Кенесары Қасым ұлы бастаған Орта жүз қазақтарының көтерлісінің барысын талдау
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстандағы
саяси-экономикалық ахуал ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.1 Орта жүздегі хандық биліктің жойылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.2 Орта жүздегі патшалық реформаларға қарсылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2 Кенесары Қасымұлы бастаған көтеріліс ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 5
2.1 Көтерілістің бастапқы кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2 Көтерілісітің екінші кезеңі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
2.3 Көтерілістің шарықтау шегі, жеңіліс табу себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Адамдарда болашағы үшін өткенін танып-білу ұмтылысы ерекше қалыптасқан. Оларды өз елінің, өз халқының тағдыры және өзінің болашағы әрқашанда толғандырады. Әсіресе мұндай қызығушылық мемлекет пен халықтың, жекелеген адамдардың болмысына тікелей әсер ететін ірі тарихи оқиғалар тұсында: әлеуметтік өзгерістер, революциялар, төңкерістер немесе түбегейлі өзгерістер сияқты құбылыстар кезінде арта түседі. Өзінің сан ғасырлық қайғы - қасіретке толы тарихында қазақ халқы тағдырдың талай тәлкегіне түсіп, көптеген оқиғаларды басынан кешірді. Сол тар жол тайғақ кешулерден арып - шаршасада, қажып - қансырасада әрқашан қадір - қасиетін жоғалтпай, ар намысын, абыройын төкпей шығып отырды. Соның бәрінде оған жігер қосқан, рухын көтеріп, арманын асқақтатақан халықтың еркіндікті, тәуелсіздікті аңсауы, соған деген ұмтылысы, құштарлығы еді. Осы өшпес рухани қасиет әкеден балаға мирас болып әрдайым алға жетеледі.
Бірақ кешегі тоталитаризм заманында еркіндікті, азаттықты аңсаған, сол үшін жан аямай күрескен ата - бабаларымыздың тарихын оқып білуге, ардақ тұьуға мұрша бермеді. Халқымыздың тарихы Ресей тарихнамасының ықпалында, комунистік - отаршыл идеологияның темір құрсауында аяусыз бұрмаланып жазылды. Еліміздегі ұлт - азаттық қозғалысты шаруалар көтерілісіне, феодалдық - монархиялық қозғалысқа, жұмысшылар көтерілісіне бөліп, оларды біріне - бірін қарсы қойып, оның тұиас толық бейнесін көрсетпеді. Шын мәнінде, Саржанның, Жоламан Тіленшіұлының, Исатай мен Махамбеттің, Кенесарының және басқаларының басқаруымен болған көтерілістер бір жерде басылса, екінші жерде бұрқ етіп тұтанып, бүкіл қазақ елін тұтасымен қамтып, біріне - бірі жалғасып, ұласып жатқан өзінің негізгі мақсат - мүддесі, логикасымен заңдылығы бар үлкен тасқын, тарихи құбылыс болды.
ХІХ ғасырдың бірінші ширегі Ресей империясының Европаның жандармы ретінде ұлт - азаттық қозғалыстарды аяусыз жаншып, саяси қысым жасаумен, күш қолданудың нәтижесінде ірі отарлық мемлекетке айналған кезі. Кіші және Орта жүздердің басты аймақтарын отарлап алғаннан кейін патша үкіметі Ұлы жүзді басып алуды, Оңтүстік Қазақстан аймағы арқылы әлі де дербестіктерін сақтаған.
Орта Азия шығуға,сөйтіп осы стратегиялық аймақта үстемдігін орнатуды ойластырды.Осы мақсатқа жетуге кедергі Орта жүздің басты өңірінің әлі де болса тәуелсіздіктерін сақтағаны еді.Шын мәнінде ХҮІІІ ғасырдың соңғы ширегі ХІХ ғасырдың басында Ресейдің саяси билігі тек қана Жайық, Есіл, Ертіс өзендері бойында салынған отарлаудың тірегі - бекіністердің төңірегіне 100-150 шақырым қашықтықта ғана жүретін. Елдің түкпірінде көшіп-қонған ауылдар ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-дәстүрін сақтап, ру-руға жіктелген иеліктерін көшпенді мал шаруашылық мүддесіне пайдаланды. Американ тарихшысы Марк Раевтың Қазақ даласы сол кезеңде Ресейдің мемлекеттік шекарасы болмаған деп қорытындылауында жөн бар [1].
Ресей мемлекетінің кең байтақ қазақ жеріне көз тігуінің тағы да бір себебі осы елдің экономикалық мүддесінің шет аймақты отарлаумен байланыстылығы. Өсіп келе жатқан Ресейдің өнеркәсіп тауарларын сіңдіретін жаңа да, арзан да, кең де рынок қажет болды.
ХІХ ғасырдың бірінші ширегінде отарлаудың тірегіне айнала бастаған бекіністер, олардың төңірегіне Сібірден, Алтайдан, алыстағы Орал өңіріне келген орыс - казак шаруалары қазақ ақсүйектерінің қарсылығына пысқырып та қарамады, олар бірітіндеп рулардың қауымдық меншігі - жайылымдық жердің табиғи түрде пайдалануына қысым жасады. Ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүр бойынша көшпенді ауылдар арасындағы жерге байланысты дау-ру ақсақалдарының көпшілігінде билердің араласуымен шешілетін уақыт өте жер тарылып,орыс шаруалары жапа-таршағай қоныстана бастайды.
Патша үкіметінің қазақ жерінің стратегиялық қолайлы өңірде орналасуына мән беруі болашақта Орта Азия хандықтарын жаулап алуда оны бір саяси, әскери тірегіне айналдыруды ойластыруы, сауда керуендерінің дәнекерлік торабы ретінде пайдалануға тырысуы, 1822, 1824 жылдардағы Сібір және Орынбор қазақтарының уставтарына арқа сүйеп, отарлауды тездетуге бағытталуы, өлкенің шұрайлы өңірлеріне орыс казак шаруаларын қоныстандыру, Қоқан, Хиуа, Бұхара иеліктерімен шектесіп жатқан Оңтүстік Қазақстанды, Қырғыз жерін жаулап алу мақсаттарын іске асыру жолындағы Ресей империясының саясатына қарсылық алғашында Саржан Қасымұлының, бірте - бірте Исатай - Махамбет көтерілісіне, кейіннен хан Кенесарының туының астында он жылға созылған, үш жүзді де толық қамтыған қазақ елінің Абылайхан заманындағы иелігінің тұтастығымен, ел тәуелсіздігін қалпына келтіруді мақсат етіп қойған азаттық күреске де түбегейлі себептер болғандығы айғақ.
Патшаның Қазақстанды кеулеп отарлап келе жатқандығын терең сезінген ұлы тұлғалар, батырлар қарсылық білдіріп, сол арқылы үрдісті тоқтатуға тырысты.
ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы ұлт - азаттық көтерілістің батырлары елі, жері үшін отаршылдарға қарсы шығып, қол бастап, тәуелсіздігін сақтап қалуға ұмтылды. Ашынған халқын көрген ұлдары елдегі әл - ахуалдың шиеленісіп бара жатқандығын көріп, мәселенні шешуді көздеген еді. Олардың азаттық күресі кезең - кезеңмен толқып, бір - бірін жалғастырды. Азаттық көтерілістердегі батырлардың тұлғасы, олардың ойы мен арманы, отанға сүйіспеншілігі күрделі мәселе. Дегенмен халқының тәуелсіздігін аңсаған батырлар әрқашанда ел жадында сақталған.
Тарихнамасы және дерек көздері. Бұл мәселеге қатысты зерттеулерді шартты түрде үш топқа бөліп қарастыруға болады. Бірінші топқа революцияға дейінгі авторларды, екінші топқа кеңестік дәуірдегі зерттеулерді, үшінші топқа қазіргі кездегі тарихшыларды еңбектерін жатқызуға болады.
ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы ұлт - азаттық көтеріліс тақырыбымен көптеген ғалымдар айналысты.
Көтерлісі туралы мәліметтерді тек ұлт-азаттық көтерілістеріне арналған зерттеулерден немесе Қазақстан тарихына арналған еңбектерден таба аламыз.
Айталық, Е.Бекмаханов, О.Жанайдаров, В.А.Терещук, Ж.Қасымбаев, Е.Т. Смирнов, М.Ж. Абдиров, М.Қозыбаев, Д.А.Жамбылов, Ә.Сарай, Э.Валиханов, А.Ф. Вяткин және тағы басқаларының еңбектерінде мәселе жан - жақты қарастырылады. Әсіресе, Е.Бекмахановтың Қазақстан ХІХ ғасырдың 20 -40 жылдарында, Собрание сочинений в 7 томах, Кенесары Қасымов бастаған Қазақ халқының ұлт - азаттық күресі секілді бірқатар еңбектерінде Д.А Жамбыловтың Қазақстандағы ұлт - азаттық қозғалыс, Ә.Сарайдың Екі тарлан атты еңбектерінде қазақ халқының батырлары бастаған ұлт - азаттық көтерілісі жайында барынша мәлімденеді [2].
Бірінші кезекте, әрине, Кенесары көтерлесін арналған Е.Бекмахановтың Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында еңбегін айтып өтуіміз керек. Еңбекте, отаршылдық саясаттың халықтың қаншалықты наразылығын туғызғандығы және Саржан көтерлісі барысында халық өкілдерінің имперлік әкімшіліктен өз құқықтарын талап етілгені мұрағаттық деректердің негізінде көрсетілген.
Е.Бекмаханов аталған тақырыпта жазған шыншыл еңбегі үшін қудаланғаны анық. Мұрағат деректері және әр түрлі сипаттағы құжаттар негізінде жазылған бұл еңбек ғылыми қауымды бір сілкіндіріп тастағаны мәлім. Алайда, еңбек баспадан шығып үлгермей жатып-ақ ғалымдардың бір бөлігі осы еңбекті табалап, ата жауын көргендей өршелене қарсы шықты. Сөйтіп Е.Бекмахановты 25 жылға бас бостандығынан айырды. Қалыптасқан ауыр саяси ахуал жағдайында партияның қысымын елемей, өмірлеріне қауіп төнсе де ССРО Ғылым Академиясының аса көрнекті бір топ әлемге аты әйгілі ғалымдары С.В.Бахрумин, Б.Д.Греков, Н.И.Дружинин, А.П.Кучкин, М.К.Рожкова т.б. осы кітаптың талқылауына белсене қатысып, Е.Бекмахановтың көзқарасының дұрыстығын мейлінше құптады [3].
Өкінішке орай, Кенесары көтерілісі академиялық деңгейде шығарылған Қазақстан тарихынан аз орын алған.
Кенесары көтерлісі туралы және көтерлістің барысы туралы мәліметтер М.Абдировтың Казачья колонизация Сибири и Казахстана еңбегінің Кенесары көтерлісіне арналған бөлімінде берілген [4].
Ұлт - азаттық көтеріліс төңірегінде терең мән беріп, дөңгелек стол ұйымдастыруда алғаш рет қолына алған көрнекті жазушы Мұхтар Мағауин Жұлдыз журналында тарихшы, әдебиетшілерімізді жинап бас қосып, ұлт азаттық көтеріліске әділ баға беруді қолға алды. Академик М.Қозыбаевтың бастамасымен жарық көрген Қазақстан тарихына арналған ғалымдардың ғылыми жинағында үш мақала осы мәселенің төңірегіндегі оқиғаларға арналғаны, әрине кездейсоқтық емес. Демек, ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы ұлт - азаттық көтеріліс батырлары хақындағы тарихтың жазылуының өзі үлкен тарих екені анық.
Дипломдық жұмыста дерек көзі ретінде Кенесары көтерлісі туралы фольклорда, әсіресе, Сарыарқа өңірінің ақын - жырауларының шығармашылығында жақсы көрініс тапқан айта өтуіміз керек [5]. Әсіресе, Доскей ақынның Кенесары дастанында көтерлісі туралы құнды мәліметтер келтірілген, сол себепті де осы шығармадағы мәліметтерді Кенесары көтерлісін қарастыруда кеңінен қолдануымызға болады .
Арқа халқының ауызекі тарихи білімі - шежіреде көтерлісі туралы аңыздар циклы сақталған. Көбінесе, олар түрлі батырларға қатысты, батырлардың ерліктерін баяндау сипатында [6].
Дипломда мұрағат деректері біршама пайдаланылды. Осы тақырыпты қарастырудағы келесі бір арқа сүйер дерек көзі - мұрағат құжаттары. Патша әкімшілігінің Кенесары Қасымұлы бастаған көтерліске байланысты түрлі құжаттары - донесениелері және рапорттары мұрағат қорларында сақтаулы. Осындай құжаттардың біраз бөлігі Кенесары көтерілісне арналған мұрағаттық құжаттар жинағына енгізілген [7], сонымен қатар, осы тақырыпқа байланысты қызғылықты мұрағат құжаттарын Қазақстан тарихын оқытуға арналған оқу құралдарынан да таба аламыз [8].
Мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты - ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт - азаттық көтерілісті, оның ұлт - азаттық қозғалыстағы орны мен рөлі, сипаты, басты ерекшеліктері, әлі де болса қайшылығы күрделі тарихи оқиғалардың сипатын толық ашу. Азаттық күрестен елім - жерім деп ашуланған батырларының анық кейпін бүкіл зерттеулерді талдай отырып, нақтылау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері келесідей:
қазақ халқының азаттық күресін толық сипаттау үшін мәліметтерді зерттеп, зерделеу, сабақтастығы мен жүйеліктің сақталуын қадағалау;
Ресей империясының Қазақстанды отарлаудағы жүргізген саясатын ашып көрсету;
Ресейдің отаршылдық саясатына қарсы қазақ халқының наразылығының туындауының себептерін анықтау;
Отаршылдық саясатқа қарсы Орта жүздегі қарулы қарсылықтың ұйымдастырылу үрдісін сипаттау;
Кенесары Қасым ұлы бастаған Орта жүз қазақтарының көтерлісінің барысын талдау;
Көтерілістің нәтижелерін көрсету.
Дипломдық жұмыс екі тараудан тұрады. Бірінші тарауда ХІХ ғасырдағы Қазақстандағы саяси хал ахуалы мен өзгерістер сипатталады. Хандық биліктің жойылуы және оның жүзеге асырлу мехнизмдері қарастыралады. Сонымен қатар, Орта жүздегі патшалық үкіметтің отаршылдық сипаттағы саяси-әкімшілік өзгерістеріне қарсы наразылықтың туындауы, оның көсемдері Ғұбайдолла, Қасым сұлтандардың іс-әрекеттері баяндалады. Бұл наразылықтар, халық арасындағы толқулар іле Саржан бастаған Орта жүз қазақтарының көтерлісіне ұласады.
Екінші тарау - Кенесары Қасымұлы көтерілісінің отаршылдарға қарсы көтерілген халық, батырлар жайында мәлімденеді. Сонымен қатар, Саржан Қасымұлының азаттық үшін шайқасына, оның ерлігіне, қатысқан батырларына және осы күрестің маңызына арналады.
Дипломдық жұмыстың хронологиясы, ХІХ ғасырдың бірінші жартысын қамтиды. Себебі, Кенесары көтерілісі 1837 жылдан басталса да, бұл көтерлістің шығу себептерін түсіну үшін ХІХ ғасырдың бірінші ширегіндегі Ресей империясының Қазақстандағы отаршылдық саясатын қоса қарастыру қажет болды.
1 ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстандағы саяси-экономикалық ахуал
1.1 Орта жүздегі хандық биліктің жойылуы
XIX ғасырдың бірінші ширегі Ресей империясының Европаның жаңдармы ретінде ұлт-азаттық қозғалыстарды аяусыз жаншып, саяси қысым жасаумен, күш қолданудың нәтижесінде ірі отарлық мемлекетке айналған кезі. Кіші және Орта жүздердің басты аймақтарын отарлап алғаннан кейін патша үкіметі Ұлы жүзді басып алуды, оңтүстік Қазақстан аймағы арқылы әліде дербестіктерін сақтаған Орта Азияға шығуға, сөйтіп осы стратегиялық аймақта үстемдігін орнатуды ойластырды. Осы мақсатқа жетуге кедергі Орта жүздің басты өңірінің әлі де болса тәуелсіздіктерін сақтағаны еді. Шын мәнінде XVIII ғасырдың соңғы ширегі, XIX ғасырдың басында Ресейдің саяси билігі тек қана Жайық, Есіл, Ертіс өзендері бойында салынған отарлаудың тірегі - бекіністердің төңірегіңде 100-150 шақырым қашықтықта ғана жүретін. Елдің түкпірінде көшіп-қонған ауылдар ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-дәстүрін сақтап, ру-руға жіктелген иеліктерін көшпенді мал шаруашылық мүддесіне пайдаланды. Американ тарихшысы Марк Раевтың "Қазақ даласы сол кезеңде Ресейдің мемлекеттік шекарасы болмаған" деп қорытыңдылауында жөн бар [9, б.152].
Ресей мемлекетінің кең байтақ қазақ жеріне көз тігуінің тағы да бір себебі осы елдің экономикалық мүддесінің шет аймақты отарлаумен байланыстылығы. Өсіп келе жатқан Ресейдің өнеркәсіп тауарларын сіңдіретін жаңа да, арзан да, кең де рынок қажет болды. Завод, фабрикалық бүйымдар мен күнделікті өмірге, шаруашылық мұқтажына қажетті өнімдер қазақ аулының өзінде жасалынбауы бірте-бірте қазақ руларын шекаралас өңірдегі Ресей жәрмеңкелеріне, Хиуа, Бұхара, әсіресе, Қоқан хандықтарына тәуелділігін күшейтті. Патша үкіметінің Қазақстанды жаулап алу жоспарының іске асуын әсіресе мүдделендірген саудадан түсетін, мемлекеттік қазынаның үнемді кезі - баж салығы еді. XIX ғасырдың басыңда Ресейден Орта Азияға, Шыңжанға тағы да басқа Орталық Азия елдеріне баратын дәнекерлік керуен жолдары қазақ даласын басып өтетін. Тіпті алыста жатқан Константинопольден (Стамбулдан) Орталық Азияға бет алған керуендер де осы аймақпен жылжитын баж салығын төлеуден қашқақтаған көптеген керуендер талауға да түсетін. Орыс үкіметі осы керуендерден жиналатын баж салығын өз қазынасына ғана жинаттыру үшін Ресейдін билігін әлі де мойындамаған сұлтан, билердің ауылдарына қарулы қол жіберіп, қыр көрсетіп отыратын. 1800 жылы патша үкіметі осындай керуендерді мазалаған қазақтарды жауапқа тарту үшін шекаралық сот ұйымдастырды. 1803 жылы наурыз айының 31-де Сібір шекаралық басқармасына Мемлекеттік Сенаттан түскен нұсқауда қазақ даласынан Семей және Петропавл қалаларына бағыт алған керуендерді қазақтардан қорғау үшін казактардан қарулы күзет қою тапсырылды. Иркутск генерал-губернаторы И. Селифонтовтың коммерция (сауда) министріне жолдаған хатында көпестердің керуендерінің Қазақ даласыңда жиі талауға түсетініне байланысты шекаралық бекініс комеңданттарына күзетке берілетін казактар санын 20 адамға дейін жеткізу көзделген [9, б.155].
Керуендердің жанында тұрақты қарулы казак отрядтарын ұстау өкімет үшін қымбатқа түсті және барлық керуеңдерді шығатын қонысынан баратын жеріне дейін апарып салу көп қаражат қажет етті. Мәселені шешудің бір жолы - осындай стратегиялық маңызды өлкені Ресей империясының құрамына қосу еді.
XIX ғасырдың бірінші ширегінде отарлаудың тірегіне айнала бастаған бекіністер, олардың төңірегіне Сібірден, Алтайдан, алыстағы Орал өңірінен келген орыс-казак шаруалары қазақ ақсүйектерінің қарсылығына пысқырып та қарамады, олар біртіндеп рулардың қауымдық меншігі - жайылымдық жердің табиғи түрде пайдаланылуына қысым жасады. Ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүр бойынша көшпенді ауылдар арасындағы жерге байланысты дау - ру ақсақалдарының, көпшілігінде билердің араласуымен шешілетін. Қайшылық шиеленіскен жағдайда барымта, рулық тартыс, феодалдардың ішкі жанталасы жиілеп, кикілжіңге соқтыратын. Өмірі малмен, көшпенді шаруашылықпен байланысты болғандықтан әрқашан ауыл ақсақалдары осындай болмашы алауыздықтарды да шешіп отыратын . Әсіресе Солтүстік, Шығыс Қазақстанда суы мен жайылымы мол Ертіс, Есіл өзендерінің бойында, немесе оған жақын аймақта қоныстаушы орыс шаруаларының санының ұлғаюы, жайылымдық жерлердің тарылуы қазақтардың наразылығының ашық көрінісіне әсерін тигізбей қоймады. "Олар (казактар) үкіметтен ешқандай көмек алмай, бұрын қырғыздардың қолында болған жерлерге жапа-тармағай қоныстана бастады" [10, б.87].
Жазғы көш кезінде жүздеген шақырым тіпті онан да аумақты жерді малымен, семьяларымен көшіп өтетін ауылдардың жағдайы тіпті ауырлады. Енді қайда барса да орыс бекіністері алдан шығып отырды, бұрынғы емін-еркін жайлайтын жерлер тарылып, патшаның отаршылдық шеңгелі барған сайын алқымнан сығымдап бара жатты. Малға ете керекті қоректің - бетегенің далалық жазықтарда қаптай өсетінін ескерсек, мал шаруашылығы үшін далалық өңірдің қаншалықты маңызды болғаны да есімізге түсер еді. Далалық алқапта қазақтардың ауыл-ауыл болып жіктеліп көшіп-қонған өмірін патша губернаторлары, осы аймақты отарлауға қарулы қолмен келген әскери шеңді офицерлері, чиновниктері түсінді ме екен? Көпшілігі Омбыда, Орынборда отырып казақ даласын қалай игерудің жоспарларымен бастары қатқан автохтонды түрғындарды бірден отырықшылыққа көшіруді үсынған жергілікті әкімдер мал шаруашылығына күн керістің көзі деп қараған қазақтардың өмір ерекшелігін өзінше пайымдаған. А. Янушкевич жазғандай "...егер европалық адамды осы далаға жіберсе, бұл қандай қаңсыған тақыр еді, менің жылқыларым аштан қатар деп", - аттан салар [11, б.56].
Қазақтардың өмірімен көп жылдар бойы жақын таныскан, кейіннен шаруаларды осы өңірге қоныстандыруға қарсылық білдірген, А. Гейнс сол Орынбор губернаторының кеңсесіндегі номадтардың тағдырын өзінше кесіп-пішіп отырған чиновниктердің мал шаруашылығының өзіндік ерекшелігінен еш хабары болмағандығын былай деп сипаттайды: "...Орынборда көшпенді өмірге жасанды іс, қаңғыбастық деп қарайтын көрінеді. Бұған қарағанда жөнсіз сапырылған қырғыздарды жерге отырықшылдандырғанды мәңді іс деп қараған бұл адамдар осыңдай жағдайда ғана көшпенділердің ауқатты өмірге қолы жетіп, қазіргі мәдениеттің нәтижелерін қабылдай алады. Осындай көзқарастың сыңаржақтылығы қазақтардың өміріне немқұрайлы қараудың салдары екендігін түйіндей келе, бір жағынан жазушы А. Гейнс, қазақтардың тұрмысы "біздің өмір сүру жөнімізге тіпті ұқсамайтындығын", европалықтарға әртүрлі ой салатындығын ашып жазады [12, б.452]. Сол кездің өзінде Тынық мұхитқа дейін алып жатқан Сібірдің үшінші бөлігін қамтыған, қазақ жеріне үкіметтің соншама көңілін аударғандағы мәні, әрине, бір жағынан отарлық империяның онтүстік өңірінде Британия империясымен бақталастығы еді . Орта Азия бағытында қазақ даласы Ресей үшін тіпті Амур және Уссури өлкесінен де маңызды деп жазады И. Завалишин , "Қырғыз даласын мылтық найзасымен қысымға алмай, Хиуа және Қоқан өңірінде мемлекеттік шекараны кеңейтпей тіпті Тобыл және Томск губернияларында да тыныштық болмайды", - мемлекеттің жаулаушылық сая-сатын осылай ақтаған И. Завалишин [13]. Батысында Каспий теңізінен Телеут көліне дейін, Оңтүстігінде Қоқаннан Омбы шебіне дейін, солтүстігінде Орынборға, оңтүстік-шығысында Қытай жоңғариясымен шектелетін қазақ елінің кеңдігіне таң қалған И. Завалишин, - Англия мен Францияда осындай отарлық аймақтар бар ма екен деп сауал қояды [13, б.112].
Отарлық империяның экономикалық мүдделері, царизмнің Орта және Орталық Азиядағы стратегиялық саясаты, қазақ даласының Ресейге іргелес орналасқандығы - өлкені жаулап алуды біршама тездетті. Бұған қолайлы саяси алғышарт та қалыптасты.
1817 жылы Бөкей ханның, 1819 жылы Уәли ханның өлімі Орта жүзде жалпы хандық билеуді жоюға жол ашты. "Бөліп алда билей бер" дегенді негізге ұстаған царизм Ұлы жүзде ханды сайлаған да жоқ, тағайындаған да жоқ. Үкімет Солтүстік Шығыс және Орталық Қазақстанда Ресей өкіметінің басқару жүйесіне жақындаған жаңа әкімшілік билеу жүйесін іске асыруға бет алды. Александр 1-ге жақын болған, либералдық көзқарастары мен ұсыныстарын ұнатпаған патша орталықтан аластатып, Пензаға жер аударған, 1819 жылдан Сібір губернаторлығына тағайындалған граф М. М. Сперанскийге осы істі жүзеге асыру жүктелді. "Сібір қырғыздарының уставын" дайындауда осы өңірдегі буряттар сияқты көшпенді халықтардың өмірін зерттеп, мәлімет жинауда Сперанскийге септік жасаған болашақ декабрист, Омбы облыстық басқармасының қызметкері Г. С. Батеньков еді. "Буратаналар", сібір қазақтары, өлкедегі жол тораптары, сауда, басқа да осы уставқа кірген бірнеше құжаттарды дайындауды Г. С. Батеньков басқарған [14].
Устав Орта жүздегі хандық басқаруды жойып, оны Ресейдің губерниялық басқару жүйесіне жақындатты. Ауылдың 70 - 80 шаңырақтан, 10 - 12 ауылдың бір болыстан, 15 - 20 болыстың бір округтан құрылуы рулық-тайпалық басқаруды ығыстырудың басы болды. Орта және Ұлы жүздің солтүстік-шығысы Сібір қазақтарының облысына біріктіріліп жаңадан ұйымдастырылған орталығы 1839 жылға дейін Томскіде, 1839 жылдан Омбы қаласындағы Батыс Сібір генерал-губернаторлығына бағындырылды.
Сонымен қатар Устав қазақ қоғамындағы Шыңғыс тұқымдарының мемлекет ісін басқарудағы құқына шек қойды. Округтардағы бас әкім - аға сұлтандар, болыстағы - болыснай сұлтандар, ауылдағы - ауылнай старшындары Омбы облыстық басқармасының қол шоқпарына айналды да бар билік шын мәнінде үкімет чиновниктерінің қолына шоғырлана бастады.
Сот істерін талқылауда Ресей әкімшің өкілінің шешуші дауыспен қатысуы, аға сұлтандардың приказында казак отрядының орналасуы, әрине, билер сотының, ру және барымта, басқа да мәселелерді "Жеті жарғымен" шешуіне біртіндеп тиым салу еді. Біртіндеп қазақ ауылдары үкімет қазынасына 1 сом 50 тиыннан шаңырақ салығын төлейтін болды. 1824 жылы бұрынғы Уәли ханның иелігі Көкшетау өңірінде, Бөкей ханның иелігі - Қарқаралыда алғашқы екі патша үкіметінің округтерінің ашылуы, отарлау барысы, Ресейдің Абылай тұқымдарымен санаспайтындығын байқатты. Кейіннен ашылған Құсмұрын, Ақмола, Аягөз (Сергиополь), Баянауыл, Көкпекті және басқа да округтар үкіметтік ресми отарлаудың толастамайтынын көрсетті.
Устав сауда саласын да қамтыды. Үкіметтің тез арада шешуге тырысқан мәселесі де қазақ руларын саудаға тартқан болып ақшаның құнын терең түсінбеген, әлбетте айырбас тауар алыс-берісіне машықтанбаған аңқау ауыл қазақтарын жер соқтырып алдау еді. Уставқа сай мемлекеттің қамқорлығына өткен сауда қазынаны молайтатын көзге айналып қоймай, іштей отарлаудың құралы болды. Сөз жүзінде барлық бұратаналарға бекіністерде, жәрмеңкелерде мол саудаласуға жол ашу құқы жарияланса да, сауданың қазақ ауылы үшін тиімсіздігі көп ұзамай-ақ байқалды. Устав қазақ қауымын екі қарама-қарсы топқа бөлді. Аға сұлтандар, болыснайлар, ауылнайлар, олардың сойылын соғысушы феодалдар Ресей үкіметіне қарсы арқа сүйеп, өздерінің рулас жауларын тұқыртуға тырысып, уставқа қарсылық көрсетпеді. Әкімшілік өзгерістердің Қазақ елінің дербестігін жоятындығын бірден аңғарған әлеуметтік топтар соның ішінде, Абылайдың тұқымдарының басты бөлігі уставтың іске асы-рылуына, әсіресе жаңа әкімшілік билеу жүйесі - округттардың құрылуына қарсы бірден бас көтерді. Округтар ашу біртіңдеп наразылық туғызғанын орыс тарихнамасының өкілдері бірауыздан мойындады. А.Гейнс, Барон Услар, Л. Мейер тағы басқа осы кезеңге еңбек арнаған авторлар бейбіт қазақ даласында жаңа әкімшілік буындардың ұйымдастырылуы Қасым төре түқымдарының көтерілуіне басты себеп болғанын мойындайды. Кенесарының баласы Ахметтің естелігінде Көкшетау өңірінде округтың ашылуына ызасы кернеген болашақ хан өзінің әкесі мен інілеріне былай деген: "...егер құдай қолдаса, барлық қазақтың басын қосамыз. Абылай атамыз кезіңдегі жағдайымыз қалыптасады". Кенесарының осы сөздері Қасым сұлтанның, бауырларының көкейінен шықты, барлығы да Ресейге қарсы көтерілуге келісімге келді" [15]. Абылайдың ұрпағы, Уәлиханның немересі, Шоқан Шыңғысұлы көптеген жазбаларында хан Кенесарыны "бүлікші", "үкіметке қол көтерген сұлтан" ретіңде сипаттаса да патша үкіметінің округтарының құрылуы көтеріліске басты себеп болғаңдығын ашып көрсеткен. "Округтарды ұйымдастыру тәуелсіздікті қызгыштай қорғаған қайсақ халқының орыстарға қарсы ақырғы күресі болды. Осы арпалыстың жарқын бейнесі сұлтан Кенесарының талмайтын жеке басы, он жыл (1837 - 1847) бойы орыс әскерлеріне күресті тоқтатпады". Бір ғана әкімшілік басқару қазақ халқының қарулы қарсылығына себеп болып койған жоқ. Мал жаятын жерді біртіндеп орыс-казак шаруаларының өз иелігіне бөліп алуы, алым-салықтың өсуі де саяси тартысқа себепші болғаны айғақ. А. Янушкевич орта жүздің бір ауылыңда болғанында соқыр әнші қыз халықтың қарсылығын үнімен жосылта келе, "біздің жылқымызды, мал-қойымызды санау ясақ (салықтың түрі) жинау үшін жүргізіліп отыр - жиналған патша офицерлеріне айбар білдірген [11, б.201].
Қазақ ауылдарының XIX ғасырдың 30-шы жылдарында үкіметке төленетін салығының мөлшерін белгілеу үшін алдымен халықтың санын анықтау қажет еді. М. Красовский белгілі автор С. Б. Броневскийге сілтеме беріп, Орта жүздің тұрғыңдарын 50000 шаңырақ, немесе 300000 жан деп топшылайды. Ал Омбы облыстың басқармасына сұлтаңдар мен отаршылдар жинастырған мәліметтерге қарағаңда - 53700 шаңырақ [16, б.101]. Бұл мәліметтер Орта жүздің халық санын толық көрсетпейді. Біріншіден, көшпенді өмір жағдайында тұрғындар санын анықтау ете қиын; екіншіден, салық төлейтіндерді азайтып көрсету қазынаға өткізілетін салық мөлшерін сұлтандардың әдейі төмендетіп беруіне де байланысты.
Көтерілістің басталуына қазақ даласына патша үкіметінің қарулы топтар жіберуі, олардың бейбіт ауылдарға қысым көрсетуі тікелей әсер етті. Ғұбайдолла Сібірге жер аударылғаннан кейін көтерілісті жалғастырған сұлтан Саржан. 1822 - 1836 жылдар арасындағы көтеріліс негізінен Орта жүздің солтүстік-шығыс өңірін қамтыды. Алғашында әскерінің қатары 1000 адамға жеткен Саржан жасақтарының құрамында негізінде Қаракесек, Жағалбайлы, Шора, Үйсін рулары болды [16]. Сібір губернаторлығының чиновнигі, қазақтардың отырықшылыққа көшуі жөнінде бірнеше құнды еңбектердің авторы 1824 жылы Қарқаралы округын ұйымдастырушы полковник С. Б. Броневский 1825 жылғы рапорттарының бірінде "Саржанның туының астына қарақшылардың топтасуы Ордадағы (Орта жүздегі) тыныштықты шайқалтқанын, Ресей үкіметінің шараларын іске асыруда кедергі болғанын" және тіпті округқа шабуылдағанын хабарлаған Қарқаралы, Көкшетау өңірінде сұлтан Саржан сарбаздарының қимылдарының кауырт күшеюі үкіметтің қарсы шаралар қолдануына түрткі болды. 1831 жылы Көкшетау жағынан көтерілісшілерге қарсы аттанған 500 адамнан тұратын әскер тобы Қаракесек, Алшын, Жағалбайлы, Алтай руларының бейбіт ауылдарын ойрандады. Кейінірек Кенесарының өзі анықтаған мәліметтерге қарағанда, 450 адамды өлтіріп, Саржанның баласын Сарысу төңірегінде қолға түсіріп, байлап алып кеткен . 1832 жылы 250 адамнан құрылған жазалау тобы Кулановтың басқаруымен Есенгелді, Құшақ сұлтандардың ауылдарын қыспаққа алды. Жанайдар, Тұрыс және Үсін болыстарын талады, 60 адам қаза болды; 1836 жылы Ақтау бекінісінен аттанған "тентек" майор басқарған 300 адамдық казак әскері Білеуті - Сарысу бойында Алшын, Жағалбайлы руларын талап, 250 адамды өлтірді. 1837 жылы И. С. Карбышевтың басқаруымен 500 адамдық жазалау тобы Алтай, Қалқаман, Төртуғыл болыстарын шабуылдады, Жаманқара бидің ауылдарын күйзелтті, қаза болған қазақтар саны 350-ге жетті [16, б.108].
Отаршылдық мәні бар 1822 жылғы уставқа қарсылық ретінде басталған Саржан бастаған көтеріліс 1836 жылы Ташкент Құшбегінің сұлтанды және оның серіктерін опасыздықпен өлтіргеннен соң біршама саябырлады. Ал келесі, 1837 жылы көтеріліс сұлтан Кенесарының басшылығымен қайтадан өршіді.
Сонымен патша үкіметінің қазақ жерінің стратегиялық қолайлы еңірде орналасуына мән беруі болашақта Орта Азия хаңдықтарын жаулап алуда оны бір саяси, әскери тірегіне айналдыруды ойластыруы, сауда керуендерінің дәнекерлік торабы ретінде пайдалануға тырысуы, 1822, 1824 жылдардағы Сібір және Орынбор қазақтарының уставтарына арқа сүйеп, отарлауды тездетуге бағыталуы, өлкенің шұрайлы өңірлеріне орыс-казак шаруаларын қоныстандыру, Қоқан, Хиуа, Бұхара иеліктерімен шектесіп жатқан оңтүстік Қазақстанды, Қырғыз жерін жаулап алу мақсаттарын іске асыру жолындағы Ресей империясының саясатына қарсылық алғашында Ғұбайдолла сұлтанның, кейіннен Қасым төренің ұлы сұлтан Саржанның көтерілісіне себепші болды. Осы көрсетілген жағдайлардың 1 сұлтан, кейіннен хан Кенесарының туының астында он жылға созылған, үш жүзді де толық қамтыған қазақ елінің Абылай хан заманыңдағы иелігінің тұтастығымен, ел тәуелсіздігін қалпына келтіруді мақсат етіп қойған азаттық күрес болды.
1.2 Орта жүздегі патшалық реформаларға қарсылық
Бұрынғы Бөкей ханның иелігінде - Қарқаралы және Уәли ханның иелігінде - Көкшетау округтерінің құрылуы Орта жүз бен Ұлы жүз түйісетін қазақ жерлерін отарлауды тездете түскен әкімшілік-саяси жаңалықтардың тұтас сериясы мен Ресейдің Қазақ даласындағы билеп-төстеуін нығайтудың негізін қалады [9, б.345]. Кең-байтақ аумақта патша өкіметінің әскери-әкімшілік шараларының одан әрі өрістей түсуі байырғы халықтың қатты наразылығын туғызды, оның барған сайын көбірек нұқсан келтірілген мүдделерін білдірушілер Абылай әулетінің біршама алысты кездейтін өкілдері болды, олар Ресейдің Сібір қазақтары туралы 1822 жылғы Жарғысын қазақ мемлекеттілігінің тіршілік етуіне төнген, зардабы ұзаққа кететін қатер деп білді.
Уәли хан қайтыс болғаннан кейін оның жесірі, ұлы ғалым Ш. Уәлихановтың әжесі - ақылды, көреген және өз заманында білімді болған әйел Айғаным Абылай әулетінің басшысына айналды, ол Азия департаментінің, Сыртқы істер министрлігінің және Сібір комитетінің шенеуніктерімен жиі хат алысып тұрды [17]. Алайда оның бойындағы даналық қасиеттерге қарамастан, ол халықтың қарулы қарсыласуы жетекшісінің рөліне жарамады.
Бұл қиын міндет Абылайдың отыз ұлының ең кенжесі Қасым сұлтанның үлесіне тиді, оның бәйбішеден туған еркек кіндікті балалары - Саржан, Есенгелді, Ағытай, Бопы, Көшек және Кенесары, кіші әйелінен туған баласы Наурызбай жиырма жылға жуық уақытқа созылған титықтатарлық күрестің табанды қатысушылары, ал солардың ішіндегі Саржан, Есенгелді, Кенесары оны ұйымдастырушылар ретінде тарихқа енді, ал ол күрестің барысында патшалық режимге зор моральдық-саяси нұқсан келтірілді.
Округтік приказдардың құрылуына қарсы алғашқы өз наразылығын Көкшетау өлкесінде едәуір ықпалы бар Қасым сұлтан 1825 жылғы 14 мау-сымда білдірді. Омбыда отырған генерал Капцевич, - деп жазды Қасым төре Орынбор әскери губернаторына арнап, - біздің кырғыз-қайсақтар жағында орналасқан Көкшетау каласының жанынан кеңсе орнын күрды, соған біздің сұлтандарымыз бен ақсақалдарымызды сол жерлерде оларды каншама ренжітіп тастайтын мәжіліс өткізуге мәжбүр етіп отыр... [18, б.102].
Қасым төре жоғары дәрежелі шенеуніктерге барлык жолданымдарында, хаттарында Ресейдің отарлауға арналған тірек базасы - округтерді патша өкіметінің заңсыз әрекеттері, ал Омбы облыстык, бастығын тек Омбыда отырған адам деп қарастырып, номадтардың көпшілік бөлігінің ызалану сезімін білдіре отырып, жаңадан кұрылған округтік приказдардыңтараты-луын үзілді-кесілді талап етті. Абылай өулеті ұрпактарының билігіне карай-тын қазақ руларының қоныстары ауданында Көкшетау приказының ашы-луы атақты ханның тірі кезінде-ақ кол жеткізілген бұрынғы шарт міндеттемелерін бұзушылықекеніне Орынбор генерал-губернаторының на-зарын аудара келіп, Қасым төре бұл сот орындарына сұлтандар мен ақса-калдардың келіспеуі және мақұлдамауы себепті өкімшілік жаңа өзгерістер енгізудің заң жүзінде негізсіз екенін көрсетті 5 Қасым төренің алғашкы жолданымы ұлы патша ағзамға өздерін тыныш қалдырып, өз болыстары-ның казақтарына өздерінің өмірін олар өз өкесі Абылай ханның тұсында калай өмір сүрсе, дөл солай, яғни өз ғұрыптары бойынша құруына рұқсат етуге өтінішпен аяқталды. Қасым сұлтанның бірінші, мазмұны жағынан едәуір батыл хатының Орынбор губернаторына теріс әсер еткені Абылай-дың кенже үлын абыржытпады, ол осы оқиғадан кейін де, бір жағынан, казак отрядтарының кейіннен округтік приказдардың ыкпал ерісін кеңейте алатын әскери-тірек базаларын кұру үшін дала кеңістігіне терендей ілгерілеуін тоқтату, екінші жағынан, шаруалардың коныстандырылуына кедергі жасау жөніндегі бірден-бір мақсатпен патша губернаторларына талай рет етініш жасады.
Қасым сұлтанның басқа бір хатының мерзімі 1826 жылғы 18 сәуір деп белгіленген, бұл кезде үкіметке қарсы бүкіл далада Орта жүздегі хан тағы-ның завды мұрагері Ғұбайдолла сұлтанды колдаған қозғалыс өрістей түскен, ал Саржан сұлтанның көтерілісі кең күлаш жайып, Орталық жөне Солтүстік Қазақстан аудандарын қамтыған еді. Қасым сұлтан Орынбор әкімшілігіне алтай руының коныстарында әрекет етіп, өздері айдап өкеткен жылкыны кайтармақшы болған сыңай танытып...,[7, б.54 ] оның ауылына кенеттен шабуыл жасаған 350 адамнан тұратын жазалаушылардың жүгенсіздігі туралы хабарайды.
Қасым төренің хаты Кенесары сұлтаннын, патша отрядтарына карсы кимылдарға катыса бастаған күнін, яғни 1826 жылғы 18 сөуір екенін анық-тауға мүмкіндік береді. Касым төренің жазғанындай, сұлтан сол оқиғаны білу үшін және орыс отрядтарының ниеттерін анықтау үшін нак, сол жолы жаулық әрекет еткен отрядка жүріп кетті. 17 казактан тұратын қарулы топ олармен (яғни Кенесарымен) төбелес шығарып, қылышпен ба-сын бес жерден жаралаған, алайда оны тұтқындап өкете алмаған [7, б.55]. Бұл күндері Қасым төре кақтығыс болған жерден 20 күндік жерде, оның айту-ынша, наймандардың, кыпшақтар мен бағаналылардың ауылдарына барып, жалпы халық тыныштығы үшін әрекет жасап жүрген еді. Казактардың қасақана жасаған жүгенсіздігі туралы хабар алып, дереу өз қонысына кай-тып келді және болған оқиғаға қатты таңыркағандык білдірді, бұл жөнінде Орынбор губернаторына хабарлап, патша хакімін дұшпандык ниеттерден тартынуға және Абылай хан кезінен жасалып келе жатқан өзара түсініктік рухын сактауға шақырды. Менің марқұм өкем Абылай хан сез арасында император ағзам Боғды Ежен ханға (цин императорын) аға деген атауды жиі қолданатын, мен соның ізімен, генерал-губернатор мырза, Сізді аға деп атай отырып, өркашанда Сіздің ағалығыңызға сенемін жөне кәп ешнәрсеге күмәнданбаймын [7, б.56]. Қасым тәре хатының мөтінінен келтірілген үзінді, егер Орынбор мен Омбының облыстык, бастықтары да округтік при-каздарға сүйеніп, өздерінің отарлаушылық ниеттерін кеңейтпей, өзара нақ сондай әрекет істесе, өзінің бұрынғы Ресей жағымен ізгі келісімде болу ниетін растайды.
Қасым төренің 12 болысты басқарған он екі ер жеткен ұлы бар еді, олар-дың әрқайсысының жанында жан-тәнін салып қызмет ететін 500 шаңырак-тан өз төлеңгіттері болды, олар өздері әскери қызмет ете жүріп, қамқор-лығын көрген Абылай ұрпақтарының алғашқы шақыруымен ұрысқа кіруге дайын болатын. Егер Сіз мені қуып жіберсеңіз, осы халыктың арасынан мені де жақгайтындар табылады. Ал мен осы арадан ен, алыс болыстарға қашып кетемін, [7, б.56] - деп жазды Қасым төре сол губернатордың өзіне. Осы арқылы сұлтан Орынбор губернаторына ез ауылдарының ең түкпірдегі, бару қиын және отаршылдық әкімшіліктің ықпал ерісіне тартылмаған далалық аудан-дарға кешіп кетуінің орыс өкімет орындары үшін болуы ыктимал зардапта-ры туралы ескертті. Алайда Қасымтөре ұлан-байтақ далада атақты Шыңғыс ұрпақтарының арасында Орта жүзге әкімшілік басқару жүйесінің ресейлік тәртіптерін енгізуге өуел бастан қарсы шыккан жалғыз адам емес еді.
Бұрынғы хан билігі құрылымын, аумақтық бөлініс пен басқарудың дөстүрлі принциптерін түгелдей корғаған Қасым төренің, оның балалары-ның, кептеген ауылдардың карсы әрекеттері шектеулі болса да, егемендікті сақтап калуға бағытталды. Хандықтың күші жойылғанға дейін көп бүрын пайда болған жөне Ресейдің жағдайын дала жағына қарай 100 - 150 шақырым қашыктықта едәуір нығайтып үлгірген Ертіс, Есіл бойындағы, сондай-ақ Алтайдағы бекіністерге сүйенген округтік приказдардың 1822 жылғы Жарғы қабылданғаннан кейінгі алғашқы екі-үш жылда, 20-жылдардың орта шенінен бастап еселене түскендей ықпал күші болмады. Сонымен бірге жергілікті оппозиция да өзінің әлеуметтік базасын кеңейте түсті, оған Шыңғыс ұрпақтарының көпшілік бөлігімен қатар казактардың басып алуына байланысты жер таршылығын бастан кешіре бастаған еркін көшпелілердің бұқарасы косылды.
Қазақ ақсүйектерінің едәуір бөлігі, сондай-ақ ежелден орныққан рулық әзара көмек дәстүріне сәйкес оларға ерген номадтар кайтыс болған Уәли ханның үлкен ұлдарының бірі Ғұбайдоллаға үлкен үміт артты. Омбы облыс-тық бастықтары ыкпалды сұлтандарға елемеген көзқарас көрсетілген жағ-дайда Уәли ханның тікелей ұрпақтары тарапынан қауіп-қатер тенетінін ұғын-ды. Ғұбайдолланың Көкшетау округінің аға сұлтаны болып, Тұрсын Шың-ғысовтың Қарқаралы округінде нақ сондай кызметке сайлануын осымен түсіндіру керек. Округтік приказдар құрудың алғашкы кадамдарының өзі көрінеу оппозицияға тап болды - Көкшетау округінде Сартай Шыңғысов; Қарқаралы округінде - Саржан Қасымов, Шоң батыр, Торайғыр би жаңа тәртіптерге ашык қарсылык, білдірді, алайда кейбір рулар сол кезде-ақ хан деп жариялаған Ғұбайдолла сұлтанның өз көзқарасын білдіретін кезін де-генмен де күтіп отырды. Омбы облысы қарауында болған, сұлтандардың үстем тобының едәуір бөлігі Жарғыға жақтырмай қарағанынан едәуір дөрежеде хабардар Батыс Сібір губернаторы П. М. Капцевич езіне бағыныштыларға реформаларды жүзеге асыру кезінде бейбіт азаматтык өкімдермен өрекет ету, қатаң әділеттілікті үстану керек екенін көрсетіп, азиялык халықтарға толық үстемдікке акырын жүріп, анық кадамдар арқылы кол жеткізу үшін асқан сақтык көрсетуге пәрмен берді" [8, б.119].
Алайда округтік приказдар жанына орналастырылған казак отрядтары-ның оппозицияның қаруланған топтарымен алғашқы қактығыстарының өзі-ак патша Жарлығының іске асырылуына карсы қимылдауға бел байлаған-дықтырастады.
Ал Ғұбайдолла сұлтан империялықәкімшілік-саяси жаңалықтарға нара-зыларды өз теңірегіне топтап, калыптасқан жағдайды хан мемлекеттілігін қалпына келтіру үшін пайдаланбакшы болып ұйғарды. Қасымтөренің ыкпал-ды тобы колдаған Ғұбайдолла өз ниеттерін іске асырудын киын екеніне бірте-бірте кәз жеткізіп, аға сұлтан өкілеттіктерін шебер пайдаланып, үкіметке қарсы күштерді топтастыруға бағыт алды, мүны Омбы облыстық басқармасы-ның өкілдері мен казак отрядының командирі, әрине мүлдем байқамай отыра алмады.
I Александр Жарғыны бекіткен бойда Уәли ханның мұрагері және ерек-ше ықпалды адам ретінде Петропавл бекінісіне шақырылып, генерал-губер-натор П. М. Капцевичпен жеке кездесу өткізді, реформаның татар тіліне аударылған мәтінімен танысып, оның кейбір баптарын халык, үшін пайдалы депесептеді [8, б.124].
Солай бола тұрсада, ол үкіметтің сыңаржақ әрекеттеріне өзінің ренішін жасырмады. Генерал-губернаторға хатында Ғұбайдолла оның көзқарасын Көкшетау дуанының заңсыз құрылғанына аударды. Император ағзамның көзін жеткізу үшін Петербургке жіберілген баласы Болат сұлтан астанадан қайтып келе жатқан кезінде күштеп үсталады; сұлтан құрылған округтік при-каз арқылы жүзеге асырылған жүгенсіздік туралы фактіні губернаторға ба-яндау қажетдеп тапты. Сізді қанағаттандырмаса да, Үлкен және Орта орда-лардың бүкіл халқы осындай зорлық-зомбылық бар екенін көріп отыр - со-нан соң Сізден, ұлы генерал, Көкшетау дуанын жоюды сұрайды, [18, б.156] - деп жазды Ғұбайдолла, өлкенің бас әкімшісінің назарын алғашқы округтік при-каздардың бірін жою кажеттігіне аударады.
Атақты Шыңғыс ұрпақтарының Батыс Сібір губернаторына жолданым-дарында қазақтардың орыстармен одакта болу ниеті туралы ойлар арқау етіледі. Осы жайды кейіннен Ресей бодандарын - дипломаттарды, керуендері өз ауылдары аркылы өткен көпестерді кабылдаған кезінде Кенесары хан да талай рет атап көрсеткен. Бұл мәселеде Ғұбайдолла сұлтан да кесімді көзқа-рас ұстанып, П. М. Капцевичке Орта жүзде биліктің жаңа нысандарын енгізуге қарсылардың орыс халқымен қарым-қатынасты қиындату ниеті жоқ екенін білдірді.
Үкіметке қарсы Абылай ұрпақтарының қолдауымен Ғұбайдолла сұлтан бастаған оппозицияның бүкіл іс-өрекетініңтүкпі мақсаты округтік приказ-дар құрыла бастаған жерлерде оларды жоюға қол жеткізуді кездеді. Егер дуанды жоймасаңыз, - деп түсіндірді сұлтан генерал-губернаторға, - біз үшін аспанның асты каңырап (калады), жер бетінде бос кеңістік көбейеді, өйткені біз Ресей мемлекетіне үнамайтын ешнәрсе істеген жоқпыз... [18, б.158]. Ғұбайдолла езінің П. М Капцевичке кезекті жолданымын осылай түйіндей келіп, оған қол қойған және өз таңбаларын баскан адамдарды тізіп келтіреді, олар: аты-ғай, төртуыл, тоқпақ руларының мүдделерін білдірген Акмырза, Алыбай, Шектібай, Итқара, Жүзбай, Құдайменді, Азынабай билер, Шама батыр, Сіртесен сұлтан, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстандағы
саяси-экономикалық ахуал ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.1 Орта жүздегі хандық биліктің жойылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.2 Орта жүздегі патшалық реформаларға қарсылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2 Кенесары Қасымұлы бастаған көтеріліс ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 5
2.1 Көтерілістің бастапқы кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2 Көтерілісітің екінші кезеңі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
2.3 Көтерілістің шарықтау шегі, жеңіліс табу себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Адамдарда болашағы үшін өткенін танып-білу ұмтылысы ерекше қалыптасқан. Оларды өз елінің, өз халқының тағдыры және өзінің болашағы әрқашанда толғандырады. Әсіресе мұндай қызығушылық мемлекет пен халықтың, жекелеген адамдардың болмысына тікелей әсер ететін ірі тарихи оқиғалар тұсында: әлеуметтік өзгерістер, революциялар, төңкерістер немесе түбегейлі өзгерістер сияқты құбылыстар кезінде арта түседі. Өзінің сан ғасырлық қайғы - қасіретке толы тарихында қазақ халқы тағдырдың талай тәлкегіне түсіп, көптеген оқиғаларды басынан кешірді. Сол тар жол тайғақ кешулерден арып - шаршасада, қажып - қансырасада әрқашан қадір - қасиетін жоғалтпай, ар намысын, абыройын төкпей шығып отырды. Соның бәрінде оған жігер қосқан, рухын көтеріп, арманын асқақтатақан халықтың еркіндікті, тәуелсіздікті аңсауы, соған деген ұмтылысы, құштарлығы еді. Осы өшпес рухани қасиет әкеден балаға мирас болып әрдайым алға жетеледі.
Бірақ кешегі тоталитаризм заманында еркіндікті, азаттықты аңсаған, сол үшін жан аямай күрескен ата - бабаларымыздың тарихын оқып білуге, ардақ тұьуға мұрша бермеді. Халқымыздың тарихы Ресей тарихнамасының ықпалында, комунистік - отаршыл идеологияның темір құрсауында аяусыз бұрмаланып жазылды. Еліміздегі ұлт - азаттық қозғалысты шаруалар көтерілісіне, феодалдық - монархиялық қозғалысқа, жұмысшылар көтерілісіне бөліп, оларды біріне - бірін қарсы қойып, оның тұиас толық бейнесін көрсетпеді. Шын мәнінде, Саржанның, Жоламан Тіленшіұлының, Исатай мен Махамбеттің, Кенесарының және басқаларының басқаруымен болған көтерілістер бір жерде басылса, екінші жерде бұрқ етіп тұтанып, бүкіл қазақ елін тұтасымен қамтып, біріне - бірі жалғасып, ұласып жатқан өзінің негізгі мақсат - мүддесі, логикасымен заңдылығы бар үлкен тасқын, тарихи құбылыс болды.
ХІХ ғасырдың бірінші ширегі Ресей империясының Европаның жандармы ретінде ұлт - азаттық қозғалыстарды аяусыз жаншып, саяси қысым жасаумен, күш қолданудың нәтижесінде ірі отарлық мемлекетке айналған кезі. Кіші және Орта жүздердің басты аймақтарын отарлап алғаннан кейін патша үкіметі Ұлы жүзді басып алуды, Оңтүстік Қазақстан аймағы арқылы әлі де дербестіктерін сақтаған.
Орта Азия шығуға,сөйтіп осы стратегиялық аймақта үстемдігін орнатуды ойластырды.Осы мақсатқа жетуге кедергі Орта жүздің басты өңірінің әлі де болса тәуелсіздіктерін сақтағаны еді.Шын мәнінде ХҮІІІ ғасырдың соңғы ширегі ХІХ ғасырдың басында Ресейдің саяси билігі тек қана Жайық, Есіл, Ертіс өзендері бойында салынған отарлаудың тірегі - бекіністердің төңірегіне 100-150 шақырым қашықтықта ғана жүретін. Елдің түкпірінде көшіп-қонған ауылдар ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-дәстүрін сақтап, ру-руға жіктелген иеліктерін көшпенді мал шаруашылық мүддесіне пайдаланды. Американ тарихшысы Марк Раевтың Қазақ даласы сол кезеңде Ресейдің мемлекеттік шекарасы болмаған деп қорытындылауында жөн бар [1].
Ресей мемлекетінің кең байтақ қазақ жеріне көз тігуінің тағы да бір себебі осы елдің экономикалық мүддесінің шет аймақты отарлаумен байланыстылығы. Өсіп келе жатқан Ресейдің өнеркәсіп тауарларын сіңдіретін жаңа да, арзан да, кең де рынок қажет болды.
ХІХ ғасырдың бірінші ширегінде отарлаудың тірегіне айнала бастаған бекіністер, олардың төңірегіне Сібірден, Алтайдан, алыстағы Орал өңіріне келген орыс - казак шаруалары қазақ ақсүйектерінің қарсылығына пысқырып та қарамады, олар бірітіндеп рулардың қауымдық меншігі - жайылымдық жердің табиғи түрде пайдалануына қысым жасады. Ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүр бойынша көшпенді ауылдар арасындағы жерге байланысты дау-ру ақсақалдарының көпшілігінде билердің араласуымен шешілетін уақыт өте жер тарылып,орыс шаруалары жапа-таршағай қоныстана бастайды.
Патша үкіметінің қазақ жерінің стратегиялық қолайлы өңірде орналасуына мән беруі болашақта Орта Азия хандықтарын жаулап алуда оны бір саяси, әскери тірегіне айналдыруды ойластыруы, сауда керуендерінің дәнекерлік торабы ретінде пайдалануға тырысуы, 1822, 1824 жылдардағы Сібір және Орынбор қазақтарының уставтарына арқа сүйеп, отарлауды тездетуге бағытталуы, өлкенің шұрайлы өңірлеріне орыс казак шаруаларын қоныстандыру, Қоқан, Хиуа, Бұхара иеліктерімен шектесіп жатқан Оңтүстік Қазақстанды, Қырғыз жерін жаулап алу мақсаттарын іске асыру жолындағы Ресей империясының саясатына қарсылық алғашында Саржан Қасымұлының, бірте - бірте Исатай - Махамбет көтерілісіне, кейіннен хан Кенесарының туының астында он жылға созылған, үш жүзді де толық қамтыған қазақ елінің Абылайхан заманындағы иелігінің тұтастығымен, ел тәуелсіздігін қалпына келтіруді мақсат етіп қойған азаттық күреске де түбегейлі себептер болғандығы айғақ.
Патшаның Қазақстанды кеулеп отарлап келе жатқандығын терең сезінген ұлы тұлғалар, батырлар қарсылық білдіріп, сол арқылы үрдісті тоқтатуға тырысты.
ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы ұлт - азаттық көтерілістің батырлары елі, жері үшін отаршылдарға қарсы шығып, қол бастап, тәуелсіздігін сақтап қалуға ұмтылды. Ашынған халқын көрген ұлдары елдегі әл - ахуалдың шиеленісіп бара жатқандығын көріп, мәселенні шешуді көздеген еді. Олардың азаттық күресі кезең - кезеңмен толқып, бір - бірін жалғастырды. Азаттық көтерілістердегі батырлардың тұлғасы, олардың ойы мен арманы, отанға сүйіспеншілігі күрделі мәселе. Дегенмен халқының тәуелсіздігін аңсаған батырлар әрқашанда ел жадында сақталған.
Тарихнамасы және дерек көздері. Бұл мәселеге қатысты зерттеулерді шартты түрде үш топқа бөліп қарастыруға болады. Бірінші топқа революцияға дейінгі авторларды, екінші топқа кеңестік дәуірдегі зерттеулерді, үшінші топқа қазіргі кездегі тарихшыларды еңбектерін жатқызуға болады.
ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы ұлт - азаттық көтеріліс тақырыбымен көптеген ғалымдар айналысты.
Көтерлісі туралы мәліметтерді тек ұлт-азаттық көтерілістеріне арналған зерттеулерден немесе Қазақстан тарихына арналған еңбектерден таба аламыз.
Айталық, Е.Бекмаханов, О.Жанайдаров, В.А.Терещук, Ж.Қасымбаев, Е.Т. Смирнов, М.Ж. Абдиров, М.Қозыбаев, Д.А.Жамбылов, Ә.Сарай, Э.Валиханов, А.Ф. Вяткин және тағы басқаларының еңбектерінде мәселе жан - жақты қарастырылады. Әсіресе, Е.Бекмахановтың Қазақстан ХІХ ғасырдың 20 -40 жылдарында, Собрание сочинений в 7 томах, Кенесары Қасымов бастаған Қазақ халқының ұлт - азаттық күресі секілді бірқатар еңбектерінде Д.А Жамбыловтың Қазақстандағы ұлт - азаттық қозғалыс, Ә.Сарайдың Екі тарлан атты еңбектерінде қазақ халқының батырлары бастаған ұлт - азаттық көтерілісі жайында барынша мәлімденеді [2].
Бірінші кезекте, әрине, Кенесары көтерлесін арналған Е.Бекмахановтың Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында еңбегін айтып өтуіміз керек. Еңбекте, отаршылдық саясаттың халықтың қаншалықты наразылығын туғызғандығы және Саржан көтерлісі барысында халық өкілдерінің имперлік әкімшіліктен өз құқықтарын талап етілгені мұрағаттық деректердің негізінде көрсетілген.
Е.Бекмаханов аталған тақырыпта жазған шыншыл еңбегі үшін қудаланғаны анық. Мұрағат деректері және әр түрлі сипаттағы құжаттар негізінде жазылған бұл еңбек ғылыми қауымды бір сілкіндіріп тастағаны мәлім. Алайда, еңбек баспадан шығып үлгермей жатып-ақ ғалымдардың бір бөлігі осы еңбекті табалап, ата жауын көргендей өршелене қарсы шықты. Сөйтіп Е.Бекмахановты 25 жылға бас бостандығынан айырды. Қалыптасқан ауыр саяси ахуал жағдайында партияның қысымын елемей, өмірлеріне қауіп төнсе де ССРО Ғылым Академиясының аса көрнекті бір топ әлемге аты әйгілі ғалымдары С.В.Бахрумин, Б.Д.Греков, Н.И.Дружинин, А.П.Кучкин, М.К.Рожкова т.б. осы кітаптың талқылауына белсене қатысып, Е.Бекмахановтың көзқарасының дұрыстығын мейлінше құптады [3].
Өкінішке орай, Кенесары көтерілісі академиялық деңгейде шығарылған Қазақстан тарихынан аз орын алған.
Кенесары көтерлісі туралы және көтерлістің барысы туралы мәліметтер М.Абдировтың Казачья колонизация Сибири и Казахстана еңбегінің Кенесары көтерлісіне арналған бөлімінде берілген [4].
Ұлт - азаттық көтеріліс төңірегінде терең мән беріп, дөңгелек стол ұйымдастыруда алғаш рет қолына алған көрнекті жазушы Мұхтар Мағауин Жұлдыз журналында тарихшы, әдебиетшілерімізді жинап бас қосып, ұлт азаттық көтеріліске әділ баға беруді қолға алды. Академик М.Қозыбаевтың бастамасымен жарық көрген Қазақстан тарихына арналған ғалымдардың ғылыми жинағында үш мақала осы мәселенің төңірегіндегі оқиғаларға арналғаны, әрине кездейсоқтық емес. Демек, ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы ұлт - азаттық көтеріліс батырлары хақындағы тарихтың жазылуының өзі үлкен тарих екені анық.
Дипломдық жұмыста дерек көзі ретінде Кенесары көтерлісі туралы фольклорда, әсіресе, Сарыарқа өңірінің ақын - жырауларының шығармашылығында жақсы көрініс тапқан айта өтуіміз керек [5]. Әсіресе, Доскей ақынның Кенесары дастанында көтерлісі туралы құнды мәліметтер келтірілген, сол себепті де осы шығармадағы мәліметтерді Кенесары көтерлісін қарастыруда кеңінен қолдануымызға болады .
Арқа халқының ауызекі тарихи білімі - шежіреде көтерлісі туралы аңыздар циклы сақталған. Көбінесе, олар түрлі батырларға қатысты, батырлардың ерліктерін баяндау сипатында [6].
Дипломда мұрағат деректері біршама пайдаланылды. Осы тақырыпты қарастырудағы келесі бір арқа сүйер дерек көзі - мұрағат құжаттары. Патша әкімшілігінің Кенесары Қасымұлы бастаған көтерліске байланысты түрлі құжаттары - донесениелері және рапорттары мұрағат қорларында сақтаулы. Осындай құжаттардың біраз бөлігі Кенесары көтерілісне арналған мұрағаттық құжаттар жинағына енгізілген [7], сонымен қатар, осы тақырыпқа байланысты қызғылықты мұрағат құжаттарын Қазақстан тарихын оқытуға арналған оқу құралдарынан да таба аламыз [8].
Мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты - ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт - азаттық көтерілісті, оның ұлт - азаттық қозғалыстағы орны мен рөлі, сипаты, басты ерекшеліктері, әлі де болса қайшылығы күрделі тарихи оқиғалардың сипатын толық ашу. Азаттық күрестен елім - жерім деп ашуланған батырларының анық кейпін бүкіл зерттеулерді талдай отырып, нақтылау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері келесідей:
қазақ халқының азаттық күресін толық сипаттау үшін мәліметтерді зерттеп, зерделеу, сабақтастығы мен жүйеліктің сақталуын қадағалау;
Ресей империясының Қазақстанды отарлаудағы жүргізген саясатын ашып көрсету;
Ресейдің отаршылдық саясатына қарсы қазақ халқының наразылығының туындауының себептерін анықтау;
Отаршылдық саясатқа қарсы Орта жүздегі қарулы қарсылықтың ұйымдастырылу үрдісін сипаттау;
Кенесары Қасым ұлы бастаған Орта жүз қазақтарының көтерлісінің барысын талдау;
Көтерілістің нәтижелерін көрсету.
Дипломдық жұмыс екі тараудан тұрады. Бірінші тарауда ХІХ ғасырдағы Қазақстандағы саяси хал ахуалы мен өзгерістер сипатталады. Хандық биліктің жойылуы және оның жүзеге асырлу мехнизмдері қарастыралады. Сонымен қатар, Орта жүздегі патшалық үкіметтің отаршылдық сипаттағы саяси-әкімшілік өзгерістеріне қарсы наразылықтың туындауы, оның көсемдері Ғұбайдолла, Қасым сұлтандардың іс-әрекеттері баяндалады. Бұл наразылықтар, халық арасындағы толқулар іле Саржан бастаған Орта жүз қазақтарының көтерлісіне ұласады.
Екінші тарау - Кенесары Қасымұлы көтерілісінің отаршылдарға қарсы көтерілген халық, батырлар жайында мәлімденеді. Сонымен қатар, Саржан Қасымұлының азаттық үшін шайқасына, оның ерлігіне, қатысқан батырларына және осы күрестің маңызына арналады.
Дипломдық жұмыстың хронологиясы, ХІХ ғасырдың бірінші жартысын қамтиды. Себебі, Кенесары көтерілісі 1837 жылдан басталса да, бұл көтерлістің шығу себептерін түсіну үшін ХІХ ғасырдың бірінші ширегіндегі Ресей империясының Қазақстандағы отаршылдық саясатын қоса қарастыру қажет болды.
1 ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстандағы саяси-экономикалық ахуал
1.1 Орта жүздегі хандық биліктің жойылуы
XIX ғасырдың бірінші ширегі Ресей империясының Европаның жаңдармы ретінде ұлт-азаттық қозғалыстарды аяусыз жаншып, саяси қысым жасаумен, күш қолданудың нәтижесінде ірі отарлық мемлекетке айналған кезі. Кіші және Орта жүздердің басты аймақтарын отарлап алғаннан кейін патша үкіметі Ұлы жүзді басып алуды, оңтүстік Қазақстан аймағы арқылы әліде дербестіктерін сақтаған Орта Азияға шығуға, сөйтіп осы стратегиялық аймақта үстемдігін орнатуды ойластырды. Осы мақсатқа жетуге кедергі Орта жүздің басты өңірінің әлі де болса тәуелсіздіктерін сақтағаны еді. Шын мәнінде XVIII ғасырдың соңғы ширегі, XIX ғасырдың басында Ресейдің саяси билігі тек қана Жайық, Есіл, Ертіс өзендері бойында салынған отарлаудың тірегі - бекіністердің төңірегіңде 100-150 шақырым қашықтықта ғана жүретін. Елдің түкпірінде көшіп-қонған ауылдар ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-дәстүрін сақтап, ру-руға жіктелген иеліктерін көшпенді мал шаруашылық мүддесіне пайдаланды. Американ тарихшысы Марк Раевтың "Қазақ даласы сол кезеңде Ресейдің мемлекеттік шекарасы болмаған" деп қорытыңдылауында жөн бар [9, б.152].
Ресей мемлекетінің кең байтақ қазақ жеріне көз тігуінің тағы да бір себебі осы елдің экономикалық мүддесінің шет аймақты отарлаумен байланыстылығы. Өсіп келе жатқан Ресейдің өнеркәсіп тауарларын сіңдіретін жаңа да, арзан да, кең де рынок қажет болды. Завод, фабрикалық бүйымдар мен күнделікті өмірге, шаруашылық мұқтажына қажетті өнімдер қазақ аулының өзінде жасалынбауы бірте-бірте қазақ руларын шекаралас өңірдегі Ресей жәрмеңкелеріне, Хиуа, Бұхара, әсіресе, Қоқан хандықтарына тәуелділігін күшейтті. Патша үкіметінің Қазақстанды жаулап алу жоспарының іске асуын әсіресе мүдделендірген саудадан түсетін, мемлекеттік қазынаның үнемді кезі - баж салығы еді. XIX ғасырдың басыңда Ресейден Орта Азияға, Шыңжанға тағы да басқа Орталық Азия елдеріне баратын дәнекерлік керуен жолдары қазақ даласын басып өтетін. Тіпті алыста жатқан Константинопольден (Стамбулдан) Орталық Азияға бет алған керуендер де осы аймақпен жылжитын баж салығын төлеуден қашқақтаған көптеген керуендер талауға да түсетін. Орыс үкіметі осы керуендерден жиналатын баж салығын өз қазынасына ғана жинаттыру үшін Ресейдін билігін әлі де мойындамаған сұлтан, билердің ауылдарына қарулы қол жіберіп, қыр көрсетіп отыратын. 1800 жылы патша үкіметі осындай керуендерді мазалаған қазақтарды жауапқа тарту үшін шекаралық сот ұйымдастырды. 1803 жылы наурыз айының 31-де Сібір шекаралық басқармасына Мемлекеттік Сенаттан түскен нұсқауда қазақ даласынан Семей және Петропавл қалаларына бағыт алған керуендерді қазақтардан қорғау үшін казактардан қарулы күзет қою тапсырылды. Иркутск генерал-губернаторы И. Селифонтовтың коммерция (сауда) министріне жолдаған хатында көпестердің керуендерінің Қазақ даласыңда жиі талауға түсетініне байланысты шекаралық бекініс комеңданттарына күзетке берілетін казактар санын 20 адамға дейін жеткізу көзделген [9, б.155].
Керуендердің жанында тұрақты қарулы казак отрядтарын ұстау өкімет үшін қымбатқа түсті және барлық керуеңдерді шығатын қонысынан баратын жеріне дейін апарып салу көп қаражат қажет етті. Мәселені шешудің бір жолы - осындай стратегиялық маңызды өлкені Ресей империясының құрамына қосу еді.
XIX ғасырдың бірінші ширегінде отарлаудың тірегіне айнала бастаған бекіністер, олардың төңірегіне Сібірден, Алтайдан, алыстағы Орал өңірінен келген орыс-казак шаруалары қазақ ақсүйектерінің қарсылығына пысқырып та қарамады, олар біртіндеп рулардың қауымдық меншігі - жайылымдық жердің табиғи түрде пайдаланылуына қысым жасады. Ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүр бойынша көшпенді ауылдар арасындағы жерге байланысты дау - ру ақсақалдарының, көпшілігінде билердің араласуымен шешілетін. Қайшылық шиеленіскен жағдайда барымта, рулық тартыс, феодалдардың ішкі жанталасы жиілеп, кикілжіңге соқтыратын. Өмірі малмен, көшпенді шаруашылықпен байланысты болғандықтан әрқашан ауыл ақсақалдары осындай болмашы алауыздықтарды да шешіп отыратын . Әсіресе Солтүстік, Шығыс Қазақстанда суы мен жайылымы мол Ертіс, Есіл өзендерінің бойында, немесе оған жақын аймақта қоныстаушы орыс шаруаларының санының ұлғаюы, жайылымдық жерлердің тарылуы қазақтардың наразылығының ашық көрінісіне әсерін тигізбей қоймады. "Олар (казактар) үкіметтен ешқандай көмек алмай, бұрын қырғыздардың қолында болған жерлерге жапа-тармағай қоныстана бастады" [10, б.87].
Жазғы көш кезінде жүздеген шақырым тіпті онан да аумақты жерді малымен, семьяларымен көшіп өтетін ауылдардың жағдайы тіпті ауырлады. Енді қайда барса да орыс бекіністері алдан шығып отырды, бұрынғы емін-еркін жайлайтын жерлер тарылып, патшаның отаршылдық шеңгелі барған сайын алқымнан сығымдап бара жатты. Малға ете керекті қоректің - бетегенің далалық жазықтарда қаптай өсетінін ескерсек, мал шаруашылығы үшін далалық өңірдің қаншалықты маңызды болғаны да есімізге түсер еді. Далалық алқапта қазақтардың ауыл-ауыл болып жіктеліп көшіп-қонған өмірін патша губернаторлары, осы аймақты отарлауға қарулы қолмен келген әскери шеңді офицерлері, чиновниктері түсінді ме екен? Көпшілігі Омбыда, Орынборда отырып казақ даласын қалай игерудің жоспарларымен бастары қатқан автохтонды түрғындарды бірден отырықшылыққа көшіруді үсынған жергілікті әкімдер мал шаруашылығына күн керістің көзі деп қараған қазақтардың өмір ерекшелігін өзінше пайымдаған. А. Янушкевич жазғандай "...егер европалық адамды осы далаға жіберсе, бұл қандай қаңсыған тақыр еді, менің жылқыларым аштан қатар деп", - аттан салар [11, б.56].
Қазақтардың өмірімен көп жылдар бойы жақын таныскан, кейіннен шаруаларды осы өңірге қоныстандыруға қарсылық білдірген, А. Гейнс сол Орынбор губернаторының кеңсесіндегі номадтардың тағдырын өзінше кесіп-пішіп отырған чиновниктердің мал шаруашылығының өзіндік ерекшелігінен еш хабары болмағандығын былай деп сипаттайды: "...Орынборда көшпенді өмірге жасанды іс, қаңғыбастық деп қарайтын көрінеді. Бұған қарағанда жөнсіз сапырылған қырғыздарды жерге отырықшылдандырғанды мәңді іс деп қараған бұл адамдар осыңдай жағдайда ғана көшпенділердің ауқатты өмірге қолы жетіп, қазіргі мәдениеттің нәтижелерін қабылдай алады. Осындай көзқарастың сыңаржақтылығы қазақтардың өміріне немқұрайлы қараудың салдары екендігін түйіндей келе, бір жағынан жазушы А. Гейнс, қазақтардың тұрмысы "біздің өмір сүру жөнімізге тіпті ұқсамайтындығын", европалықтарға әртүрлі ой салатындығын ашып жазады [12, б.452]. Сол кездің өзінде Тынық мұхитқа дейін алып жатқан Сібірдің үшінші бөлігін қамтыған, қазақ жеріне үкіметтің соншама көңілін аударғандағы мәні, әрине, бір жағынан отарлық империяның онтүстік өңірінде Британия империясымен бақталастығы еді . Орта Азия бағытында қазақ даласы Ресей үшін тіпті Амур және Уссури өлкесінен де маңызды деп жазады И. Завалишин , "Қырғыз даласын мылтық найзасымен қысымға алмай, Хиуа және Қоқан өңірінде мемлекеттік шекараны кеңейтпей тіпті Тобыл және Томск губернияларында да тыныштық болмайды", - мемлекеттің жаулаушылық сая-сатын осылай ақтаған И. Завалишин [13]. Батысында Каспий теңізінен Телеут көліне дейін, Оңтүстігінде Қоқаннан Омбы шебіне дейін, солтүстігінде Орынборға, оңтүстік-шығысында Қытай жоңғариясымен шектелетін қазақ елінің кеңдігіне таң қалған И. Завалишин, - Англия мен Францияда осындай отарлық аймақтар бар ма екен деп сауал қояды [13, б.112].
Отарлық империяның экономикалық мүдделері, царизмнің Орта және Орталық Азиядағы стратегиялық саясаты, қазақ даласының Ресейге іргелес орналасқандығы - өлкені жаулап алуды біршама тездетті. Бұған қолайлы саяси алғышарт та қалыптасты.
1817 жылы Бөкей ханның, 1819 жылы Уәли ханның өлімі Орта жүзде жалпы хандық билеуді жоюға жол ашты. "Бөліп алда билей бер" дегенді негізге ұстаған царизм Ұлы жүзде ханды сайлаған да жоқ, тағайындаған да жоқ. Үкімет Солтүстік Шығыс және Орталық Қазақстанда Ресей өкіметінің басқару жүйесіне жақындаған жаңа әкімшілік билеу жүйесін іске асыруға бет алды. Александр 1-ге жақын болған, либералдық көзқарастары мен ұсыныстарын ұнатпаған патша орталықтан аластатып, Пензаға жер аударған, 1819 жылдан Сібір губернаторлығына тағайындалған граф М. М. Сперанскийге осы істі жүзеге асыру жүктелді. "Сібір қырғыздарының уставын" дайындауда осы өңірдегі буряттар сияқты көшпенді халықтардың өмірін зерттеп, мәлімет жинауда Сперанскийге септік жасаған болашақ декабрист, Омбы облыстық басқармасының қызметкері Г. С. Батеньков еді. "Буратаналар", сібір қазақтары, өлкедегі жол тораптары, сауда, басқа да осы уставқа кірген бірнеше құжаттарды дайындауды Г. С. Батеньков басқарған [14].
Устав Орта жүздегі хандық басқаруды жойып, оны Ресейдің губерниялық басқару жүйесіне жақындатты. Ауылдың 70 - 80 шаңырақтан, 10 - 12 ауылдың бір болыстан, 15 - 20 болыстың бір округтан құрылуы рулық-тайпалық басқаруды ығыстырудың басы болды. Орта және Ұлы жүздің солтүстік-шығысы Сібір қазақтарының облысына біріктіріліп жаңадан ұйымдастырылған орталығы 1839 жылға дейін Томскіде, 1839 жылдан Омбы қаласындағы Батыс Сібір генерал-губернаторлығына бағындырылды.
Сонымен қатар Устав қазақ қоғамындағы Шыңғыс тұқымдарының мемлекет ісін басқарудағы құқына шек қойды. Округтардағы бас әкім - аға сұлтандар, болыстағы - болыснай сұлтандар, ауылдағы - ауылнай старшындары Омбы облыстық басқармасының қол шоқпарына айналды да бар билік шын мәнінде үкімет чиновниктерінің қолына шоғырлана бастады.
Сот істерін талқылауда Ресей әкімшің өкілінің шешуші дауыспен қатысуы, аға сұлтандардың приказында казак отрядының орналасуы, әрине, билер сотының, ру және барымта, басқа да мәселелерді "Жеті жарғымен" шешуіне біртіндеп тиым салу еді. Біртіндеп қазақ ауылдары үкімет қазынасына 1 сом 50 тиыннан шаңырақ салығын төлейтін болды. 1824 жылы бұрынғы Уәли ханның иелігі Көкшетау өңірінде, Бөкей ханның иелігі - Қарқаралыда алғашқы екі патша үкіметінің округтерінің ашылуы, отарлау барысы, Ресейдің Абылай тұқымдарымен санаспайтындығын байқатты. Кейіннен ашылған Құсмұрын, Ақмола, Аягөз (Сергиополь), Баянауыл, Көкпекті және басқа да округтар үкіметтік ресми отарлаудың толастамайтынын көрсетті.
Устав сауда саласын да қамтыды. Үкіметтің тез арада шешуге тырысқан мәселесі де қазақ руларын саудаға тартқан болып ақшаның құнын терең түсінбеген, әлбетте айырбас тауар алыс-берісіне машықтанбаған аңқау ауыл қазақтарын жер соқтырып алдау еді. Уставқа сай мемлекеттің қамқорлығына өткен сауда қазынаны молайтатын көзге айналып қоймай, іштей отарлаудың құралы болды. Сөз жүзінде барлық бұратаналарға бекіністерде, жәрмеңкелерде мол саудаласуға жол ашу құқы жарияланса да, сауданың қазақ ауылы үшін тиімсіздігі көп ұзамай-ақ байқалды. Устав қазақ қауымын екі қарама-қарсы топқа бөлді. Аға сұлтандар, болыснайлар, ауылнайлар, олардың сойылын соғысушы феодалдар Ресей үкіметіне қарсы арқа сүйеп, өздерінің рулас жауларын тұқыртуға тырысып, уставқа қарсылық көрсетпеді. Әкімшілік өзгерістердің Қазақ елінің дербестігін жоятындығын бірден аңғарған әлеуметтік топтар соның ішінде, Абылайдың тұқымдарының басты бөлігі уставтың іске асы-рылуына, әсіресе жаңа әкімшілік билеу жүйесі - округттардың құрылуына қарсы бірден бас көтерді. Округтар ашу біртіңдеп наразылық туғызғанын орыс тарихнамасының өкілдері бірауыздан мойындады. А.Гейнс, Барон Услар, Л. Мейер тағы басқа осы кезеңге еңбек арнаған авторлар бейбіт қазақ даласында жаңа әкімшілік буындардың ұйымдастырылуы Қасым төре түқымдарының көтерілуіне басты себеп болғанын мойындайды. Кенесарының баласы Ахметтің естелігінде Көкшетау өңірінде округтың ашылуына ызасы кернеген болашақ хан өзінің әкесі мен інілеріне былай деген: "...егер құдай қолдаса, барлық қазақтың басын қосамыз. Абылай атамыз кезіңдегі жағдайымыз қалыптасады". Кенесарының осы сөздері Қасым сұлтанның, бауырларының көкейінен шықты, барлығы да Ресейге қарсы көтерілуге келісімге келді" [15]. Абылайдың ұрпағы, Уәлиханның немересі, Шоқан Шыңғысұлы көптеген жазбаларында хан Кенесарыны "бүлікші", "үкіметке қол көтерген сұлтан" ретіңде сипаттаса да патша үкіметінің округтарының құрылуы көтеріліске басты себеп болғаңдығын ашып көрсеткен. "Округтарды ұйымдастыру тәуелсіздікті қызгыштай қорғаған қайсақ халқының орыстарға қарсы ақырғы күресі болды. Осы арпалыстың жарқын бейнесі сұлтан Кенесарының талмайтын жеке басы, он жыл (1837 - 1847) бойы орыс әскерлеріне күресті тоқтатпады". Бір ғана әкімшілік басқару қазақ халқының қарулы қарсылығына себеп болып койған жоқ. Мал жаятын жерді біртіндеп орыс-казак шаруаларының өз иелігіне бөліп алуы, алым-салықтың өсуі де саяси тартысқа себепші болғаны айғақ. А. Янушкевич орта жүздің бір ауылыңда болғанында соқыр әнші қыз халықтың қарсылығын үнімен жосылта келе, "біздің жылқымызды, мал-қойымызды санау ясақ (салықтың түрі) жинау үшін жүргізіліп отыр - жиналған патша офицерлеріне айбар білдірген [11, б.201].
Қазақ ауылдарының XIX ғасырдың 30-шы жылдарында үкіметке төленетін салығының мөлшерін белгілеу үшін алдымен халықтың санын анықтау қажет еді. М. Красовский белгілі автор С. Б. Броневскийге сілтеме беріп, Орта жүздің тұрғыңдарын 50000 шаңырақ, немесе 300000 жан деп топшылайды. Ал Омбы облыстың басқармасына сұлтаңдар мен отаршылдар жинастырған мәліметтерге қарағаңда - 53700 шаңырақ [16, б.101]. Бұл мәліметтер Орта жүздің халық санын толық көрсетпейді. Біріншіден, көшпенді өмір жағдайында тұрғындар санын анықтау ете қиын; екіншіден, салық төлейтіндерді азайтып көрсету қазынаға өткізілетін салық мөлшерін сұлтандардың әдейі төмендетіп беруіне де байланысты.
Көтерілістің басталуына қазақ даласына патша үкіметінің қарулы топтар жіберуі, олардың бейбіт ауылдарға қысым көрсетуі тікелей әсер етті. Ғұбайдолла Сібірге жер аударылғаннан кейін көтерілісті жалғастырған сұлтан Саржан. 1822 - 1836 жылдар арасындағы көтеріліс негізінен Орта жүздің солтүстік-шығыс өңірін қамтыды. Алғашында әскерінің қатары 1000 адамға жеткен Саржан жасақтарының құрамында негізінде Қаракесек, Жағалбайлы, Шора, Үйсін рулары болды [16]. Сібір губернаторлығының чиновнигі, қазақтардың отырықшылыққа көшуі жөнінде бірнеше құнды еңбектердің авторы 1824 жылы Қарқаралы округын ұйымдастырушы полковник С. Б. Броневский 1825 жылғы рапорттарының бірінде "Саржанның туының астына қарақшылардың топтасуы Ордадағы (Орта жүздегі) тыныштықты шайқалтқанын, Ресей үкіметінің шараларын іске асыруда кедергі болғанын" және тіпті округқа шабуылдағанын хабарлаған Қарқаралы, Көкшетау өңірінде сұлтан Саржан сарбаздарының қимылдарының кауырт күшеюі үкіметтің қарсы шаралар қолдануына түрткі болды. 1831 жылы Көкшетау жағынан көтерілісшілерге қарсы аттанған 500 адамнан тұратын әскер тобы Қаракесек, Алшын, Жағалбайлы, Алтай руларының бейбіт ауылдарын ойрандады. Кейінірек Кенесарының өзі анықтаған мәліметтерге қарағанда, 450 адамды өлтіріп, Саржанның баласын Сарысу төңірегінде қолға түсіріп, байлап алып кеткен . 1832 жылы 250 адамнан құрылған жазалау тобы Кулановтың басқаруымен Есенгелді, Құшақ сұлтандардың ауылдарын қыспаққа алды. Жанайдар, Тұрыс және Үсін болыстарын талады, 60 адам қаза болды; 1836 жылы Ақтау бекінісінен аттанған "тентек" майор басқарған 300 адамдық казак әскері Білеуті - Сарысу бойында Алшын, Жағалбайлы руларын талап, 250 адамды өлтірді. 1837 жылы И. С. Карбышевтың басқаруымен 500 адамдық жазалау тобы Алтай, Қалқаман, Төртуғыл болыстарын шабуылдады, Жаманқара бидің ауылдарын күйзелтті, қаза болған қазақтар саны 350-ге жетті [16, б.108].
Отаршылдық мәні бар 1822 жылғы уставқа қарсылық ретінде басталған Саржан бастаған көтеріліс 1836 жылы Ташкент Құшбегінің сұлтанды және оның серіктерін опасыздықпен өлтіргеннен соң біршама саябырлады. Ал келесі, 1837 жылы көтеріліс сұлтан Кенесарының басшылығымен қайтадан өршіді.
Сонымен патша үкіметінің қазақ жерінің стратегиялық қолайлы еңірде орналасуына мән беруі болашақта Орта Азия хаңдықтарын жаулап алуда оны бір саяси, әскери тірегіне айналдыруды ойластыруы, сауда керуендерінің дәнекерлік торабы ретінде пайдалануға тырысуы, 1822, 1824 жылдардағы Сібір және Орынбор қазақтарының уставтарына арқа сүйеп, отарлауды тездетуге бағыталуы, өлкенің шұрайлы өңірлеріне орыс-казак шаруаларын қоныстандыру, Қоқан, Хиуа, Бұхара иеліктерімен шектесіп жатқан оңтүстік Қазақстанды, Қырғыз жерін жаулап алу мақсаттарын іске асыру жолындағы Ресей империясының саясатына қарсылық алғашында Ғұбайдолла сұлтанның, кейіннен Қасым төренің ұлы сұлтан Саржанның көтерілісіне себепші болды. Осы көрсетілген жағдайлардың 1 сұлтан, кейіннен хан Кенесарының туының астында он жылға созылған, үш жүзді де толық қамтыған қазақ елінің Абылай хан заманыңдағы иелігінің тұтастығымен, ел тәуелсіздігін қалпына келтіруді мақсат етіп қойған азаттық күрес болды.
1.2 Орта жүздегі патшалық реформаларға қарсылық
Бұрынғы Бөкей ханның иелігінде - Қарқаралы және Уәли ханның иелігінде - Көкшетау округтерінің құрылуы Орта жүз бен Ұлы жүз түйісетін қазақ жерлерін отарлауды тездете түскен әкімшілік-саяси жаңалықтардың тұтас сериясы мен Ресейдің Қазақ даласындағы билеп-төстеуін нығайтудың негізін қалады [9, б.345]. Кең-байтақ аумақта патша өкіметінің әскери-әкімшілік шараларының одан әрі өрістей түсуі байырғы халықтың қатты наразылығын туғызды, оның барған сайын көбірек нұқсан келтірілген мүдделерін білдірушілер Абылай әулетінің біршама алысты кездейтін өкілдері болды, олар Ресейдің Сібір қазақтары туралы 1822 жылғы Жарғысын қазақ мемлекеттілігінің тіршілік етуіне төнген, зардабы ұзаққа кететін қатер деп білді.
Уәли хан қайтыс болғаннан кейін оның жесірі, ұлы ғалым Ш. Уәлихановтың әжесі - ақылды, көреген және өз заманында білімді болған әйел Айғаным Абылай әулетінің басшысына айналды, ол Азия департаментінің, Сыртқы істер министрлігінің және Сібір комитетінің шенеуніктерімен жиі хат алысып тұрды [17]. Алайда оның бойындағы даналық қасиеттерге қарамастан, ол халықтың қарулы қарсыласуы жетекшісінің рөліне жарамады.
Бұл қиын міндет Абылайдың отыз ұлының ең кенжесі Қасым сұлтанның үлесіне тиді, оның бәйбішеден туған еркек кіндікті балалары - Саржан, Есенгелді, Ағытай, Бопы, Көшек және Кенесары, кіші әйелінен туған баласы Наурызбай жиырма жылға жуық уақытқа созылған титықтатарлық күрестің табанды қатысушылары, ал солардың ішіндегі Саржан, Есенгелді, Кенесары оны ұйымдастырушылар ретінде тарихқа енді, ал ол күрестің барысында патшалық режимге зор моральдық-саяси нұқсан келтірілді.
Округтік приказдардың құрылуына қарсы алғашқы өз наразылығын Көкшетау өлкесінде едәуір ықпалы бар Қасым сұлтан 1825 жылғы 14 мау-сымда білдірді. Омбыда отырған генерал Капцевич, - деп жазды Қасым төре Орынбор әскери губернаторына арнап, - біздің кырғыз-қайсақтар жағында орналасқан Көкшетау каласының жанынан кеңсе орнын күрды, соған біздің сұлтандарымыз бен ақсақалдарымызды сол жерлерде оларды каншама ренжітіп тастайтын мәжіліс өткізуге мәжбүр етіп отыр... [18, б.102].
Қасым төре жоғары дәрежелі шенеуніктерге барлык жолданымдарында, хаттарында Ресейдің отарлауға арналған тірек базасы - округтерді патша өкіметінің заңсыз әрекеттері, ал Омбы облыстык, бастығын тек Омбыда отырған адам деп қарастырып, номадтардың көпшілік бөлігінің ызалану сезімін білдіре отырып, жаңадан кұрылған округтік приказдардыңтараты-луын үзілді-кесілді талап етті. Абылай өулеті ұрпактарының билігіне карай-тын қазақ руларының қоныстары ауданында Көкшетау приказының ашы-луы атақты ханның тірі кезінде-ақ кол жеткізілген бұрынғы шарт міндеттемелерін бұзушылықекеніне Орынбор генерал-губернаторының на-зарын аудара келіп, Қасым төре бұл сот орындарына сұлтандар мен ақса-калдардың келіспеуі және мақұлдамауы себепті өкімшілік жаңа өзгерістер енгізудің заң жүзінде негізсіз екенін көрсетті 5 Қасым төренің алғашкы жолданымы ұлы патша ағзамға өздерін тыныш қалдырып, өз болыстары-ның казақтарына өздерінің өмірін олар өз өкесі Абылай ханның тұсында калай өмір сүрсе, дөл солай, яғни өз ғұрыптары бойынша құруына рұқсат етуге өтінішпен аяқталды. Қасым сұлтанның бірінші, мазмұны жағынан едәуір батыл хатының Орынбор губернаторына теріс әсер еткені Абылай-дың кенже үлын абыржытпады, ол осы оқиғадан кейін де, бір жағынан, казак отрядтарының кейіннен округтік приказдардың ыкпал ерісін кеңейте алатын әскери-тірек базаларын кұру үшін дала кеңістігіне терендей ілгерілеуін тоқтату, екінші жағынан, шаруалардың коныстандырылуына кедергі жасау жөніндегі бірден-бір мақсатпен патша губернаторларына талай рет етініш жасады.
Қасым сұлтанның басқа бір хатының мерзімі 1826 жылғы 18 сәуір деп белгіленген, бұл кезде үкіметке қарсы бүкіл далада Орта жүздегі хан тағы-ның завды мұрагері Ғұбайдолла сұлтанды колдаған қозғалыс өрістей түскен, ал Саржан сұлтанның көтерілісі кең күлаш жайып, Орталық жөне Солтүстік Қазақстан аудандарын қамтыған еді. Қасым сұлтан Орынбор әкімшілігіне алтай руының коныстарында әрекет етіп, өздері айдап өкеткен жылкыны кайтармақшы болған сыңай танытып...,[7, б.54 ] оның ауылына кенеттен шабуыл жасаған 350 адамнан тұратын жазалаушылардың жүгенсіздігі туралы хабарайды.
Қасым төренің хаты Кенесары сұлтаннын, патша отрядтарына карсы кимылдарға катыса бастаған күнін, яғни 1826 жылғы 18 сөуір екенін анық-тауға мүмкіндік береді. Касым төренің жазғанындай, сұлтан сол оқиғаны білу үшін және орыс отрядтарының ниеттерін анықтау үшін нак, сол жолы жаулық әрекет еткен отрядка жүріп кетті. 17 казактан тұратын қарулы топ олармен (яғни Кенесарымен) төбелес шығарып, қылышпен ба-сын бес жерден жаралаған, алайда оны тұтқындап өкете алмаған [7, б.55]. Бұл күндері Қасым төре кақтығыс болған жерден 20 күндік жерде, оның айту-ынша, наймандардың, кыпшақтар мен бағаналылардың ауылдарына барып, жалпы халық тыныштығы үшін әрекет жасап жүрген еді. Казактардың қасақана жасаған жүгенсіздігі туралы хабар алып, дереу өз қонысына кай-тып келді және болған оқиғаға қатты таңыркағандык білдірді, бұл жөнінде Орынбор губернаторына хабарлап, патша хакімін дұшпандык ниеттерден тартынуға және Абылай хан кезінен жасалып келе жатқан өзара түсініктік рухын сактауға шақырды. Менің марқұм өкем Абылай хан сез арасында император ағзам Боғды Ежен ханға (цин императорын) аға деген атауды жиі қолданатын, мен соның ізімен, генерал-губернатор мырза, Сізді аға деп атай отырып, өркашанда Сіздің ағалығыңызға сенемін жөне кәп ешнәрсеге күмәнданбаймын [7, б.56]. Қасым тәре хатының мөтінінен келтірілген үзінді, егер Орынбор мен Омбының облыстык, бастықтары да округтік при-каздарға сүйеніп, өздерінің отарлаушылық ниеттерін кеңейтпей, өзара нақ сондай әрекет істесе, өзінің бұрынғы Ресей жағымен ізгі келісімде болу ниетін растайды.
Қасым төренің 12 болысты басқарған он екі ер жеткен ұлы бар еді, олар-дың әрқайсысының жанында жан-тәнін салып қызмет ететін 500 шаңырак-тан өз төлеңгіттері болды, олар өздері әскери қызмет ете жүріп, қамқор-лығын көрген Абылай ұрпақтарының алғашқы шақыруымен ұрысқа кіруге дайын болатын. Егер Сіз мені қуып жіберсеңіз, осы халыктың арасынан мені де жақгайтындар табылады. Ал мен осы арадан ен, алыс болыстарға қашып кетемін, [7, б.56] - деп жазды Қасым төре сол губернатордың өзіне. Осы арқылы сұлтан Орынбор губернаторына ез ауылдарының ең түкпірдегі, бару қиын және отаршылдық әкімшіліктің ықпал ерісіне тартылмаған далалық аудан-дарға кешіп кетуінің орыс өкімет орындары үшін болуы ыктимал зардапта-ры туралы ескертті. Алайда Қасымтөре ұлан-байтақ далада атақты Шыңғыс ұрпақтарының арасында Орта жүзге әкімшілік басқару жүйесінің ресейлік тәртіптерін енгізуге өуел бастан қарсы шыккан жалғыз адам емес еді.
Бұрынғы хан билігі құрылымын, аумақтық бөлініс пен басқарудың дөстүрлі принциптерін түгелдей корғаған Қасым төренің, оның балалары-ның, кептеген ауылдардың карсы әрекеттері шектеулі болса да, егемендікті сақтап калуға бағытталды. Хандықтың күші жойылғанға дейін көп бүрын пайда болған жөне Ресейдің жағдайын дала жағына қарай 100 - 150 шақырым қашыктықта едәуір нығайтып үлгірген Ертіс, Есіл бойындағы, сондай-ақ Алтайдағы бекіністерге сүйенген округтік приказдардың 1822 жылғы Жарғы қабылданғаннан кейінгі алғашқы екі-үш жылда, 20-жылдардың орта шенінен бастап еселене түскендей ықпал күші болмады. Сонымен бірге жергілікті оппозиция да өзінің әлеуметтік базасын кеңейте түсті, оған Шыңғыс ұрпақтарының көпшілік бөлігімен қатар казактардың басып алуына байланысты жер таршылығын бастан кешіре бастаған еркін көшпелілердің бұқарасы косылды.
Қазақ ақсүйектерінің едәуір бөлігі, сондай-ақ ежелден орныққан рулық әзара көмек дәстүріне сәйкес оларға ерген номадтар кайтыс болған Уәли ханның үлкен ұлдарының бірі Ғұбайдоллаға үлкен үміт артты. Омбы облыс-тық бастықтары ыкпалды сұлтандарға елемеген көзқарас көрсетілген жағ-дайда Уәли ханның тікелей ұрпақтары тарапынан қауіп-қатер тенетінін ұғын-ды. Ғұбайдолланың Көкшетау округінің аға сұлтаны болып, Тұрсын Шың-ғысовтың Қарқаралы округінде нақ сондай кызметке сайлануын осымен түсіндіру керек. Округтік приказдар құрудың алғашкы кадамдарының өзі көрінеу оппозицияға тап болды - Көкшетау округінде Сартай Шыңғысов; Қарқаралы округінде - Саржан Қасымов, Шоң батыр, Торайғыр би жаңа тәртіптерге ашык қарсылык, білдірді, алайда кейбір рулар сол кезде-ақ хан деп жариялаған Ғұбайдолла сұлтанның өз көзқарасын білдіретін кезін де-генмен де күтіп отырды. Омбы облысы қарауында болған, сұлтандардың үстем тобының едәуір бөлігі Жарғыға жақтырмай қарағанынан едәуір дөрежеде хабардар Батыс Сібір губернаторы П. М. Капцевич езіне бағыныштыларға реформаларды жүзеге асыру кезінде бейбіт азаматтык өкімдермен өрекет ету, қатаң әділеттілікті үстану керек екенін көрсетіп, азиялык халықтарға толық үстемдікке акырын жүріп, анық кадамдар арқылы кол жеткізу үшін асқан сақтык көрсетуге пәрмен берді" [8, б.119].
Алайда округтік приказдар жанына орналастырылған казак отрядтары-ның оппозицияның қаруланған топтарымен алғашқы қактығыстарының өзі-ак патша Жарлығының іске асырылуына карсы қимылдауға бел байлаған-дықтырастады.
Ал Ғұбайдолла сұлтан империялықәкімшілік-саяси жаңалықтарға нара-зыларды өз теңірегіне топтап, калыптасқан жағдайды хан мемлекеттілігін қалпына келтіру үшін пайдаланбакшы болып ұйғарды. Қасымтөренің ыкпал-ды тобы колдаған Ғұбайдолла өз ниеттерін іске асырудын киын екеніне бірте-бірте кәз жеткізіп, аға сұлтан өкілеттіктерін шебер пайдаланып, үкіметке қарсы күштерді топтастыруға бағыт алды, мүны Омбы облыстық басқармасы-ның өкілдері мен казак отрядының командирі, әрине мүлдем байқамай отыра алмады.
I Александр Жарғыны бекіткен бойда Уәли ханның мұрагері және ерек-ше ықпалды адам ретінде Петропавл бекінісіне шақырылып, генерал-губер-натор П. М. Капцевичпен жеке кездесу өткізді, реформаның татар тіліне аударылған мәтінімен танысып, оның кейбір баптарын халык, үшін пайдалы депесептеді [8, б.124].
Солай бола тұрсада, ол үкіметтің сыңаржақ әрекеттеріне өзінің ренішін жасырмады. Генерал-губернаторға хатында Ғұбайдолла оның көзқарасын Көкшетау дуанының заңсыз құрылғанына аударды. Император ағзамның көзін жеткізу үшін Петербургке жіберілген баласы Болат сұлтан астанадан қайтып келе жатқан кезінде күштеп үсталады; сұлтан құрылған округтік при-каз арқылы жүзеге асырылған жүгенсіздік туралы фактіні губернаторға ба-яндау қажетдеп тапты. Сізді қанағаттандырмаса да, Үлкен және Орта орда-лардың бүкіл халқы осындай зорлық-зомбылық бар екенін көріп отыр - со-нан соң Сізден, ұлы генерал, Көкшетау дуанын жоюды сұрайды, [18, б.156] - деп жазды Ғұбайдолла, өлкенің бас әкімшісінің назарын алғашқы округтік при-каздардың бірін жою кажеттігіне аударады.
Атақты Шыңғыс ұрпақтарының Батыс Сібір губернаторына жолданым-дарында қазақтардың орыстармен одакта болу ниеті туралы ойлар арқау етіледі. Осы жайды кейіннен Ресей бодандарын - дипломаттарды, керуендері өз ауылдары аркылы өткен көпестерді кабылдаған кезінде Кенесары хан да талай рет атап көрсеткен. Бұл мәселеде Ғұбайдолла сұлтан да кесімді көзқа-рас ұстанып, П. М. Капцевичке Орта жүзде биліктің жаңа нысандарын енгізуге қарсылардың орыс халқымен қарым-қатынасты қиындату ниеті жоқ екенін білдірді.
Үкіметке қарсы Абылай ұрпақтарының қолдауымен Ғұбайдолла сұлтан бастаған оппозицияның бүкіл іс-өрекетініңтүкпі мақсаты округтік приказ-дар құрыла бастаған жерлерде оларды жоюға қол жеткізуді кездеді. Егер дуанды жоймасаңыз, - деп түсіндірді сұлтан генерал-губернаторға, - біз үшін аспанның асты каңырап (калады), жер бетінде бос кеңістік көбейеді, өйткені біз Ресей мемлекетіне үнамайтын ешнәрсе істеген жоқпыз... [18, б.158]. Ғұбайдолла езінің П. М Капцевичке кезекті жолданымын осылай түйіндей келіп, оған қол қойған және өз таңбаларын баскан адамдарды тізіп келтіреді, олар: аты-ғай, төртуыл, тоқпақ руларының мүдделерін білдірген Акмырза, Алыбай, Шектібай, Итқара, Жүзбай, Құдайменді, Азынабай билер, Шама батыр, Сіртесен сұлтан, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz