Семей өңірінің тарихи топонимдері географиясын зерттеудің перспективалары мен маңызы
Диссертация тақырыбы: ХІХ ғасырдың аяғымен ХХ ғасырдың басындағы Семей өңірінің тарихи топонимдері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ХІХ ғасырдың аяғымен ХХ ғасырдың басындағы Шығыс Қазақстанның топографиясы және зерттеу мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.1 Шығыс Қазақтанның топографиясы: сипаттамасы, ерекшеліктері мен типологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.2 Семей өңірінің әкімшілік-аумақтық құрылымы және тарихи топонимдерін зерттеу мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2. Семей өңірі топонимдерінің жалпы сипаттамасы: тарихы мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 ХІХ ғасырдың аяғымен ХХ ғасырдың басындағы Семей өңірі тапонимдерінің тарихи маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.2 Абайдан Алашқа дейін: рухани жандану мен жаңғырудың сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
3 Семей өңірінің тарихи топонимдері географиясын зерттеудің перспективалары мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
0.1 Аймақтағы туризм мен өлкетану жұмыстарын жандандыру: болашағы мен мүмкіндіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
0.2 Өңіріндегі киелі мекендер: аңыз бен тарихтың үндестігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...84
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 01
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 104
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .112
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Біз - кең-дала алқап жері мен аса бай рухани және мәдени-тарихы бар рухы биік елдің қатарындамыз. Бұл өңірлердегі әр елді мекенмен, аймақтардың бір өзіндік ерекшелікері мен тарихи рөлі бар. Бір қуанатынымыз осындай географиялық рухан белдеуде жатқан халықтың әрқашан бірлігі бұзылмаған. Біз мәдени-тарихымызда осындай әсем, көркем, рухани, қастерлі болып саналатын жерлеріміздің біріңғай желісін бұрын-соңды істелмеген екен.
Яғни, Семей өңірінің топонимиялық жүйесі-осы аумақты мекендеген халықтардың, соның ішінде қазақ халқының заттық және рухани мәдениетінің ғасырлар бойы жинақталып, сақталып қалған көрінісі. Өткен замандардың реалистілік мұралары ретінде тарихи топонимдер аумақтың табиғат жағдайларын, ондағы мемлекеттер мен халықтардың тарихындағы маңызды оқиғаларды жадында сақтап, қаз қалпында бүгінгі күнге жеткізіп отыр. Сондықтан топонимдерді диахрондық бағытта зерттеуге топонимист ғалымдар ерекше маңыз берген. Кез келген қоғамның материалдық негізі қоғамдық қатынастардың тарихи дамуы мен қоғамның рухани келбетін анықтаған. Рухани мәдениеттің ажырамас бөлігі болып табылатын географиялық атаулардың қалыптасуында да тарихи астар бар. Е.М. Поспеловтың бейнелі түрде атап көрсеткеніндей, тарихи география топонимиканың бесігінің жанында тұрды, ал алғашқы топонимистер тарихи географтар болды. Зерттеу аумағының көне тарихы географиялық атауларда, яғни топонимдерде сақталған. Адамзат қоғамының дамуы барысындағы қарқынды шаруашылық әрекеттердің табиғи ортаға ықпал етуінің көрінісін топонимдер арқылы анық байқауға болады.
Жалпы тұңғыш Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру бағдарламасының аясында жазылған Ұлы даланың жеті қыры атты мақаласында: Әрбір халықтың, әрбір мәдениеттің баршаға ортақ сакральды топографиялық жерлері болады және оны әрбір азамат біліп өседі. Бұл өз кезегінде рухани дәстүрдің алғашқы прициптарының бірі. Әрине біздің елдің шекаралық аймақтарына дейін орналасқан кең-байтақ алқап жерлер мен аса бай рухани ел екенімізді ұмытпауымыз жөн. Бұл өз кезегінде әр қазақтың жүрегіне түймедей түйілуі керек.
Сондықтан бұл өлкедегі бірнеше ғасыр өмір сүрген тарихымызды көрсетіп, осындай ауқымды жобаны жүзеге асыруға тиіспіз, - деп нақтыланды. Бұл өз кезегінде жұмыстың ауқымы өте кең және маңызы зор екендігін айғақтайды. Тұңғыш Елбасының осығай орай жоғарыда аталған мақаласы қазіргі Ұлы Даланың басты рухани құндылықтарының бірі. Осыған орай, берілген елбасымыздың тапсырмалары да бар. Мәселен, Қазақстан Республикасының Мәдениет және спорт министрлігінің бастамасымен еліміздің тарихындағы елеулі орын алатын Семей өңіріндегі топонимдерді анықтап, оның тізімін жасау қолға алынды. Басты мақсат, ол осы өңірлердегі топонимдерін көрсете отырып, еліміздің рухани құндылықтарын жаңғырту болатын. Сол үшін бұл жұмысқа барлық музей қызметшілері мен өлкетанушы және университет табалдырығында жүрген ғалымдардың біріге отырып, жасайтын жұмысына айналды. Жергілікті өңірдегі елді мекендерді тәжірибелік зерттеу барысында құрылған өлкетанушы топограф материалдарының нәтижесінде, Шығыс Қазақстанның түрлі аймағындағы тұрғындардан сакральды топографиялық жерлер туралы мәліметтер мен ой-пікірлер жинақталды.
Бұл дисертациялық жұмыс - болашақ зерттеулер мен ізденістердің жолашары. Енді бұл жұмыспен екі жылдай кезеңнен бастап айналысып келе жатқандықтан кейбір тізімге енбеген топонимдер әлі де бар деп ойлаймыз. Болашақта осы жерлердің тізімі толықтырылып, ізденіс жұмыстары одан әрі жалғасады. Яғни, бұл тізімге кірген топонимдер болашақта ғылыми тұрғыдан әрине зерттеуді талап етеді. Алғаш рет қолға алынған бұл зерттеу жұмысы экспедиция материалдары, елді мекендерді зерттейтін, өлкетанушылардың еңбектері пайдаланылады.
Яғни зерттеу тақырыбының өзектілігі өңірдегі елді мекендер ресурстарды, ондағы аңыз әңгімелермен сол жердегі қариялардан сұрау барысында ұмыт қалған жер атауларын табу еді. Сонымен қатар бұл өңірдегі барлық тұлғаларға байланысты рухани және модернизациялық деректердің осы кезеңдегі сабақтастыру болып табылады.
Жұмыстың негізгі ұстанымдары мен тұжырымдары: Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасымен үндес болуымен бірге, Қазақстан - 2050 бағдарламасында анықталған Мәңгілік елдің мақсат мұраттарымен Елбасы Н.Ә. Назарбаев ұсынған интеллектуалды ұлт жобасында, Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты бағдарламалық мақаласында көрсетілген идеялармен сәйкес келеді және аталған бағдарламалардың қолданбалы міндеттерін шешуге өз септігін тигізетіндігі анық.
Жұмысының зерттелу деңгейі: Зерттелу жұмысының бірінші тарауындағы көрсетілген бірінші бөліміне сәйкес Шығыс Қазақстанның көркем және өте қолайлы географиялық топографиясына байланысты, осындай елді мекендерде тұрмыс тіршілігі әртүрлі халықтар өмір сүретіндігі анық. Яғни, Қазақстан жерлеріндегі тайпалардың шаруашылықтары бірдей болғанымен, діни ғұрыптық салт-санасы әртүрлі ежелгі сақ тайпалары бұл өңірде тіршілік еткен. Еліміздегі мәдениет пен тарихтың географиялық ше-шекарасы қазіргі таңдағы еліміздің геосаяси аймақтармен шектелмейді. Мәселен, ерте темір дәуіріндегі еліміздің батысы мен шығысы және солтүстік Шыңжан аймағында антикалық және Қытай жазба деректерінде аталған патшалық тиграхауда сақтары және алтын қорыған грифтер елі, үйсін тайпалары мекендеген. Оған дәлел ретінде, осы аталған тайпалардың мәдениеті мен тұтынған тұрмыстағы бұйымдары және қару-жарақтарының ұқсас келуі сол ескерткіштерді қалдырған тұрғындардың этникалық, мәдени және т.б саласынан бізге хабар беретіні анық, - дейді, М.В Пекевич Строение поверхности в Горный Алтае деген еңбегінде.
Сондай-ақ осы аталған еңбегінде ғалым табиғаттың ерекшелінгінде сипаттап кетеді. Мәселен, субареалды кезең Еуразия үшін салыстырмалы түрде салқынырақ болған. Яғни, атлантикадан алыс жатқандықтан Алтай мен Батыс Сібір аумағында ауа құрғақ болып келеді. Себебебі, Иткөл көлі терассаларындағы әктәс шөгінділері дәлел бола алады, өйткені ол құрғақ климатты көрсететін бірден-бір индикатор болып табылады деп көрсетті [1].
Топонимика ғылымының дамуында ерекше орынды белгілі географ Э.Мурзаевтың еңбектері алады. Оның топонимикалық еңбектерінде топонимиканың теориялық мәселелері, аймақтық топонимикалық зерттеулер және жергілікті географиялық терминдердің топоним қалыптастыруна қатысты мәселелеркөрініс тапқан. Э. Мурзаев топонимиканы лингвистика, тарих және географияның зерттеу әдістерін пайдаланатын, осы ғылымдардың теориялық негіздеріне сүйенетін дербес ғылым ретінде көрсетті. Ғалым өз еңбектерінде Орта Азия мен Қазақстандағы географиялық атаулардың қалыптасуына, дамуына да айрықша назар аударған. Э.Мурзаев қазақ топонимисі Ғ.Қ.Қоңқашпаевтың халықтық географиялық терминологияға қатысты зерттеулерін жоғары бағалап, бұл еңбектерге өз зерттеулерінде сілтемелер жасаған. А.Нұрмағанбетұлының Жер су аты- тарихтың хаты деп аталатын еңбегінде Қазақстан жеріндегі географиялық атаулардың қысқаша шығу тарихы мен сол нысандарға сипаттама берген [17].
Сонғы жылдары географиялық терминдер туралы КСРО топонимистерінің біраз зерттеулері жарық көрді. Қазақтың халықтық географиялық терминдері Ғ.Қоңқашпаев, А.Әбдірахманов, В.Н.Попова, Е.Қойшыбаев, О.Сұлтаньяев еңбектерінде лингвистикалық тұрғыдан жан-жақты зерттелді. Солтүстік Қазақстан, Орталық Қазақстан облыстарына тән микротопонимдер мен гидронимдердің құрамында географиялык, термин (ЖГТ) мен апеллятивтердің кеңінен орын алғаны байқалады. Оған төмендегі көрсетілген деректер дәлел [14].
XIX ғ. Орыс Географиялық қоғамы топонимикалық зерттеулерге назар аудара бастады. Сол кезеңдегі географиялық және этнологиялық еңбектерде географиялык атауларды жинақтау, оларға этимологиялық талдау жасау, жергілікті халықтардың топонимдерінің орыс тіліндегі транскрипциялануына қатысты мәселелер көтерілді. П.П. Семенов Тянь-Шанский, Г.Н. Потанин, В.В. Сапожников және басқа ғалымдар жергілікті географиялық атауларды жинақтап, олардың мағыналарын шығу тегін түсіндіруге тырысты. Қазақ жеріндегі бірқатар топонимдер 1863-1885 жылдары жарық көрген П.П. Семеновтың Россия империясының географиялық статистикалық сөздігінде көрініс тапқан. Сөздікте топоним құрамындағы географиялық терминдер сызықша арқылы бөлініп жазылған және терминнің қазақшаға аударғандағы мағынасы жақша ішінде берілген. Бұл сөздіктің қазіргі топонимика ғылымы үшін маңызды атаулардың тізіміп, макынасын беруімен ған емес, обьектінің географиялық ерек қысқаша сипаттауымен де құнды Мұның өзі көптеген қазақ топонимдерінің мәнін түсінуге, мағынасын жан-жақты талдауға мүмкіндік береді. Осы кезеңде Қазақстан аумағын аралаған саяхатшылар, картаға түсірген ғалымдар жергілікті қазақ атауларының транскрипциясын дұрыс бермегендіктен, географиялық әдебиеттер мен карталарда бұрмаланулар орын алды. Бұл бұрмаланулар соңғы 10 15 жыл көлемінде қайта қаралып, өзгертілуде. Ал, Қазақстан аумағынды көне және қазіргі заманғы түркі топонимиясы зерттеуде В.В. Радловтың, А.Н. Кононовтың және т.б. қосқан үлесі зор болды. Академик В.В. Радлов өзінің Опыт словаря тюркских наречий (1895-1911) атты кітабында түркі лекциясындағы топонимикалық және терминологиялық ақпараттарды жинап, өңдеген В.В. Радлов көптеген түркі терминдері мен топонимдеріне түсінік берген [41].
Яғни, сан мыңдаған атаулардың арқайсысының өзіндік ерекшелігі, қасиеті, тарихы бар. Уақыт озған сайын олардың бірі қолданыстан шығып, ұмыт болып жатса, екіншісі жаңадан дүниеге келіп, тілімізге, күнделікті өмірімізге араласып жатады. Жер-су атаулары әр елдің тарихын, дінін, ұлттық жадын, болмыс-бітімін, тұрмыс-тіршілігін, салт-дәстүрін сипаттайды. Осы географиялық атауларды зерттеп, мағынасын ашу еліміздің әр азаматын толғандыруы тиіс. Қазақ халқының географиялық (тиір), топоним, топография терминдерін зерттеумен көптеген ғалымдар айналысып жүр. Солардың ішінде Э. Мурзаевты, F. Қонқашбаевты, E. Қойшыбаевты, С. әбдірахмановты, кейіннен айналысып жүрген ғалымдардан Ж. Достайлы. К. Қаймулдинованы, А. Аяпбекованы, Қ. Сапаровты және т. б. Ғалымдарды атап көрсетуге болады.
Жалпы, топонимика ономастикамен (барлық жеке атауларды зерттейтін тіл білімінің бөлімі) тығыз байланысты. Бұл В. Подольскаяның еңбегінде көрсетілген. Ономастиканың екі бөлімі антропонимика және топонимика осы күнге дейін маңызды номинациялар объектілері: адам және географиялық ортада жылдам дамиды. Бұл объектілердің барынша көп өз жеке атаулары бар (антропономияда), ал географияда жеке атаулармен зерттелгендердің барлығы айтылған [7].
Қазақ топономиясында сан ғасырлық көшпелі мал шаруашылығының доминантасы өз ізін қалдырды. Зерттеушілер көшпелі мал шаруашылығы өркендеген түркі - монғол халықтарында географиялық термидердің аса бай, жіктелген сипатта жинақталғанын ерекше атап өтеді. Ғ. Қоңғашбаевтың мәліменттеріне сәйкес, қазақ халқының 600 географиялық термині бар және Қазақстандағы жергілікті топонимдердің жартысына жуығы халықтың терминдер негізінде жасалған. Қазақ халқының географиялық терминологиясы аса бай болуымен ерекшеленеді. Бұл жүйенің қалыптасу тарихы халықтың тарихымен. мал шаруашылығын ұйымдастыру сипатымен, табиғат жағдайларымен, қазақ тілінің құрылымымен тығыз байланысты болғандықтан, оны жеке құбылыс ретінде қарастыру мүмкін емес [8].
Жеті шатыр (семь палат) сарайлары патша үкіметінің ресми құжаттарына Тас мешіт деген атпен XVI ғасырдың басынан белгілі. Профессор Г. Миллер бұл туралы 1616 жылы жазылған бір ресми хатты Тюмень қаласының мұрағатынан тапқан. Осы дерек бойынша Жеті шатыр 1600 жылдары тұрғызылған болуы керек. I Петердің тапсырмасымен Ертісті өрлеп шыққан әскер басшыларының хабарларында бұл қоныс (Гудские немісше әсем деген мағынада каменные палаты) Семь палат деп аталған. Өйткені, қалада ерекше көзге түсетін жеті сарай болған [13].
Мазмұнға сәйкес, рухани жаңғыруға байланысты ұмытылған топоним аттарын іздей келе, біз аңыз әңгімелерге сүйеніп, ескі топонимдарға көз жүгірдік. Мәселен Жарма мұрағатының орталығы 104 қоры, 2 - тізбегіде шыңдыққа бергісіз осы аңыз шамамен ХVII ғасырдың аяғы, ХVIII ғасырдың басында болған деген болжам бар. Себебі осы кезде жоңғарлар қазақ даласына дендей кіріп, көптеген қасиетті қоныстарды иемденіп алған еді. Кейін қазақтар қан төгіс қырғын ұрыстарда ата қонысын қайтарып, жауды қуып тастайды. Осыдан бастап бұл аймақ Абыралы деп атала бастаған сияқты десек, жерлесіміз экономика ғылымдарының кандидаты Болатбек Насенов батыл түрде 1734 жылдан бері Қайнар өлкесі Абыралы деп атала бастады деген тұжырым жасады. Ұзақ уақыт екі жыл архивте отырып Абыралы Сарыарқаның кіндігі атты алты кітаптан тұратын 4 томдық жазып шыққан Болатбек Насеновтың бұл дәлелін басшылыққа алғанымыз дұрыс деп ойлаймын [60].
Келесі бір мұрағаттық деректерге сүйенсек, ол Семей өңіріне қарасты Абай ауданына байланысты топоним мәліметтері Семей қаласы мұрағаты,1354 қор, 354 қор, 1353 қор, 1339 қор, 1342 қор, 1356 қор, 1511 қорларында сақталған. Бұл жерде біз өлкенің тарихымен қысқаша жер-су аттарының және әкімшілік құрылысы жөнінде таныстық [52; 53; 54; 55; 56; 57; 58].
Дәл сол сияқты деректермен біз жарма Жарма мұрағаты орталығында 104 қорында мәліметтерге басты назар аудардық. Бұл деректерде жоғарыда аталған мәліметтер сияқты ерекшеленеді [62].
Сондай-ақ, ғылыми зерттеудің тағы бір мәселесі ол бағалы және жартылай бағалы тастардың кен орындарына бай бұл граниттік массив жұмбақ әуесқойларымен қатар, дәстүрлі ғалымдар - тарихшылардың, археологтардың, өлкетанушылар мен геологтардың назарын өзіне бұрыннан бері аударып келе жатыр. Осы таулардың Делбегетей деп аталуы да жұмбақ болып тұрғаны. Көне моңғол тілінен аударғанда бұл сөз екі мағына береді. Бір аударма бұл тауларды айдаһар сөзінен шыққан айдаһарлар тауы деп атайды, бұл жерде бұрын шынымен де алып тіршілік иелері - динозаврлардың тіршілік еткені (әрине миллион жыл бұрын емес, тек қана бірнеше мың жыл бұрын) бұл атаудың дәлелі болып табылады. Зайсан шұңқырының кварцты құмдарында біздің ғалымдардың осы бір динозаврлардың сүйектері мен жұмыртқаларының қабыршақтарын тауып алғаны белгілі. Ал екінші аудармасы бұл тауларды осы өңірдің зор табиғи байлығының құрметіне байланысты берекелі, кең, байлыққа толы деп атайды. Заманауи зерттеулер көрсеткендей, дәл осы жерде ертедегі кен қазушылар қалайы, зүмәржат, жартылай бағалы жасыл ақық пен мөлдір сутас өндірген. Делбегетей зұмреттерін (измуруд) 50-шы жылдардың аяғында геолог А.Г.Алексеев ашқан болаты. Делбегетей қазба орнын егжей-тегжейлі барлау ісі В.Ф.Кощеевтің есімімен байланысты. [45]
Яғни, Ертіс деген атау Қазақстанда Шығыс Қазақстан, Семей, Павлодар облыстарын басып өтетін өзен аты. Бұл атау Ертіс түрінде VIII ғасырда қойылған Қюль-Тегин мен Тоньюкук ескерткіштерінде кездеседі. Кюль-Тегин ескерткішінде түркілер Алтай тауына көтеріліп, Ертіс арқылы өтіп түргеш тайпасын жеңгендері баяндалады. Ал XI ғасырдағы М. Кашқари еңбегінде бұл атау Эртіш түрінде жазылып, оған мынадай түсінік беріледі. Эртіш - йэмак (қыпшақтардың, бір аты - А. Ә.) даласында ағатын бір өзен аты. Бірнеше тармақ өзеншелерден құралған бұл өзен осы жердегі бір көлге құйылады. ртіш сувы дейді. Бұл сөз судан өтерде кім тез өтер мағынасында қолданылатын эртіш (мак) сөзінен алынған (1 том, 122 беті) [24].
Келтірілген екі фактіден бұл өзен ертеде, VII -VIII ғасырларда Ертіс аталғанын және қазіргі қазақ тілінде де осылай аталатынын байқаймыз. Ал М. Қашкари заманында түркі тілінің кейбір дналектілерінде бұл гидроним Эртіш атанған. М. Қашқари эртіш атауының этимологиясын эртишмак (тез өту) етістігінен шығаратынын байқадық. Оның айтқан көлі Зайсан болуы керек. Бірақ сөз этимологиясының дәл еместігіне М. Қашкариды айыптауға болмайды, өйткені ол естігенін жазған.
Атаудың этимологиясы туралы белгілі саяхатшы - географ В.П. Семенов былай деп жазды [25]. А.П. Дульзон бұл атау кет тілінің Ир-сес (өзен) ИрчисИрцис сезінен өзгерген дейді. Ол Ирцис - монгольское название Иртыш - сенис-кет. Сес сопоставил Рамстедт деп жазды [26].
Ғ. Әнуарбекқызы, Р Жантыкеев зерттеген мифологиялық аңыздардың тарихи үндестігі жөнінде қариялардан қалған әаңыздардың ауыздан ауызға тарап, ауызша дерек ретінде есептелетіні бізге мәлім. Ал енді сол аңыздардың бірі Шығыс Қазақстан ежелгі ошағы Алтай жөнінде аңыз болып табылады. Сонымен қатар бұл өңірдегі күршім туралы топонимдық аңыз жер атауына байланысты қойылғаны жөнінде қарастырылады. Бұл аңыздар осы мекенде өмір сүрген көшпелі түркі мемлекеттері мен жоңғар дәуіріндегі болған шайқастар мен талас-тартыстан қалған аңыз ертегілер болып есептеледі. Өйткені ауыздан ауызға тараған бұл аңыз қазірде осы өңірдегі елді мекендердің атауына бір себеп болады [67].
Келесі зерттеу жұмысының деңгейіне берілген А.А. Кайгородцевтың Перспективы кластерного развития туризма в Восточном Казахстане атты ғылыми еңбегінде осы аймақтың туризм жұмыстары бойынша оның болашағы мен мүмкіндіктері жөнінде қарастырған. Онда туризм саласы барысында бәсекеге қабілетті жерлердің бірі деп есептелетін жерлерді атайды және оның қандай келешекте болашағы бар сол жөнінде кесте мен диаграмма арқылы төменде көрсетілді. Шығыс Қазақстанның барлық өңірдегі елді мекендердің ең танымал және үздік жерлеріне барлау жасалған болатын. Ондағы табылған сакральды ескерткіштердің өзі ертең туриссттерді тартуына бір себеп. Бұл өңір үш мемлекеттің шетінде жатыр. Яғни Қытай, Ресей және Моңғолия, осы тарапты егер бақылай алса, онда келешекте бір топ туристтердің осы аймаққа ағылып жататынына сенімдіміз, - дейді. [90, с. 5].
Аймақтық тарихты зерттеу КСРО кезінде нақты бір шарттарға қатысты ғана қаралып, аймақтық айырмашылыктар, спецификасы мен жергілікті жерлердің ерекшеліктері әдетте шеттетіліп отырды. Тарихи талдаудың объективті көзқарас тұрғысынан қараудың жолы аймақтық тарихтың ерекшеліктерін зерттеу болып табылатындықтан, бұл зерттеу жұмыстарының ерекшелігі өлкетанушылардың деректері тарихи ғылымдар саласының тоғысында қарастырылатындығында. Сол себептен, Семей өңірінің өңірдің тарихын жүйелі түрде зерттеу міндеті туындайды.
Жұмыстың деректік қоры. Алғаш рет қолға алынған бұл зерттеу жұмысы Шығыс Қазақстанда сақталған облысттық мұрағат материалдары мен ғалымдардың, өлкетанушылар мен жазушылардың зерттеулері және бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланған ақпараттар деректік көз ретінде табылады.
Ең алдымен жұмыстың деректік қорына сол кездерде орын алған ресми құжаттарды қарастырамыз. Мәселен:
Келесі бір мұрағаттық деректерге сүйенсек, ол Семей өңіріне қарасты Абай ауданына байланысты топоним мәліметтері Семей қаласы мұрағаты,1354 қор, [52]. 354 қор, [53]. 1353 қор, [54]. 1339 қор, [55]. 1342 қор, [56]. 1356 қор, [57]. 1511 қорларында сақталған. Бұл жерде біз өлкенің тарихымен қысқаша жер-су аттарының және әкімшілік құрылысы жөнінде таныстық [58].
Дәл сол сияқты деректермен біз жарма Жарма мұрағаты орталығында 104 қорында мәліметтерге басты назар аудардық. Бұл деректерде жоғарыда аталған мәліметтер сияқты ерекшеленеді [62].
Жұмыстың зерттеу нысаны. ХІХ ғасырдың аяғымен ХХ ғасырдың басындағы Семей өңірінің тарихи топонимдері
Жұмысының мерзімдік шеңбері. Диссертация тақырыбына сәйкес, ХІХ ғасырдың аяғымен ХХ ғасырдың басындағы Семей өңірінің тарихи топонимдері
Жұмыстың пәні. Шығыс Қазақстанға арналған материалдардан Ұлы Семей өңірінің тарихи топонимдері топографиялық, географиялық, өлкетану пәннаралық байланыстың мәнісін ашу.
Зерттеу жұмысының мақсаты, обьективті зерттеудің концептуалды қағидаларын қолдау негізінде, Шығыс Қазақстанның Семей өңіріне байланысты жазылған топонимді зерттеу мәселесін анықтау барысында жинақталған материалдарды саралап, және ондағы жан-жақты ғылыми зерттеу маңызды болып табылады.
Зерттеу міндеттері:
- Шығыс Қазақтанның топографиясы: сипаттамасы, ерекшеліктері мен типологиясын анықтау;
- Семей өңірінің әкімшілік-аумақтық құрылымы және тарихи топонимдерін зерттеу мәселелерін талдау;
- ХІХ ғасырдың аяғымен ХХ ғасырдың басындағы Семей өңірі тапонимдерінің тарихи маңызын ашу;
- Абайдан Алашқа дейін: рухани жандану мен жаңғырудың сабақтастығын анықтау;
- Семей өңірінің тарихи топонимдері географиясын зерттеудің перспективалары мен маңызын ашу;
- Аймақтағы туризм мен өлкетану жұмыстарын жандандыру: болашағы мен мүмкіндіктер жөнінде қарастыру;
- Өңіріндегі киелі мекендерге байланысты, ондағы аңыз бен тарихтың үндестігін табу;
Жұмыcтың методологиялық негiздерi мен әдicтерi: Зерттеу жұмысының методологиялық негізін айқындауда, қоғамдық өзгерістер мен үрдістерді зерттеудің бірнеше әдістері қолданылды.
Арналған зерттеулердегі антропологиялық әдіс-тәсіл соғыс әскери мифологиялық беттер мен күнделікті өмірді емес, алайда әсемдік күнделікті өмірді безендірусіз көрсетеді. Ауызша тарих - бұл тарих ғылымындағы аңыз әңгімелер. Тарихи оқиғаларды немесе саяси жағдайлары баяндауда мемлекеттік мұрағаттық құжат материалдардарына анализ жасау әдісі пайдалынылды. Өңірдің тарихын зерттеуде жиналған мағлұматтарды қарастыру барысында жұмыстың әдістемелік негізі ғылыми принциптерге негізделген. Жұмысты орындау барысында жан - жақты зерттеуде ғылымның тарихилық, шынайлық сынды әдістемелік сияқты қағидалар қолданылды. Сонымен қатар, жұмыс нақтылы фактілік, жүйелеу, салыстыру, саралау, қорытындылау әдістері негізінде жүргізілді.
Заманауи әдістердің бірі эмперикалық және эволюциялық әдістерге келтірілген анализ арқылы біз мерзімдік шеңбер мен ондағы архив құжаттарындағы деректердегі маңызды оқиғаларды саралау болып табылады. Тарих ғылымында қалыптасқан мәселені, болған оқиғаны зерттеуде нақты фактілер мен дәлелдерді мұрағат және журнал материалдары арқылы салыстыра көрсету басшылыққа алынды. Сонымен бірге зерттеу барысында саралау, талдау, және қорыту, тарихи-салыстырмалы, өлкетанушылық, топографиялық тарихи зерттеу тәсілдері қолданылды.
Жұмыcтың ғылыми маңызы: Ғылыми жұмыстағы негізгі жұжырымдар мен ғылыми жаңалықтар қазіргі кезеңдегі жоғарғы оқу орындарындағы студенттерге тың пікірлер береді. Шығыс Қазақстан өңіріндегі елді мекендерде барлығы бірлескен жұмыстардың тың деректердегі теориялық және тәжірибелік жұмыстармен айналысатын жеке ғылым саласына өз үлесін қосады.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: Бұрын ғылыми айналымға енбеген мұрағат құжаттары мен дерек көздері негізінде ХІХ ғасырдың аяғымен ХХ ғасырдың басындағы Семей өңірі тапонимдерін анықтау барысында оның жан-жақты заманау жолмен зерттеу мәселелерін, және объективті түрде ғылыми зерттеуге қадам жасалды, бұрын арнайы ғылыми зерттеу мәселесіне жатпаған кей мәселелер талданады:
- зерттеудің тарихнамалық және деректік қорларының жиынтығы толықтай және жан-жақты сараланды;
- Ең бастысы мұрағаттық материялдардағы тың деректерге мән беру; (ғылымда ол сакральды, ауызша, және мәдени саламен түсіндіріліп келді);
- Семей өңірінің тарихи топонимдері географиясын зерттеудің перспективалары мен маңызын тың деректермен қамту көзделді.
- Өңіріндегі киелі мекендер: аңыз бен тарихтың үндестігін сабақтастыру. Мәселен; әлі ешкім білмейтін көне жер су аттарына байланысты қойылған аңыз әңгімелерге көз жүгіртіп, елді мекендердегі қариялармен әңгімелесіп оларды осы зерттеу жүмысына паш еттік.
- Жұмыс бұрын жарияланбаған, мұрағат деректерінің үлкен шеңберінде құрылып, айналымға алғаш енгізіліп отыр;
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдамалар. Зерттеу нәтижесінде ХІХ ғасырдың аяғымен ХХ ғасырдың басындағы Семей өңірі тапонимдеріне көңіл бөлінді. Атап айтсақ:
- Кеңес уақытында зрттелен бұл аймақ, тәуелсіздік алғалы тарихымызды табылған заттай, ауызша деректермен әлі де жаңғыртып келеміз.
- Демек, бірінші осы өлкенің табиғи географиялық климаты мен оның ерекшелігіне назар аударылды. Әрине Семей өңірлерінің ішіндегі табиғи саяжай тамаша географиялық әсем орындардың бірі.
- біз бұл жерде осы көне аталған топонимдердің тізімге ілінгені қанша соған назар аудардық.
- бұл өңірдің жалпы мәдени орындарын ғана зерттеп қоймай, болашақта туризм саласының дамуы мен мүмкіндіктеріне де тоқталдық. Шыққан деректер бойынша жасалған төменде талдауда бар. Әрине бұл өлкенің географиялық сипатының ерекшелігі бір төбе, ондағы мәдени мұра да жеткілікті, көрші жатқан мемлекет халықтарының осы жердегі мәдени мұраны әр түрлі жолдармен көрсете алсақ, бұл өңірге ағылып келетіні де сөзсіз.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі:
Жұмыстың практикалық маңызы. Жұмыстың басты нәтижелері мен тұжырымдарын отандық тарих және қасиетті орындарды зерттеу ғылымының дамуына, сонымен қатар, диссертациялық жұмыста келтірілген деректер мен айғақтар, статистикалық мәліметтер ХІХ ғасырдың аяғымен ХХ ғасырдың басындағы Семей өңірі тапонимдер тарихы бойынша еңбектер жазғанда, тарих, этнология, өлкетану мамандықтарының арнайы курстарында және семинар сабақтарында пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы: кіріспеден, үш бөлімнен, әр бөлім екі тараудан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімі, қосымшадан тұрады.
1 ХІХ ғасырдың аяғымен ХХ ғасырдың басындағы Шығыс Қазақстанның топографиясы және зерттеу мәселелері
1.1 Шығыс Қазақтанның топографиясы: сипаттамасы, ерекшеліктері мен типологиясы
Шығыс Қазақстан - кең байтақ еліміздің інжу-маржаны іспеттес өңір. Бұл теңеуоның таңғажайып табиғатына ғана емес, барша бітім-болмысына, тамаша адамдарына да тікелей қатысты.
Шығыс Қазақстан облысы - тәуелсіз еліміздің экономикалық дамуына зор үлес қосып келе жатқан, өнеркәсібі қарыштап дамыған аймақтардың бірі. Бұл өңірде жүзден астам ұлттың басын қосып отырған Шығыс Қазақстан облысы еліміздің рухани орталықтарының бірі болып саналады.
Жалпы, табиғи орта көне заман тарихын зерттеуде маңызды рөл атқарады. Өйткені кез келген әлеуметтік қоғам өз дамуында қоршаған дүниемен немесе табиғи ортамен тығыз байланыста дамиды. Жекелеген мәдениеттер мен тарихи ескерткіштердің даму дәрежесіне табиғи орта тікелей әсерін тигізіп отыратындықтан ғалымдардың басым көпшілігі осы проблемаға үнемі тоқталып отырады. Қоршаған орта адам баласының мәдени дамуына ғана емес, сонымен қатар оның кескін-келбетіне де, өзіндік біртуар дүниелерінің қалыптасуына да ықпалы бар деуге болады.
Қазіргі уақытта әртүрлі өзгерістер барысында, тарих ғылымының зерттеулер аумағындағы деректер жүйесін қайта екшеп және оның көптеген зерттеу әдістерін жоғары деңгейде жетілдіріп, бірқызығы жаңа түсініктер қалыптастыруды, яғни кеңес заманында зерттелген мәселелерді жаңаша талаптар тұрғысынан қарастыруды талап етіп отыр екен. Өйткені, осы жағдайға байланысты ең алдымен көршілес Қытай, Маңғолия және Ресеймен шекаралас шектесетін аймақта орналасқан археологиялық ескерткіштерімізді тыңғылықты зерттеу қазірде біздің пікірімізше кезек күттірмес өзекті тақырып. Негізі Шығыс Қазақстанның тарихи топографиясына зер салар болсақ. Ондағы тарихи сана мен ұлттық таным көкжиегі кеңейе бастаған тұста ел тарихының жеткіліксіз зерттелген дәуірінің бірі - Алтай - Тарбағатай аралығындағы ерте темір дәуірін обьективтік шындық тұрғысынан зерттеу жұмыстың арқауы болып отыр.
Ал Шығыс қазақстанның географиялық топографиясына сипаттама беретін болсақ, ондағы ерекшеліктердің бірі табиғи географиялық жағдай әртүрлі болып келетін жалпы Қазақстан кең даласында, әрбір тарихи кезеңдерде тұрмыс тіршілігі әртүрлі халықтар өмір сүретіндігі белгілі. Яғни, Қазақстан территориясында шаруашылықтары бір болғанымен, діни ғұрыптық салт-санасы әртүрлі ежелгі сақ тайпалар одағына біріккен халықтар тіршілік еткен. Біздің елдегі ежелгі тарих пен мәдениеттің тарихи географиялық шек-шекарасы қазіргі республикамыздың саяси шекарасымен шектелмейді. Себебі, біз қарастырып отырған ерте темір дәуіріндегі Қазақстанның шығысы мен Батыс, солтүстік Шыңжан аймағында антикалық және Қытай жазба деректері бойынша ондағы патшалық тиграхауда сақтары және алтын қорыған грифтер елі, үйсін тайпалры өмір сұрген деседі. Атап атқанда, Қазақ тарихы және мәдениетінің негізгі тамыры терең жатқанына дәлел, ол осы Шығыс Қазақстанда орналасқан қорғандардың қыстау мен жайлауға барар жолдарда ұзақ уақыт бойы бір аумаққа жүйелі түрде тұрғызылғанын және жерлеу құрлыстары мен жерлеу тәсілдерінің, тұтыну бұйымдары мен қару-жарақтарының ұқсас келуі сол ескерткіштерді қалдырған тұрғындардың этникалық, мәдени және т.б саласынан бізге хабар беретіні анық.
Сондай-ақ, ж.с.д. І мыңжылдықтың бас уақытында, негізгі табиғи ортада да өзгерістердің аз болмағандығы туралы, соңғы жылдары мамандар тарапынан көтеріліп жүргені мәлім.
Өйткені, сақ дәуірі жататын голоценнің субатлантикалық кезеңінде ауа райы барлық өңірлерде де бірдей болмағандығын көруге болады. Осылайша осы қарастырылып отырған кезеңдегі табиғат жағдайларының белгілі бір аудандарда өзіндік ерекшеліктері болғандығын аңғартады. Яғни мамандардың айтуынша, оның алдындағы субареалды кезең Еуразия үшін салыстырмалы түрде салқынырақ болған еді. Әрине атлантикадан алыс болғандықтан Алтай мен Батыс Сібір аумағында ауа құрғақ болды. Мәселен, бұған Иткөл көлі терассаларындағы әктәс шөгінділері дәлел бола алады, себебі ол құрғақ климатты көрсететін бірден-бір индикатор болып табылады. Атап айтқанда, оның радиокөміртекті сараптама бойынша жасы 3660+75 (СОАН-2192) жылдармен анықталды [1]
Бірақ ж.с.д. І мыңжылдықтың бірінші жартысында Атлантиканың ықпалы өсе түскендігі байқалады. Ол Оңтүстік Батыс Сібір мен Алтайда климаттың жылыуынан, қыстық және жаздық жауын-шашын мөлшерінің көбеюінен нақты көрініс табады.
Осы уақытта Таулы Алтайға ылғалды және жылы циклондар батыстан ашық кең өзен алқаптары арқылы тереңірек енді. Оған Бұқтырма, Үлбі, Урсул, Көксу, Қатын (Уймон қазаншұңқыры), Чарыш өзен алқаптары секілді гидрографилық тораптар өзіндік әсерін тигізген еді.
Сондай-ақ мұндағы тау алқаптарының климаты субатлантикалық кезеңнің жылы фазаларында қазіргіге қарағанда біршама ылғалды болды. Бірақ бұлттылықтан және жылудың көбі булануға кетуінен орташа жаздық температура қазіргіден жоғары бола қоймаған. Бұндай климаттық жағдай тау беткейлері мен өзен терассаларында өте бай жайылымдардың қалыптасуына жағдай жасады.
Яғни, қыс кездеріндегі жауын-шашынның да мөлшері қазіргіден көбірек болды. Бірақ таулы жерлерге тән күн радиациясының күштілігі (ауаның тазалығынан және топосфера қабатының жұқалығынан) қыс кезінде қардың жақсы булануына жағдай жасады. Мысалы: қазір Чуй даласындағы қалыңдығы 100-130 мм қар тугелдей дерлік буланып кететін еді.
Таулы алқаптардағы қардың булануы қар қабатының жұқаруына әкеледі. Ал ол үй жануарларының қар астындағы шөпті аршып жеуін оңайлатты. Сондықтан да бұл жерлердегі тау бөктерлеріндегі бай жайылымдарда малды жыл он екі ай бағуға болатын еді әрине. Ежелгі көшпелілерді қызықтырған да осы жайт сияқты.
Сақ дәуіріндегі немесе геологиялық кезеңдестіру негізінде айтар болсақ голоценнің соңғы кезеңінде Шығыс Қазақстанның климаты шаруашылық қаракеттерге өте қолайлы, ауа-райы біршама қоңыржай болды. Әрине бұндай климат мал шаруашылығының дамуына сақтардың тау жүйесіне тарала қоныстануына, тіпті орташа биіктіктегі таулардың кең жайылымдарына жаппай орналасуына жағдай жасады.
Жалпы алғанда, Шығыс Қазақстан өңірі табиғи жағынан алып қарағанда еліміздегі ең бір қызық та ерекше аудандарының бірі болып табылады. Ол әлемдік тарихнамада өзінің сарқылмас табиғи байлықтарымен, кен көздерімен ғана емес, сонымен қатар бірегей тарихи мәдени ескерткіштермен белгілі. Осы тарихи ескерткіштердің қалыптасып дамуына ауа райы да, таби орта да тиісті дәрежеде өз әсерін тигізетіні анық.
Шығыс Қазақстан географиялық жағынан алып қарағанда шығыс ендікте 76-87 ̊ аралығы мен солтүстік бойлықта 47-51 ̊ аралығында орналасқан үлкен аумақ болып табылады. Өлкенің шекерасы, негізінен, әкімшілік жағынан бәрнеше бөлікке бөлініп отыр: солтүстінде - Ресей Федерациясының Алтай өңірі, шығыс, оңтүстік шығысы - Қытай Халық Республикасымен шектессе, ал оңтүстік-батысы республиканың Алакөл және Сасықкөл көлдеріне дейіңгі аралықөа созылады екен. Яғни, мамандар тарапынан Шығыс Қазақстан өз кезегінде Кенді Алтай, Оңтүстік Алтай, Зайсан қазаншұңқыры, Сауыр-Тарбағатай, Шыңғыстау Аякөз-Көкпекті сынды бірнеше тарихи мәдени аудандарға бөлінеді.олардың әрқайсысы белгілі бір мәдени-тарихи кезеңдерде осында тіршілік еткен тайпалар мен халықтардың тыныс-тіршілігінде маңызды рөл атқарды.
Әсіресе Шығыс Қазақстан жер бедері құрамына өзіндік ерекшеліктер беріп тұратын бірнеше аудандар бар. Зерттеушілердің пайымдауынша, Кенді Алтай мен Оңтүстік Алтай және Сауыр-Тарбағатай тау жоталары мен тауаралық Зайсан ойпаты сияқты ірі топографиялық орталықтар ежелден-ақ мәдени-тарихи дамуды бастан кешіргені мәлім.
Сол сауыр тарбағатай жөнінде қысқаша әңгіме қайырайық онда, қазақ елінің асыл мұралар қазынасында Тарбағатай өңірінің де өзіндік үлесі қомақты. Баяғы заманнан - бүгінге дейін таңғажайып рухани құндылықтарды сақтап келген Шілікті қорғандарының бірінен табылған үшінші алтын адам, көне түркі тайпасының айтулы тұлғасы болғандығы дәлелденіп отыр. Яғни, Өр Алтаймен иықтасып, қарт Қалбамен бауырласқан киелі өлкенің көк байрақты тайпалар мекені болғандығының куәсі. Демек, дала төскейлеріндегі ғасырлар бойы күн қақтап, аяз қарыған тұнжыр тас мүсіндер бағзы дәуірлердің көнекөз шежірелері. Қалба мен Маңырақтың екі арасы, бөрі құлан жортқан кең даласы деп жырланған ежелгі Тарбағатай өңірінің тағылымды тарихына ортағасырлық жиһанкездер мен Еуразия шығыстанушылары аяқ басып, тылсым сырларына ерекше назар аударғаны белгілі. Бұл лектегі түркітанушылар ізімен өлкеміздің тылсым сырларын ашуға бетбұрған отандық тарихшыларымыздың елеулі ізденістері өосылып отыр. Тарбағатай өңіріндегі ұрпақтан - ұрпаққа жалғасқан асыл мұралар ғылыми танымдылықпен зерделене түсуде. Бұл бағытта жергілікті өлкетанушылардың да ізденістері айта қаларлықтай болған.
Ал Семей облыстық Мәдениет басқармасының ұсынысымен Қазақ КСР-і Мәдениет Министрлігінің 1986 жылғы 17 желтоқсандағы №385 бұйрығы негізінде облыстық тарихи-өлкетану мұражайының Ақсуат аудандық бөлімі болып құрылып, 1993 жылы 18 мамырда өзінің алғашқы келушілерін қабылдады.
1997 жылы республикадағы әкімшілік - териториялық өзгерістерге байланысты ірілендірілген Тарбағатай ауданының мұражайы, 2005 жылдан Шығыс Қазақстан облыстық мәдениет басқармасының Тарбағатай тарихи-өлкетану мұражайы болып қайта құрылды.
Мұражай шығыс сәулет үлгісіндегі жеке ғимаратқа орналасқан, көлемі 636,5 шаршы метр оның 500 шаршы метр алаңында тұрақты құрылымы, қызмет бөлмелері, ғылыми қорлары және мұрағат бөлімдері жұмыс істейді.
Мұражайдың тұрақты көрмелік құрылымы тәжірибеге сәйкес, өлке табиғатын таныстырудан басталып, көне дәуірлер кезеңдеріндегі тарихи -мәдени мұраларын зерделеуге арналып жабдықталған кіріспе, табиғат, көне дәуір, қазіргі заман бөлімдерінен құралған.
Тоқсаннан астам жеке көрсетілімдер арқылы өңірдің табиғатын, көне дәуірлердегі тарихи тылсым сырларын, қазіргі заманғы жетістіктерімен танысуға мүмкіндік береді. Бұл мұражайдың заман талабына сай екендігін анық аңғартады.
2009 жылы мұражай ғимараты қайта жаңғыртылып, күмбез орнатылды. Осы күмбездің ішкі алаңына көрмелер өткізетін орын дайындау жобасы жасалуда. Аталмыш үлгі елордамыз Астанадағы Президенттік мәдениет орталығының көк тіреген көк күмбезін еріксіз еске салады.
1980 жылдардың бастапқы кезеңдерінде өлкетану мұражайын құру мәселесі көтерілген болатын. Болашақ мұражай үйіне арналып Ақсуат орта мектебінің оқу шеберханасы беріліп, алғашқы жәдігерлер мен деректер жинақтау ісі қолға алынып, қоғамдық негізді ұйымдастыру жұмысы жүргізіле басталды.
Әлемдік өркениетте зор үлесі бар халықтың тарихи-мәдени мұраларын сақтаушы, жинақтаушы, ғылыми танымдылықпен насихаттаушы орталық, облыстық және жергілікті мұражайлар қатарындағы Тарбағатай аудандық тарихи-өлкетану мұражайының да өзіндік даму тұжырымдамасы бар. Бұл үрдіс ұйымдастыру кезеңі деп аталатын игі бастамалардан бергі кемелдену жылдарында жалғасын табуда. Мұражай келушілердің рухани қажеттілігіне сәйкес қызмет жүргізуде. Негізінде мұражай өлкенің табиғаты мен оның ежелден бергі тұрғындарының қоғамдық даму іс-әрекеттерін, тарихи оқиғалардың, тұрмыс-тіршілігін, салт-дәстүрін тарихи - мәдени құндылықтары арқылы қазіргі уақыттағы ғылыми мақсаттарға бағыттауда. Мұражайдың табиғат бөліміндегі көрсетілімдерге өлкені әр кезде зерттеген саяхатшы-ғалымдарының жазбалары, ғылыми басылымдардағы деректер, Қазгипрозем ғылыми-зерттеу институты мен Семей университеті мамандары сондай-ақ елімізге белгілі археологтарының қорытындыланған мәліметтері кеңінен пайдалануда. Ал көне дәуір бөлімінде өлкені алғаш мекендеген тұрғындардың тыныс-тіршілігінен бастап, тарихи кезеңдерді ғылыми жүйелікпен көрермендер танымына сай мағлұматтар беретін көрмелік құрылым қалыптасқан. Тарихи оқиғаларды жәдігерлер мен құжаттар топтамалары арқылы дәйетейтін жергілікті өлкетанушылардан әйгілі шығыстанушыларға дейінгі зерттеушілердің жазбаларынан түсініктемелер, айғақтық бағыттар беріледі. Ежелгі тарихи кезеңдерді баяндауда өлкемізде сақталған б.з.д. І мыңжылдықта мекендеп, ғасырлар қойнауына кеткен ерте көшпенділердің қалдырған мұраларының орны ерекше және жетерлік. Аудан көлемінде көптеген қорымдар мен қорғандар бар. Олардың зерттелгендері арасында Шілікті қорғандарынан табылған мұралар еліміз бен жақын-алыс шетелдерге мәлім рухани құндылықтарға ие екендігі белгілі. Ал, Кіндікті өңіріндегі көне түркі мәдени ескерткіштерінің тарихи маңыздылығы әлі де зерттеушілерін күтіп тұрған асыл мұралар. Мұражай осындай көне мұралардың сырын ашуда түркітанушы ғалмдармен тығыз байланысып, ғылыми тұжырымдамалар жасау тәжірибесін қалыптастырып келеді. Сондай-ақ, бұл мұражайда тағы айтып кететін жәйт ол 1855 жылы әйгілі қазақ ғалымы Ш.Уәлихановтың қазақ даласы картасына Тарбағатай өңірінің сызбасын енгізуі сияқты көптеген маңызды деректер бар. Тағы бір игілікті шара қорындағы асыл мұраларды сақтаумен қатар, жаңғырту жүйесіне ерекше көңіл бөлінеді. Өйткені, рухани құндылықтардың өмірін ұзарту мұражай ісінің басты міндеттері. Өлкедегі 1990 жылы табылған киелі қола шырағдан мұражай қорына бүлінген қалпында алынған болатын. Елімізге белгілі жаңғыртушы-академик Қырым Алтынбековтың басшылығымен жәдігер толық зерттеліп, алғашқы нұсқасындағы толық жаңғырудан өтті. Сөйтіп, б.з.д. І мыңжылдықтағы Шығыс Қазақстанның аса құнды мәдени мұрасы ретінде ұлттық руханият жәдігерлерінің асыл қазынасына қосылды. Бұл мекенде көсемдер, шешендер, әділ билер, жауға қол бастап шыққан батырлар, күйшілер, күміс көмей әншілер, ақындар, көріпкел әулиелігімен аты аңызға айналған емшілер, жауырыны жерге тимеген палуандар өмір сүрген. Ежелден табиғатына бай Барқытбел атанған қарт Тарбағатай ерте замандардың көнекөз куәсі. Бұл өңірде біздің жыл санауымызға дейінгі бірнеше мыңжылдықта ерте көшпенділер мекендеген. Бұған дәлел тау төскейіндегі далалардағы үйінді обалар. Қазақстан тарихи зерттеулерінде Алтын - оба аталып кеткен Шілікті аңғарындағы қорғандардан осы дәуірдің көне мәдениет ескерткіштері табылған. Археологиялық қазба кезінде 500-ден астам алтын бұйымдар шыққан. Бұлардың көпшілігі еліміздің ұлттық мұражайында және әлемдегі ең үлкен мұражайлардың бірі Санкт - Петербургтағы эрмитажда сақталуда. Шыбынды елді-мекені маңындағы обадан табылған барыс мүсіні орнатылған қос шырағдан, Кіндікті өңірінен түркі қағанаты дәуіріндегі тас мүсіндер табылған. Жермен елдің тұтастығын сақтап қалған ұрпаққа ұран, халқына мақтан болған Қаракерей Қабанбай, Би Боранбай, Дәулетбай бабаларымыздың Тарбағатай өңірінің тумасы екендігін, ұлы ерлігіне лайық дарабоз, батыр атануы ұрпақтар үшін зор мақтаныш. Ел қорғаудағы ұлы ерліктер Тарбағатай өңірінде өткені белгілі. Аудан жеріндегі Қалмаққырған, Долаңқара, Кергентас, Баспан, Майлышат, Құбас кезеңі, Шорға, Мауқыбай, Шаманна тағы басқа тарихи жерлер осы оқиғаға байланысты аталған. Осы өңірдегі 1826 жылы орыс патшалығына бодан болмаймыз деп алғаш рет анықтап, ашық қарсы шығып ақыры сол үшін құрбан болған Қожагелді батыр, Сатының ұраны болған Бұтабай, Маңырақ айқасында аты шыққан Байотар, ел бірлігін көксеген Сасан, Шәкі билер, Сатының биі қажы, бүкіл исі қазаққа әйгілі Тана мырза мен Кенжелі шешен, Найман елінен алғаш рет қажыға барған Шал қажы, Құрбан қажы, Әулие емші Ырғызбай, Оразбай дуана, қарадан шығып аға султан болған Қисық, сұлтандар Тарбағатай жерін мекендеген. Өңірдің әкімшілік - территориялық бөлінісі, негізінен қазіргі кезде аудан 17 ауылдық округ, және 65 ауылдық елді мекенге бөлінеді. Ақсуат, Ақжар, Тұғыл, Жетіарал, Қабанбай, Жәнтікей, Қарасу, Сәтпаев, Қүмкөл, Көкжыра, Құйған, Екпін, Жаңаауыл, Маңырақ, Қызылкесік, Ойшілік, Кіндікті ауылдық округі бар [2, б. 78-82б].
Қазіргі таңда Шығыс Қазақстан облысында бізгі белгілі ол емдік минералды суға бай екенін білеміз. Пайданылатын емдік 4 кен орнының қоры бекітілген. Олар: Рахман ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ХІХ ғасырдың аяғымен ХХ ғасырдың басындағы Шығыс Қазақстанның топографиясы және зерттеу мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.1 Шығыс Қазақтанның топографиясы: сипаттамасы, ерекшеліктері мен типологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.2 Семей өңірінің әкімшілік-аумақтық құрылымы және тарихи топонимдерін зерттеу мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2. Семей өңірі топонимдерінің жалпы сипаттамасы: тарихы мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 ХІХ ғасырдың аяғымен ХХ ғасырдың басындағы Семей өңірі тапонимдерінің тарихи маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.2 Абайдан Алашқа дейін: рухани жандану мен жаңғырудың сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
3 Семей өңірінің тарихи топонимдері географиясын зерттеудің перспективалары мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
0.1 Аймақтағы туризм мен өлкетану жұмыстарын жандандыру: болашағы мен мүмкіндіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
0.2 Өңіріндегі киелі мекендер: аңыз бен тарихтың үндестігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...84
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 01
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 104
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .112
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Біз - кең-дала алқап жері мен аса бай рухани және мәдени-тарихы бар рухы биік елдің қатарындамыз. Бұл өңірлердегі әр елді мекенмен, аймақтардың бір өзіндік ерекшелікері мен тарихи рөлі бар. Бір қуанатынымыз осындай географиялық рухан белдеуде жатқан халықтың әрқашан бірлігі бұзылмаған. Біз мәдени-тарихымызда осындай әсем, көркем, рухани, қастерлі болып саналатын жерлеріміздің біріңғай желісін бұрын-соңды істелмеген екен.
Яғни, Семей өңірінің топонимиялық жүйесі-осы аумақты мекендеген халықтардың, соның ішінде қазақ халқының заттық және рухани мәдениетінің ғасырлар бойы жинақталып, сақталып қалған көрінісі. Өткен замандардың реалистілік мұралары ретінде тарихи топонимдер аумақтың табиғат жағдайларын, ондағы мемлекеттер мен халықтардың тарихындағы маңызды оқиғаларды жадында сақтап, қаз қалпында бүгінгі күнге жеткізіп отыр. Сондықтан топонимдерді диахрондық бағытта зерттеуге топонимист ғалымдар ерекше маңыз берген. Кез келген қоғамның материалдық негізі қоғамдық қатынастардың тарихи дамуы мен қоғамның рухани келбетін анықтаған. Рухани мәдениеттің ажырамас бөлігі болып табылатын географиялық атаулардың қалыптасуында да тарихи астар бар. Е.М. Поспеловтың бейнелі түрде атап көрсеткеніндей, тарихи география топонимиканың бесігінің жанында тұрды, ал алғашқы топонимистер тарихи географтар болды. Зерттеу аумағының көне тарихы географиялық атауларда, яғни топонимдерде сақталған. Адамзат қоғамының дамуы барысындағы қарқынды шаруашылық әрекеттердің табиғи ортаға ықпал етуінің көрінісін топонимдер арқылы анық байқауға болады.
Жалпы тұңғыш Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру бағдарламасының аясында жазылған Ұлы даланың жеті қыры атты мақаласында: Әрбір халықтың, әрбір мәдениеттің баршаға ортақ сакральды топографиялық жерлері болады және оны әрбір азамат біліп өседі. Бұл өз кезегінде рухани дәстүрдің алғашқы прициптарының бірі. Әрине біздің елдің шекаралық аймақтарына дейін орналасқан кең-байтақ алқап жерлер мен аса бай рухани ел екенімізді ұмытпауымыз жөн. Бұл өз кезегінде әр қазақтың жүрегіне түймедей түйілуі керек.
Сондықтан бұл өлкедегі бірнеше ғасыр өмір сүрген тарихымызды көрсетіп, осындай ауқымды жобаны жүзеге асыруға тиіспіз, - деп нақтыланды. Бұл өз кезегінде жұмыстың ауқымы өте кең және маңызы зор екендігін айғақтайды. Тұңғыш Елбасының осығай орай жоғарыда аталған мақаласы қазіргі Ұлы Даланың басты рухани құндылықтарының бірі. Осыған орай, берілген елбасымыздың тапсырмалары да бар. Мәселен, Қазақстан Республикасының Мәдениет және спорт министрлігінің бастамасымен еліміздің тарихындағы елеулі орын алатын Семей өңіріндегі топонимдерді анықтап, оның тізімін жасау қолға алынды. Басты мақсат, ол осы өңірлердегі топонимдерін көрсете отырып, еліміздің рухани құндылықтарын жаңғырту болатын. Сол үшін бұл жұмысқа барлық музей қызметшілері мен өлкетанушы және университет табалдырығында жүрген ғалымдардың біріге отырып, жасайтын жұмысына айналды. Жергілікті өңірдегі елді мекендерді тәжірибелік зерттеу барысында құрылған өлкетанушы топограф материалдарының нәтижесінде, Шығыс Қазақстанның түрлі аймағындағы тұрғындардан сакральды топографиялық жерлер туралы мәліметтер мен ой-пікірлер жинақталды.
Бұл дисертациялық жұмыс - болашақ зерттеулер мен ізденістердің жолашары. Енді бұл жұмыспен екі жылдай кезеңнен бастап айналысып келе жатқандықтан кейбір тізімге енбеген топонимдер әлі де бар деп ойлаймыз. Болашақта осы жерлердің тізімі толықтырылып, ізденіс жұмыстары одан әрі жалғасады. Яғни, бұл тізімге кірген топонимдер болашақта ғылыми тұрғыдан әрине зерттеуді талап етеді. Алғаш рет қолға алынған бұл зерттеу жұмысы экспедиция материалдары, елді мекендерді зерттейтін, өлкетанушылардың еңбектері пайдаланылады.
Яғни зерттеу тақырыбының өзектілігі өңірдегі елді мекендер ресурстарды, ондағы аңыз әңгімелермен сол жердегі қариялардан сұрау барысында ұмыт қалған жер атауларын табу еді. Сонымен қатар бұл өңірдегі барлық тұлғаларға байланысты рухани және модернизациялық деректердің осы кезеңдегі сабақтастыру болып табылады.
Жұмыстың негізгі ұстанымдары мен тұжырымдары: Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасымен үндес болуымен бірге, Қазақстан - 2050 бағдарламасында анықталған Мәңгілік елдің мақсат мұраттарымен Елбасы Н.Ә. Назарбаев ұсынған интеллектуалды ұлт жобасында, Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты бағдарламалық мақаласында көрсетілген идеялармен сәйкес келеді және аталған бағдарламалардың қолданбалы міндеттерін шешуге өз септігін тигізетіндігі анық.
Жұмысының зерттелу деңгейі: Зерттелу жұмысының бірінші тарауындағы көрсетілген бірінші бөліміне сәйкес Шығыс Қазақстанның көркем және өте қолайлы географиялық топографиясына байланысты, осындай елді мекендерде тұрмыс тіршілігі әртүрлі халықтар өмір сүретіндігі анық. Яғни, Қазақстан жерлеріндегі тайпалардың шаруашылықтары бірдей болғанымен, діни ғұрыптық салт-санасы әртүрлі ежелгі сақ тайпалары бұл өңірде тіршілік еткен. Еліміздегі мәдениет пен тарихтың географиялық ше-шекарасы қазіргі таңдағы еліміздің геосаяси аймақтармен шектелмейді. Мәселен, ерте темір дәуіріндегі еліміздің батысы мен шығысы және солтүстік Шыңжан аймағында антикалық және Қытай жазба деректерінде аталған патшалық тиграхауда сақтары және алтын қорыған грифтер елі, үйсін тайпалары мекендеген. Оған дәлел ретінде, осы аталған тайпалардың мәдениеті мен тұтынған тұрмыстағы бұйымдары және қару-жарақтарының ұқсас келуі сол ескерткіштерді қалдырған тұрғындардың этникалық, мәдени және т.б саласынан бізге хабар беретіні анық, - дейді, М.В Пекевич Строение поверхности в Горный Алтае деген еңбегінде.
Сондай-ақ осы аталған еңбегінде ғалым табиғаттың ерекшелінгінде сипаттап кетеді. Мәселен, субареалды кезең Еуразия үшін салыстырмалы түрде салқынырақ болған. Яғни, атлантикадан алыс жатқандықтан Алтай мен Батыс Сібір аумағында ауа құрғақ болып келеді. Себебебі, Иткөл көлі терассаларындағы әктәс шөгінділері дәлел бола алады, өйткені ол құрғақ климатты көрсететін бірден-бір индикатор болып табылады деп көрсетті [1].
Топонимика ғылымының дамуында ерекше орынды белгілі географ Э.Мурзаевтың еңбектері алады. Оның топонимикалық еңбектерінде топонимиканың теориялық мәселелері, аймақтық топонимикалық зерттеулер және жергілікті географиялық терминдердің топоним қалыптастыруна қатысты мәселелеркөрініс тапқан. Э. Мурзаев топонимиканы лингвистика, тарих және географияның зерттеу әдістерін пайдаланатын, осы ғылымдардың теориялық негіздеріне сүйенетін дербес ғылым ретінде көрсетті. Ғалым өз еңбектерінде Орта Азия мен Қазақстандағы географиялық атаулардың қалыптасуына, дамуына да айрықша назар аударған. Э.Мурзаев қазақ топонимисі Ғ.Қ.Қоңқашпаевтың халықтық географиялық терминологияға қатысты зерттеулерін жоғары бағалап, бұл еңбектерге өз зерттеулерінде сілтемелер жасаған. А.Нұрмағанбетұлының Жер су аты- тарихтың хаты деп аталатын еңбегінде Қазақстан жеріндегі географиялық атаулардың қысқаша шығу тарихы мен сол нысандарға сипаттама берген [17].
Сонғы жылдары географиялық терминдер туралы КСРО топонимистерінің біраз зерттеулері жарық көрді. Қазақтың халықтық географиялық терминдері Ғ.Қоңқашпаев, А.Әбдірахманов, В.Н.Попова, Е.Қойшыбаев, О.Сұлтаньяев еңбектерінде лингвистикалық тұрғыдан жан-жақты зерттелді. Солтүстік Қазақстан, Орталық Қазақстан облыстарына тән микротопонимдер мен гидронимдердің құрамында географиялык, термин (ЖГТ) мен апеллятивтердің кеңінен орын алғаны байқалады. Оған төмендегі көрсетілген деректер дәлел [14].
XIX ғ. Орыс Географиялық қоғамы топонимикалық зерттеулерге назар аудара бастады. Сол кезеңдегі географиялық және этнологиялық еңбектерде географиялык атауларды жинақтау, оларға этимологиялық талдау жасау, жергілікті халықтардың топонимдерінің орыс тіліндегі транскрипциялануына қатысты мәселелер көтерілді. П.П. Семенов Тянь-Шанский, Г.Н. Потанин, В.В. Сапожников және басқа ғалымдар жергілікті географиялық атауларды жинақтап, олардың мағыналарын шығу тегін түсіндіруге тырысты. Қазақ жеріндегі бірқатар топонимдер 1863-1885 жылдары жарық көрген П.П. Семеновтың Россия империясының географиялық статистикалық сөздігінде көрініс тапқан. Сөздікте топоним құрамындағы географиялық терминдер сызықша арқылы бөлініп жазылған және терминнің қазақшаға аударғандағы мағынасы жақша ішінде берілген. Бұл сөздіктің қазіргі топонимика ғылымы үшін маңызды атаулардың тізіміп, макынасын беруімен ған емес, обьектінің географиялық ерек қысқаша сипаттауымен де құнды Мұның өзі көптеген қазақ топонимдерінің мәнін түсінуге, мағынасын жан-жақты талдауға мүмкіндік береді. Осы кезеңде Қазақстан аумағын аралаған саяхатшылар, картаға түсірген ғалымдар жергілікті қазақ атауларының транскрипциясын дұрыс бермегендіктен, географиялық әдебиеттер мен карталарда бұрмаланулар орын алды. Бұл бұрмаланулар соңғы 10 15 жыл көлемінде қайта қаралып, өзгертілуде. Ал, Қазақстан аумағынды көне және қазіргі заманғы түркі топонимиясы зерттеуде В.В. Радловтың, А.Н. Кононовтың және т.б. қосқан үлесі зор болды. Академик В.В. Радлов өзінің Опыт словаря тюркских наречий (1895-1911) атты кітабында түркі лекциясындағы топонимикалық және терминологиялық ақпараттарды жинап, өңдеген В.В. Радлов көптеген түркі терминдері мен топонимдеріне түсінік берген [41].
Яғни, сан мыңдаған атаулардың арқайсысының өзіндік ерекшелігі, қасиеті, тарихы бар. Уақыт озған сайын олардың бірі қолданыстан шығып, ұмыт болып жатса, екіншісі жаңадан дүниеге келіп, тілімізге, күнделікті өмірімізге араласып жатады. Жер-су атаулары әр елдің тарихын, дінін, ұлттық жадын, болмыс-бітімін, тұрмыс-тіршілігін, салт-дәстүрін сипаттайды. Осы географиялық атауларды зерттеп, мағынасын ашу еліміздің әр азаматын толғандыруы тиіс. Қазақ халқының географиялық (тиір), топоним, топография терминдерін зерттеумен көптеген ғалымдар айналысып жүр. Солардың ішінде Э. Мурзаевты, F. Қонқашбаевты, E. Қойшыбаевты, С. әбдірахмановты, кейіннен айналысып жүрген ғалымдардан Ж. Достайлы. К. Қаймулдинованы, А. Аяпбекованы, Қ. Сапаровты және т. б. Ғалымдарды атап көрсетуге болады.
Жалпы, топонимика ономастикамен (барлық жеке атауларды зерттейтін тіл білімінің бөлімі) тығыз байланысты. Бұл В. Подольскаяның еңбегінде көрсетілген. Ономастиканың екі бөлімі антропонимика және топонимика осы күнге дейін маңызды номинациялар объектілері: адам және географиялық ортада жылдам дамиды. Бұл объектілердің барынша көп өз жеке атаулары бар (антропономияда), ал географияда жеке атаулармен зерттелгендердің барлығы айтылған [7].
Қазақ топономиясында сан ғасырлық көшпелі мал шаруашылығының доминантасы өз ізін қалдырды. Зерттеушілер көшпелі мал шаруашылығы өркендеген түркі - монғол халықтарында географиялық термидердің аса бай, жіктелген сипатта жинақталғанын ерекше атап өтеді. Ғ. Қоңғашбаевтың мәліменттеріне сәйкес, қазақ халқының 600 географиялық термині бар және Қазақстандағы жергілікті топонимдердің жартысына жуығы халықтың терминдер негізінде жасалған. Қазақ халқының географиялық терминологиясы аса бай болуымен ерекшеленеді. Бұл жүйенің қалыптасу тарихы халықтың тарихымен. мал шаруашылығын ұйымдастыру сипатымен, табиғат жағдайларымен, қазақ тілінің құрылымымен тығыз байланысты болғандықтан, оны жеке құбылыс ретінде қарастыру мүмкін емес [8].
Жеті шатыр (семь палат) сарайлары патша үкіметінің ресми құжаттарына Тас мешіт деген атпен XVI ғасырдың басынан белгілі. Профессор Г. Миллер бұл туралы 1616 жылы жазылған бір ресми хатты Тюмень қаласының мұрағатынан тапқан. Осы дерек бойынша Жеті шатыр 1600 жылдары тұрғызылған болуы керек. I Петердің тапсырмасымен Ертісті өрлеп шыққан әскер басшыларының хабарларында бұл қоныс (Гудские немісше әсем деген мағынада каменные палаты) Семь палат деп аталған. Өйткені, қалада ерекше көзге түсетін жеті сарай болған [13].
Мазмұнға сәйкес, рухани жаңғыруға байланысты ұмытылған топоним аттарын іздей келе, біз аңыз әңгімелерге сүйеніп, ескі топонимдарға көз жүгірдік. Мәселен Жарма мұрағатының орталығы 104 қоры, 2 - тізбегіде шыңдыққа бергісіз осы аңыз шамамен ХVII ғасырдың аяғы, ХVIII ғасырдың басында болған деген болжам бар. Себебі осы кезде жоңғарлар қазақ даласына дендей кіріп, көптеген қасиетті қоныстарды иемденіп алған еді. Кейін қазақтар қан төгіс қырғын ұрыстарда ата қонысын қайтарып, жауды қуып тастайды. Осыдан бастап бұл аймақ Абыралы деп атала бастаған сияқты десек, жерлесіміз экономика ғылымдарының кандидаты Болатбек Насенов батыл түрде 1734 жылдан бері Қайнар өлкесі Абыралы деп атала бастады деген тұжырым жасады. Ұзақ уақыт екі жыл архивте отырып Абыралы Сарыарқаның кіндігі атты алты кітаптан тұратын 4 томдық жазып шыққан Болатбек Насеновтың бұл дәлелін басшылыққа алғанымыз дұрыс деп ойлаймын [60].
Келесі бір мұрағаттық деректерге сүйенсек, ол Семей өңіріне қарасты Абай ауданына байланысты топоним мәліметтері Семей қаласы мұрағаты,1354 қор, 354 қор, 1353 қор, 1339 қор, 1342 қор, 1356 қор, 1511 қорларында сақталған. Бұл жерде біз өлкенің тарихымен қысқаша жер-су аттарының және әкімшілік құрылысы жөнінде таныстық [52; 53; 54; 55; 56; 57; 58].
Дәл сол сияқты деректермен біз жарма Жарма мұрағаты орталығында 104 қорында мәліметтерге басты назар аудардық. Бұл деректерде жоғарыда аталған мәліметтер сияқты ерекшеленеді [62].
Сондай-ақ, ғылыми зерттеудің тағы бір мәселесі ол бағалы және жартылай бағалы тастардың кен орындарына бай бұл граниттік массив жұмбақ әуесқойларымен қатар, дәстүрлі ғалымдар - тарихшылардың, археологтардың, өлкетанушылар мен геологтардың назарын өзіне бұрыннан бері аударып келе жатыр. Осы таулардың Делбегетей деп аталуы да жұмбақ болып тұрғаны. Көне моңғол тілінен аударғанда бұл сөз екі мағына береді. Бір аударма бұл тауларды айдаһар сөзінен шыққан айдаһарлар тауы деп атайды, бұл жерде бұрын шынымен де алып тіршілік иелері - динозаврлардың тіршілік еткені (әрине миллион жыл бұрын емес, тек қана бірнеше мың жыл бұрын) бұл атаудың дәлелі болып табылады. Зайсан шұңқырының кварцты құмдарында біздің ғалымдардың осы бір динозаврлардың сүйектері мен жұмыртқаларының қабыршақтарын тауып алғаны белгілі. Ал екінші аудармасы бұл тауларды осы өңірдің зор табиғи байлығының құрметіне байланысты берекелі, кең, байлыққа толы деп атайды. Заманауи зерттеулер көрсеткендей, дәл осы жерде ертедегі кен қазушылар қалайы, зүмәржат, жартылай бағалы жасыл ақық пен мөлдір сутас өндірген. Делбегетей зұмреттерін (измуруд) 50-шы жылдардың аяғында геолог А.Г.Алексеев ашқан болаты. Делбегетей қазба орнын егжей-тегжейлі барлау ісі В.Ф.Кощеевтің есімімен байланысты. [45]
Яғни, Ертіс деген атау Қазақстанда Шығыс Қазақстан, Семей, Павлодар облыстарын басып өтетін өзен аты. Бұл атау Ертіс түрінде VIII ғасырда қойылған Қюль-Тегин мен Тоньюкук ескерткіштерінде кездеседі. Кюль-Тегин ескерткішінде түркілер Алтай тауына көтеріліп, Ертіс арқылы өтіп түргеш тайпасын жеңгендері баяндалады. Ал XI ғасырдағы М. Кашқари еңбегінде бұл атау Эртіш түрінде жазылып, оған мынадай түсінік беріледі. Эртіш - йэмак (қыпшақтардың, бір аты - А. Ә.) даласында ағатын бір өзен аты. Бірнеше тармақ өзеншелерден құралған бұл өзен осы жердегі бір көлге құйылады. ртіш сувы дейді. Бұл сөз судан өтерде кім тез өтер мағынасында қолданылатын эртіш (мак) сөзінен алынған (1 том, 122 беті) [24].
Келтірілген екі фактіден бұл өзен ертеде, VII -VIII ғасырларда Ертіс аталғанын және қазіргі қазақ тілінде де осылай аталатынын байқаймыз. Ал М. Қашкари заманында түркі тілінің кейбір дналектілерінде бұл гидроним Эртіш атанған. М. Қашқари эртіш атауының этимологиясын эртишмак (тез өту) етістігінен шығаратынын байқадық. Оның айтқан көлі Зайсан болуы керек. Бірақ сөз этимологиясының дәл еместігіне М. Қашкариды айыптауға болмайды, өйткені ол естігенін жазған.
Атаудың этимологиясы туралы белгілі саяхатшы - географ В.П. Семенов былай деп жазды [25]. А.П. Дульзон бұл атау кет тілінің Ир-сес (өзен) ИрчисИрцис сезінен өзгерген дейді. Ол Ирцис - монгольское название Иртыш - сенис-кет. Сес сопоставил Рамстедт деп жазды [26].
Ғ. Әнуарбекқызы, Р Жантыкеев зерттеген мифологиялық аңыздардың тарихи үндестігі жөнінде қариялардан қалған әаңыздардың ауыздан ауызға тарап, ауызша дерек ретінде есептелетіні бізге мәлім. Ал енді сол аңыздардың бірі Шығыс Қазақстан ежелгі ошағы Алтай жөнінде аңыз болып табылады. Сонымен қатар бұл өңірдегі күршім туралы топонимдық аңыз жер атауына байланысты қойылғаны жөнінде қарастырылады. Бұл аңыздар осы мекенде өмір сүрген көшпелі түркі мемлекеттері мен жоңғар дәуіріндегі болған шайқастар мен талас-тартыстан қалған аңыз ертегілер болып есептеледі. Өйткені ауыздан ауызға тараған бұл аңыз қазірде осы өңірдегі елді мекендердің атауына бір себеп болады [67].
Келесі зерттеу жұмысының деңгейіне берілген А.А. Кайгородцевтың Перспективы кластерного развития туризма в Восточном Казахстане атты ғылыми еңбегінде осы аймақтың туризм жұмыстары бойынша оның болашағы мен мүмкіндіктері жөнінде қарастырған. Онда туризм саласы барысында бәсекеге қабілетті жерлердің бірі деп есептелетін жерлерді атайды және оның қандай келешекте болашағы бар сол жөнінде кесте мен диаграмма арқылы төменде көрсетілді. Шығыс Қазақстанның барлық өңірдегі елді мекендердің ең танымал және үздік жерлеріне барлау жасалған болатын. Ондағы табылған сакральды ескерткіштердің өзі ертең туриссттерді тартуына бір себеп. Бұл өңір үш мемлекеттің шетінде жатыр. Яғни Қытай, Ресей және Моңғолия, осы тарапты егер бақылай алса, онда келешекте бір топ туристтердің осы аймаққа ағылып жататынына сенімдіміз, - дейді. [90, с. 5].
Аймақтық тарихты зерттеу КСРО кезінде нақты бір шарттарға қатысты ғана қаралып, аймақтық айырмашылыктар, спецификасы мен жергілікті жерлердің ерекшеліктері әдетте шеттетіліп отырды. Тарихи талдаудың объективті көзқарас тұрғысынан қараудың жолы аймақтық тарихтың ерекшеліктерін зерттеу болып табылатындықтан, бұл зерттеу жұмыстарының ерекшелігі өлкетанушылардың деректері тарихи ғылымдар саласының тоғысында қарастырылатындығында. Сол себептен, Семей өңірінің өңірдің тарихын жүйелі түрде зерттеу міндеті туындайды.
Жұмыстың деректік қоры. Алғаш рет қолға алынған бұл зерттеу жұмысы Шығыс Қазақстанда сақталған облысттық мұрағат материалдары мен ғалымдардың, өлкетанушылар мен жазушылардың зерттеулері және бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланған ақпараттар деректік көз ретінде табылады.
Ең алдымен жұмыстың деректік қорына сол кездерде орын алған ресми құжаттарды қарастырамыз. Мәселен:
Келесі бір мұрағаттық деректерге сүйенсек, ол Семей өңіріне қарасты Абай ауданына байланысты топоним мәліметтері Семей қаласы мұрағаты,1354 қор, [52]. 354 қор, [53]. 1353 қор, [54]. 1339 қор, [55]. 1342 қор, [56]. 1356 қор, [57]. 1511 қорларында сақталған. Бұл жерде біз өлкенің тарихымен қысқаша жер-су аттарының және әкімшілік құрылысы жөнінде таныстық [58].
Дәл сол сияқты деректермен біз жарма Жарма мұрағаты орталығында 104 қорында мәліметтерге басты назар аудардық. Бұл деректерде жоғарыда аталған мәліметтер сияқты ерекшеленеді [62].
Жұмыстың зерттеу нысаны. ХІХ ғасырдың аяғымен ХХ ғасырдың басындағы Семей өңірінің тарихи топонимдері
Жұмысының мерзімдік шеңбері. Диссертация тақырыбына сәйкес, ХІХ ғасырдың аяғымен ХХ ғасырдың басындағы Семей өңірінің тарихи топонимдері
Жұмыстың пәні. Шығыс Қазақстанға арналған материалдардан Ұлы Семей өңірінің тарихи топонимдері топографиялық, географиялық, өлкетану пәннаралық байланыстың мәнісін ашу.
Зерттеу жұмысының мақсаты, обьективті зерттеудің концептуалды қағидаларын қолдау негізінде, Шығыс Қазақстанның Семей өңіріне байланысты жазылған топонимді зерттеу мәселесін анықтау барысында жинақталған материалдарды саралап, және ондағы жан-жақты ғылыми зерттеу маңызды болып табылады.
Зерттеу міндеттері:
- Шығыс Қазақтанның топографиясы: сипаттамасы, ерекшеліктері мен типологиясын анықтау;
- Семей өңірінің әкімшілік-аумақтық құрылымы және тарихи топонимдерін зерттеу мәселелерін талдау;
- ХІХ ғасырдың аяғымен ХХ ғасырдың басындағы Семей өңірі тапонимдерінің тарихи маңызын ашу;
- Абайдан Алашқа дейін: рухани жандану мен жаңғырудың сабақтастығын анықтау;
- Семей өңірінің тарихи топонимдері географиясын зерттеудің перспективалары мен маңызын ашу;
- Аймақтағы туризм мен өлкетану жұмыстарын жандандыру: болашағы мен мүмкіндіктер жөнінде қарастыру;
- Өңіріндегі киелі мекендерге байланысты, ондағы аңыз бен тарихтың үндестігін табу;
Жұмыcтың методологиялық негiздерi мен әдicтерi: Зерттеу жұмысының методологиялық негізін айқындауда, қоғамдық өзгерістер мен үрдістерді зерттеудің бірнеше әдістері қолданылды.
Арналған зерттеулердегі антропологиялық әдіс-тәсіл соғыс әскери мифологиялық беттер мен күнделікті өмірді емес, алайда әсемдік күнделікті өмірді безендірусіз көрсетеді. Ауызша тарих - бұл тарих ғылымындағы аңыз әңгімелер. Тарихи оқиғаларды немесе саяси жағдайлары баяндауда мемлекеттік мұрағаттық құжат материалдардарына анализ жасау әдісі пайдалынылды. Өңірдің тарихын зерттеуде жиналған мағлұматтарды қарастыру барысында жұмыстың әдістемелік негізі ғылыми принциптерге негізделген. Жұмысты орындау барысында жан - жақты зерттеуде ғылымның тарихилық, шынайлық сынды әдістемелік сияқты қағидалар қолданылды. Сонымен қатар, жұмыс нақтылы фактілік, жүйелеу, салыстыру, саралау, қорытындылау әдістері негізінде жүргізілді.
Заманауи әдістердің бірі эмперикалық және эволюциялық әдістерге келтірілген анализ арқылы біз мерзімдік шеңбер мен ондағы архив құжаттарындағы деректердегі маңызды оқиғаларды саралау болып табылады. Тарих ғылымында қалыптасқан мәселені, болған оқиғаны зерттеуде нақты фактілер мен дәлелдерді мұрағат және журнал материалдары арқылы салыстыра көрсету басшылыққа алынды. Сонымен бірге зерттеу барысында саралау, талдау, және қорыту, тарихи-салыстырмалы, өлкетанушылық, топографиялық тарихи зерттеу тәсілдері қолданылды.
Жұмыcтың ғылыми маңызы: Ғылыми жұмыстағы негізгі жұжырымдар мен ғылыми жаңалықтар қазіргі кезеңдегі жоғарғы оқу орындарындағы студенттерге тың пікірлер береді. Шығыс Қазақстан өңіріндегі елді мекендерде барлығы бірлескен жұмыстардың тың деректердегі теориялық және тәжірибелік жұмыстармен айналысатын жеке ғылым саласына өз үлесін қосады.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: Бұрын ғылыми айналымға енбеген мұрағат құжаттары мен дерек көздері негізінде ХІХ ғасырдың аяғымен ХХ ғасырдың басындағы Семей өңірі тапонимдерін анықтау барысында оның жан-жақты заманау жолмен зерттеу мәселелерін, және объективті түрде ғылыми зерттеуге қадам жасалды, бұрын арнайы ғылыми зерттеу мәселесіне жатпаған кей мәселелер талданады:
- зерттеудің тарихнамалық және деректік қорларының жиынтығы толықтай және жан-жақты сараланды;
- Ең бастысы мұрағаттық материялдардағы тың деректерге мән беру; (ғылымда ол сакральды, ауызша, және мәдени саламен түсіндіріліп келді);
- Семей өңірінің тарихи топонимдері географиясын зерттеудің перспективалары мен маңызын тың деректермен қамту көзделді.
- Өңіріндегі киелі мекендер: аңыз бен тарихтың үндестігін сабақтастыру. Мәселен; әлі ешкім білмейтін көне жер су аттарына байланысты қойылған аңыз әңгімелерге көз жүгіртіп, елді мекендердегі қариялармен әңгімелесіп оларды осы зерттеу жүмысына паш еттік.
- Жұмыс бұрын жарияланбаған, мұрағат деректерінің үлкен шеңберінде құрылып, айналымға алғаш енгізіліп отыр;
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдамалар. Зерттеу нәтижесінде ХІХ ғасырдың аяғымен ХХ ғасырдың басындағы Семей өңірі тапонимдеріне көңіл бөлінді. Атап айтсақ:
- Кеңес уақытында зрттелен бұл аймақ, тәуелсіздік алғалы тарихымызды табылған заттай, ауызша деректермен әлі де жаңғыртып келеміз.
- Демек, бірінші осы өлкенің табиғи географиялық климаты мен оның ерекшелігіне назар аударылды. Әрине Семей өңірлерінің ішіндегі табиғи саяжай тамаша географиялық әсем орындардың бірі.
- біз бұл жерде осы көне аталған топонимдердің тізімге ілінгені қанша соған назар аудардық.
- бұл өңірдің жалпы мәдени орындарын ғана зерттеп қоймай, болашақта туризм саласының дамуы мен мүмкіндіктеріне де тоқталдық. Шыққан деректер бойынша жасалған төменде талдауда бар. Әрине бұл өлкенің географиялық сипатының ерекшелігі бір төбе, ондағы мәдени мұра да жеткілікті, көрші жатқан мемлекет халықтарының осы жердегі мәдени мұраны әр түрлі жолдармен көрсете алсақ, бұл өңірге ағылып келетіні де сөзсіз.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі:
Жұмыстың практикалық маңызы. Жұмыстың басты нәтижелері мен тұжырымдарын отандық тарих және қасиетті орындарды зерттеу ғылымының дамуына, сонымен қатар, диссертациялық жұмыста келтірілген деректер мен айғақтар, статистикалық мәліметтер ХІХ ғасырдың аяғымен ХХ ғасырдың басындағы Семей өңірі тапонимдер тарихы бойынша еңбектер жазғанда, тарих, этнология, өлкетану мамандықтарының арнайы курстарында және семинар сабақтарында пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы: кіріспеден, үш бөлімнен, әр бөлім екі тараудан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімі, қосымшадан тұрады.
1 ХІХ ғасырдың аяғымен ХХ ғасырдың басындағы Шығыс Қазақстанның топографиясы және зерттеу мәселелері
1.1 Шығыс Қазақтанның топографиясы: сипаттамасы, ерекшеліктері мен типологиясы
Шығыс Қазақстан - кең байтақ еліміздің інжу-маржаны іспеттес өңір. Бұл теңеуоның таңғажайып табиғатына ғана емес, барша бітім-болмысына, тамаша адамдарына да тікелей қатысты.
Шығыс Қазақстан облысы - тәуелсіз еліміздің экономикалық дамуына зор үлес қосып келе жатқан, өнеркәсібі қарыштап дамыған аймақтардың бірі. Бұл өңірде жүзден астам ұлттың басын қосып отырған Шығыс Қазақстан облысы еліміздің рухани орталықтарының бірі болып саналады.
Жалпы, табиғи орта көне заман тарихын зерттеуде маңызды рөл атқарады. Өйткені кез келген әлеуметтік қоғам өз дамуында қоршаған дүниемен немесе табиғи ортамен тығыз байланыста дамиды. Жекелеген мәдениеттер мен тарихи ескерткіштердің даму дәрежесіне табиғи орта тікелей әсерін тигізіп отыратындықтан ғалымдардың басым көпшілігі осы проблемаға үнемі тоқталып отырады. Қоршаған орта адам баласының мәдени дамуына ғана емес, сонымен қатар оның кескін-келбетіне де, өзіндік біртуар дүниелерінің қалыптасуына да ықпалы бар деуге болады.
Қазіргі уақытта әртүрлі өзгерістер барысында, тарих ғылымының зерттеулер аумағындағы деректер жүйесін қайта екшеп және оның көптеген зерттеу әдістерін жоғары деңгейде жетілдіріп, бірқызығы жаңа түсініктер қалыптастыруды, яғни кеңес заманында зерттелген мәселелерді жаңаша талаптар тұрғысынан қарастыруды талап етіп отыр екен. Өйткені, осы жағдайға байланысты ең алдымен көршілес Қытай, Маңғолия және Ресеймен шекаралас шектесетін аймақта орналасқан археологиялық ескерткіштерімізді тыңғылықты зерттеу қазірде біздің пікірімізше кезек күттірмес өзекті тақырып. Негізі Шығыс Қазақстанның тарихи топографиясына зер салар болсақ. Ондағы тарихи сана мен ұлттық таным көкжиегі кеңейе бастаған тұста ел тарихының жеткіліксіз зерттелген дәуірінің бірі - Алтай - Тарбағатай аралығындағы ерте темір дәуірін обьективтік шындық тұрғысынан зерттеу жұмыстың арқауы болып отыр.
Ал Шығыс қазақстанның географиялық топографиясына сипаттама беретін болсақ, ондағы ерекшеліктердің бірі табиғи географиялық жағдай әртүрлі болып келетін жалпы Қазақстан кең даласында, әрбір тарихи кезеңдерде тұрмыс тіршілігі әртүрлі халықтар өмір сүретіндігі белгілі. Яғни, Қазақстан территориясында шаруашылықтары бір болғанымен, діни ғұрыптық салт-санасы әртүрлі ежелгі сақ тайпалар одағына біріккен халықтар тіршілік еткен. Біздің елдегі ежелгі тарих пен мәдениеттің тарихи географиялық шек-шекарасы қазіргі республикамыздың саяси шекарасымен шектелмейді. Себебі, біз қарастырып отырған ерте темір дәуіріндегі Қазақстанның шығысы мен Батыс, солтүстік Шыңжан аймағында антикалық және Қытай жазба деректері бойынша ондағы патшалық тиграхауда сақтары және алтын қорыған грифтер елі, үйсін тайпалры өмір сұрген деседі. Атап атқанда, Қазақ тарихы және мәдениетінің негізгі тамыры терең жатқанына дәлел, ол осы Шығыс Қазақстанда орналасқан қорғандардың қыстау мен жайлауға барар жолдарда ұзақ уақыт бойы бір аумаққа жүйелі түрде тұрғызылғанын және жерлеу құрлыстары мен жерлеу тәсілдерінің, тұтыну бұйымдары мен қару-жарақтарының ұқсас келуі сол ескерткіштерді қалдырған тұрғындардың этникалық, мәдени және т.б саласынан бізге хабар беретіні анық.
Сондай-ақ, ж.с.д. І мыңжылдықтың бас уақытында, негізгі табиғи ортада да өзгерістердің аз болмағандығы туралы, соңғы жылдары мамандар тарапынан көтеріліп жүргені мәлім.
Өйткені, сақ дәуірі жататын голоценнің субатлантикалық кезеңінде ауа райы барлық өңірлерде де бірдей болмағандығын көруге болады. Осылайша осы қарастырылып отырған кезеңдегі табиғат жағдайларының белгілі бір аудандарда өзіндік ерекшеліктері болғандығын аңғартады. Яғни мамандардың айтуынша, оның алдындағы субареалды кезең Еуразия үшін салыстырмалы түрде салқынырақ болған еді. Әрине атлантикадан алыс болғандықтан Алтай мен Батыс Сібір аумағында ауа құрғақ болды. Мәселен, бұған Иткөл көлі терассаларындағы әктәс шөгінділері дәлел бола алады, себебі ол құрғақ климатты көрсететін бірден-бір индикатор болып табылады. Атап айтқанда, оның радиокөміртекті сараптама бойынша жасы 3660+75 (СОАН-2192) жылдармен анықталды [1]
Бірақ ж.с.д. І мыңжылдықтың бірінші жартысында Атлантиканың ықпалы өсе түскендігі байқалады. Ол Оңтүстік Батыс Сібір мен Алтайда климаттың жылыуынан, қыстық және жаздық жауын-шашын мөлшерінің көбеюінен нақты көрініс табады.
Осы уақытта Таулы Алтайға ылғалды және жылы циклондар батыстан ашық кең өзен алқаптары арқылы тереңірек енді. Оған Бұқтырма, Үлбі, Урсул, Көксу, Қатын (Уймон қазаншұңқыры), Чарыш өзен алқаптары секілді гидрографилық тораптар өзіндік әсерін тигізген еді.
Сондай-ақ мұндағы тау алқаптарының климаты субатлантикалық кезеңнің жылы фазаларында қазіргіге қарағанда біршама ылғалды болды. Бірақ бұлттылықтан және жылудың көбі булануға кетуінен орташа жаздық температура қазіргіден жоғары бола қоймаған. Бұндай климаттық жағдай тау беткейлері мен өзен терассаларында өте бай жайылымдардың қалыптасуына жағдай жасады.
Яғни, қыс кездеріндегі жауын-шашынның да мөлшері қазіргіден көбірек болды. Бірақ таулы жерлерге тән күн радиациясының күштілігі (ауаның тазалығынан және топосфера қабатының жұқалығынан) қыс кезінде қардың жақсы булануына жағдай жасады. Мысалы: қазір Чуй даласындағы қалыңдығы 100-130 мм қар тугелдей дерлік буланып кететін еді.
Таулы алқаптардағы қардың булануы қар қабатының жұқаруына әкеледі. Ал ол үй жануарларының қар астындағы шөпті аршып жеуін оңайлатты. Сондықтан да бұл жерлердегі тау бөктерлеріндегі бай жайылымдарда малды жыл он екі ай бағуға болатын еді әрине. Ежелгі көшпелілерді қызықтырған да осы жайт сияқты.
Сақ дәуіріндегі немесе геологиялық кезеңдестіру негізінде айтар болсақ голоценнің соңғы кезеңінде Шығыс Қазақстанның климаты шаруашылық қаракеттерге өте қолайлы, ауа-райы біршама қоңыржай болды. Әрине бұндай климат мал шаруашылығының дамуына сақтардың тау жүйесіне тарала қоныстануына, тіпті орташа биіктіктегі таулардың кең жайылымдарына жаппай орналасуына жағдай жасады.
Жалпы алғанда, Шығыс Қазақстан өңірі табиғи жағынан алып қарағанда еліміздегі ең бір қызық та ерекше аудандарының бірі болып табылады. Ол әлемдік тарихнамада өзінің сарқылмас табиғи байлықтарымен, кен көздерімен ғана емес, сонымен қатар бірегей тарихи мәдени ескерткіштермен белгілі. Осы тарихи ескерткіштердің қалыптасып дамуына ауа райы да, таби орта да тиісті дәрежеде өз әсерін тигізетіні анық.
Шығыс Қазақстан географиялық жағынан алып қарағанда шығыс ендікте 76-87 ̊ аралығы мен солтүстік бойлықта 47-51 ̊ аралығында орналасқан үлкен аумақ болып табылады. Өлкенің шекерасы, негізінен, әкімшілік жағынан бәрнеше бөлікке бөлініп отыр: солтүстінде - Ресей Федерациясының Алтай өңірі, шығыс, оңтүстік шығысы - Қытай Халық Республикасымен шектессе, ал оңтүстік-батысы республиканың Алакөл және Сасықкөл көлдеріне дейіңгі аралықөа созылады екен. Яғни, мамандар тарапынан Шығыс Қазақстан өз кезегінде Кенді Алтай, Оңтүстік Алтай, Зайсан қазаншұңқыры, Сауыр-Тарбағатай, Шыңғыстау Аякөз-Көкпекті сынды бірнеше тарихи мәдени аудандарға бөлінеді.олардың әрқайсысы белгілі бір мәдени-тарихи кезеңдерде осында тіршілік еткен тайпалар мен халықтардың тыныс-тіршілігінде маңызды рөл атқарды.
Әсіресе Шығыс Қазақстан жер бедері құрамына өзіндік ерекшеліктер беріп тұратын бірнеше аудандар бар. Зерттеушілердің пайымдауынша, Кенді Алтай мен Оңтүстік Алтай және Сауыр-Тарбағатай тау жоталары мен тауаралық Зайсан ойпаты сияқты ірі топографиялық орталықтар ежелден-ақ мәдени-тарихи дамуды бастан кешіргені мәлім.
Сол сауыр тарбағатай жөнінде қысқаша әңгіме қайырайық онда, қазақ елінің асыл мұралар қазынасында Тарбағатай өңірінің де өзіндік үлесі қомақты. Баяғы заманнан - бүгінге дейін таңғажайып рухани құндылықтарды сақтап келген Шілікті қорғандарының бірінен табылған үшінші алтын адам, көне түркі тайпасының айтулы тұлғасы болғандығы дәлелденіп отыр. Яғни, Өр Алтаймен иықтасып, қарт Қалбамен бауырласқан киелі өлкенің көк байрақты тайпалар мекені болғандығының куәсі. Демек, дала төскейлеріндегі ғасырлар бойы күн қақтап, аяз қарыған тұнжыр тас мүсіндер бағзы дәуірлердің көнекөз шежірелері. Қалба мен Маңырақтың екі арасы, бөрі құлан жортқан кең даласы деп жырланған ежелгі Тарбағатай өңірінің тағылымды тарихына ортағасырлық жиһанкездер мен Еуразия шығыстанушылары аяқ басып, тылсым сырларына ерекше назар аударғаны белгілі. Бұл лектегі түркітанушылар ізімен өлкеміздің тылсым сырларын ашуға бетбұрған отандық тарихшыларымыздың елеулі ізденістері өосылып отыр. Тарбағатай өңіріндегі ұрпақтан - ұрпаққа жалғасқан асыл мұралар ғылыми танымдылықпен зерделене түсуде. Бұл бағытта жергілікті өлкетанушылардың да ізденістері айта қаларлықтай болған.
Ал Семей облыстық Мәдениет басқармасының ұсынысымен Қазақ КСР-і Мәдениет Министрлігінің 1986 жылғы 17 желтоқсандағы №385 бұйрығы негізінде облыстық тарихи-өлкетану мұражайының Ақсуат аудандық бөлімі болып құрылып, 1993 жылы 18 мамырда өзінің алғашқы келушілерін қабылдады.
1997 жылы республикадағы әкімшілік - териториялық өзгерістерге байланысты ірілендірілген Тарбағатай ауданының мұражайы, 2005 жылдан Шығыс Қазақстан облыстық мәдениет басқармасының Тарбағатай тарихи-өлкетану мұражайы болып қайта құрылды.
Мұражай шығыс сәулет үлгісіндегі жеке ғимаратқа орналасқан, көлемі 636,5 шаршы метр оның 500 шаршы метр алаңында тұрақты құрылымы, қызмет бөлмелері, ғылыми қорлары және мұрағат бөлімдері жұмыс істейді.
Мұражайдың тұрақты көрмелік құрылымы тәжірибеге сәйкес, өлке табиғатын таныстырудан басталып, көне дәуірлер кезеңдеріндегі тарихи -мәдени мұраларын зерделеуге арналып жабдықталған кіріспе, табиғат, көне дәуір, қазіргі заман бөлімдерінен құралған.
Тоқсаннан астам жеке көрсетілімдер арқылы өңірдің табиғатын, көне дәуірлердегі тарихи тылсым сырларын, қазіргі заманғы жетістіктерімен танысуға мүмкіндік береді. Бұл мұражайдың заман талабына сай екендігін анық аңғартады.
2009 жылы мұражай ғимараты қайта жаңғыртылып, күмбез орнатылды. Осы күмбездің ішкі алаңына көрмелер өткізетін орын дайындау жобасы жасалуда. Аталмыш үлгі елордамыз Астанадағы Президенттік мәдениет орталығының көк тіреген көк күмбезін еріксіз еске салады.
1980 жылдардың бастапқы кезеңдерінде өлкетану мұражайын құру мәселесі көтерілген болатын. Болашақ мұражай үйіне арналып Ақсуат орта мектебінің оқу шеберханасы беріліп, алғашқы жәдігерлер мен деректер жинақтау ісі қолға алынып, қоғамдық негізді ұйымдастыру жұмысы жүргізіле басталды.
Әлемдік өркениетте зор үлесі бар халықтың тарихи-мәдени мұраларын сақтаушы, жинақтаушы, ғылыми танымдылықпен насихаттаушы орталық, облыстық және жергілікті мұражайлар қатарындағы Тарбағатай аудандық тарихи-өлкетану мұражайының да өзіндік даму тұжырымдамасы бар. Бұл үрдіс ұйымдастыру кезеңі деп аталатын игі бастамалардан бергі кемелдену жылдарында жалғасын табуда. Мұражай келушілердің рухани қажеттілігіне сәйкес қызмет жүргізуде. Негізінде мұражай өлкенің табиғаты мен оның ежелден бергі тұрғындарының қоғамдық даму іс-әрекеттерін, тарихи оқиғалардың, тұрмыс-тіршілігін, салт-дәстүрін тарихи - мәдени құндылықтары арқылы қазіргі уақыттағы ғылыми мақсаттарға бағыттауда. Мұражайдың табиғат бөліміндегі көрсетілімдерге өлкені әр кезде зерттеген саяхатшы-ғалымдарының жазбалары, ғылыми басылымдардағы деректер, Қазгипрозем ғылыми-зерттеу институты мен Семей университеті мамандары сондай-ақ елімізге белгілі археологтарының қорытындыланған мәліметтері кеңінен пайдалануда. Ал көне дәуір бөлімінде өлкені алғаш мекендеген тұрғындардың тыныс-тіршілігінен бастап, тарихи кезеңдерді ғылыми жүйелікпен көрермендер танымына сай мағлұматтар беретін көрмелік құрылым қалыптасқан. Тарихи оқиғаларды жәдігерлер мен құжаттар топтамалары арқылы дәйетейтін жергілікті өлкетанушылардан әйгілі шығыстанушыларға дейінгі зерттеушілердің жазбаларынан түсініктемелер, айғақтық бағыттар беріледі. Ежелгі тарихи кезеңдерді баяндауда өлкемізде сақталған б.з.д. І мыңжылдықта мекендеп, ғасырлар қойнауына кеткен ерте көшпенділердің қалдырған мұраларының орны ерекше және жетерлік. Аудан көлемінде көптеген қорымдар мен қорғандар бар. Олардың зерттелгендері арасында Шілікті қорғандарынан табылған мұралар еліміз бен жақын-алыс шетелдерге мәлім рухани құндылықтарға ие екендігі белгілі. Ал, Кіндікті өңіріндегі көне түркі мәдени ескерткіштерінің тарихи маңыздылығы әлі де зерттеушілерін күтіп тұрған асыл мұралар. Мұражай осындай көне мұралардың сырын ашуда түркітанушы ғалмдармен тығыз байланысып, ғылыми тұжырымдамалар жасау тәжірибесін қалыптастырып келеді. Сондай-ақ, бұл мұражайда тағы айтып кететін жәйт ол 1855 жылы әйгілі қазақ ғалымы Ш.Уәлихановтың қазақ даласы картасына Тарбағатай өңірінің сызбасын енгізуі сияқты көптеген маңызды деректер бар. Тағы бір игілікті шара қорындағы асыл мұраларды сақтаумен қатар, жаңғырту жүйесіне ерекше көңіл бөлінеді. Өйткені, рухани құндылықтардың өмірін ұзарту мұражай ісінің басты міндеттері. Өлкедегі 1990 жылы табылған киелі қола шырағдан мұражай қорына бүлінген қалпында алынған болатын. Елімізге белгілі жаңғыртушы-академик Қырым Алтынбековтың басшылығымен жәдігер толық зерттеліп, алғашқы нұсқасындағы толық жаңғырудан өтті. Сөйтіп, б.з.д. І мыңжылдықтағы Шығыс Қазақстанның аса құнды мәдени мұрасы ретінде ұлттық руханият жәдігерлерінің асыл қазынасына қосылды. Бұл мекенде көсемдер, шешендер, әділ билер, жауға қол бастап шыққан батырлар, күйшілер, күміс көмей әншілер, ақындар, көріпкел әулиелігімен аты аңызға айналған емшілер, жауырыны жерге тимеген палуандар өмір сүрген. Ежелден табиғатына бай Барқытбел атанған қарт Тарбағатай ерте замандардың көнекөз куәсі. Бұл өңірде біздің жыл санауымызға дейінгі бірнеше мыңжылдықта ерте көшпенділер мекендеген. Бұған дәлел тау төскейіндегі далалардағы үйінді обалар. Қазақстан тарихи зерттеулерінде Алтын - оба аталып кеткен Шілікті аңғарындағы қорғандардан осы дәуірдің көне мәдениет ескерткіштері табылған. Археологиялық қазба кезінде 500-ден астам алтын бұйымдар шыққан. Бұлардың көпшілігі еліміздің ұлттық мұражайында және әлемдегі ең үлкен мұражайлардың бірі Санкт - Петербургтағы эрмитажда сақталуда. Шыбынды елді-мекені маңындағы обадан табылған барыс мүсіні орнатылған қос шырағдан, Кіндікті өңірінен түркі қағанаты дәуіріндегі тас мүсіндер табылған. Жермен елдің тұтастығын сақтап қалған ұрпаққа ұран, халқына мақтан болған Қаракерей Қабанбай, Би Боранбай, Дәулетбай бабаларымыздың Тарбағатай өңірінің тумасы екендігін, ұлы ерлігіне лайық дарабоз, батыр атануы ұрпақтар үшін зор мақтаныш. Ел қорғаудағы ұлы ерліктер Тарбағатай өңірінде өткені белгілі. Аудан жеріндегі Қалмаққырған, Долаңқара, Кергентас, Баспан, Майлышат, Құбас кезеңі, Шорға, Мауқыбай, Шаманна тағы басқа тарихи жерлер осы оқиғаға байланысты аталған. Осы өңірдегі 1826 жылы орыс патшалығына бодан болмаймыз деп алғаш рет анықтап, ашық қарсы шығып ақыры сол үшін құрбан болған Қожагелді батыр, Сатының ұраны болған Бұтабай, Маңырақ айқасында аты шыққан Байотар, ел бірлігін көксеген Сасан, Шәкі билер, Сатының биі қажы, бүкіл исі қазаққа әйгілі Тана мырза мен Кенжелі шешен, Найман елінен алғаш рет қажыға барған Шал қажы, Құрбан қажы, Әулие емші Ырғызбай, Оразбай дуана, қарадан шығып аға султан болған Қисық, сұлтандар Тарбағатай жерін мекендеген. Өңірдің әкімшілік - территориялық бөлінісі, негізінен қазіргі кезде аудан 17 ауылдық округ, және 65 ауылдық елді мекенге бөлінеді. Ақсуат, Ақжар, Тұғыл, Жетіарал, Қабанбай, Жәнтікей, Қарасу, Сәтпаев, Қүмкөл, Көкжыра, Құйған, Екпін, Жаңаауыл, Маңырақ, Қызылкесік, Ойшілік, Кіндікті ауылдық округі бар [2, б. 78-82б].
Қазіргі таңда Шығыс Қазақстан облысында бізгі белгілі ол емдік минералды суға бай екенін білеміз. Пайданылатын емдік 4 кен орнының қоры бекітілген. Олар: Рахман ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz