Қазақтардың өте ертедегі тұрақты тұратын үйлерінің бір түрі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 37 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министірлігі

Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті

Министерство образования и науки Республики Казахстан

Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова

Адақ Н

« Көркем еңбек сaбaғындa оқушылaрдың дәстүрлі қолданбалы өнер дaғдылaрын дaмыту»

курстық ЖҰМЫС

курсовая РАБОТА

5В010700 «Бейнелеу өнері және сызу»

Көкшетау 2020 ж

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министірлігі

Ш.

Министерство образования и науки Республики Казахстан

Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханов

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

курсовая РАБОТА

Тақырыбы: « Көркем еңбек сaбaғындa оқушылaрдың дәстүрлі қолданбалы өнер дaғдылaрын дaмыту»Текемет

На тему :

Мамандығы: 5В010700 «Бейнелеуөнеріжәнесызу»

Специальность:

Орындады: Адақ Нұрсәуле

(қолы/подпись) (аты-жөні / ФИО)

Выполнил:

Жетекші: Захай Бибигул

(қолы/подпись) (аты-жөні / ФИО)

Руководитель:

Қорғауғажіберілді:«» 2020 ж.

Допускается к защите:

Кафедра меңгерушісі: А. А. Орымбаевна

(қолы/подпись) (аты-жөні / ФИО)

зав. кафедрой:

Көкшетау 2020ж.

Мaзмұны

Нормативтік сілтеме

Анықтама

Кіріcпe бөлімі . . . 4

І. Көркем еңбек сабағында oқушылaрғa cәндік-қoлдaнбaлы өнeрдің қыр-cырын мeңгeрту жoлдaры

1. 1қазақтың ұлттық қолөнерінің тарихы . . . 6

1. 2киіз үй және оның жасау жиһаздары туралы . . . 10

1. 3киіз басу . . . 15

ІІ. Көркем еңбек пәнін oқыту үдeріcінде қолөнермен түрлерімен таныстыру жәнe oқытуды ұйымдacтыру

2. 1ою өрнек жайында . . . 19

2. 2 кілем тоқу өнері . . . 22

2. 3 кесте тігу, шым ши тоқу өнері . . . 26

Қoрытынды . . . 33

Пaйдaнылғaн әдeбиeттeр тізімі . . . 36

Қocымшa . . . 37

Кіріcпe

Ел басымыздың бастауымен бастау алынған рухани жаңғыру аясында болып жатқан бағдарламаға сай өнер саласындада жаңғыру алып барылғаны дурыс деп ойлаймын өнер өзі ішінен бөліп қарасақ би өнері ән күй өнері кино театыр өнері бейнелеу өнері мүсін өнері зергелік өнер сәулет өнері т б менің ойымша осы өнерлердің ішінде ең алдымен қолға алуға татитын қазақтың дәстүрлі өнері оның ішінде дәстүрлі ән күй дәстүрлі қолданбалы сәндік өнер деп білемін себебі бұл өнер түрлері біздің ұлтымызбен бірге жасасып бірге дамуы керек бұл өнерлерді ұмыта бастағанымыз ұлтымыздың басты белгілерін ерекшелігін ұмытқандық ескермегендік өз ұлтымызды өзіміз менсінбегендік көзге ілмегендік ұлтымызды жоғалтуға асыққанмен тең

Өнер алды қызыл тіл дейді бырақта бір ұлттың мәдениеті мен салыт дәстүрін айқындап айшықтап ерекшелеп көрсетіп тұратын ол қолөнер болмақ сондықтанда дәстүрлі қолданылбалы сәндік өнерімізді дамытуымыз жаңғыртуымыз керек болмақ олай болса дастүрлі қолданылбалы өнерімізге нелнр жатады деп сұрасаңыз бір ауыз сөзбен киіз ұй деп айтуға болады қалай деп ойларсыз киіз ұй сыртынан ішінедей барлық бұйымдар түнып тұрған дәстүрлі қолданбалы өнеріміз мысалға киіз текемет шаңырақ уық кілем сырмақ қазанғап кереге бау түңлік домбыра тб

өресі биік, өрісі кең өнер атаулының қай саласынан болсын, жер жүзіндегі басқа да халықтар сияқты қазақ халқы да өзінің көне замандардан бері келе жатқан тамаша тарихымен және бір өзіне ғана тән қайталанбастай ерекшелігімен көзге түседі. Ал қандай да болсын өнер және талант иелерін өмірге келтіретін де сол халық. Сондықтан да біз оларды халықтық дейміз. Міне, сол халық таланттарының қолынан шыққан зергерлік бұйымдар, киім үлгілері, тұрмыс жиһаздары, әсем де зәулім ғимараттар қай заманда болмасын өз маңызын жоғалтпайтыны мәлім. Сол сияқты, қазіргі бізге келіп жеткен «Құстұмсық жүзік», «Құдағи жүзік», алтынмен апталып, күміспен күптелген алқалар мен өңіржиек, өңірше, үзбелі сырға, шаш теңгелер мен шашбау, кемер белдік, ертоқым әбзелдері мен үй мүліктерінің сирек кездесетін үлгілері кейінгі ұрпақтар үшін аса бағалы мұра болып табылады. Бірақ мұндағы өкінішті жай, сол халық шеберлерінің көпшілігінің есімдері тарихта қалмағандығы. Бұл, әрине, ертеде өз жазу-сызуы болмаған қай халықтың болса да басынан өткен жайлар. Дегенмен, сол халық ортасынан шыққан шеберлердің көркемдеп, сәндеп жасаған бұйымдарының әдемілігіне, шебер жасалғандығына, қазір де қарап көз тоймайтын еді

Қай халықтың өнері болмасын ұлы Ленин өмірге әкелген Октябрьден басталып, өрісі кеңейгені мәлім. Осыған сәйкес, халық өнерінің сырын, үнін ұға, көңіл бөліп, назар аударған жөн. Қазіргі өскелең мәдениетімізге сай, өнер зерттеу, оларды жастарға үйрету ісін қолға алу нұр үстіне нұр болар еді. Бұл үшін өнер инженерлерін мол даярлауға назар аудару қажет. . Халықтың мол өнерін иеленіп, іске асырғанымыз, жолын кеңітіп, оны тұрмыс мәдениетін көркейтуге пайдаланғанымыз жөн. Ол үшін ел арасында сиреп бара жатқан қолөнер шеберлеріне қозғау салып, неше түрлі өрнекті ою сияқты көне мұраларды тауып, түрлендіре, жаңғыртып, жасарта беруді жастардың үлесі ету зор міндетіміз. Бұған қолөнер саласындағы кілем, алаша, бау-басқұр тоқу, сырмақ сыру, текемет басу, тұс киіз жасау дәстүрінің ертеден келе жатқанймайды.

Әрине, бұл күндері бақытты өмір құшағындағы Қазақстанның экономикасы ғана емес, қазақ халқының ұлттық мәдениеті мен қолөнері де өрісін кең жайып, жаңғыртып, жаңаша творчестволық тынысын танытуда. Оны біз өнердің

барлық саласынан айқын көреміз. . Бұл халықтың қалың бұқарасы арасында тұ

нып жатқан творчестволық таланттың көзін ашқан социалистік құрылыстың, әрқашан ұлт

тық өнердің қамқоршысы болып келе жатқан - сүйікті Коммунистік партияның берген жемісідеп білеміз.

І. Көркем еңбек сабағында oқушылaрғa cәндік-қoлдaнбaлы өнeрдің қыр-cырын мeңгeрту жoлдaры

1. 1қазақтың ұлттық қолөнерінің тарихы

Қазақтың қолөнерін зерттеу мәселесі ерте кезден көптеген саяхатшылар мен коллекционерлердің ғана емес, ғалым-этнографтар, археологтар мен суретшілердің де көңілін аударып келген. Қазақ қолөнерінің өткендегісі мен бүгінгі жағдайын, оның өзіне тән методологиясын зерттеу, қазірдің өзінде де күн тәртібінен түспей жүрген мәселенің бірі.

ХХ ғасырдың алғашқы жартысында-ақ басталған бірқатар жұмыстар негізінде методслогиялық жағынан зерттеудегі жіберілген кемшіліктер қазақ қолөнерінің творчестволық даму мүмкіншілігін дұрыс бағаламады. Мәселен, қазақ ою-өрнектерінің құрылысын, заңдылықтарын алғаш рет байқауға ат салысқан С. М. Дудин, күнделікті тұрмыс қажетіне керекті с заттардың сауда орындарына, фабрикалардаг жасалып түсуіне байланысты қазақ өнері жақын уақыттың ішінде мүлде жойылады-мыс, қажет- сіз болады-мыс деп есептеді. Мұндай теріс жо- е рамал, мәселені жалпы қоғам мен мәдениеттің даму тарихынан тыс, қазақ мәдениетіне ұлы ғ орыс мәдениетінің даму тарихының ықпалы- > мен байланыссыз қарағандық салдарынан пайда болған. Мәселен, жалпы фабрикалық бұ- > айымдардың пайда болуынан қолөнері жойылады деген негізсіз «теорияның» зиянды екенін, қолөнерінің өміршең де өрісі кең екендігі бүгінгі күні ешбір күмән келтірмейтіндігі өзінен өзі керініп отыр.

Кейбір зерттеушілер мен творчество қызметкерлері қазақтың қолөнерінің идеялық маңызын кетіріп, қолөнерінің ою-өрнек сияқты негізгі ұлттық қорын жоққа шығарды. Мәселен, с. м. Дудин, Е. Р. Шнейдер: «Қазақ ою-өрнегі иран мәдениетінің тек бір бөлігін ғана көрсетеді. Қазақ халқының ұлттық өнеріне жатпайды», - деп топшылаған

Бірақта халықтық қолөнері өзінің тарихы, теориясы мен кейбір ұйымдастыру мәселелерінің жеткілікті зерттелмегеніне қарамастан, күнделікті тұрмысқа қажетті қоршаған затты, көпшілік тұтынатын бұйымды әсемдеуге бейім өнер ретінде, социалистік қоғам кезінде де жалпы мәдени дәрежені жоғары көрсетуге тән дамып келе жатыр. Тек советтік дәуірде: Г. В. Григорьев, А. Н. Бернштам, М. П. Грязнов, Ә. Х. Марғұлан, Т. Басенов, А. Қ. Жұбанов, т. б. зерттеушілер бұл өнерді жан-жақты түсіндіріп, құн- ме ды материалдар жариялады. .

Біз жоғарыда көрсеткендей көне заманнан келе жатқан қолөнері өзінің өсу жолында өз халқының дәстүрлі көркемдік мұрасын сақтап па қалды. Қоғамдық дамудың қай сатысында бол- рі сын қоғаммен бірге дамыған қолөнері әр дәуірде өзінің өшпес ізін қалдырып, әлеуметтік-көркемдік жағынан дәуір тынысын қалтжібермей әсерін тигізіп отырды. Қолөнерінің қазіргі дәуірдегі дамуы күрделі де аса бай. Онымен бірге ол күнделікті тұрмысымызды, гүлденген өмірімізді жан-жақты бейнелеуде, халықты эстетикалық жағынан тәрбиелеуге қызмет етеді. Қазақстан топырағындағы қолөнерінің көне заманнан келе жатқандығына, Павлодар ауданындағы Досыбай жартасындағы бейнелер, Өскемендегі жазбалар, Ұлытау жартастарындағы суреттер, Киргельді өзені аңғарынан табылған керамикалық қазындылар және Есік, Тасмола қазынасы мен көптеген тағы басқа материалдар дәлел бола алады

Ерте кездегі авторлардың (Геродот, Ктесий. Страбон) айтуы бойынша Қазақстан топырағын мекендеп, тіршілік еткен сактар мен массағат. тардың барлық заттары әшекейленген, киімдерінің өзіне тән үлгілері болған. Мысалы, киізден жасалған төбесі шошақ бас киімі, ұзын шаганы мен көннен жасалған жұмсақ аяқ киімдері әшекейленген.

Геродот: «Олардың барлық заты алтын мен мыстан жасалған. Жайдың металдан істелген бөлшектері, оғы, айбалталары мыстан жасалған. Бас киім мен белдік әшекейлері түгелдей алтыннан істелген. Сондай-ақ ат омырауындағы өмілдіріктер де мыстан соғылып, жүген-сулы- . . ғы, ауыздығы, т. б. бөліктері түгелдей алтынмен әшекейлендіріліп, безендірілген» - деп жазған. Сол дәуірдегі халық шеберлерінің қалыптасқан ою-өрнек үлгілері скифтердің мал шаруашылық мәдениеті жайында болғандығын Алтайдағы Келес даласынан (Пазырық) қазылып алынған заттар дәлелдейді.

Ою-өрнектермен күнделікті тұрмыста пайдаланылатын заттар және төсек-орын, киім-кешек, ыдыстар, ер-тұрман тағы басқалар әшекейленген. Кесте тігу, тоқымашылық, өру, құрақ құрау өнері, ағаш бетіне күйдіріп ою салу немесе зергерлік, керамикалық, т. б. кең түрде қолданылды. Мұндай алтыннан айрықша күрделі өрнектер салынып жасалған заттар үстем таптың пайда бола бастауын, таптық қауымның өзгере бастауын көрсетеді. Алтыннан нәзік өрнектермен істелген диадема, аңшылықты бейнелейтін көріністер, адам бейнесі, жыртқыш аңдар мен мифтік жанды заттардың өрімделген, ою-өрнектелген күрделі композициясының барлығы, сол кездің өзінде-ақ өнердегі шындық негізді салыстырып қарағанда, техникалық және көркемдік жағынан жоғары қолөнершіЛікке қолы әлдеқайда ерте жеткендігі байқалады.

Демек, ою-өрнектермен әшекейлеп бейнелеушілік қандай уақытта болмасын, халықтық дәстүр негізінде сақталды. Егер бұрынғы замандарда жүген, белдік, пышақ сабы және осы сияқты заттардың кейбір, бөлшектері хайуанаттардың дене бітімдерімен бейнеленетін болса, IX-XII ғасырлардан, ислам дінінің үстемдік құрған кезеңінен бастап, тірі жәндікті бейнелеу тәсілі қолөнер кәсібі саласынан мүлде аласталып тасталды. Бәлкім заттарды әшекейлеуде бірден бір белгілі тәсілмен салынған ою-өрнектер ғана қалуы мүмкін.

Халық шеберлері ою-өрнек салу тәсілін белгілі бір ізбен қалыптастыруда өз өнерін үздіксіз жетілдіру жолымен кейбір ою-өрнектердің композициясына, әшекейлейтін заттардың түріне қарай табиғи байланысты бейімдел түрлендіріп отырды. Қазақстанда моңғол шапқыншылығы (ХІІІ ғ. ) салдарынан елдің мәдениеті мен өндіргіш күшінің дамуы тежеліп, тұтас бір ғасыр артқа шегеріліп тасталды. Қолөнері тек дін басылары мен дәулетті адамдарға ғана қызмет, етіп, жекелеген дәулеттілердің байлығын көрсетуге, семья мүшелерінің киім-кешегін әше-, кейлеуге бағытталды. Жоқшылықта өмір сүрген көпшілік халық өзінің күнделікті үй тұрмысындағы заттарын әшекейлей де алмады. Ал, Қазақстандағы қолөнеріне! Тимур дәуірі де ешбір үлес қоса алмады. Бір жағынан Тимур мен оның ұрпақтары кезінде өркендеген өнер мен кәсіби орындар мәдени орталықтан аулақ, Қазақстанның негізгі аймағынан алыста болып, олардың арасында үздіксіз қарым-қатынас болмады. Екіншіден, зорлықпен жаулап алғанТимурдың халықтық шығармашылығыгда өзгеріс ендіруіне тура келді, ешбір негізі де болмады. Қазақ халқы қаншалықты тарихи дәуірлерді басынан өткізсе де, өзінің киіз үй жасау өнері мен киіз басып, алаша, кілем тоқу, алтын, күміс, асыл тастардан ұқсатып неше түрлі әшекейлі оюөрнек, әсемдік заттар жасайтын қарапайым құралдарын мұра етіп сақтап қалды. Жоңғар басқыншылығы, қазақ халқын апатқа ұшы- ратты. Оған қолөнері мен көркемдік архитектуралық ескерткіштердің, көркем- өнердің құлдырауы дәлел бола алғандай

«Тек қана ХІХ ғасыр ортасында қазақ халқының Россияға қосылуымен қазақ мәдениетінің орыс мәдениетіне қоян-қолтық араласуы, қазақ қолөнерін қайта орлотіп, жаңа элементтермен байытты. Түрі жағынан қолөнерінің бейнелеу амалы байыды. Кестелеуге алтын, күміс түсті жіптер мен өрнектеу тәсілі ендірілді. Күнделікті тұрмыста өндірістік бұйымдар пайда болды. Халық творчествосын шабыттандырып, кестелеудің әр түрлі әшекейлі әдістеріне көңіл аударыла бастады. Орыс мәдениетінің осындай жемісті үлгілері әсер етсе де қазақтың ұлттық көркемөнері мен қолөнерінің дамуына, патша самодержавиесі мен жергілікті ат төбеліндей байлардың көңіл аудармауы кері әсерін тигізді. Сол себептен халықтың қолөнері қосалқы жұмыс есебінде өз алдына ескерусіз қала берді. Айбалта және аң аулайтын мылтық, сүйекпен оюланған асадал, адалбақан, кереует, үтік, күмістеліп, сәнмен жасалған ұлттық жасау-жиһаздар мәдени ортақ байлығымыз.

Қазақта алуан түрлі киім-кешекті түйе, қой жүнінен тоқыған неше түрлі өрнекпен әшекейлеп киетін болған. Жігіттер мен қыздардың, аңшылардың, қойшылардың, қарттар мен жастардың той-думандарда, мерекеде киетін киімдері түріне, тігілу тәсіліне қарай бір-бірінен өзгеше болып келді. Дәулетті топтың өкілдері киіз үйді алуан түрлі етіп әшекейлей берген. Сонымен бірге олар киім-кешек, ер-тұрмандарды да әшекейлетуге көп көңіл бөлген. Ал қазақтың бертін келе теріден былғары жасап, одан аяқкиім тігуі жайлы сол кездегі хат танитын адамдардың жазбалары дәлел бола алады. Мысалы, орыс императорының География қоғамының Батыс Сібір бөлімшесінің жазбаларында жарияланған, Павлодар уезіндегі қазақтар жайлы айтылған мына бір мақалада: «Қазіргі кезде Баянауыл мен Көкшетау округінің қазақтары етікшілік өнерінен мәсі мен кебіс тігуде, Бұхар мен Ташкент етікшілерінен шеберлігі бірде-бір кем емес, қайта сұлулығы, беріктігі жағынан асып түсуі де мүмкін» - деп жазылған. Бұл Қазақстанның сол кездегі бар- т лық аудандарына және етік тігу өнеріне ғана емес, қолөнеркәсібінің басқа да түрлерімен қатысты.

Ерлер мен әйелдер үшін шомбалдап немесе жайылған жұқа күмістен оюлап, неше түрлі өрнекті белбеулер жасалды. Ал Батыс Қазақстан, Солтүстік, Орталық Қазақстан жағы ер адамдардың белбеуін «деңмент», әйелдердің белбеуін «кемер» деп атайды. Белбеулер әр түрлі істеледі. Кейбіреулері құйылып қалыппен жасалса, кейбіреулері оюланып, өрнектеліп жасалады.

Әйелдердің өңіріне тағылатын алқаның қанша түрі болса, олардың жасалу техникасы мен атауларында да соншалықты өзгешеліктер бар. Мысалы, батыс облыстарда алқаны өңіржиек, өңірше деп атаса, оңтүстік, солтүстік облыстарда алқа деп атайды. Оның бірнеше түрі бар.

Бұл да жасатушының тұрмыс дәулетіне қарай алтынмен апталып, күміспен күптелетін, қиыннан қиыстырылып алуан түрлі өрнектермен өте нәзік жасалған. Кейбіреулері қораш та жасалуы мүмкін. Әйелдердің бұл сияқты тағынатын алқалары әр түрлі аталып, әр түрлі жасалғанымен ондай әшекейлі өрнекті шолпылардың ұзындық мөлшері 25-35 сантиметрден аспайды. Сырт киімге қажетті нәрсенің бірі, күмістен істелген ілгек. Әйелдердің тағыну бұйымдарының ішінде білезік пен жүзіктің маңызы аз болмаған. Сондай-ақ қолөнер саласындағы басқа да әшекейлеудің маңызы зор болды.

Қазақстандағы қолөнері бұйымдарының түрлерін, қосымша түрлі суреттер мен саяхатшылардың, елшілердің жазбалары мен археологиялық қазбалар, ғылми-зерттеу жұмыстарының қорытындылары арқылы шамалауға болады. Бірақ, бұлардың барлығы бір кезде, бірден шыға салды деп ойлауға болмайды. Қазақ хал-, қын құраған этникалық топтардың қолөнер кәсібі жайлы тарихи мәліметтер бізді өте ерте заманға жетелейді. Археологиялық қазбалар мен жазбаша ескерткіштерге қарағанда, Қазақстан аймағын мекендеген тайпалар мыңдаған жылдар бойы металл, тас, сүйек, саз балшық, ағаш, жүн, т. б. шикізаттарды түрлі шаруашылық кәсіптері мен күнделікті үй-ішінің мүліктеріне пайдаланып келген. Қазақ халқы өз ата-ба

баларының қолөнершілік пен көркем өнердегі . . дағдысын мұра етіп қана қойған жоқ, оны айе тарлықтай дамытып, байыта түсті. Мұның бәрі . сол замандардағы нақтылы әлеуметтік жағдайе ларға, тарихи оқиғаларға, қоғам өндірісіне бай- ланысты.

1. 2киіз үй және оның жасау жиһаздары туралы

конус сияқты күмбезденіп дөңгеленген формасына қарап, өте ертеде мейлінше жеңіл болуы, тез тігіп, тез жығуға 1 айда болған, шығыс халықтарының барлығына ортақ, ең алғашқы жылжымалы ұйлердің бірі саналады

Киіз үй - көшпелі өмірге бейімделген көшіп-қонуға ыңғайлы ерте заманнан кел: жатқан тұрғын үйдің бір түрі. Бұл Европа мен Азия далаларындағы жартылай көшпелі және жартылай отырықшы халықтардың арасына кеңінен тараған және күні бүгінге дейін өзінің көне формасын сақтап қалған бірден-бір мү: лік. Киіз үйдің пайда болуы о баста малды жайлауға жайып бағуға көшкен кезеңмен байланысты болуы мүмкін. Жылдар жылжып, ғасырлар өткен сайын оның шыққан уақытын анықтау қиындап барады.

Киіз үйдің өте ерте дәуірдегі прототипі Анфестрийдің Қырымдағы Сағана тамының оюөрнектерінде, сондай-ақ Қазақстан мен Си- бирьдің жартастарындағы суреттерде сақталған. Сол сияқты кейбір жазбаша ескерткіш материалдарда Европа мен Азияны жайлаған. ертедегі халықтардың киіз үй формасы; сияқты, киізбен қымталған доңғалақты арба үстіне жасалған жылжымалы үйлері болғандығы айтылған. Сондай-ақ Алтайдағы атақты : Пазырық қорғандарын қазғанда ерте замандағы көшпелі елдің киіз үйінің жиһаздары мен бұйымдары табылған. Мысалы, үлкен Пазырық қорғанынан табылған тұс киіз жүннен басылған, ою-өрнектерінің нақыштары қазақтың қазіргі тұс киіз бұйымдарына өте ұқсастығы байқалады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.