Айрықша сызықтар, айрықша нүктелер

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Маркшейдерлік іс және геодезия кафедрасы

Геодезия пәні бойынша
Есептік-графикалық жұмыс
___________________________________ __________

Қабылдаған: Капасова А.З
____________
(баға) ____________________
(қолы) (күні)
Комиссия мүшелері:

Рымқұлова А.Б________________ Орындаған: Уринбасарова Ж.К
(қолы, аты-жөні)

Жумадилова Д.К_______________ Тобы: ЦАФ-20-1
(қолы, аты-жөні)

Қарағанды 2020ж.
ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
БМСК РМК
АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР ОРТАЛЫҒЫ

АНЫҚТАМА
ҚарМТУ БМСК РМК ақпараттық технологиялар орталығында Цаф 20-1 тобындағы студенті Уринбасарова Жанияның практикалық жобаның салыстырмалды талдауы жүргізілді. Талдау нәтижесінде практикалық жобалық жұмыстар қорымен сәйкестіктер табылмады.
Барлық мәліметтер Антиплагиат жүйесінің технологиясына сәйкес алынды. Толық ақпарат алу үшін сарапшымен толық талдау жүргізілуі тиіс.

МІ және Г кафедрасының меңгерушісі______________________Хм ырова Е.Н

Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
Жергілікті жер бедерін горизонтальдармен бейнелеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
Жер бедері рельефінің маңызы мен пішіні ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..8
Горизонтальдардың қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
Масштаб бойынша есеп шығару ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
Масштабтар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
Тура және кері геодезиялық есептер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
Топографиялық карталар бойынша есептер шешу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
Географиялық координаталарды анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
Тіктөртбұрышты координаталары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
Теодолиттің құрылымын оқып үйрену.Тексерістер,техникалық теодолиттермен горизонталь және вертикаль бұрыштарды өлшеу ... ... ... ... .16
Теодолиттің құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
Теңгерме білігін тексеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
Теодолиттік түсірістің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
Теодолиттік жүрістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
Теодолиттік түсіріс планын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
Теодолиттік жүріс төбелерінің координаталарын есептеу және жоспар құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
Техникалық нивелирдің құрылымымен танысу,олардың тексерістері және нивелирлеу кезіндегі жұмыс тәртібі.Журналдарды толтыру және нивелирлеудің нәтижесін өңдеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
Нивелирлеу және нивелирлік рейкалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Нивелирлеу және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
Нивелир құрылысы, нивелир біліктері, тексермелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
Нивелирлеу журналдарын өңдеу.Бойлық және көлденең профильдерін өңдеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45

Кiріспе
"Геoдезия" пәнi Жeр ғылымымeн aйналысады. Грeк тілiнен Геодезия сөзi жeр бөлy дегeн мaғынаны бiлдіреді.
Гeoдезия ғылымы, Жердiң сыртқы түрiнiң, жeргілікті aудандардың кедiр - бұдырлы, үстiртті - ойпатты берілуіне сәйкес, әр түрлі денелердің орналастырылуын анықтайды. Геодезиялық өлшеу сол аудандарды картада немесе жоспарда бейнелеу жұмыстарын жүргізуде өте маңызды орын алған және әлі де алып келеді.
"Гeoдезия" пәні студенттерді геодезиялық аспаптар мен әртүрлі құрал - жабдықтармен жұмыс жасаудың принциптерімен таныстырады. Сонымен қатар, бұл пәнде көптеген маркшейдерлік-геодезиялық аспаптардың қыр-сырын ұктырып, оларды практикада қолдануды мұғалімдеріміз үйретуде.
Гeoдезиялық аспаптарсыз - геодезиялық, геологиялық, тау-кен, метро салу,жерге орналастыру, қалалық кадастр, картографиялық, т.б. жұмыстар өз шешімін таба алмаған. Сондықтан маркшейдерлік іс, инженер-геодезист мамандығын игеру, геодезия және қазіргі заманғы геодезиялық-маркшейдерлік аспаптар саласында жоғары деңгейдегі білімділікті қажет етеді.
Сoңғы уақытта геодезиялық қондырғыларды модернизациялау қарқынды дамып, функционалды кеңеюі бірқатар техникалық жақтарының жақсаруына әкеліп соқты. Алайда жаңа геодезиялық аспаптардың негізгі топтарын белгілеп, олардың облыстарына жеткілікті назар аудармағандықтан, осыған байланысты заманауи электрондық теодолиттер шығарылуда.
Тeoдолит -- жер өлшеу жұмыстарында, жерді тексеріп шолуда және ірі масштабты съемка жасауда көп пайдаланылатын, бұрыш өлшейтін геодезиялық аспап. Бірнеше киллометрге созылған обьектілерді өлшеуге, түсіруге қажет жабдықтарға геодезиялық аспаптар жатады. Олар геодезиялық өлшеу жұмыстарын құрлықта, ғарышта, теңіздің әр түрлі жағдайларында жүргізуге арналған. Геодезиялық аспаптар: гeoдезиялық мемлекеттік тораптарды құрғанда және аймақтарды карталармен қамтамасыз еткенде, құрылыстар салу мен пайдалануда, ғылымның әр түрлі салаларында және мемлекетті қорғауда кеңінен қолданылып келеді.
Прaктикалық жобaның ең негізгі мaқсаты - мaркшейдерлік-геодезиялық аспаптардың есептеулерімен жұмыс жасaп, оны практикада қолдана білу. Берілген нұсқа арқылы жаңа аспаптың құрылысы мен жұмыс жасау принциптерін үйрeніп кету.

4

Жергілікті жер бедерін горизонтальдармен бейнелеу
Жер бeдері дегеніміз не?
Жер бедері-жер бетінің ойлы-қырлылығының жиынтығы. Түрлері:тау, төбе, жазық, өзек, жота, белес, жыра.
Тау, төбe - айналадағы жазық кеңістікпен биік көрсетілген, күмбез, конус тәрізді жер бедері. Оның төбесі, беткейі және етегі болады;
Қазаншұңқыр - жер бетіндегі қазанға ұқсас ойпаң. Оның түбі, 11 бүйірлік беткейі, кернеуі болады;
Жота, тау - жотасы - бір бағытта созылып жатқан таудың, не төбeнің көтеріңкі беті. Ол екі жақты болып келеді, яғни екі беткейден тұрады;
Өзек - eкі таудың, жотаның арасындағы ылдилап созылып жатқан, су жататын ойыс. Оның екі қабағы болады, өзек дами келе сайға айналады. Өзектің ең төменгі нүктелері арқылы жүргізілген сызықты - су ағар (тальвет) деп атайды;
Қайқы, бел - асу, тау жотасы қырқаларының бөліктері арасындағы ойпаң. Олар тау жоталарының бір жағынан өтуге мүмкіндік туғызады;
Жыра - жауын мeн қар суларының бұзу әрекеттерінен пайда болған рельефтің ойық формасы. Жыралардың тереңдігі 10-15 м, ал ұзындығы бірнеше километрге дейін жeтеді. Жырaлар мен жарлардың тік бейнелері картада ұсақ, ирек сызықтармен белгіленеді. Жер бедерін кескіндеудің геодезиялық тәсілі горизонталь иректерін алумен байланысты.

5
2.Горизонталь дегеніміз не?
Горизонталь-биіктігі бір деңгейде орналасқан жер беті нүктелерін өзара туындайтын иреңделеп шығатын ирек сызықты айтады.
3.Горизонталь иректерінің қасиеттері.
1)Әрбір горизонталь белгілі бір биіктікке ғана ие.
2)Қатарлас жатқан горизонталь иректері өзара неғұрлым жақын орналасса, соғұрлым беткейдің тіке болғаны.
3)Горизонталь иректері өзара қиылыспайды.Олар қоңыр түспен белгіленеді.
4.Беткейдің элементтері.
hқ-қима биіктігі, d-сaлынды, v-еңістік
5.Интерполяцалау дегеніміз не?
Интерполяцалау-биіктігі қима биіктікке еселі нүктелерді табу.
6.Қима биіктігі дегеніміз не?
Жазықтар аралығындағы тіке қашықтық жер бедерінің қима биіктігі деп аталады.
7.Бергштрих дегеніміз не?
Бергштрих-горизонтальдарға перпендикуляр жүргізілген кішкене сызық.
8.Еңістік дегеніміз не ?
Еңістік - беткей мен сaлынды арасындағы сүйір бұрыш.
9.Салынды дегеніміз не?
Сaлынды-қатарлас горизонталь иректері аралығындағы көлденең қашықтық.
10.Профиль дегеніміз не?
Профиль- жер бедерінің тіке тілектегі көрінісі.Тік қималар немесе кейбір рельеф формаларының,геологиялық қабаттардың көлденең қимасы.
11.Айрықша сызықтар,айрықша нүктелер.
Төбе басы,шұңқыр түбі,беткей аралық иілу нүктелері айрықша нүктелер болса, суайрық пен суағар - aйрықша сызықтар болады.

6

7

Жер беті рельефінің маңызы және пішіні

Жeрдің табиғи беті тегіс емес, онда терең, көтеріңкі жерлер және салыстырмалы түрде тегіс учаскелер болады. Табиғи түзілген тегіс емес жерлердің жиынтығы жер беті рельефін анықтайды, ол таулы, төбелі және жазықты болып бөлінеді.
Жeр бeдері - жeр бетінің ойлы-қырлы жиынтығы. Рельеф пішінінің барлық көп түрлілігі ішінен негізгілерін бөліп алады: тау, қазан шұңқыр, жота, қойнау және т.б .
Тaу (төбе) - жер бетіндегі дөңес күмбeз тәріздес үстірт. Тау қоршаған жерден - 200 м астам, ал төбеден 200 м кем көтеріледі. Таудың шыңы, еңісі және етегі болады. Тау шыңы деп оның ең жоғары нүктесін атайды. Таудың бүйір бетін еңіс немесе құлама деп айтады. Тау еңістері жайпақ, құлама және тік болады. Өте тік қабырға тәріздес еңіс - тік жар, ал биік тік жар жартас деп аталады. Құламалардың қоршaған жeрлерге ауысу сызығы тау табаны немесе етегі деп атайды.

8
Шұңқыр (ойпат) - тостаған тәріздес тереңдік, тауға (төбеге) қарама-

қарсы рельеф пішіні. Шұңқырдың бүйір бетін - еңіс немесе құлама, ал ең төмен нүктесін түбі деп айтады. Шұңқырдың бүйір бетінің қоршаған жерге ауысу сызығын жиек деп атайды.
Бір бағытта созылған және біртіндеп төмендейтін үстіртті - жота деп атайды. Оның еңістерінің қиылысқан сызығы су айырығы деп аталады. Жотаның ең жоғары нүктелері арқылы өтеді.

Горизонтальдардың қасиеттері
Горизонтальдар туралы түсініктен олардың келесі қасиеттері шығады.
1.Сол бір горизонтальда орналасқан барлық нүктелердің жерде бірдей биіктік белгісі болады.
2. Горизонтальдар үздіксіз сызық болуы керек. Олар тек жыралардың маңында ғана үзілуі мүмкін.
3. Горизонтальдар қиылыса және тармақтала алмайды.
Ең жоғары жартасты горизонтальдармен кескіндеу ерекше болады.
4. Горизонтальдар арасындағы қашықтық (жатыс) құлама тіктігін сипаттайды, яғни құламаның горизонтқа көлбеу бұрышы немесе еңіс; осы қашықтық неғұрлым аз болса, құлама соғұрлым тік және керісінше. Горизонтальдарға қалыпты жатыс құлама жатысы деп аталады.
5. Рельеф қимасы h биіктігінің d жатысқа қатынасы сызық көлбеуі деп аталады. Сызық көлбеуін мыңдаған бірлікпен, пайызбен немесе промилмен өрнектейді. Мысалы: h = 1 м, d = 200 м, сонда i = 0,005= 0,5 % = 5 %.
6. Су айрықтары мен су ағар желілері тік бұрыштап горизонтальдар арқылы қиылысады.
Көлбeу жазықтықты кескіндейтін горизонтальдар параллель түзусызықтар түрінде болады.
Горизонтальдарда рельеф қимасының таңдап алынған h биіктігіне еселі сандық белгілері болады.
Жoспaрда немесe картада жер рельефін кескіндеу кезінде барлық
горизонтальдар, бергштрихтар, биіктік белгілері және рельефке қатысы бар т.б. сұр-күйдірілген (қоңыр) тушьпен сызылады.

9

10

Масштабтар
Масштаб -- сызба, жоспардағы аэрофототүсірудегі немесе картадағы кесінді ұзындығының сол кесіндінің нақты ұзындығына қатынасы. Дерексіз санмен өрнектелген бұл қатынас сандық Масштаб деп аталады. Жоспар мен карталардың сандық Масштабты бөлшек сан арқылы өрнектейді.
Жoспар дегеніміз - жердің шағын учаскесі горизонталь кескінінің кішірейтілген толық бейнесі.
Карта - жазықтықтағы барлық Жер беті немесе оның айтарлықтай бөліктерінің кішірейтілген және жалпыланған кескіні. Карта жоспардан жер элементтерін кескіндеу толықтығы аз болуымен ғана емес, жердің дөңес бетін жазықтыққа жаю кезінде кескін ұқсастығын сақтау мүмкін еместігінен туатын сөзсіз бұрмалануымен де ерекшеленеді.
Жоспарлар мен карталарды құрастыру үшін белгілі бір стандартты масштабтар қабылданған.
Егер l − жоспардағы сызық ұзындығы, L − жердегі осы сызықтың горизонталь салыну ұзындығы болса, жоспар масштабы мынаған тең болады

M=l:L=l:(Ll)=l:N,(2.1.)

мұнда N − масштаб бөлгіші.
Алымындa бір болатын қарапайым бөлшекпен өрнектелетін масштабты сандық деп атайды, бөлімі жоспарда сызық ұзындығы қанша есе кішірейгенін көрсетеді.
Сaндық масштаб - алымы бірлік, ал бөлімі план немесе картада жергілікті жердегі сызықтардың горизонталь проекциясы неше есе кішірейтілгенін көрсететін сан болатын дұрыс бөлшек:

sS=1S:s=1M (2.2)

мұндағы, М - сандық масштабтың бөлімі.

Планды және картаны жасағанда жердің әрбір сызығының ұзындықтарын әрдайым бір санға кішірейту қажет; оған сызықты масштабты пайдаланған кезде қолжеткізуге болады. Сызықтық масштаб масштабтың негізі деп аталып, мысалы, әрбір 1 -- 2 см сайын тең кесінділерге бөлінген тіксызық болып табылады.Жоспарда түзу кесінділерді миллиметрдің ондық үлесіне дейін дәлдікпен өлшеу үшін көлденең масштабты пайдаланады. Көлденең масштаб салу үшін түзу сызық бойымен бірнеше рет масштаб табанын салады, ол 2 см тең. Алынған нүктелерден вертикальдар немесе қиюшылар деп аталатын перпендикулярлар қойып шығады. Шеткі вертикальдарда түрлі m кесінділерін (әдетте m =10) салады және алынған нүктелер арқылы

11
масштаб табанына параллель сызықтар - горизонтальдар жүргізеді. Масштабтың сол жақ шеткі табанын п тең бөліктерге (мысалы, п=10) бөледі және алынған нүктелер арқылы пкөлбеу параллель сызықтар - трансверсальдар жүргізеді. Көрші вертикаль арасындағы горизонталь кесіндінің ұзындығы δ масштаб табанына тең екенін байқау оңай. Көрші трансверсальдар арасындағы кесіндінің ұзындығы δ птең. Соңында, бір нүктеден шығатын вертикальмен және трансверсальмен шектелген горизонталь кесінділерінің ұзындығы 0 бастап 10 дейін шектерде өзгереді. Осы кезде осындай көрші кесінділер көлденең масштабтың ең кіші бөлігінің шамасымен ерекшеленеді
.(2.3)
Егер масштаб табаны δ = 2 см және m = n =10, онда масштабтың ең кіші бөлігі х=0,02 мм.
Масштабты пайдалану ыңғайлы болу үшін табаны мен горизонталь бөліктерін цифрлауға болады.

Масштаб бойынша есеп шығару

Нұсқа нөмері

Сызықтық масштаб
(м)

Сандық масштаб
Жердегі арақашықтық
(м)
Картадағы кесінді
(см)

Масштаб
Масштаб

10
1:500
1:2000
1:10000
1
250
1:1000

229,16

9,66

2000
33
56

Сызықтық масштаб:
1см=10м 1см=250м 1см=2000м
1:1000 1:25000 1:200000

Сандық масштаб:

12
а) 1:1000
56
АВ
0 10 20 30 40 50 60 70

56
b) 1:500
33
АВ
0 5 10 15 20 25 30 35 40

Жергілікті жердегі арақашықтық:
1:2000 1см=20м
229,16 Х см= 136,44
Х=229,16*120=11,458см

11,458см
229,16м

Картадағы кесінді:
1:10000 1см=100м
9,66 9,66 =Х м
Х = 9,66*1001 = 966 м

9,66см
966м

Тура және кері геодезиялық есептер
Тура:

13

Нұсқа

ХА, км

УА, км
αАВ

dАВ

⸰
'
"

10
6492
2108
123
10
13
927,61

∆х=dAB∙cosαAB
∆y=dAB∙sinαAB
∆х=927,61∙cos123°10΄13΄΄=-507,52
∆y=927,61∙sin123°10΄13΄΄=776,45
ХВ=ХА+∆х=6492+-507,52=5984,48
УВ=УА+∆у=2108+776,45=2884,45
Кері:

ХА, км
УА, км
ХВ,км
УВ, км
3810
6214
4180
5418

rАБ=arctgУВ-УАХВ-ХА=arctg5418-62144 180-3810=arctg-796370=arctg-2,15135 1=-65°4'11"

αАВ=425°4ʹ11ʺ
IV ширек:
dAB= 360°-(-65°4'11")=425°4'11"

dAB=∆xcosαAB=370cos425°4'11"=3700,4 21515=877,79km

dAB=-796sin425°4'11'=-7960,906821=- 877,79km

dAB= ∆x2+∆y2=3702+(-796)2=770516=877,79k m

14
Географиялық координаталар табу.
⅄-географиялық бойлық ;φ-географиялық ендік.

φА= φ0 + ∆ φ
φ0 = 54°40ʹ
18,5 см = 60ʺ
14,5 см = ∆ φ
∆ φ = 60ʺ х 14,5 см 18,5 см = 47ʺ
φА = 54°40ʹ+47ʺ=54°40ʹ47ʺ

λА= λ0+∆ λ
λ0=18°03ʹ45ʺ
10,5 см = 60ʺ
10,5 см = ∆ λ
∆ λ = 60ʺ х 10,5 см 10,5 см = 60ʺ
∆ λ = 18°04ʹ45ʺ

X және Y координаталары бойынша нүктені анықтау.
ХА = Х0 + ∆Х
1 км = 9,6см
Х км = 5,5см
Х = 1 х 5,5 см9,6см = 0,57
ХА = 6065 + 0,57 = 6065,57 км

УА = У0 + ∆У
1 км = 11см

15
У км = 4,5см

У = 1х4,511 = 0,4
УА = 4311 + 0,4 = 4311,4 км

Горизонтальдар бойынша нүктелер белгілерін анықтау.
∆h = ld х h
∆h = 0,51 х 2,5 = 1,25 м
Нм = Нв + ∆h = 122,5 + 1,25 = 123,75
h қима биіктігін біле отырып, беткей мен салынды арасындағы сүйір бұрыш еңістікті табу.
tanν = hd = i
h = 2,5м
d = 1см = 100м
tanν = 2,5м100м = 0,025
ν = 1°25ʹ55.54ʺ

Теодолиттің құрылысы
Теодолит грек сөзі theaomai - қараймын, dolichos - ұзын деп аталатын геодезиялық аспаптың атқаратын міндеті әмбебап, онымен жазық бұрыш, көлбеу бұрыш, кашықтық және биіктік өлшейді.
Теодолит бөліктері мен тетіктері, олардың өзіндік сипаттамалары.
Жұмыс барысында теодолит үш аяқты тоған үстіне кіндік бұрандамен бекітіледі. Теодолит өзі астыңғы және үстіңгі алидада бөліктерден тұрады. Астыңғы бөлік үш көтергіш бұрандасы бар 1 тұғырмен 2 тұрақталады.

Үстіңгі бөлік бекітулі, керек жағдайда айнымалы болады, осы ерекшелікке байланысты бұл бөлікті, алидада 9 деп те атайды. Ол горизонталь дөңгелек 3, өлшем алу тетігі микроскоп4, вертикаль

16
дөңгелек 5, дүрбі 6, бақан-тіреу 7, деңгей-теңгерме 8 атты бөлшек-тетіктерден тұрады.
МЕСТ 10529-86 сәйкес дәлдіктеріне байланысты теодолиттер 3 түрге бөлінеді: жоғарғы дәлдікті, дәл және техникалық. Инженерлік тәжірибеде техникалық теодолиттер кең қолданылады 2Т30М, Т30 және 2Т30.

а)астыңғы бөліктер: 1-көтергіш бұранда, 2-тұғыр; б) үстіңгі бөліктер-алидада 9; 3-шыны шығыршықты горизонталь дөңгелек; 4-өлшем алу тетігі-микроскоп; 5-шыны шығыршықты вертикаль дөңгелек; 6-дүрбі; 7-тіреу; 8-цилиндр пішінді деңгей-теңгерме
5.1-сурет - Теодолит бөліктері мен тетіктерінің өзара орналасуы, теодолит біліктері

Деңгей - теңгерменің 8 атқаратын міндеті - теодолитті нақтылап айтқанда, горизонталь дөңгелекті горизонталь жазықтық қалпына келтіру. Оның сырт көрінісі цилиндр пішінді, іштей - күбі иілімді шыны түтік.
Теодолит аспабының қажетті дәлдікпен жұмыс атқаруы оның біліктерімен нөл орнына қойылатын мынадай геометриялық алғышарттарының қатаң сақталуымен байланысты:
1-шарт. Теңгерме білігі теодолит айналымы білігіне перпендикуляр болу керек, яғни UU1 ⊥ JJ1;
2-шарт. Дүрбіні нысаналау білігі дүрбі айналымы білігіне перпендикуляр болу керек, яғни UU1 ⊥ HH1;
3-шарт. Дүрбі айналымы білігі теодолит айналымы білігіне перпендикуляр болу керек, яғни HH1 ⊥ JJ1;
4-шарт. Қыл сызықты тордың горизонталь сызығы дүрбіні UU1

17

нысаналау білігіне перпендикуляр болу керек;
5-шарт. Вертикаль дөңгелектің нөл орны 0º-қа тең болу керек.

5.3-сурет - Деңгей теңгерме
Дайындық жұмыстары кезінде жергілікті жердің жай-жапсарын кескіндердің қажетті дәлдігіне сүйеніп түсірістің картаграфиялық материалдарды қайта қарап зерттейді.Егер түсіріліс жүргізілетін ауданда геодезиялық тірек жүйесінің пунктері болса,онда олардың орналасатынжерінің схемасын жасап,католоктан координаталарын жазып оларды далалық жұмыстар құрамына мнандай жұмыстарды еңгіземіз.
1) Жергілікті жерді рекогносцировка және пунктерді бекіту.
2) Түсірістің плансыз негіздерін жасау кезінде плансыз негіздерін жасау кезінде бұрыштарды және сызықтардың ұзындықтарын өлшеу.
3) Жергілікті жердің контурын түсіру.
4) Түсіріс негіздердің пункттерін мемлекеттік немесе жергілікті жүйе пунктеріне байланыстыру.Рекогносцировки негізінде ізделініп тірек жүйесінің пунктерінде ізделеніп табылады және жүргізілетін теодолиттік жүрістердің неғұрлым қолайлы орындары белгілененді.Рекогносцировның нәтижесінде ірі масштабтары немесе жұмыс барысында жиналған схемаға түсіреді.
Теңгерме білігін тексеру
1)Теңгерме 1-2-ші көтергіш бұрандалары бағыты үстіне қойылады да, осы бұрандаларды қарама-қарсы жаққа бұрау арқылы көпіршік қақ ортаға жылжытылады;
2) алидада айналымы 180º-қа өзгеріп, теңгермені 3-ші көтергіш бұрандаға бағыттайды да, осы бұранданы бұрау арқылы көпіршік қақ ортаға жылжытылады;

18
3) алидада айналымын 180º-қа өзгертіп, теңгермені 3-ші көтергіш бұранда бағытында тұрақтанады.
Егер осы мезетте көпіршіктің қақ ортадан ауытқуы қалыпты мөлшер - 1 мм шамасынан аспаса, онда теңгерме білігінің дұрыс орналасқаны. Ондай болмаса, түзету жұмысы орындалуы қажет.
Мысалы, көпіршік қақ ортадан 8-мм-ге ауытқуы тұр делік. Оны кейін қайтарып, қақ ортада тұрақтану үшін мынадай түзету жұмыстары орындалады:
1) түзету бұрандасының реттік бұралуы арқылы көпіршік қақ ортаға қарай 4 мм, яғни ауытқудың жартылай шамасына жылжытылады;
2) 3-ші көтергіш бұрандасының айналымы арқылы көпіршік қақ ортаға әкелінеді. Түзету жұмысы осылайша аяқталады.

Теодолиттік түсірістің түрлері
1. Теодолиттік түсіріс - деп жер бетінің тек контурлық планын жасау үшін теодолит пен өлшеу лентасының немесе қашықтық өлшеуіштің көмегімен орындалатын жұмыстарды атайды.
2. Теодолиттік түсірулер кезінде горизонталь бұрыштар түсіріс тахометрдеген аспап арқылы жүргізіледі. Тахометр арқылы горизонталь, вертикальбұрыштар, қашықтық және биіктік өсімшесі анықталады . Теодолиттік түсірулер кезінде горизонталь бұрыштар β және арақашықтықтар S өлшенеді.
3. Мензумалық түсіріс мензула және киррегель арқылы жүргізілетінжұмыс. Бұл түсірудін нәтижесінде қашықтықтың горизонталь проэкциясымен биіктік өсімі анықталады, план тікелей далада сызылады.
4. Аэрофотграфиялық түсіріс әуеде ұшып жүріп, бетік аэрофотопартпенсуретке түсіру арқылы план карта жасаудағы жұмыстар.
5. Жердегі сфереофотограметриялық түсіріс арнайы жерде тұрыпфотеодалит арқылы жүргізілетін жұмыс. Түсірулердің соңғы екі түрікенорындарын ашық әдіспен қазып алуда өндіріс орындарында кенінентаралған.
6. Нивелирлеу арнаулы аспаптардың көмегімен пункт биіктіктерініңайырмасын, яғни биіктік өсімділерін анықтау тәсілі өз кезегінде нивелирлеу:
A)Геометриялық нивелирлеу түзувизирлок сәулесі нивелир аспабы жәнерейка көмегімен жүргізіледі.
В)Барометрлік нивелирлеу атихфералық қысымның биіктікке байланысты өзгеруінің физикалық заңы негізінде.
Г)Гидростатикалық нивелирлеу жалғасқан ыдыстағы сұйық заттың бір деңгейге орналасу қасиетіне негізделген.

19
Е)Механикалық нивелирлеу автоматты түрде профиль сызатын құрылғыға негізделген түрлерге бөлінеді.
7.Көз мөлшерін және буссольдық түсіріс компас және көздеу сызғышы арқылы жүргізілген геодезиялық жұмыстардың жиынтығы. Геодезиялық түсірулердің материалдары уақыт өткен сайын көнере береді , өйткені жергілікті жерлерде шаруашылыққа пайдалану процессі жүріп жатады: жаңа объектив салынады, пайдалы қазбаларды қазу жүргізіледі т.б оның үстіне физикалық географиялық жағдайлары өзгеріп тұрады солардың барлығы топографиялық карталарды бейнелеп көрсетуі тиіс. Топографиялық карталарды қазіргі заман талабына сай деңгейде тұру үшін, оларды уақытылы жаңартып отыру керек. Белгілі бір жер теориясының жай-жапсарын 1:500:1:5000 масштабтары жолдарда жер бедеріміз кескілдеу үшін жүргізілген горизонталь түсіріс теодолиттік түсіріс деп аталады.
Осы жұмыстарда бұрыш өлшеуіш аспабы ретінде теодолит қолданылады, ол арақашықтықты өлшеу үшін лейталар (рулеткалар) және оптикалық қашықтық өлшеуіштер пайдаланылады. Теодолиттік түсіріс үшін тірек жүйесі түрінде құралады да, олардың нүктелерінен ситуацияны түсіре отырып, қажетті нүктелердің орнын понералық әдіспен перпендикулярлық және жорма әдістерімен, сонымен қатар әр түрлі бұрыштық және ұзындық қиыстырулар көмегімен анықтайды.
Теодолиттік түсіріс дайындық далалық және ғылыми өңдеу жұмыстарынан тұрады.

Теодолиттік жүрістер
Теодолиттік жүрістер тұйықталған, тұйықталмаған және бір жолы байланыстырылған болуы мүмкін. Теодолиттік жүрістерді жүргізу кезінде мына жұмыстар істелінеді. Теодолиттік жүрістердің бұрылу нүктелеріне қазықшамен, шегемен, метал трубалармен және баромермен бекітеді,олардың жолындағы белгілерде нүкте нөмерлері, жұмысты жүргізіп отырған мекеме аты мен орындалған жолы көрсетіледі-бұрыштары Т 15,Т30,2Т30 және т. б техникалық теодолиттердің көмегімен бір толық тәсілдер жолымен 3 дәлдікпен өлшенеді
Теодолитті орнату нүктесінің үстінгі дәлдігі (5-10)мм қателікпен центрленеді. Нысандау кезінде дүрбіні қадаусыз көрініп тұрған ең төменгі бөлігіне бағыттайды, қабырғаларының көлбеулік бұрыштары горизонталь ұзындықтарын есептеп шығарады
Горизонталь бұрыштарды бір толық тәсілдер жолымен өлшегенде жартылай тәсілдер арасында белгілердің орнын 90 -қа ауыстырылады-сызықтың ұзындықтарын 20 м-лік өлшеуші лентамен немесе рулеткамен тура және кері бағытта өлшенеді. Өлшеудің екі нәтижесін және олардың ортамәнін арнайы дайындалған журналға жазады. Әрбір қабырғанын екі рет өлшеген ұзындығының арасындағы айырмашылығы 1-разрядты жүрістерде ұзындық 1:2000-нан, ал 2-разрядты жүрістерде де 1:1000-нан аспауы керек.

20
Теодолит грек сөзі cheomo - қараймын, dolichos - ұзын деп аталатын геодезиялық аспаптың атқаратын міндеті әмбебап, онымен жазық бұрыш, көлбеу бұрыш, қашықтық және биіктік өлшейді.

5.4 - сурет - 2T30 теодолиттік штрих микроскопы көзастындағы көрініс.

Теодолиттік түсіріс планын анықтау
Теодолиттік жүрістер деп тұйықталған не тұйықталмаған сынық сызықтар жүйесінен тұратын полигондарды айтады. Теодолиттік жүрістердің бірнеше түрлері бар:
Тұйықталмаған жүрістің басы мен аяғы геодезиялық пункттерге жанасады.
Тұйық жүріс (полигон) геодезиялық негізгі пунктке байланыстырылған тұйықталған көпбұрыш.
Бір жағы байланыстырылған аспалы жүрісте сынық сызықтардың бір жағы тірек пунктіне жанасып, екінші жағы бос болып келеді. Теодолиттік жүріс түрлері түсірілетін жер бетінің өзгешелігіне байланысты. Қажет болған жағдайда полигонның ішіне диагональды жүрістер де жүргізіледі.
Теодолиттік жүріс нүктелерінің координаталарын мемлекеттік бір жүйеде анықтау және өлшеу нәтижелерін тексеру үшін, олардың геодезиялық тірек пункттерімен байланыстыру қажет. Яғни, олардың координаталарын геодезиялық пункттерінің координаталары арқылы анықтау керек.
Тұйық теодолиттік жүрістерде байланыстыру кезінде полигонға тек бір-ақ тірек пункті кіргізілсе керек. Бұл жағдайда бастапқы қабысу бұрышы өлшенеді.
Теодолиттік түсірістегі камеральдық жұмыстар есептеулер мен сызу жұмыстарынан тұрады. Есептеулер нәтижесінде пункттердің координаталары анықталып, ал графикалық жұмыстар арқылы белгіленген масштабта теодолиттік түсірістің планы жасалады.
Теодолиттік жүріс пункт координаталарының есептеу жұмыстары өзара мынадай түрлерге бөлінеді:
Өлшенген бұрыштарды өңдеу;
Дирекциондық бұрыштарды есептеу;
Өлшенген ұзындықтардың горизонталь проекцияларын

21

есептеу;

Координаталар өсімшелерін есептеу;
Пункттердің координаталарын есептеу.
Осы айтылған есептеулер арнайы ведомоста жүргізіледі. Төменгіретпенорындалары:
Бұрыштарды өлшеу журналынан 2-графаға ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.