастыру жөніндегі қызмет. Осы қызмет нәтижесінде мемлекеттің құқық жүйесі жасалады. Демек, құқықтық жүйенің қалыптасуы жеке нормативтік актілерді жасау арқылы жүргізіледі. [5]
Нормативтік құқықтық акт - бұл құқық шығармашылығының соңғы
аяқтаушы түйіні және тікелей заңды нәтижесі. Қандай нысанда көрсетілгеніне қарамастан, ол белгілі бір құқықтар мен міндеттер белгілейтін заңдық маңызы бар акт болып табылады. Осы тұрғыдан алсақ, құқық шығармашылығы - бұл сырттай қарағанда нормативтік құқықтық актілерді дайындау, талқылау, бекіту және жариялау амалы ретінде болады. Әрбір жаңа нормативтік акт - құқықтық жүйенің дербес болшегі. Құқық шығармашылығының нәтижесінде құқықтық жүйеге жаңа нормативтік акт қосылып отырады. Құқық шығармашылығы - бұл іс-қимылдардың
тәртібі. Сондықтан құқық бірыңғай, дәйекті шығармашылығына әсер ететін, көмектесетін, ол үшін қажетті шаралар мен жағдайлар жасайтын, бірақ нормативтік актілерді жасау жөніндегі жұмыстың қандай-да бір кезеңі болып табылмайтын іс-әрекеттер құқық шығармашылығы процесіне кірмейді, - деп А.С.Пиголкин дұрыс көрсетеді. Нақты айтсақ, заң актілерін жетілдіру туралы ұсыныстар, қандай-да бір құқық шығарушы органның қызметін жақсартуға байланысты жалпы ұйымдық шаралар құқық шығармашылығына жатпайды. Құқық шығармашылығы заңи маңызы бар әрекеттердің жүзеге асырылуының тәртібін белгілейтін қызмет. Сондықтан ол қызмет нормативтік құқықтық актіні дайындау мен қабылдау жөнінде қоғамдық қатынас пайда болғанда ғана жүзеге асады.
Құқық шығармашылығы құқық нормаларын әртүрлі амалдармен, ашып
айтар болсақ жаңа ереже белгілеу, ескіні жаңарту, яғни өзгерту, сондай-ақ,
толықтыру және бұрын қабылданған нормаларды жоюдың түрлі амалдарын
қолданып жасайды. Қүқық шығармашылығының жолдары алдымен құқық
пормаларының қалай жасалатынына қарай ажыратылады. Құқық шығарудың
исгізгі амалдарына бізге тарихтан белгілі, сондай-ақ бұдан біраз бұрынырақ,
алдында жазылып кеткен мына әдістерді жатқызуға болады. Олар: құқық
нормасын шығару, әдет-ғұрыптарды тану және сот үлгілерін жасау. Нақтырақ ашып айтсақ, 1) құқық шығармашылығы органының қатысуынсыз қалыптасқан құқықтық сипаттағы нормаларды мемлекеттің тануы. Бұған әдет-ғұрыптарды мемлекеттің тапуын жатқызамыз; 2) нақты іс бойынша мемлекет органдарының шешімдеріне нормативтік сипат беру (үлгі прецедент); 3) нормaтивтік актілерді жасау жөніндегі мемлекеттің қызметі. Бұған дейін де атап кеткеніміздей, қазіргі Қазақстанның құқық шығармашылығының жолдары: нормативтік актіні уәкілетті органдардың шыгаруы, нормативтік актіні референдуммен халықтың
қабылдауы. "Нормативтік құқықтық актілер туралы" ҚР заңының 1 бабында
құқық шыгармашылығып жүзеге асыратын уәкілетті органдардың мазмұны
ашылған. Яғни, уәкілетті органдар - ҚР Конституциясында, корсетілген занда, сондай-ақ сол органдар мен лауазымды адамдардың құқықтық мәртебесін айқындайтын заңдарда белгіленген оз күзыретіне сәйкес нормативтік құқықтық актілер қабылдауға хақылы Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдары мен лауазымды адамдары: ҚР Президенті, ҚР Парламенті, Үкіметі, ҚР Конституциялық Кеңесі, ҚР Жогаргы Соты, Орталық сайлау комиссиясы, орталық атқарушы органдар, ҚР Ұлттық Банкі, өзге де мемлекеттік органдар. Олардың қабылдайтын нормативтік құқықтық актілері - бұл құқықтық формаларды белгілейтін, олардың қолданылуын өзгертетін, тоқтататын немесе тоқтата тұратын жазбаша ережелердің жиынтығы, ресми құжат. Аталғануәкілетті органдардың құқық шығармашылығы қызметі заң негізінде және оны
орындау үшін жүзеге асырылады. Олардың құқық шығармашылығы қызметінің багыты мынада: нормативтік құқық актілерін қабылдау арқылы қоғамдық қатынастарды қүқықтық жолмен реттеу. Нормативтік құқықтық акт қандай жолмен шығарылғанына қарамастан, ол құқық шығармашылығына деген құқықтық болуының нәтижесі. Құқық шығармашылығына құқық - бұл нормативтік актінің қандaй-да бір түрін шығаруға (қабылдау, озгерту, толықтыру немесе жою) заңмен белгіленген құқық. Нақты талдасақ, құқық шығаруға деген құқық біріншіден, заңдылықпен көрсетілген тәртіптің түрін және шамасын білдіреді; екіншіден, құқық шығармашылығына деген құқықтың қайнар көзі болып тек қана нормативтік құқықтық актілер табылады, яғни мүндай құқыққа ие болу нормативтік актіде белгілену арқылы ғана мүмкін болады, Құқық шығармашылығына құқық-бұл тиісті құқығы бар субъектілердің құзыретінің бір болшегі.
Құқық шығармашылығы - бұл құқықтық қызметтің неғұрлым күрделі
және жауапты сатысы. Оның нәтижесінде қоғамның санасы және мемлекеттің саясаты жүріс-тұрыс нормаларына айналады. ҚР Конституциясының 49- бабының 1-тармағына сәйкес ҚР Парламенті заң шығару қызметін жүзеге асыратын жоғары окілді орган. Заң шығарушылық және өкілді сипат қай ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.