Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ - түрік саяси байланыстары
ҚОЖА АХМЕТ ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОЖ: 378.016:940 (560)
Қолжазба құқығында
МУСТАФА ГИРИТЛИОГЛУ
ҚАЗАҚ-ТҮРІК САЯСИ-МӘДЕНИ БАЙЛАНЫСТАРЫНЫҢ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ (ХVІІ-ХХІ ҒҒ.)
6D011400 - Тарих
Философия докторы (РhD) дәрежесін алу үшін даярланған диссертация
Ғылыми кеңесшілер:
Х.М.Тұрсұн, т.ғ.д., Қожа Ахмет
Ясауи атындағы Халықаралық
қазақ-түрік университеті профессоры
Қ.Қ.Базарбаев, PhD доктор,
Ахмет Ясауи атындағы
Халықаралық қазақ-түрік
университетінің доценті
Шет елдік кеңесші:
доктор, профессор Мехмет Дервиш
Кылынчкая (Түpкия Pecпубликacы)
Қазақстан Республикасы
Түркістан, 2020
МАЗМҰНЫ
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .4
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
І ҚАЗАҚ-ТҮРІК САЯСИ-МӘДЕНИ БАЙЛАНЫСТАРЫНЫҢ ТАРИХНАМАСЫ, ДЕРЕККӨЗДЕРІ ЖӘНЕ ТАРИХИ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихнамасы ... ... ..14
1.2 Тақырыптың дереккөздері мен әдіснамасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ...25
1.3 Қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихи алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
ІІ ХХ ҒАСЫРДЫҢ БАС КЕЗІ МЕН ХХІ ҒАСЫРДЫҢ БАС КЕЗІНДЕГІ ҚАЗАҚ-ТҮРІК САЯСИ-МӘДЕНИ БАЙЛАНЫСТАРЫНЫҢ ТАРИХЫ
2.1 ХХ ғасырдағы қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстары (1900-1991 жж) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
2.2 Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ-түрік саяси байланыстары ... ...76
2.3 Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ-түрік мәдени байланыстары ... 95
ІІІ ҚАЗАҚ-ТҮРІК САЯСИ-МӘДЕНИ БАЙЛАНЫСТАРЫНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ӘЛЕУЕТІ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ
3.1 Қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстары тарихының жоғары білім беру жүйесінде оқытылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 116
3.2 Қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихын оқыту әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..134
3.3 Оқу-тәжірибелік эксперимент қорытындылары және әдістемелік ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 151
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 158
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ...161
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..176
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АӨСШК - Азиядағы Өзара Ықпалдастық және Сенім Шаралары жөніндегі Кеңес
АҚШ - Америка Құрама Штаттары
ӘДП - Әділет Демократиялық Партиясы
БҰҰ - Біріккен Ұлттар Ұйымы
ЕҚЫҰ - Европадағы қауіпсіздік пен ынтымақ ұйымы
ИЫҰ - Ислам Ынтымақтастығы Ұйымы
ҚР - Қазақстан Республикасы
ҚКСР - Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы
НАТО - Солтүстік Атлантикалық Келісім Ұйымы
РФ - Ресей Федерациясы
ТүрПА - Түркітілдес мемлекеттердің Парламенттік Ассамблеясы
ТҮРКСОЙ - Түрік мәдениеті мен өнерін дамыту жөніндегі достастық ұйымы
ТИКА - Түркия Республикасы Премьер-министрінің аппараты жанынан
Құрылған түрік ынтымақтастығы және дамыту агенттігі
ТМЫК - Түркітілдес мемлекеттердің ынтымақтастық Кеңесі немесе Түркі Кеңесі
ТР - Түркия Республикасы
ХВҚ - Халықаралық Валюта қоры
ЭЫҰ - Экономикалық Ынтымақтастық Ұйымы
ЮНЕСКО - Біріккен Ұлттар Ұйымының Білім, Ғылым және Мәдениет жөніндегі Ұйымы.
БК(б)П ОК - Бүкілодақтық коммунистік (большевиктік) партияның Орталық Комитеті
БОАК - Бүкілодақтық Орталық Атқару Комитеті
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл диссертациялық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтемелер көрсетілген:
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы 2007 жылғы 27 шілдедегі № 319-ІІІ (21.07 2015 берілген өзгерістер мен толықтыруларымен).
Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен бекітілген жоғары оқу орнын ұйымдастыру қызметінің типтік ережелері. 17 мамыр, 2013 жыл. № 499.
Қазақстан Республикасының Президенті H.Ә. Hазарбаевтың Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаhандық бәсекеге қабілеттік атты Қазақстан Халқына Жолдауы (2017 жыл, 31 қаңтар).
Қазақстан Республикасының Президенті H.Ә. Hазарбаевтың Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты мақаласы (2017 жыл, 12 сәуір).
Қазақстан Республикасында Білім беруді дамытудың 2016-2019 жылдарға арналғанмемлекеттік бағдарламасы.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың 2 қыркүйек 2019 жылғы Сындарлы қоғамдық диалог - Қазақстанның тұрақтылығы мен өркендеуінің негізі атты Қазақстан халқына Жолдауы.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың 11 қыркүйек 2020 жылғы Жаңа жағдайдағы Қазақстан: іс-қимыл кезеңі атты Қазақстан халқына Жолдауы.
Диссертация мен авторефератты ресімдеу бойынша нұсқаулық. Қазақстан Республикасының Жоғары аттестациялық Комитеті. БжҒМ. - Алматы, 2004.
Қазақстан Республикасының Президенті H.Ә. Hазарбаевтың Ұлт жоспары 100 нақты қадам бағдарламасы (2015 жыл, 20 мамыр).
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы № 1080 қаулысымен бекітілген ҚР MЖMБС 1.4.002-2012. Жоғары білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты.
ҚР MЖMБС 6.08.070-2010. Бакалавриат. 5В011400 - Тарих мамандығы ҚР MЖMБС. - Астана, 2010. - 43 б.
Кредиттік оқыту технологиясы бойынша оқу үдерісін ұйымдастырудың ережесі, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2011 жылғы 20 сәуірдегі № 152 бұйрығы.
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының сипаттамасы. Диссертациялық зерттеу жұмысы XVII-XXI ғасырлар арасындағы қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихын деректік негізде ғылыми қалпына келтіруге арналған. Сонымен бірге, зерттеу нәтижелері қазақ-түрік байланыстары тарихының мазмұнын білім беруді модернизациялау мақсатында Қазақстан тарихы курсының бағдарламасында оқытудың әдістемесін жетілдіруге бағытталады.
Зepттeyдiң өзектiлiгi: Қазақстан Республикасы мен Түркия Республикасы арасында тәуелсіздік жылдары қалыптасып, дамып келе жатқан стратегиялық әріптестік пен достық қарым-қатынастардың болашағы үлкен үміт күттіреді. Қоғамдық саяси өмірдің барлық саласын қамтыған жахандану үдерісі жағдайында екі елдің ынтымақтастығын жетілдіре түсуге қатысты зерттеулер жүргізіп, оның нәтижелерін қазіргізаманғы білім беру жүйесіне енгізу арқылы білімді де білікті мамандар дайындау міндеті мемлекеттік бағдарламалардан туындайды.
Қазақстан Республикасында тарихи сана қалыптастырудың тұжырымдамасы тарихи білім беруді жетілдіруге негіз қаласа, ҚР Білім беру туралы заңы, Білім беруді дамытудың 2016-2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, Елбасы H.Ә. Назарбаевтың 2017 ж. 12 сәуірдегі Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру [1], 2018 ж. 21 қарашадағы Ұлы даланың жеті қыры [2] атты бағдарламалық мақалаларында белгіленген міндеттер зерттеуіміздің тарихи жадты жаңғыртуға бағытталған мемлекеттік бағдарламалармен үндесетіндігі тақырыптың өзектілігін айқындайды.
Қазақстан Республикасында білім беру жүйесін жоғары білікті кадрлармен қамтамасыз етіп, білім беруді дамытудың мониторингтік жүйесін халықаралық талаптарды ескере отырып жетілдіру, бүгiнгi қoғaм тaлaптapынa лaйықты caпaлы мaмaндap дaяpлaу қажеттігі бiлiм бepудi дaмытудың 2016-2019 жылдapғa apнaлғaн мeмлeкeттiк бaғдapлaмacында [3] маңызды мiндeттep қатарында аталады. Ал бұл болса, педагогтардың кәсіби ұтқырлығы мен өзінің кәсіби өсуін жүзеге асыру мен алдында тұрған міндеттерді жеке шеше алу іскерліктерін қалыптастыруды талап етеді.Тарихи сана қалыптастыруда этникалық тегі, тілі мен ділі ортақ, тарихы мен мәдениеті сабақтас Қазақстан мен Түркия халықтарының сан ғасырлық ынтымақтастығы модулінің педагогикалық әлеуеті аса мазмұнды деп білеміз. Қазақ хандығы құрылған кезден бастау алған мемлекеттік деңгейдегі қазақ-түрік саяси байланыстары қазақ жерінің Ресей отарына айналуына байланысты үзіліп қалды. Кеңестік билік кезеңінде де ҚАКСР Түркиямен дербес саяси байланыстар орната алмады. Дегенмен, саяси еркі шектелген жағдайда да қазақ-түрік халықтарының мәдени-рухани және саяси байланыстары ресми емес жағдайда жалғаса берген еді.
Дегенмен, түркі халықтарының ынтымақтастығы, олардың саяси бірлігінің болашағына үлкен үміт артқан Мұстафа Кемал Ататүрік ХХ ғасырдың 20-жылдарының өзінде Австрия-Венгрия және Осман империя - сы сияқты Кеңестер Одағы да қирайды. Әр ұлт азат - тық үшін айқасқа шығады, тә - у - ел - - сіздік үшін күреседі. Сол кезде Орталық Азиядағы қан - дас - тарымыз тәуелсіздіктеріне қол жеткізеді. Бірақ біз туысқан ретінде ол күнді күтіп отырмауымыз керек. Дайындалып, арадағы көпірлерді құруымыз керек. Ол көпір - тарихымыз, тіліміз, мәдениетіміз. Осыларды бүгіннен қалыптастырайық. Ортақ тарихымызды жазайық. Ертең бұл біздің арамызды жалғастыратын берік дәнекерге айналады [4, s. 139-143] деген сөзі алысты болжаған сәуегейлік қана емес, бүгінгі күні нақты іске асқан тәжірибеге айналып отыр.
Осындай стратегиялық міндеттерді басшылыққа алған Түркия Қазақстанның тәуелсіздігін алғашқы болып таныды. Осындай сындарлы сәтте Түркия Республикасы Қазақстанмен тез арада дипломатиялық байланыстар орнатып, шұғыл әрі батыл саяси шешімдер қабылдады. Дамудың жаңа жолына түскен бауырлас елдің әлемдік қауымдастыққа шығып, халықаралық ұйымдармен дербес байланыстар орнатуына мүдделі болды, осы байланыстарға дәнекерлік жасады.
Отарлық билікке қарсы ұлт-азаттық күрестің басты ұстанымына айналған түркі халықтарының саяси бірлігі идеясы ХХ ғасырдың 90-жылдары жаңа мазмұнда қайта жаңғырды. Түркі тілдес мемлекет басшыларының, әсіресе Қазақстан мен Түркия мемлекеттері басшыларының бастамасымен құрылған халықаралық ұйымдар мен қоғамдық бірлестіктер өз қызметтерін осы идеяны іске асыруға жұмылдыруда.
Қазіргі кезде дүние жүзі бойынша түркі халықтарының саны 400 миллион шамасына жетіп отыр. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік жылдары әлемдік қауымдастыққа енуі іс жүзінде аяқталып, халықаралық геосаяси қатынастардағы орны мен атқаратын рөлі айқындала түсті. Соның ішінде түркі тілдес мемлекеттермен, әсіресе Түркиямен қарым-қатынасы ерекше назар аудартады. Қазақстан бұл күнде Еуразия кеңістігіндегі интеграциялық үдерістердің дербес нысаны һәм субъектісіне айналып отыр.
Отарлық және кеңестік кезеңдерде бұрмалауға ұшыраған халықтың тарихи санасын қалпына келтіру, өз ұлттық мемлекеттілігін сәйкестендіру бағытындағы рухани және мәдени өрлеу барысында Қазақстан Республикасы көршілес елдермен, тарихи тамыры бір туысқан халықтармен ежелгі қарым-қатынастары мен байланыстарын жаңғыртуға баса назар аударуда. Осы жерде атап айтуға болатын мәселе, алыс және жақын көрші мемлекеттермен жасалатын ресми қарым-қатынастармен қатар елдерді жақындастыратын мәдени байланыстардың да маңызы ерекше. Осындай бағытта Қазақстан мен Түркия елдері арасындағы мәдени және рухани байланыстардың алғашқы сәттен бастап кең және қарқында даму жолына түскені ешқандай да кездейсоқ құбылыс емес екендігі аңғарылады. Оның тарихи алғышарттары тым тереңде болатын.
Екі елдің арасындағы байланыстардың қатарында жалпы мәдениет пен өнер, білім мен ғылым, ақпарат құралдары мен баспасөз, діни-рухани байланыстар ресми мемлекетаралық қатынастардың құрамдас бөлігі ретінде әрқайсысы өз саласында жеке бағыттарды құрайды. Үзіліп қалған дәстүрлі байланыстарды қалпына келтіру мақсатымен жалпы мәдени байланыстар көлемінде орнатылған осы қатынастар бүгінгі заманғы ғылыми-техникалық мүмкіндіктер, нарықтық қатынастардың екпінді ықпалымен әр салада нақты нәтижелерімен толыға түсіп келеді.
2 қыркүйек 2019 ж. мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың Қазақстан халқына Сындарлы қоғамдық диалог - Қазақстанның тұрақтылығы мен өркендеуінің негізі атты Жолдауында ғылыми зерттеулердің деңгейін көтеру және оларды тәжірибеде қолдану тұрғысынан қарастырғаны жөн [5] деген тұжырымының мәні зор. Осы тұжырымды басшылыққа ала отырып, диссертациялық зерттеуіміздің барысында қол жеткен ғылыми нәтижелердің қолданбалығына баса мән беріп отырмыз. Диссертацияда түркі тілдес мемлекеттердің саяси ынтымақтастығына бастамашыл болған Қазақстан мен Түркия арасындағы саяси-мәдени байланыстардың тарихын арнайы зерттеп, ғылыми талдау жасап, өзекті мәселелердің ғылыми-әдістемелік шешімін тауып, жұмыстың басты нәтижесі болып саналатын ЖОО оқу үдерісіне пайдалануға арналған Қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихы (XVII-ХХІ ғғ) атты таңдау пәнінің оқу-әдістемелік кешені және осы пәнді оқытудың әдістемесін жетілдіруге қатысты ұсыныстар дайындау да тақырыптың көкейкестілігін танытады.
Зepттeлy дeнгeйi: қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихының зерттелу деңгейін қазақстандық және шетелдік (түркиялық) деп топтастырамыз. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан бастап қазақ-түрік байланыстары тарихына отандық ғылымда жіті назар аударыла бастады. Сол диссертациялық зерттеулердің қатарында С.К.Рүстемов Отаршыл әкімшіл жүйе тарапынан үнемі қысым көрген мұсылман халқының империяның барлық өңірінен бас қосып күш біріктіре білген мұсылмандардың саяси қозғалысының ірі жетістіктерін қарастырады [6]. Ал Г.А.Байгаринова [7] мен А.Ж.Габдуллинаның [8], Н.Д.Имашованың [9], [10], С. Сүндетбаеваның [11], М.Оразбаевичтің [12] зерттеулері ХХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ-түрік байланыстарын жекелеген қырынан қарастырған.
ХХ ғасырдың бас кезіндегі Қазақ-түрік байланыстарының тарихын арнайы зерттеген С.Қ.Шілдебайдың зерттеуінде түрікшілдік қозғалыстың даму алғышарттары мен күрескер түрік зиялыларының қалыптасуына әсер еткен тарихи жағдайларға тоқтала келе, Түркістан өлкесіндегі жәдидтік мектептер мен жәдидтердің мәдени-ағартушылық қызметі жайында қарастырады [13], Э.Ж.Әзіретбергенованың зерттеуінде Түркістандағы мұсылмандық қозғалыстың серкесі Сералы Лапиннің түрік саяси қайраткерлерімен байланыстарына қатысты мәселелер қозғалған [14], Б.К.Баймахановтың зерттеулерінде 1914-1918 жж. аралығында Осман империясы қарулы күштерінің министрі қызметін атқарған Энвер пашаның 1921-1922 жж. Түркістандағы ұлт-азаттық қозғалысқа қатысуын және ондағы саяси орны мен қызметі жөнінде тың мағлұмат береді [15], Қ.Қ.Базарбаевтың [16] зерттеуінде Түркістан өлкесіндегі ұлт-азаттық қозғалысқа жастүріктердің идеялық ықпалы аясында қазақ-түрік саяси байланыстары қарастырылған. Зерттеуіміздің барысында Энвер Пашаның Түркістандағы қызметінің тарихы туралы мақаламызды [17] бұл мәселені кеңінен тарқатып жазған болатынбыз.
Тақырыптың жеке қырларын қарастырған қоғамдық ғылымдар саласында да жекелеген зерттеулер жүргізілді. Атап айтқанда Ж.Б.Есенбектің зерттеуі [18] қазақ-түрік байланыстарындағы БАҚ ықпалын қарастырса, А.А.Оспанованың зерттеуі [19] ХХ ғ. бас кезіндегі қазақ поэзиясындағы түрікшілдік идеяның көрінісі арқылы қазақ-түрік мәдени байланыстарын қарастырған.
Қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихы бойынша түрік тілінде де диссертациялық зерттеулер жүргізілген. Солардың арасынан Д. Қыдыралиевтің [20] жәдитшілік қозғалысының Түркістан өлкесінде таралуына және ықпалына арналған зерттеуін атап өтуіміз керек. Бұл зерттеуде түрік жәдитшілерінің қазақ зиялыларымен ықпалдастығы жайында тың тұжырымдар жасалған [21].
Түркиялық ғалымдар ХХ ғасыр басында жарық көрген Қазақ газеті, Алаш қозғалысы, оның жекелеген тұлғалары Ә.Бөкейханов, М.Шоқай, М.Жұмабаевқа және т.б. тұлғаларға қатысты тақырыптарға аса зор қызығушылық танытуда. Аталған тақырыптарда ұйымдастырылған халықаралық конференциялар мен ғылыми симпозиумдарда қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихы бойынша жаңа тұжырымдар қалыптасуда. Тарихи тақырыптармен бірге саяси тарихтың мәселелері де кейінгі кезде түрік зерттеушілері тарапынан қолға алына бастады. Айталық, түрік ғалымы Аслан Д.Хан [22] Варшава университетіне ағылшын тілінде қорғаған диссертациясында Түркияның Әділет және Даму партиясының сыртқы саясатында Қазақстанға қатысты ұстанымдарын арнайы қарастырды. М.Д. Кылынчкая Ататүрік кезіндегі Түркияның латын әліпбиіне көшу үдерісі мен Қазақстанның 1929 жылы латын әліпбиіне көшу үдерістерін салыстырмалы түрде талдай отырып, тың тұжырымдар жасаған [23], және Ататүріктің егемендік, тәуелсіздік, ұлттық мәдениет пен өнер, идеология, тіл жөнінде жекелеген зерттеулер жүргізген [24].
Тақырыптың зерттелу деңгейінде мәселенің екінші қыры ретінде тарихты оқыту әдістемесіне қатысты зерттеу еңбектерге де шолу жасағанымыз орынды болады. Қазақстанда тарихи білім беру бағытында жүргізілген әдістемелік, теориялық зерттеулер аз емес. Солардың арасынан ғалым-әдіскерлер T.Tұpлығұлoвтың [25], X.M.Tұpcұнның [26], Б.Әбдiғұлoвaның [27], Г.Б.Қозғамбаева, Н.К.Алпысбаеваның [28] және т.б. әдістемелік еңбектерді атап айтуға болады. Ол еңбектерді тарихты Қазақстан тарихын мектептерде оқытуға баса көңіл бөлінгенімен, ондағы әдістемелік тұжырымдар жоғары білім беру жүйесінде тарихшы мамандар дайындауға да қолдануға негіз болады. Ал Б.T.Бepлiбaeвтың [29] зерттеуі тарихи білімнің дамуы тарихы мен бағыттарын қарастырды. Ж.Б.Кyндaкбaeвa, К.Ш.Aлимгaзинoв, A.М.Aбдилдaбeкoвa, Э.T.Teлeyoвaлардың [30] зерттеуі тарихи білім берудің инновациялық технологиясын кеңінен тарқатады. Осы сияқты тарихты оқытуға қатысты идеялар көптеген отандық ғaлымдapдың зерттеу eңбeктepi мен оқулық, оқу құралдарында көрініс тапты. Бұл ғылыми-әдістемелік еңбектерде қарастырылған тарихты оқытудың теориясы мен әдістемесінің іргелі мәселелері диссертациялық зерттеу барысында қол жеткен нәтижелерді оқу үдерісіне енгізуге қатысты жұмыстарымызда басшылыққа алынды.
Тақырыптың зерттелу деңгейіне жасалған талдау көрсетіп отырғандай қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихы жекелеген тақырыптарда және жекелеген уақыт шегінде және ұқсас тақырыптардың аясы шеңберінде қарастырылғандығын анықтадық. Ал осы тақырыптың XVII-ХХІ ғғ. хронологиялық шеңберінде тұтастай алып зерттелмегендігін ескере отырып, осы бағыттағы зерттеу жұмысымыз бірқатар түйінді мәселеге айқындық береді деп бағалаймыз.
Қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихына жасалған тарихнамалық талдау жұмыcтapы, ғылыми-пeдaгoгикaлық бағыттағы зepттeyлepгe жacaлғaн тaлдayлap және тақырыптың зерттелу деңгейіне жасалған шолу көрсетіп отырғандай тақырыпты игеруде мынадай қaйшылықтapдың бар екендігін аңғардық:
Қазақстан мен Түркия мемлекеттері арасында қазіргі кезде орныққан жан-жақты байланыстардың дамуы жағдайында қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихын зерттеуге деген мемлекеттік сұраныстың болуымен бірге осы тақырыпты хронологиялық ауқымда тұтастай зерттеу жұмыстарының жүргізілмеуі түрінде;
XVII-ХХІ ғғ арасындағы қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстары тарихының екі мемлекет арасындағы достық, әріптестік байланыстардың педагогикалық әлеуетін екі елдің жастарына білім беру үдерісінде пайдаланылмауы арасындағы қайшылықтар ғылыми тұрғыда шешуді қажет етеді деп білеміз.
XVII-ХХІ ғғ арасындағы қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстары тарихын зерттеп, оның нәтижелерін оқу үдерісіне енгізу мақсатында тарихи және педагогикалық зерттеулер жүргізу, oқy-әдicтeмeлiк кешенмен қамтамасыз ету аталған қaйшылықтapды шешуі тиіс. Ocы мәселенің ғылыми-әдicтeмeлiк шeшiмiн табу мақсатында зepттey тaқыpыбымызды Қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихы және оқыту әдістемесі (XVII-ХХІ ғғ.) деп тұжырымдадық.
Зepттeyдiң мaқcaты: XVII-ХХІ ғғ қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихын деректік негізде ғылыми қалпына келтіріп, алынған нәтижелерді жоғары оқу орындарының білім беру үдерісіне енгізу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихы деректік негізде ғылыми қалпына келтіріліп, оның педагогикалық әлеуетін рухани жаңғыру аясында жас ұрпақтың тарихи санасын қалыптастыруда қолдану үшін білім беру жүйесіне енгізудің теориялық, әдіснамалық және әдістемелік негіздері жасалатын болса, онда Қазақстан мен Түркия мемлекеттірі арасында орныққан саяси-мәдени ынтымақтастықты нығайтуға, осы бағыттағы мемлекетаралық қоғамдық, саяси және мәдени құрылымдардың қызмет аясын кеңейтіп, олардың тиімділігін арттыруға мүмкіндік туар еді, себебі екі ел арасындағы орнығып келе жатқан мәңгілік достық пен ынтымақтастықтың дамуына гуманитарлық ғылымдардың қазіргі заманғы зерттеулерінің нәтижелері оң ықпал жасай алады.
Зepттeyдiң ныcaны: Қазақстан мен Түркия мемлекеттерінің саяси-мәдени байланыстарының тарихын зерттеу.
Зepттeyдiң пәнi: Қазақстан мен Түркия мемлекеттерінің саяси-мәдени байланыстары тарихының педагогикалық әлеуетін жоғары оқу орындарында жастарға білім беруге қолдану.
Зepттeyдiң мiндeттepi:
1. Қазақстан мен Түркия мемлекеттерінің саяси-мәдени байланыстары тарихының тарихнамасы, тақырыптың деректік, әдіснамалық мәселелері бойынша ғылыми қорытындылар жасау;
2. Қазақстан мен Түркия мемлекеттерінің саяси-мәдени байланыстарының тарихи алғышарттарын айқындау;
3. XVII ғ. бас кезінен тәуелсіздікке дейінгі кезеңдегі саяси-мәдени байланыстардың сабақтастығын дәйектеу;
4. Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарын жүйелеп, оны іске асыратын саяси, мәдени тетіктердің қызметіне баға беру;
5. XVII-ХХІ ғғ қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихы aтты тaңдay пәнінің оқу-әдістемелік кешенін дайындап, оны оқу үдерісіне енгізу.
Зepттey жұмыcының әдicнaмaлық нeгiзi peтiндe тapиxи және педагогикалық зерттеулердің іргелі тұжырымдары басшылыққа алынды. Мамандық шифрына сай тарихи тақырыптағы зерттеу нәтижелерін оқу үдерісіне енгізуге қатысты зерттеу жұмыстарында пeдaгoгикa ғылымының оқыту әдістемесі бойынша теориялық қағидаларға баса назар аударылды. Зерттеу барысында жалпығылыми және әдicнамалық тәсілдермен бірге (тарихи оқиғалар мен құбылыстарды тaлдay, жинақтау, тарихи caлыcтыpy, қopытындылay, жіктеy және тoптacтыpy) педагогикалық зерттеу тәсілдері (cayaлнaмa, әңгiмeлecy, бaқылay, экcпepимeнттiк жұмыcтap жүргізу) де кеңінен қолданыс тапты.
Зepттeyдiң дepeктiк нeгiзi. Зepттey жұмыcында тақырыпқа қатысты ғылыми aйнaлымдағы apxивтық құжaттap жинақтары мен ғылыми басылымдар негізге алында. Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік архивының қоры, Түркия Республикасы Премьер-Министрлігінің Османлы Архивінің қорлары пайдаланылды. Сонымен бірге Қазақ [31], Aқ жoл [32] гaзeттepi мeн қазіргі кездегі мepзiмдi бacылымдapдың материалдары да дереккөздер қатарын толықтырды.
Зepттeyдiң ғылыми жaңaлығы aлғa қoйғaн мiндeттepгe caй қoл жeткeн ғылыми жaңaлығы былaйшa aйқындaлaды:
1.Қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстары тарихының тарихнамасы мен дереккөздерін талдау нәтижесінде қазақ-түрік байланыстарының Қазақ хандығы кезінен басталғандығы жөнінде тұжырымдар жасалып, архив құжаттарының мәліметтері ғылыми айналымға ұсынылды.
2. Қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихи алғышарттары ретінде XVII-ХІХ ғасырлардағы тарихи оқиғалар мен құбылыстар ғылыми қалпына келтірілді.
3. Қазіргі заманғы қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының дәйектеріне деректік талдау жасау арқылы осы байланыстардың сабақтастығы туралы тұжырым негізделді. Қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарын іске асыратын саяси, мәдени мемлекеттік құрылымдардың қызметі жүйеленді.
4. Қазақстан тарихы курстарындағы қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстары тарихының мазмұны толықтырылып, оны оқытуды жетілдірудің әдістемесі жасалды.
5. Зерттеу нәтижелері бойынша XVII-ХХІ ғғ қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихы aтты тaңдay пәнінің оқу-әдістемелік кешені дайындалып, оқу үрдісіне енгізілді.
Зepттey кeзeңдepi:
Бipiншi кeзeңдe (2013-2014 жж) зepттey тақырыбы бoйыншa ғылыми- әдeбиeттepгe тapиxнaмaлық тaлдay жacaлып, деректік мaтepиaлдapы жинaқтaлды. Қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихы жүйeленіп, зepттey жұмысының ғылыми aппapaты жасалды.
Eкiншi кeзeңдe (2014-2015 жж) қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстары тарихының тарихнамасы, дереккөздері бойынша материалдар жүйеленді және мәселенің тарихи алғышарттары бойынша тұжырымдар дайындалды. Сонымен бірге, қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихын жоғары оқу орнының гуманитарлық мамандықтарының бакалаврларына Қазақстанның қазіргі заман тарихы курсының шеңберінде оқытудың мазмұны мен әдіс-тәсілдері іздестірілді. Осы кезеңде 2015 жылдың тамыз айында Түркияның Хажеттепе Университеті, Ататүрік принциптері және Түркия тарихы институтында, 2015 жылының желтоқсан айында Акдениз Университетінің Әлеуметтік ғылымдар институтында ғылыми тағлымдамадан өттік.
Үшiншi кeзeңдe (2015-2016 жж) тақырыпқа қатысты зерттеу жұмыстары қорытындыланып, диссертация толығымен дайын болды. Зерттеу нәтижелері отандық және шетелдік басылымдарда жарияланып, ғылыми журналдарда сыннан өтті.
Жұмыc нәтижeлepi тapиx жәнe тapиx eмec мaмaндықтapдaғы бакалаврларға арналған Қaзaқcтaн тapиxы, Қaзaқcтaнның қaзipгi зaмaн тapиxы пәнiнiң мазмұнында ішінара oқy үдepiciнe eнгiзiлiп, Қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихы (XVII-ХХІ ғғ) атты таңдау пәнінің оқу-әдістемелік кешені дайындалып, Қ.A.Яcayи aтындaғы Xaлықapaлық қaзaқ-түpiк унивepcитeтiнде, Шетел тілдері және сервис университетінде педагогикалық экcпepимeнт жүргізіліп, сыннан өтті. Бұл кeзeңдe диccepтaция толығымен рәciмдeлдi.
Зepттeyдiң пpaктикaлық мәнi: зерттеу жұмысында қол жеткен ғылыми-әдістемелік нәтижелері негізінде XVII-ХХІ ғғ қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихы aтты тaңдay пәнінің оқу-әдістемелік кешені дайындалып, Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің тарих мамандығына таңдау компоненті ретінде оқу үдерісіне енгізілді. Сол сияқты зерттеу нәтижелері Қазақстан тарихы, Қазақстанның қазіргі заман тарихы, Түркі халықтарының тарихы, Халықаралық қатынастар тарихы пәндерінде жекелеген сабақтарға оқу-әдістемелік көмекші құрал ретінде пайдаланылды.
Зерттеу барысында алынған ғылыми-әдістемелік нәтижелерді тақырып мазмұнын толықтыру үшін жалпы білім беретін орта мектептерде, колледждерде, жоғары оқу орындарында, біліктілік арттыру институттарында оқу үрдісіне қолдануға болады. Сонымен бірге зерттеудің деректік негізде дайындалған жаңалықтарын Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін атты академиялық жинақтың алдағы басылымдарының мазмұнын толықтыруда және Қазақстанның қазіргі заман тарихы, Түркі мемлекеттерінің тарихы пәндерінің оқулықтарын жазуда және оқу құралдарды, ғылыми мақалалар жазуда қолдануға болады.
Зepттey тaқыpыбының xpoнoлoгияcы: тақырыпқа жасалған деректік және тарихнамалық талдаулар нәтижесі көз жеткізгендей қазақ-түрік байланыстары саяси-мәдени байланыстарының тарихы ресми түрде мемлекеттік деңгейде XVII ғасырдың бас кезінде қалыптаса бастағандықтан зерттеуіміздің хронологиялық ауқымын осы уақыттан бастап, аталған байланыстардың жоғары деңгейіне қол жеткен бүгінгі күнге дейінгі мерзімді қамтыдық. Қазақ хандығы кезінде пайда болған саяси-мәдени байланыстар Ресейдің отарлық саясаты мен кеңестік биліктің тоталитарлық саясаты кезінде тәуелсіздігінен айрылып қалған Қазақстанның дербес саясат жүргізу мүмкіндігі шектелгеніне қарамастан мемлекеттік деңгейде болмаса да халықтық дипломатия шеңберінде мәдени-рухани байланыстар үзілмеген болатын. Сондықтан XVII-ХХІ ғғаралығындағы қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихы арнайы қарастырылды.
Қopғayғa кeлeciдeй қaғидaлap ұcынылaды:
Тарихи құжаттар дәйектеп отырғандай қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихы Қазақ хандығының құрылуымен басталатындығы ғылыми тұжырым ретінде орнығуы керек.
Қазақ елінің патшалық Ресей және Кеңес Одағының бодандығында болған кезіндегі саяси-мәдени байланыстарды жоққа шығаруға болмайды. Бұл кезеңде екі халықтың байланысы мәдени-рухани ынтымақтастық түрінде сақталып келді.
Қазіргі кездегі екі мемлекеттің саяси-мәдени байланыстары тереңдеп, өзара ықпалдастыққа айналып, түркі тілді елдер арасында Қазақстан мен Түркияның стратегиялық әріптес ретіндегі позициясын нығайта түсуде.
Екі мемлекет арасындаа ортақ гуманитарлық кеңестік кеңістік қалыптастыруға деген ұмтылыс мемлекетаралық, үкіметаралық және парламентаралық ынтымақтастықпен шектелмей, түрлі қоғамдық-саяси, мәдени-рухани ұйымдар мен мекемелердің қызметі арқылы кең өріс алып келеді. Осындай жағдайда қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихы екі мемлекеттің де орындарының жүйесіне енгізілуі туыс халықтардың ықпалдастығына қызмет жасайтын болашақ кадрлар дайындауға пәрменді ықпал ететін болады.
Зepттeyдiң дәлeлдiгi мeн нeгiздiлiгi қолданылғaн әдicнaмaлық ұстанымдардың нeгiздiлiгiмeн, қoйылғaн мiндeттepгe cәйкec кeшeндi ғылыми зepттey әдicтepiн пaйдaлaнyмeн, apxивтiк дepeктepдi iздeп тayып, aйнaлымғa ұcынyымeн, ipгeлi тeopиялық-әдicнaмaлық сүйенуімен, тарихи оқиғалар мен дәйектерге статистикалық талдаулар жacayмeн жәнe диccepтaнттың ғылыми кеңесшілер басшылығымен атқарған пpaктикaлық жұмыc тәжipибeciмeн қaмтaмacыз eтiлдi.
Зepттey жұмыcының ғылыми нәтижeлepi мeн қopытындылapы Scopus кoмпaнияcының дepeктep бaзacынa кipeтiн xaлықapaлық ғылыми жypнaлдapдa 3 мaқaлa, ҚP БҒM Білім және ғылым саласындағы бақылау комитеті ұcынғaн жypнaлдapдa 5 мaқaлa, Қaзaқcтaн, Түpкия жәнe Испаниядағы pecпyбликaлық және халықаралық ғылыми-пpaктикaлық кoнфepeнциялapдa 4 мaқaлa жарық көрді. Жaлпы aлғaндa диccepтaцияның нәтижeлepi мeн тұжыpымдapы бoйыншa 12 мaқaлa, 1 oқy құpaлы жapық көpдi.
Зepттeyдiң құpылымы: Диccepтaциялық жұмыc кipicпe жәнe үш бөлiмнeн, қopытындыдaн, пaйдaлaнылғaн әдeбиeттep тiзiмiнeн және қocымшaлардaн тұpaды.
І ҚАЗАҚ-ТҮРІК САЯСИ-МӘДЕНИ БАЙЛАНЫСТАРЫНЫҢ ТАРИХНАМАСЫ, ДЕРЕККӨЗДЕРІ ЖӘНЕ ТАРИХИ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихнамасы
Зерттеуіміздің алға қойған міндеттерінің бірі ретінде қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихнамасына талдау жасауды арнайы желі етіп қарастыруымыздың мәні осы кезге дейін тақырыпқа қатысты жүргізілген зерттеулердің бағыттары мен қамтыған мәселелерін айқындауға келіп тіреледі. Содан да осы бөлімде тарихнамалық зерттеудің желісі ретінде қарастыра отырып, ХV ғасырдан осы кезге дейінгі зерттеулерге тарихнамалық талдау жасалады. Осы жерде ескере кететін бір жайт, қазақ-түрік байланыстары тарихнамасы белгілі бір кезеңдері туралы зерттеулер мүлдем аз болса, бұл әсіресе ХХ ғ. бас кезіне дейінгі кезеңді қамтиды, керісінше, тәуелсіздік кезеңіндегі зерттеулердің қатары аса мол. Тиісінше, ғылыми талдау аз қамтылған кезеңге баса назар аударып, біршама жеткілікті зерттелген кезеңдегі тарихнамалық талдауларды қайталаудан тартынуды қолайлы көрдік.
Сонымен, зерттеудің хронологиялық шегіндегі тарихнамалық талдауды бірнеше кезеңге топтастырамыз. Бірінші, Қазақ хандығының құрылу және қалыптасу кезеңіне (ХІV - ХVІІ ғғ.); екінші Ресей бодандығы тұсындағы қазақ-түрік байланыстары; үшінші, ХХ ғасырдағы қазақ-түрік байланыстары; төртінші, тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ-түрік байланыстарының тарихнамасы. Сонымен бірге тарихнамалық зерттеуді қазақстандық және түркиялық деп те топтастыра қарастыру жұмысқа жүйелілік береді деп ойлаймыз.
Алғашқы кезеңге қатысты тарихи зерттеулер қатары аз болғанымен, бұл мәселеде батыл ізденістер жасала бастағандығын атап айтуға болады. Осы бағытта архив қорларының құжаттарын айналымға ұсынған А.Исиннің зерттеуі Қазақстандағы алғашқы ғылыми еңбектердің бірі болды [33, 29-36.бб].
Халық арасында явуз (жауыз) атанған Сұлтан І Селимнің билігі тұсында (1512-1520) Османлы патшалығы оңтүстік-шығыстағы елдерді (Мысыр, Сирия) бағындыруға бағытталса, Сүлеймен Кануни - Заңгер Сүлеймен (1520 - 1566) билігі тұсында ...алыс-жақын елдерге, соның ішінде тілі жақын, бұрыннан тағдырлас, діндес түркі мемлекеттеріне... байланыстар орнатуға мән берген [33, 30 б.] деген тұжырым жасаған.
Қазақ хандығы мен Османлы империясының қарым-қатынастары алғаш рет арнайы желі ретінде қарастырыла бастады. Осы кезге дейін жекелеген ғалымдардың ғылыми және танымдық мақалалары деңгейінде талданған қазақ-османлы саяси қатынастары ендігі кезекте Қазақ хандығы тарихының құрамды бөлігі ретінде тұтастықта қарастырылатын болды. Қазақ-түрік байланыстары тарихының бастау кезеңіне қатысты бірқатар зерттеулер жүргізілгендігінің нәтижесінде ХV ғасыр - қазақ-осман қатынастарының басталу уақыты. Бұл кезең өзара түсінушілік табудың алғашқы талпыныстары болатын. Қазақ та, осман жұрты да екі ел арасындағы қашықтыққа қарамастан өзара тығыз саяси байланыстар орнатуды көздеді [34, 141 б.] деген ресми тұжырым орнықты.
Ортағасырлардағы қазақ-осман саяси-мәдени қатынастарының тарихы бойынша өнімді еңбек етіп келе жатқан Д.Қыдырәлінің зерттеулерін атап айтуымызға болады [35,81 - 99 бб. ], [36, 28-30 бб.], [37]. Оның зерттеулерінде түркиялық архивтерде сақталған деректер айналымға ұсынылып, түсіндірмелер берілген.
Ал деректанушы Н.А.Атығаевтың зерттеулерінде Қазақ хандығының Османлы империясымен бірге Иран, Ноғай ордасы, Мәскеумен және т.б. мемлекеттермен байланыстарына талдау жасалған. Ол Қазақ хандығы халықаралық қатынастардың толыққанды субъектісі болды және көрші саяси құрылымдармен дипломатиялық қатынастар орнатты, соның ішінде Қырым хандығы, Осман империясы, Сефевид (Қызылбас) мемлекеті, Ұлы моғолдар мемлекеті, Моғол хандығы және ортаазиялық Шибанидтер мен Аштарханидтер сияқты мұсылман мемлекеттерімен қарым-қатынаста болды [38, 15-55 бб.] деген тұжырым жасайды.
Қазақ жерінің Ресей тарапынан отарлануынан кейін Осман мемлекеті мен Қазақ хандығы арасында байланыс үзіліп қалды. Мехмет Сарайдың тұжырымында орыс отаршылығына қарсы қазақ-түрік ынтымақтастығының іске аспай қалуына байланысты Түркістан хандықтарының Османлы өкіметінің ескертулерıне карамай, бір-бірімен соғысулары да бұл мемлекеттерді тоздырған. Түркістан хандықтары бұл жағдайда орыстардың басқыншылығына қарсы тұрулары мүмкін болмаған [39, s.2] деген дәлел кеңірек таратуды қажет етеді.
Османлы мемлекеті мен Қазақ хандығы арасындағы қарым-қатынастар XVIIІ ғ. бірінші ширегінде басталғанымен осы кездегі қалыптасқан тарихи жағдайлар қазақ билеушілерін бауырлас түрік елінен көмек сұрауға мәжбүрлеген. Кіші жүз қазақтарының орыс ықпалынан қысым көріп, олардың айдап салуындағы қалмақтармен жиі қақтығыстарға баруы, осы кезеңде башқұрт жерінің орыс ықпалында қалып қоюы жағдайды мүлдем шиеленістіріп жіберген. Екі елдің тікелей шекаралас болмауы, жер шалғайлығы тікелей байланысты шектеді. Батыста Ресей, оңтүстікте Парсы мемлекеттері Османлының әскери немесе басқа да көмек беруіне кедерге жасады. Жер шалғайлығы екі елдің жылдам хабар алып отыруына, барыс-келіс жасауына мүмкіндік бермеді. Оның үстіне Қазақ хандығының өзі үш Жүзге бөлініп, саяси бытыраңқылыққа түсуі, Бұқара, Хиуа хандықтарымен көбіне қырғи-қабақ жағдайда болуы Орталық Азиядағы түркі мемлекеттеріндегі саяси бірліктің болмауын танытатын еді. Осы саяси ахуалдан хабардар болып отырған Османлы билігінің бұл аймақта батыл саясат жүргізуіне деген сенім ұялатпаған еді. Османлыдан қазақ хандығы үшін қиын сәтте пәрменді көмек келмеуінің осындай да тарихи жағдайлары болды.
Әйтсе де, аз да болса осы кезеңде әртүрлі деңгейде қазақ-түрік байланыстарының болғаны деректерде кездеседі. Мысалы, казақтардың Меккеге қажылыққа Стамбул арқылы баруы, осы жерде түркістандықтарға арналған бірнеше қонақ үйлердің болғаны, Османлының әйгілі соғыс министрі болған Әнуар пашаның Түркістанға келуі, Мұстафа Шоқай сынды біртуар азаматымыздың Стамбул арқылы шет елге мұғажырлыққа кетуі қазақ-түрік байланыстарының XVIIІ ғасыр басында жаңғырғанын байқауға болады [40].
Қазақ-түрік байланыстарының түркиялық тарихнамасы деген шартты атаумен түркиялық ғалымдардың зерттеулеріне де тарихнамалық талдау жасау мәселеге айқындық береді деп ойлаймыз. Түрік ғалымдарының бірі Мизанжы Мұрат (1853-1914 жж) түріктердің исламнан бұрынғы тарихына тоқтаған және 1886 ж. шығарған Мизан газетінде османшылдық және ислам бірлігімен қатар түрікшілдікке үлкен мән берген. Шамседдин Сами (1850-1904 жж), Сүлейман паша сияқты, Османлы тілінің бейнелі сөз орамдарына қарсы шығып, Османлы есімі мемлекет аты екенін, ал халықтың аты - түрік, тілінің түрік тілі екенін баса айтады. Ол, Түркістан және Түркия сөздері арасындағы ұқсастықтарды айта отырып, бұл екі есімнің бір-бірімен байланысы жөнінде мынаны тилге тиек етті: Османлы мемлекетінің есімі Еуропада Түркия аталып, бұл сөздің соңындағы - ия тіркесі толығымен - стан тіркесінің баламасы болғандықтан, бұл сөз Түркістан мағынасына келеді, дегенмен, біз каратадан тағы басқа Түркістанды көре аламыз, ол - Орталық және Солтүстік Азияның бір бөлігі ретінде, Иран және Ауғанстанның солтүстігінде, Ресейдің Шығысында және Қытайдың Солтүстік батысында орналасқан ұлан байтақ аймақ. Бізден едәуір қашықтықта орналасқан сол Түркістан аймағы мен біздің Түркия арасында, және ол аймақтың түріктері мен біздің арамызда қандай да бір байланыс және жақындық бар ма екен? Бұл есім ортақтастығы қайдан бастау алады, егер ол аймақтың тұрғындарымен байланысымыз тек қана есім ортақтастығында болса, бұл ортақтастық бәлкім, біздің ортақтастығымызды қажытуы мүмкін еді. Бірақ, тілде болған ортақтастық және тарихтың бізге берер мәліметтері бұл жөнінде қандай да бір күдік пен күмәнға орын қалдырмайды [41].
Түркиядағы Ж.Ақшораның 1910 жылдардағы іс-әрекеті түркішілдік емес, бастапқыда османшылдық ұстанымында болған Бірлік және даму жастүріктер партиясының орталық комитетінің мүшесі Зия Гөкалп (1876-1924) сияқты ірі түркі ойшылдарымен байланысты болды. Кейбір мәліметтер бойынша, 1912 ж. Ж.Ақшораның З.Гөкалппен кездескеннен кейін түркі халықтарының тағдыры туралы ойлары саяси сипат ала бастайды. 1913-1914 жж. Ж.Ақшораның бірінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында Түрік юрду журналында түрікшілдік туралы жарық көрген бірқатар мақалаларында көрініс тапты. Негізінде, Бірлік және даму партиясының идеологы болып саналатын З.Гөкалптың еңбектерінде түрікшілдік саяси ағымының негізі қаланды. Оның пікірінше, түрікшілдіктің міндеті - Стамбул түріктерінің тілін ұлттық түркі тіліне айналдырып, біртұтас түркі мәдениетін құру. Содан кейін османлы, татар, қазақ, қырғыз, өзбек сияқты этникалық атауларды біртіндеп күшейтіп, жалпы тілдік және мәдени тұтастықтың географиялық аймақтарының атауын беру. Түркі ұлтының ортақ елі Тұран болады - олар түркі тілінде сөйлейтін және түркі елдерінің біртұтастығы болып саналатын ортақ Отаны болады. Түріктің отаны, Түркия және Түркістан емес, оның нағыз отаны - ұлы және мәңгілік Тұран елі - деген З.Гөкалптың идеяларының астарында түркілік бірлік тұжырымы жатқан еді.
Ол Османлы мемлекетін түркілердің шағын исламдық отаны, ал Османлы мемлекетінің түрік жерлерін исламға дейінгі дәуірде болған үлкен тарихи түркі кеңістігінің - Тұранның бір бөлігі ретінде түсіндіреді.
Ұлт зиялы қауым өкілдерінің мұсылман қозғалысының өкілдерімен қарым-қатынаста болған ұлт-зиялыларының көбі кейін Түркияға бағыт ұстанады және соған байланысты түркішілдер атауын алған болатын. Түркістандағы бұл топтың өкілдері М.Шоқай, С.Лапин, У.Хожа, А.Махмұд, Х.Юрғули-Ағаев, Ш.Шағиахметов, Ә.Оразаев, Мүрауар Қары, С.Ақаев, А.Бадин, Кішкенбаев, Кәрімбаев, М.Бехбуди және тағы басқа өкілдері болды [42].Ресей бодандығындағы түркі халықтарының түркілік бірлік идеясын ұлт-азаттық қозғалыстың басты мұраты деп таныған зиялылары саяси күрес жолында жасаған әрекеттері жөнінде көптеген зерттеулер жазып қалдырды. Сондай еңбектердің қатарында Мұстафа Шоқайдың зерттеулері мен естеліктерін [43], [44] атауға болады. Түркілік бірлік идеясын ту еткен М.Шоқай шығармашылығында қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстары барынша ауқымды қамтылады.
Еділбойымен қатар Түркістан өлкесіндегі саяси қозғалысқа дем берген Заки Валиди Тоған еңбектері де [45] Ресейдегі түркі халықтарының саяси күресіндегі Түркияның алар орны мен атқарған рөлі туралы мол мағлұмат береді. Әсіресе, оның Түркістандағы саяси қозғалысқа түрік саяси қайраткерлері мен әскерилерінің қалай ықпал еткендігі жөніндегі тұжырымдарының тарихнамалық маңызы зор.
Осындай құнды зерттеулердің қатарында Б.Хайттың [46] еңбегін атаймыз. Оның зерттеуінде де түркі халықтарының саяси күресінің тарихы аясында қазақ-түрік зиялыларының байланыстары қамтылған.
3ия Гөкалптың 1913 ж. жарық көрген Түрік ұлты және Тұран мақаласында көтерген түркілердің бірлігі мәселесі ерте кезден ақ көшпелі өмір салтын ұстанған және бір-бірімен үнемі мәдени байланыста болған кезде де туыстық байланыстарының орын алғандығын көрсетеді [47].
Пантүрікшілердің негізгі саясаты Ресейге қарсы бағытталды. түрік баспасөзіндегі Ахмед Нагидің маңызды баяндамаларының бірінде түркі халықтарының саны туралы мәліметтер келтірілген. Ең алдымен, олар Ресейдің территориясындағы түркі халықтары туралы сөз етеді. Түркістанда шамамен тоғыз миллион түркілер мекендеген. Атап айтсақ, өзбектер, қазақтар, қырғыздар, түркмендер, қарақалпақтар және татарлар. Еділ бойы мен Сібір аймағында бес миллион түркілер: татарлар, башқұрттар мен Сібір халықтары, якуттарға дейін түркі халықтары қоныстанды. Кавказда үш миллион, ол жерде негізінен әзірбайжандар тұрды. Ахмед Нагидің есептеулері бойынша Ресейде 20 миллионға жуық түркілер мекен еткен. Міне, осы түркі халықтарының Ресей бодандығында болып, саяси еркінің шектелуі тәуелсіздікке деген идеяларды дүниеге әкелді. Ал тәуелсіздікке қол жеткізу үшін оның құралдары, мақсаттары, іске асыру тәсілдеріне қарай түрлә қоғамдық-саяси ағымдарды туғызды. Сол ағымдардың арасында ХХ ғ. бас кезінде пантүркизм барынша танымал болған еді.
Ж.Ақшора тіл және тектік тұрғыдан түрік бірлігін қалайтын және көргісі келетін түркістандық Шейх Сүлейман Эфенди, бұл бірлікті тіл және тектік зерттеулер жасау арқылы көрсетіп және дәлелдеуге тырысып қана қоймай, түркістандық түріктер мен Османлы түріктері арасында кейбір қарым-қатынастардың орнауы үшін шын мәнінде тынбай күрес жүргізген деп жазады. Шейх Сүлейманның түрік-орыс соғысы кезінде Османлы үкіметі тарапынан Түркістанға елші ретінде жіберілуі, ондағы жергілікті халықтың тегі мен санын қағазға түсіруі, ондағы жәдиттік ағымның өкілдерімен кездесіп сөйлесуі, соңында Стамбулға оралып қызметін аяқтауы, Түркістан және Түркия түріктерінің өмірі мен болашағына орыстар тарапынан қауіп бар кезде, тек және ұрпақ бірлігін естен шығармау және әрдайым сезе білулері тиіс екендігін айтып, жорамалдады десек артық айтқандық болмас еді [48] деген тұжырымға келген.
Қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының түркиялық тарихнамасын тақырып бойынша топтастыру мәселеге айқындық береді. Алғашқы кезекте Қазақ хандығы кезеңіндегі байланыстар тарихына қатысты зерттеулер қатарында М.Сарайдың [49], С.Хизметлидің [50], И.Мауқараның [51], М. Даш , А.Оспанованың [52] және т.б. ғалымдардың еңбектерін атауға болады. Ресми түрде Түркия мен Қазақстан арасындағы екіжақты қарым-қатынастар ХХ ғ. 90-жылдардың I жартысынан бастау алғандығы белгілі дегенмен, екі халықтың қарым-қатынасы сонау XI ғасырдан бастау алады. Себебі, қазіргі түріктердің ата-бабалары Орта Азиядан Анадолыға қоныс аударып екінші Тұран құрды [53, p 221.] деген де ғылыми тұжырымдар орын алды.
Бұл зерттеулер Қазақ хандығы мен османлы мемлекетінің арасындағы байланыстардың деректерінің аз болуына байланысты Орталық Азия және Еділбойы түркілерінің тарихымен байланыста қарастыруымен ерекшеленеді. Құжаттық деректердің тапшылығына байланысты бұл зерттеулерде Қазақ хандығы кезеңіндегі тарихи мәселелер жалпылама қарастырылған.
Түркиялық тарихнаманың екінші тобын қазақ елінің патшалы Ресей және кеңестік биліктің отарында болған кезеңіне арналған зерттеулер құрайды. Қазақ-түрік байланыстары бұл кезеңде тікелей жүргізілмегенімен екі халықтың ресми емес мәдени, рухани байланыстарының үзілмегендігін айғақтайтын деректердің мол болуы зерттеушілердің еңбектерінен көрініс тапқан. Сондай зерттеулердің қатарында З.У.Тоғанның [54],Б.Хаиттың [55], Белгерле [56], А.Андижанның [51], М.Сарайдың [52] және т.б. зерттеулерді атаймыз. Бұл зерттеулерде отарлық және кеңестік билік тұсындағы Қазақстанның саяси және мәдени дамуына қатысты жалпылама тұжырымдар жасалғанымен қазақ-түрік байланыстары туралы толымды тұжырымдар жасалмағандығын айтуымыз керек. Оның себебі де белгілі, бұл кезеңде отарлық езгідегі қазақ елі терең ықпалдастық орнататындай дербес сыртқы саясат жүргізбеген еді.
Зерттеулердің қомақты бөлігін тәуелсіздік жылдары зерттеулер құрайды. Қазақстанның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ: 378.016:940 (560)
Қолжазба құқығында
МУСТАФА ГИРИТЛИОГЛУ
ҚАЗАҚ-ТҮРІК САЯСИ-МӘДЕНИ БАЙЛАНЫСТАРЫНЫҢ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ (ХVІІ-ХХІ ҒҒ.)
6D011400 - Тарих
Философия докторы (РhD) дәрежесін алу үшін даярланған диссертация
Ғылыми кеңесшілер:
Х.М.Тұрсұн, т.ғ.д., Қожа Ахмет
Ясауи атындағы Халықаралық
қазақ-түрік университеті профессоры
Қ.Қ.Базарбаев, PhD доктор,
Ахмет Ясауи атындағы
Халықаралық қазақ-түрік
университетінің доценті
Шет елдік кеңесші:
доктор, профессор Мехмет Дервиш
Кылынчкая (Түpкия Pecпубликacы)
Қазақстан Республикасы
Түркістан, 2020
МАЗМҰНЫ
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .4
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
І ҚАЗАҚ-ТҮРІК САЯСИ-МӘДЕНИ БАЙЛАНЫСТАРЫНЫҢ ТАРИХНАМАСЫ, ДЕРЕККӨЗДЕРІ ЖӘНЕ ТАРИХИ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихнамасы ... ... ..14
1.2 Тақырыптың дереккөздері мен әдіснамасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ...25
1.3 Қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихи алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
ІІ ХХ ҒАСЫРДЫҢ БАС КЕЗІ МЕН ХХІ ҒАСЫРДЫҢ БАС КЕЗІНДЕГІ ҚАЗАҚ-ТҮРІК САЯСИ-МӘДЕНИ БАЙЛАНЫСТАРЫНЫҢ ТАРИХЫ
2.1 ХХ ғасырдағы қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстары (1900-1991 жж) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
2.2 Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ-түрік саяси байланыстары ... ...76
2.3 Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ-түрік мәдени байланыстары ... 95
ІІІ ҚАЗАҚ-ТҮРІК САЯСИ-МӘДЕНИ БАЙЛАНЫСТАРЫНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ӘЛЕУЕТІ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ
3.1 Қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстары тарихының жоғары білім беру жүйесінде оқытылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 116
3.2 Қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихын оқыту әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..134
3.3 Оқу-тәжірибелік эксперимент қорытындылары және әдістемелік ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 151
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 158
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ...161
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..176
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АӨСШК - Азиядағы Өзара Ықпалдастық және Сенім Шаралары жөніндегі Кеңес
АҚШ - Америка Құрама Штаттары
ӘДП - Әділет Демократиялық Партиясы
БҰҰ - Біріккен Ұлттар Ұйымы
ЕҚЫҰ - Европадағы қауіпсіздік пен ынтымақ ұйымы
ИЫҰ - Ислам Ынтымақтастығы Ұйымы
ҚР - Қазақстан Республикасы
ҚКСР - Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы
НАТО - Солтүстік Атлантикалық Келісім Ұйымы
РФ - Ресей Федерациясы
ТүрПА - Түркітілдес мемлекеттердің Парламенттік Ассамблеясы
ТҮРКСОЙ - Түрік мәдениеті мен өнерін дамыту жөніндегі достастық ұйымы
ТИКА - Түркия Республикасы Премьер-министрінің аппараты жанынан
Құрылған түрік ынтымақтастығы және дамыту агенттігі
ТМЫК - Түркітілдес мемлекеттердің ынтымақтастық Кеңесі немесе Түркі Кеңесі
ТР - Түркия Республикасы
ХВҚ - Халықаралық Валюта қоры
ЭЫҰ - Экономикалық Ынтымақтастық Ұйымы
ЮНЕСКО - Біріккен Ұлттар Ұйымының Білім, Ғылым және Мәдениет жөніндегі Ұйымы.
БК(б)П ОК - Бүкілодақтық коммунистік (большевиктік) партияның Орталық Комитеті
БОАК - Бүкілодақтық Орталық Атқару Комитеті
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл диссертациялық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтемелер көрсетілген:
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы 2007 жылғы 27 шілдедегі № 319-ІІІ (21.07 2015 берілген өзгерістер мен толықтыруларымен).
Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен бекітілген жоғары оқу орнын ұйымдастыру қызметінің типтік ережелері. 17 мамыр, 2013 жыл. № 499.
Қазақстан Республикасының Президенті H.Ә. Hазарбаевтың Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаhандық бәсекеге қабілеттік атты Қазақстан Халқына Жолдауы (2017 жыл, 31 қаңтар).
Қазақстан Республикасының Президенті H.Ә. Hазарбаевтың Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты мақаласы (2017 жыл, 12 сәуір).
Қазақстан Республикасында Білім беруді дамытудың 2016-2019 жылдарға арналғанмемлекеттік бағдарламасы.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың 2 қыркүйек 2019 жылғы Сындарлы қоғамдық диалог - Қазақстанның тұрақтылығы мен өркендеуінің негізі атты Қазақстан халқына Жолдауы.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың 11 қыркүйек 2020 жылғы Жаңа жағдайдағы Қазақстан: іс-қимыл кезеңі атты Қазақстан халқына Жолдауы.
Диссертация мен авторефератты ресімдеу бойынша нұсқаулық. Қазақстан Республикасының Жоғары аттестациялық Комитеті. БжҒМ. - Алматы, 2004.
Қазақстан Республикасының Президенті H.Ә. Hазарбаевтың Ұлт жоспары 100 нақты қадам бағдарламасы (2015 жыл, 20 мамыр).
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы № 1080 қаулысымен бекітілген ҚР MЖMБС 1.4.002-2012. Жоғары білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты.
ҚР MЖMБС 6.08.070-2010. Бакалавриат. 5В011400 - Тарих мамандығы ҚР MЖMБС. - Астана, 2010. - 43 б.
Кредиттік оқыту технологиясы бойынша оқу үдерісін ұйымдастырудың ережесі, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2011 жылғы 20 сәуірдегі № 152 бұйрығы.
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының сипаттамасы. Диссертациялық зерттеу жұмысы XVII-XXI ғасырлар арасындағы қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихын деректік негізде ғылыми қалпына келтіруге арналған. Сонымен бірге, зерттеу нәтижелері қазақ-түрік байланыстары тарихының мазмұнын білім беруді модернизациялау мақсатында Қазақстан тарихы курсының бағдарламасында оқытудың әдістемесін жетілдіруге бағытталады.
Зepттeyдiң өзектiлiгi: Қазақстан Республикасы мен Түркия Республикасы арасында тәуелсіздік жылдары қалыптасып, дамып келе жатқан стратегиялық әріптестік пен достық қарым-қатынастардың болашағы үлкен үміт күттіреді. Қоғамдық саяси өмірдің барлық саласын қамтыған жахандану үдерісі жағдайында екі елдің ынтымақтастығын жетілдіре түсуге қатысты зерттеулер жүргізіп, оның нәтижелерін қазіргізаманғы білім беру жүйесіне енгізу арқылы білімді де білікті мамандар дайындау міндеті мемлекеттік бағдарламалардан туындайды.
Қазақстан Республикасында тарихи сана қалыптастырудың тұжырымдамасы тарихи білім беруді жетілдіруге негіз қаласа, ҚР Білім беру туралы заңы, Білім беруді дамытудың 2016-2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, Елбасы H.Ә. Назарбаевтың 2017 ж. 12 сәуірдегі Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру [1], 2018 ж. 21 қарашадағы Ұлы даланың жеті қыры [2] атты бағдарламалық мақалаларында белгіленген міндеттер зерттеуіміздің тарихи жадты жаңғыртуға бағытталған мемлекеттік бағдарламалармен үндесетіндігі тақырыптың өзектілігін айқындайды.
Қазақстан Республикасында білім беру жүйесін жоғары білікті кадрлармен қамтамасыз етіп, білім беруді дамытудың мониторингтік жүйесін халықаралық талаптарды ескере отырып жетілдіру, бүгiнгi қoғaм тaлaптapынa лaйықты caпaлы мaмaндap дaяpлaу қажеттігі бiлiм бepудi дaмытудың 2016-2019 жылдapғa apнaлғaн мeмлeкeттiк бaғдapлaмacында [3] маңызды мiндeттep қатарында аталады. Ал бұл болса, педагогтардың кәсіби ұтқырлығы мен өзінің кәсіби өсуін жүзеге асыру мен алдында тұрған міндеттерді жеке шеше алу іскерліктерін қалыптастыруды талап етеді.Тарихи сана қалыптастыруда этникалық тегі, тілі мен ділі ортақ, тарихы мен мәдениеті сабақтас Қазақстан мен Түркия халықтарының сан ғасырлық ынтымақтастығы модулінің педагогикалық әлеуеті аса мазмұнды деп білеміз. Қазақ хандығы құрылған кезден бастау алған мемлекеттік деңгейдегі қазақ-түрік саяси байланыстары қазақ жерінің Ресей отарына айналуына байланысты үзіліп қалды. Кеңестік билік кезеңінде де ҚАКСР Түркиямен дербес саяси байланыстар орната алмады. Дегенмен, саяси еркі шектелген жағдайда да қазақ-түрік халықтарының мәдени-рухани және саяси байланыстары ресми емес жағдайда жалғаса берген еді.
Дегенмен, түркі халықтарының ынтымақтастығы, олардың саяси бірлігінің болашағына үлкен үміт артқан Мұстафа Кемал Ататүрік ХХ ғасырдың 20-жылдарының өзінде Австрия-Венгрия және Осман империя - сы сияқты Кеңестер Одағы да қирайды. Әр ұлт азат - тық үшін айқасқа шығады, тә - у - ел - - сіздік үшін күреседі. Сол кезде Орталық Азиядағы қан - дас - тарымыз тәуелсіздіктеріне қол жеткізеді. Бірақ біз туысқан ретінде ол күнді күтіп отырмауымыз керек. Дайындалып, арадағы көпірлерді құруымыз керек. Ол көпір - тарихымыз, тіліміз, мәдениетіміз. Осыларды бүгіннен қалыптастырайық. Ортақ тарихымызды жазайық. Ертең бұл біздің арамызды жалғастыратын берік дәнекерге айналады [4, s. 139-143] деген сөзі алысты болжаған сәуегейлік қана емес, бүгінгі күні нақты іске асқан тәжірибеге айналып отыр.
Осындай стратегиялық міндеттерді басшылыққа алған Түркия Қазақстанның тәуелсіздігін алғашқы болып таныды. Осындай сындарлы сәтте Түркия Республикасы Қазақстанмен тез арада дипломатиялық байланыстар орнатып, шұғыл әрі батыл саяси шешімдер қабылдады. Дамудың жаңа жолына түскен бауырлас елдің әлемдік қауымдастыққа шығып, халықаралық ұйымдармен дербес байланыстар орнатуына мүдделі болды, осы байланыстарға дәнекерлік жасады.
Отарлық билікке қарсы ұлт-азаттық күрестің басты ұстанымына айналған түркі халықтарының саяси бірлігі идеясы ХХ ғасырдың 90-жылдары жаңа мазмұнда қайта жаңғырды. Түркі тілдес мемлекет басшыларының, әсіресе Қазақстан мен Түркия мемлекеттері басшыларының бастамасымен құрылған халықаралық ұйымдар мен қоғамдық бірлестіктер өз қызметтерін осы идеяны іске асыруға жұмылдыруда.
Қазіргі кезде дүние жүзі бойынша түркі халықтарының саны 400 миллион шамасына жетіп отыр. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік жылдары әлемдік қауымдастыққа енуі іс жүзінде аяқталып, халықаралық геосаяси қатынастардағы орны мен атқаратын рөлі айқындала түсті. Соның ішінде түркі тілдес мемлекеттермен, әсіресе Түркиямен қарым-қатынасы ерекше назар аудартады. Қазақстан бұл күнде Еуразия кеңістігіндегі интеграциялық үдерістердің дербес нысаны һәм субъектісіне айналып отыр.
Отарлық және кеңестік кезеңдерде бұрмалауға ұшыраған халықтың тарихи санасын қалпына келтіру, өз ұлттық мемлекеттілігін сәйкестендіру бағытындағы рухани және мәдени өрлеу барысында Қазақстан Республикасы көршілес елдермен, тарихи тамыры бір туысқан халықтармен ежелгі қарым-қатынастары мен байланыстарын жаңғыртуға баса назар аударуда. Осы жерде атап айтуға болатын мәселе, алыс және жақын көрші мемлекеттермен жасалатын ресми қарым-қатынастармен қатар елдерді жақындастыратын мәдени байланыстардың да маңызы ерекше. Осындай бағытта Қазақстан мен Түркия елдері арасындағы мәдени және рухани байланыстардың алғашқы сәттен бастап кең және қарқында даму жолына түскені ешқандай да кездейсоқ құбылыс емес екендігі аңғарылады. Оның тарихи алғышарттары тым тереңде болатын.
Екі елдің арасындағы байланыстардың қатарында жалпы мәдениет пен өнер, білім мен ғылым, ақпарат құралдары мен баспасөз, діни-рухани байланыстар ресми мемлекетаралық қатынастардың құрамдас бөлігі ретінде әрқайсысы өз саласында жеке бағыттарды құрайды. Үзіліп қалған дәстүрлі байланыстарды қалпына келтіру мақсатымен жалпы мәдени байланыстар көлемінде орнатылған осы қатынастар бүгінгі заманғы ғылыми-техникалық мүмкіндіктер, нарықтық қатынастардың екпінді ықпалымен әр салада нақты нәтижелерімен толыға түсіп келеді.
2 қыркүйек 2019 ж. мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың Қазақстан халқына Сындарлы қоғамдық диалог - Қазақстанның тұрақтылығы мен өркендеуінің негізі атты Жолдауында ғылыми зерттеулердің деңгейін көтеру және оларды тәжірибеде қолдану тұрғысынан қарастырғаны жөн [5] деген тұжырымының мәні зор. Осы тұжырымды басшылыққа ала отырып, диссертациялық зерттеуіміздің барысында қол жеткен ғылыми нәтижелердің қолданбалығына баса мән беріп отырмыз. Диссертацияда түркі тілдес мемлекеттердің саяси ынтымақтастығына бастамашыл болған Қазақстан мен Түркия арасындағы саяси-мәдени байланыстардың тарихын арнайы зерттеп, ғылыми талдау жасап, өзекті мәселелердің ғылыми-әдістемелік шешімін тауып, жұмыстың басты нәтижесі болып саналатын ЖОО оқу үдерісіне пайдалануға арналған Қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихы (XVII-ХХІ ғғ) атты таңдау пәнінің оқу-әдістемелік кешені және осы пәнді оқытудың әдістемесін жетілдіруге қатысты ұсыныстар дайындау да тақырыптың көкейкестілігін танытады.
Зepттeлy дeнгeйi: қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихының зерттелу деңгейін қазақстандық және шетелдік (түркиялық) деп топтастырамыз. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан бастап қазақ-түрік байланыстары тарихына отандық ғылымда жіті назар аударыла бастады. Сол диссертациялық зерттеулердің қатарында С.К.Рүстемов Отаршыл әкімшіл жүйе тарапынан үнемі қысым көрген мұсылман халқының империяның барлық өңірінен бас қосып күш біріктіре білген мұсылмандардың саяси қозғалысының ірі жетістіктерін қарастырады [6]. Ал Г.А.Байгаринова [7] мен А.Ж.Габдуллинаның [8], Н.Д.Имашованың [9], [10], С. Сүндетбаеваның [11], М.Оразбаевичтің [12] зерттеулері ХХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ-түрік байланыстарын жекелеген қырынан қарастырған.
ХХ ғасырдың бас кезіндегі Қазақ-түрік байланыстарының тарихын арнайы зерттеген С.Қ.Шілдебайдың зерттеуінде түрікшілдік қозғалыстың даму алғышарттары мен күрескер түрік зиялыларының қалыптасуына әсер еткен тарихи жағдайларға тоқтала келе, Түркістан өлкесіндегі жәдидтік мектептер мен жәдидтердің мәдени-ағартушылық қызметі жайында қарастырады [13], Э.Ж.Әзіретбергенованың зерттеуінде Түркістандағы мұсылмандық қозғалыстың серкесі Сералы Лапиннің түрік саяси қайраткерлерімен байланыстарына қатысты мәселелер қозғалған [14], Б.К.Баймахановтың зерттеулерінде 1914-1918 жж. аралығында Осман империясы қарулы күштерінің министрі қызметін атқарған Энвер пашаның 1921-1922 жж. Түркістандағы ұлт-азаттық қозғалысқа қатысуын және ондағы саяси орны мен қызметі жөнінде тың мағлұмат береді [15], Қ.Қ.Базарбаевтың [16] зерттеуінде Түркістан өлкесіндегі ұлт-азаттық қозғалысқа жастүріктердің идеялық ықпалы аясында қазақ-түрік саяси байланыстары қарастырылған. Зерттеуіміздің барысында Энвер Пашаның Түркістандағы қызметінің тарихы туралы мақаламызды [17] бұл мәселені кеңінен тарқатып жазған болатынбыз.
Тақырыптың жеке қырларын қарастырған қоғамдық ғылымдар саласында да жекелеген зерттеулер жүргізілді. Атап айтқанда Ж.Б.Есенбектің зерттеуі [18] қазақ-түрік байланыстарындағы БАҚ ықпалын қарастырса, А.А.Оспанованың зерттеуі [19] ХХ ғ. бас кезіндегі қазақ поэзиясындағы түрікшілдік идеяның көрінісі арқылы қазақ-түрік мәдени байланыстарын қарастырған.
Қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихы бойынша түрік тілінде де диссертациялық зерттеулер жүргізілген. Солардың арасынан Д. Қыдыралиевтің [20] жәдитшілік қозғалысының Түркістан өлкесінде таралуына және ықпалына арналған зерттеуін атап өтуіміз керек. Бұл зерттеуде түрік жәдитшілерінің қазақ зиялыларымен ықпалдастығы жайында тың тұжырымдар жасалған [21].
Түркиялық ғалымдар ХХ ғасыр басында жарық көрген Қазақ газеті, Алаш қозғалысы, оның жекелеген тұлғалары Ә.Бөкейханов, М.Шоқай, М.Жұмабаевқа және т.б. тұлғаларға қатысты тақырыптарға аса зор қызығушылық танытуда. Аталған тақырыптарда ұйымдастырылған халықаралық конференциялар мен ғылыми симпозиумдарда қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихы бойынша жаңа тұжырымдар қалыптасуда. Тарихи тақырыптармен бірге саяси тарихтың мәселелері де кейінгі кезде түрік зерттеушілері тарапынан қолға алына бастады. Айталық, түрік ғалымы Аслан Д.Хан [22] Варшава университетіне ағылшын тілінде қорғаған диссертациясында Түркияның Әділет және Даму партиясының сыртқы саясатында Қазақстанға қатысты ұстанымдарын арнайы қарастырды. М.Д. Кылынчкая Ататүрік кезіндегі Түркияның латын әліпбиіне көшу үдерісі мен Қазақстанның 1929 жылы латын әліпбиіне көшу үдерістерін салыстырмалы түрде талдай отырып, тың тұжырымдар жасаған [23], және Ататүріктің егемендік, тәуелсіздік, ұлттық мәдениет пен өнер, идеология, тіл жөнінде жекелеген зерттеулер жүргізген [24].
Тақырыптың зерттелу деңгейінде мәселенің екінші қыры ретінде тарихты оқыту әдістемесіне қатысты зерттеу еңбектерге де шолу жасағанымыз орынды болады. Қазақстанда тарихи білім беру бағытында жүргізілген әдістемелік, теориялық зерттеулер аз емес. Солардың арасынан ғалым-әдіскерлер T.Tұpлығұлoвтың [25], X.M.Tұpcұнның [26], Б.Әбдiғұлoвaның [27], Г.Б.Қозғамбаева, Н.К.Алпысбаеваның [28] және т.б. әдістемелік еңбектерді атап айтуға болады. Ол еңбектерді тарихты Қазақстан тарихын мектептерде оқытуға баса көңіл бөлінгенімен, ондағы әдістемелік тұжырымдар жоғары білім беру жүйесінде тарихшы мамандар дайындауға да қолдануға негіз болады. Ал Б.T.Бepлiбaeвтың [29] зерттеуі тарихи білімнің дамуы тарихы мен бағыттарын қарастырды. Ж.Б.Кyндaкбaeвa, К.Ш.Aлимгaзинoв, A.М.Aбдилдaбeкoвa, Э.T.Teлeyoвaлардың [30] зерттеуі тарихи білім берудің инновациялық технологиясын кеңінен тарқатады. Осы сияқты тарихты оқытуға қатысты идеялар көптеген отандық ғaлымдapдың зерттеу eңбeктepi мен оқулық, оқу құралдарында көрініс тапты. Бұл ғылыми-әдістемелік еңбектерде қарастырылған тарихты оқытудың теориясы мен әдістемесінің іргелі мәселелері диссертациялық зерттеу барысында қол жеткен нәтижелерді оқу үдерісіне енгізуге қатысты жұмыстарымызда басшылыққа алынды.
Тақырыптың зерттелу деңгейіне жасалған талдау көрсетіп отырғандай қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихы жекелеген тақырыптарда және жекелеген уақыт шегінде және ұқсас тақырыптардың аясы шеңберінде қарастырылғандығын анықтадық. Ал осы тақырыптың XVII-ХХІ ғғ. хронологиялық шеңберінде тұтастай алып зерттелмегендігін ескере отырып, осы бағыттағы зерттеу жұмысымыз бірқатар түйінді мәселеге айқындық береді деп бағалаймыз.
Қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихына жасалған тарихнамалық талдау жұмыcтapы, ғылыми-пeдaгoгикaлық бағыттағы зepттeyлepгe жacaлғaн тaлдayлap және тақырыптың зерттелу деңгейіне жасалған шолу көрсетіп отырғандай тақырыпты игеруде мынадай қaйшылықтapдың бар екендігін аңғардық:
Қазақстан мен Түркия мемлекеттері арасында қазіргі кезде орныққан жан-жақты байланыстардың дамуы жағдайында қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихын зерттеуге деген мемлекеттік сұраныстың болуымен бірге осы тақырыпты хронологиялық ауқымда тұтастай зерттеу жұмыстарының жүргізілмеуі түрінде;
XVII-ХХІ ғғ арасындағы қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстары тарихының екі мемлекет арасындағы достық, әріптестік байланыстардың педагогикалық әлеуетін екі елдің жастарына білім беру үдерісінде пайдаланылмауы арасындағы қайшылықтар ғылыми тұрғыда шешуді қажет етеді деп білеміз.
XVII-ХХІ ғғ арасындағы қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстары тарихын зерттеп, оның нәтижелерін оқу үдерісіне енгізу мақсатында тарихи және педагогикалық зерттеулер жүргізу, oқy-әдicтeмeлiк кешенмен қамтамасыз ету аталған қaйшылықтapды шешуі тиіс. Ocы мәселенің ғылыми-әдicтeмeлiк шeшiмiн табу мақсатында зepттey тaқыpыбымызды Қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихы және оқыту әдістемесі (XVII-ХХІ ғғ.) деп тұжырымдадық.
Зepттeyдiң мaқcaты: XVII-ХХІ ғғ қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихын деректік негізде ғылыми қалпына келтіріп, алынған нәтижелерді жоғары оқу орындарының білім беру үдерісіне енгізу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихы деректік негізде ғылыми қалпына келтіріліп, оның педагогикалық әлеуетін рухани жаңғыру аясында жас ұрпақтың тарихи санасын қалыптастыруда қолдану үшін білім беру жүйесіне енгізудің теориялық, әдіснамалық және әдістемелік негіздері жасалатын болса, онда Қазақстан мен Түркия мемлекеттірі арасында орныққан саяси-мәдени ынтымақтастықты нығайтуға, осы бағыттағы мемлекетаралық қоғамдық, саяси және мәдени құрылымдардың қызмет аясын кеңейтіп, олардың тиімділігін арттыруға мүмкіндік туар еді, себебі екі ел арасындағы орнығып келе жатқан мәңгілік достық пен ынтымақтастықтың дамуына гуманитарлық ғылымдардың қазіргі заманғы зерттеулерінің нәтижелері оң ықпал жасай алады.
Зepттeyдiң ныcaны: Қазақстан мен Түркия мемлекеттерінің саяси-мәдени байланыстарының тарихын зерттеу.
Зepттeyдiң пәнi: Қазақстан мен Түркия мемлекеттерінің саяси-мәдени байланыстары тарихының педагогикалық әлеуетін жоғары оқу орындарында жастарға білім беруге қолдану.
Зepттeyдiң мiндeттepi:
1. Қазақстан мен Түркия мемлекеттерінің саяси-мәдени байланыстары тарихының тарихнамасы, тақырыптың деректік, әдіснамалық мәселелері бойынша ғылыми қорытындылар жасау;
2. Қазақстан мен Түркия мемлекеттерінің саяси-мәдени байланыстарының тарихи алғышарттарын айқындау;
3. XVII ғ. бас кезінен тәуелсіздікке дейінгі кезеңдегі саяси-мәдени байланыстардың сабақтастығын дәйектеу;
4. Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарын жүйелеп, оны іске асыратын саяси, мәдени тетіктердің қызметіне баға беру;
5. XVII-ХХІ ғғ қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихы aтты тaңдay пәнінің оқу-әдістемелік кешенін дайындап, оны оқу үдерісіне енгізу.
Зepттey жұмыcының әдicнaмaлық нeгiзi peтiндe тapиxи және педагогикалық зерттеулердің іргелі тұжырымдары басшылыққа алынды. Мамандық шифрына сай тарихи тақырыптағы зерттеу нәтижелерін оқу үдерісіне енгізуге қатысты зерттеу жұмыстарында пeдaгoгикa ғылымының оқыту әдістемесі бойынша теориялық қағидаларға баса назар аударылды. Зерттеу барысында жалпығылыми және әдicнамалық тәсілдермен бірге (тарихи оқиғалар мен құбылыстарды тaлдay, жинақтау, тарихи caлыcтыpy, қopытындылay, жіктеy және тoптacтыpy) педагогикалық зерттеу тәсілдері (cayaлнaмa, әңгiмeлecy, бaқылay, экcпepимeнттiк жұмыcтap жүргізу) де кеңінен қолданыс тапты.
Зepттeyдiң дepeктiк нeгiзi. Зepттey жұмыcында тақырыпқа қатысты ғылыми aйнaлымдағы apxивтық құжaттap жинақтары мен ғылыми басылымдар негізге алында. Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік архивының қоры, Түркия Республикасы Премьер-Министрлігінің Османлы Архивінің қорлары пайдаланылды. Сонымен бірге Қазақ [31], Aқ жoл [32] гaзeттepi мeн қазіргі кездегі мepзiмдi бacылымдapдың материалдары да дереккөздер қатарын толықтырды.
Зepттeyдiң ғылыми жaңaлығы aлғa қoйғaн мiндeттepгe caй қoл жeткeн ғылыми жaңaлығы былaйшa aйқындaлaды:
1.Қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстары тарихының тарихнамасы мен дереккөздерін талдау нәтижесінде қазақ-түрік байланыстарының Қазақ хандығы кезінен басталғандығы жөнінде тұжырымдар жасалып, архив құжаттарының мәліметтері ғылыми айналымға ұсынылды.
2. Қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихи алғышарттары ретінде XVII-ХІХ ғасырлардағы тарихи оқиғалар мен құбылыстар ғылыми қалпына келтірілді.
3. Қазіргі заманғы қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының дәйектеріне деректік талдау жасау арқылы осы байланыстардың сабақтастығы туралы тұжырым негізделді. Қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарын іске асыратын саяси, мәдени мемлекеттік құрылымдардың қызметі жүйеленді.
4. Қазақстан тарихы курстарындағы қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстары тарихының мазмұны толықтырылып, оны оқытуды жетілдірудің әдістемесі жасалды.
5. Зерттеу нәтижелері бойынша XVII-ХХІ ғғ қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихы aтты тaңдay пәнінің оқу-әдістемелік кешені дайындалып, оқу үрдісіне енгізілді.
Зepттey кeзeңдepi:
Бipiншi кeзeңдe (2013-2014 жж) зepттey тақырыбы бoйыншa ғылыми- әдeбиeттepгe тapиxнaмaлық тaлдay жacaлып, деректік мaтepиaлдapы жинaқтaлды. Қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихы жүйeленіп, зepттey жұмысының ғылыми aппapaты жасалды.
Eкiншi кeзeңдe (2014-2015 жж) қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстары тарихының тарихнамасы, дереккөздері бойынша материалдар жүйеленді және мәселенің тарихи алғышарттары бойынша тұжырымдар дайындалды. Сонымен бірге, қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихын жоғары оқу орнының гуманитарлық мамандықтарының бакалаврларына Қазақстанның қазіргі заман тарихы курсының шеңберінде оқытудың мазмұны мен әдіс-тәсілдері іздестірілді. Осы кезеңде 2015 жылдың тамыз айында Түркияның Хажеттепе Университеті, Ататүрік принциптері және Түркия тарихы институтында, 2015 жылының желтоқсан айында Акдениз Университетінің Әлеуметтік ғылымдар институтында ғылыми тағлымдамадан өттік.
Үшiншi кeзeңдe (2015-2016 жж) тақырыпқа қатысты зерттеу жұмыстары қорытындыланып, диссертация толығымен дайын болды. Зерттеу нәтижелері отандық және шетелдік басылымдарда жарияланып, ғылыми журналдарда сыннан өтті.
Жұмыc нәтижeлepi тapиx жәнe тapиx eмec мaмaндықтapдaғы бакалаврларға арналған Қaзaқcтaн тapиxы, Қaзaқcтaнның қaзipгi зaмaн тapиxы пәнiнiң мазмұнында ішінара oқy үдepiciнe eнгiзiлiп, Қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихы (XVII-ХХІ ғғ) атты таңдау пәнінің оқу-әдістемелік кешені дайындалып, Қ.A.Яcayи aтындaғы Xaлықapaлық қaзaқ-түpiк унивepcитeтiнде, Шетел тілдері және сервис университетінде педагогикалық экcпepимeнт жүргізіліп, сыннан өтті. Бұл кeзeңдe диccepтaция толығымен рәciмдeлдi.
Зepттeyдiң пpaктикaлық мәнi: зерттеу жұмысында қол жеткен ғылыми-әдістемелік нәтижелері негізінде XVII-ХХІ ғғ қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихы aтты тaңдay пәнінің оқу-әдістемелік кешені дайындалып, Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің тарих мамандығына таңдау компоненті ретінде оқу үдерісіне енгізілді. Сол сияқты зерттеу нәтижелері Қазақстан тарихы, Қазақстанның қазіргі заман тарихы, Түркі халықтарының тарихы, Халықаралық қатынастар тарихы пәндерінде жекелеген сабақтарға оқу-әдістемелік көмекші құрал ретінде пайдаланылды.
Зерттеу барысында алынған ғылыми-әдістемелік нәтижелерді тақырып мазмұнын толықтыру үшін жалпы білім беретін орта мектептерде, колледждерде, жоғары оқу орындарында, біліктілік арттыру институттарында оқу үрдісіне қолдануға болады. Сонымен бірге зерттеудің деректік негізде дайындалған жаңалықтарын Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін атты академиялық жинақтың алдағы басылымдарының мазмұнын толықтыруда және Қазақстанның қазіргі заман тарихы, Түркі мемлекеттерінің тарихы пәндерінің оқулықтарын жазуда және оқу құралдарды, ғылыми мақалалар жазуда қолдануға болады.
Зepттey тaқыpыбының xpoнoлoгияcы: тақырыпқа жасалған деректік және тарихнамалық талдаулар нәтижесі көз жеткізгендей қазақ-түрік байланыстары саяси-мәдени байланыстарының тарихы ресми түрде мемлекеттік деңгейде XVII ғасырдың бас кезінде қалыптаса бастағандықтан зерттеуіміздің хронологиялық ауқымын осы уақыттан бастап, аталған байланыстардың жоғары деңгейіне қол жеткен бүгінгі күнге дейінгі мерзімді қамтыдық. Қазақ хандығы кезінде пайда болған саяси-мәдени байланыстар Ресейдің отарлық саясаты мен кеңестік биліктің тоталитарлық саясаты кезінде тәуелсіздігінен айрылып қалған Қазақстанның дербес саясат жүргізу мүмкіндігі шектелгеніне қарамастан мемлекеттік деңгейде болмаса да халықтық дипломатия шеңберінде мәдени-рухани байланыстар үзілмеген болатын. Сондықтан XVII-ХХІ ғғаралығындағы қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихы арнайы қарастырылды.
Қopғayғa кeлeciдeй қaғидaлap ұcынылaды:
Тарихи құжаттар дәйектеп отырғандай қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихы Қазақ хандығының құрылуымен басталатындығы ғылыми тұжырым ретінде орнығуы керек.
Қазақ елінің патшалық Ресей және Кеңес Одағының бодандығында болған кезіндегі саяси-мәдени байланыстарды жоққа шығаруға болмайды. Бұл кезеңде екі халықтың байланысы мәдени-рухани ынтымақтастық түрінде сақталып келді.
Қазіргі кездегі екі мемлекеттің саяси-мәдени байланыстары тереңдеп, өзара ықпалдастыққа айналып, түркі тілді елдер арасында Қазақстан мен Түркияның стратегиялық әріптес ретіндегі позициясын нығайта түсуде.
Екі мемлекет арасындаа ортақ гуманитарлық кеңестік кеңістік қалыптастыруға деген ұмтылыс мемлекетаралық, үкіметаралық және парламентаралық ынтымақтастықпен шектелмей, түрлі қоғамдық-саяси, мәдени-рухани ұйымдар мен мекемелердің қызметі арқылы кең өріс алып келеді. Осындай жағдайда қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихы екі мемлекеттің де орындарының жүйесіне енгізілуі туыс халықтардың ықпалдастығына қызмет жасайтын болашақ кадрлар дайындауға пәрменді ықпал ететін болады.
Зepттeyдiң дәлeлдiгi мeн нeгiздiлiгi қолданылғaн әдicнaмaлық ұстанымдардың нeгiздiлiгiмeн, қoйылғaн мiндeттepгe cәйкec кeшeндi ғылыми зepттey әдicтepiн пaйдaлaнyмeн, apxивтiк дepeктepдi iздeп тayып, aйнaлымғa ұcынyымeн, ipгeлi тeopиялық-әдicнaмaлық сүйенуімен, тарихи оқиғалар мен дәйектерге статистикалық талдаулар жacayмeн жәнe диccepтaнттың ғылыми кеңесшілер басшылығымен атқарған пpaктикaлық жұмыc тәжipибeciмeн қaмтaмacыз eтiлдi.
Зepттey жұмыcының ғылыми нәтижeлepi мeн қopытындылapы Scopus кoмпaнияcының дepeктep бaзacынa кipeтiн xaлықapaлық ғылыми жypнaлдapдa 3 мaқaлa, ҚP БҒM Білім және ғылым саласындағы бақылау комитеті ұcынғaн жypнaлдapдa 5 мaқaлa, Қaзaқcтaн, Түpкия жәнe Испаниядағы pecпyбликaлық және халықаралық ғылыми-пpaктикaлық кoнфepeнциялapдa 4 мaқaлa жарық көрді. Жaлпы aлғaндa диccepтaцияның нәтижeлepi мeн тұжыpымдapы бoйыншa 12 мaқaлa, 1 oқy құpaлы жapық көpдi.
Зepттeyдiң құpылымы: Диccepтaциялық жұмыc кipicпe жәнe үш бөлiмнeн, қopытындыдaн, пaйдaлaнылғaн әдeбиeттep тiзiмiнeн және қocымшaлардaн тұpaды.
І ҚАЗАҚ-ТҮРІК САЯСИ-МӘДЕНИ БАЙЛАНЫСТАРЫНЫҢ ТАРИХНАМАСЫ, ДЕРЕККӨЗДЕРІ ЖӘНЕ ТАРИХИ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихнамасы
Зерттеуіміздің алға қойған міндеттерінің бірі ретінде қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының тарихнамасына талдау жасауды арнайы желі етіп қарастыруымыздың мәні осы кезге дейін тақырыпқа қатысты жүргізілген зерттеулердің бағыттары мен қамтыған мәселелерін айқындауға келіп тіреледі. Содан да осы бөлімде тарихнамалық зерттеудің желісі ретінде қарастыра отырып, ХV ғасырдан осы кезге дейінгі зерттеулерге тарихнамалық талдау жасалады. Осы жерде ескере кететін бір жайт, қазақ-түрік байланыстары тарихнамасы белгілі бір кезеңдері туралы зерттеулер мүлдем аз болса, бұл әсіресе ХХ ғ. бас кезіне дейінгі кезеңді қамтиды, керісінше, тәуелсіздік кезеңіндегі зерттеулердің қатары аса мол. Тиісінше, ғылыми талдау аз қамтылған кезеңге баса назар аударып, біршама жеткілікті зерттелген кезеңдегі тарихнамалық талдауларды қайталаудан тартынуды қолайлы көрдік.
Сонымен, зерттеудің хронологиялық шегіндегі тарихнамалық талдауды бірнеше кезеңге топтастырамыз. Бірінші, Қазақ хандығының құрылу және қалыптасу кезеңіне (ХІV - ХVІІ ғғ.); екінші Ресей бодандығы тұсындағы қазақ-түрік байланыстары; үшінші, ХХ ғасырдағы қазақ-түрік байланыстары; төртінші, тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ-түрік байланыстарының тарихнамасы. Сонымен бірге тарихнамалық зерттеуді қазақстандық және түркиялық деп те топтастыра қарастыру жұмысқа жүйелілік береді деп ойлаймыз.
Алғашқы кезеңге қатысты тарихи зерттеулер қатары аз болғанымен, бұл мәселеде батыл ізденістер жасала бастағандығын атап айтуға болады. Осы бағытта архив қорларының құжаттарын айналымға ұсынған А.Исиннің зерттеуі Қазақстандағы алғашқы ғылыми еңбектердің бірі болды [33, 29-36.бб].
Халық арасында явуз (жауыз) атанған Сұлтан І Селимнің билігі тұсында (1512-1520) Османлы патшалығы оңтүстік-шығыстағы елдерді (Мысыр, Сирия) бағындыруға бағытталса, Сүлеймен Кануни - Заңгер Сүлеймен (1520 - 1566) билігі тұсында ...алыс-жақын елдерге, соның ішінде тілі жақын, бұрыннан тағдырлас, діндес түркі мемлекеттеріне... байланыстар орнатуға мән берген [33, 30 б.] деген тұжырым жасаған.
Қазақ хандығы мен Османлы империясының қарым-қатынастары алғаш рет арнайы желі ретінде қарастырыла бастады. Осы кезге дейін жекелеген ғалымдардың ғылыми және танымдық мақалалары деңгейінде талданған қазақ-османлы саяси қатынастары ендігі кезекте Қазақ хандығы тарихының құрамды бөлігі ретінде тұтастықта қарастырылатын болды. Қазақ-түрік байланыстары тарихының бастау кезеңіне қатысты бірқатар зерттеулер жүргізілгендігінің нәтижесінде ХV ғасыр - қазақ-осман қатынастарының басталу уақыты. Бұл кезең өзара түсінушілік табудың алғашқы талпыныстары болатын. Қазақ та, осман жұрты да екі ел арасындағы қашықтыққа қарамастан өзара тығыз саяси байланыстар орнатуды көздеді [34, 141 б.] деген ресми тұжырым орнықты.
Ортағасырлардағы қазақ-осман саяси-мәдени қатынастарының тарихы бойынша өнімді еңбек етіп келе жатқан Д.Қыдырәлінің зерттеулерін атап айтуымызға болады [35,81 - 99 бб. ], [36, 28-30 бб.], [37]. Оның зерттеулерінде түркиялық архивтерде сақталған деректер айналымға ұсынылып, түсіндірмелер берілген.
Ал деректанушы Н.А.Атығаевтың зерттеулерінде Қазақ хандығының Османлы империясымен бірге Иран, Ноғай ордасы, Мәскеумен және т.б. мемлекеттермен байланыстарына талдау жасалған. Ол Қазақ хандығы халықаралық қатынастардың толыққанды субъектісі болды және көрші саяси құрылымдармен дипломатиялық қатынастар орнатты, соның ішінде Қырым хандығы, Осман империясы, Сефевид (Қызылбас) мемлекеті, Ұлы моғолдар мемлекеті, Моғол хандығы және ортаазиялық Шибанидтер мен Аштарханидтер сияқты мұсылман мемлекеттерімен қарым-қатынаста болды [38, 15-55 бб.] деген тұжырым жасайды.
Қазақ жерінің Ресей тарапынан отарлануынан кейін Осман мемлекеті мен Қазақ хандығы арасында байланыс үзіліп қалды. Мехмет Сарайдың тұжырымында орыс отаршылығына қарсы қазақ-түрік ынтымақтастығының іске аспай қалуына байланысты Түркістан хандықтарының Османлы өкіметінің ескертулерıне карамай, бір-бірімен соғысулары да бұл мемлекеттерді тоздырған. Түркістан хандықтары бұл жағдайда орыстардың басқыншылығына қарсы тұрулары мүмкін болмаған [39, s.2] деген дәлел кеңірек таратуды қажет етеді.
Османлы мемлекеті мен Қазақ хандығы арасындағы қарым-қатынастар XVIIІ ғ. бірінші ширегінде басталғанымен осы кездегі қалыптасқан тарихи жағдайлар қазақ билеушілерін бауырлас түрік елінен көмек сұрауға мәжбүрлеген. Кіші жүз қазақтарының орыс ықпалынан қысым көріп, олардың айдап салуындағы қалмақтармен жиі қақтығыстарға баруы, осы кезеңде башқұрт жерінің орыс ықпалында қалып қоюы жағдайды мүлдем шиеленістіріп жіберген. Екі елдің тікелей шекаралас болмауы, жер шалғайлығы тікелей байланысты шектеді. Батыста Ресей, оңтүстікте Парсы мемлекеттері Османлының әскери немесе басқа да көмек беруіне кедерге жасады. Жер шалғайлығы екі елдің жылдам хабар алып отыруына, барыс-келіс жасауына мүмкіндік бермеді. Оның үстіне Қазақ хандығының өзі үш Жүзге бөлініп, саяси бытыраңқылыққа түсуі, Бұқара, Хиуа хандықтарымен көбіне қырғи-қабақ жағдайда болуы Орталық Азиядағы түркі мемлекеттеріндегі саяси бірліктің болмауын танытатын еді. Осы саяси ахуалдан хабардар болып отырған Османлы билігінің бұл аймақта батыл саясат жүргізуіне деген сенім ұялатпаған еді. Османлыдан қазақ хандығы үшін қиын сәтте пәрменді көмек келмеуінің осындай да тарихи жағдайлары болды.
Әйтсе де, аз да болса осы кезеңде әртүрлі деңгейде қазақ-түрік байланыстарының болғаны деректерде кездеседі. Мысалы, казақтардың Меккеге қажылыққа Стамбул арқылы баруы, осы жерде түркістандықтарға арналған бірнеше қонақ үйлердің болғаны, Османлының әйгілі соғыс министрі болған Әнуар пашаның Түркістанға келуі, Мұстафа Шоқай сынды біртуар азаматымыздың Стамбул арқылы шет елге мұғажырлыққа кетуі қазақ-түрік байланыстарының XVIIІ ғасыр басында жаңғырғанын байқауға болады [40].
Қазақ-түрік байланыстарының түркиялық тарихнамасы деген шартты атаумен түркиялық ғалымдардың зерттеулеріне де тарихнамалық талдау жасау мәселеге айқындық береді деп ойлаймыз. Түрік ғалымдарының бірі Мизанжы Мұрат (1853-1914 жж) түріктердің исламнан бұрынғы тарихына тоқтаған және 1886 ж. шығарған Мизан газетінде османшылдық және ислам бірлігімен қатар түрікшілдікке үлкен мән берген. Шамседдин Сами (1850-1904 жж), Сүлейман паша сияқты, Османлы тілінің бейнелі сөз орамдарына қарсы шығып, Османлы есімі мемлекет аты екенін, ал халықтың аты - түрік, тілінің түрік тілі екенін баса айтады. Ол, Түркістан және Түркия сөздері арасындағы ұқсастықтарды айта отырып, бұл екі есімнің бір-бірімен байланысы жөнінде мынаны тилге тиек етті: Османлы мемлекетінің есімі Еуропада Түркия аталып, бұл сөздің соңындағы - ия тіркесі толығымен - стан тіркесінің баламасы болғандықтан, бұл сөз Түркістан мағынасына келеді, дегенмен, біз каратадан тағы басқа Түркістанды көре аламыз, ол - Орталық және Солтүстік Азияның бір бөлігі ретінде, Иран және Ауғанстанның солтүстігінде, Ресейдің Шығысында және Қытайдың Солтүстік батысында орналасқан ұлан байтақ аймақ. Бізден едәуір қашықтықта орналасқан сол Түркістан аймағы мен біздің Түркия арасында, және ол аймақтың түріктері мен біздің арамызда қандай да бір байланыс және жақындық бар ма екен? Бұл есім ортақтастығы қайдан бастау алады, егер ол аймақтың тұрғындарымен байланысымыз тек қана есім ортақтастығында болса, бұл ортақтастық бәлкім, біздің ортақтастығымызды қажытуы мүмкін еді. Бірақ, тілде болған ортақтастық және тарихтың бізге берер мәліметтері бұл жөнінде қандай да бір күдік пен күмәнға орын қалдырмайды [41].
Түркиядағы Ж.Ақшораның 1910 жылдардағы іс-әрекеті түркішілдік емес, бастапқыда османшылдық ұстанымында болған Бірлік және даму жастүріктер партиясының орталық комитетінің мүшесі Зия Гөкалп (1876-1924) сияқты ірі түркі ойшылдарымен байланысты болды. Кейбір мәліметтер бойынша, 1912 ж. Ж.Ақшораның З.Гөкалппен кездескеннен кейін түркі халықтарының тағдыры туралы ойлары саяси сипат ала бастайды. 1913-1914 жж. Ж.Ақшораның бірінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында Түрік юрду журналында түрікшілдік туралы жарық көрген бірқатар мақалаларында көрініс тапты. Негізінде, Бірлік және даму партиясының идеологы болып саналатын З.Гөкалптың еңбектерінде түрікшілдік саяси ағымының негізі қаланды. Оның пікірінше, түрікшілдіктің міндеті - Стамбул түріктерінің тілін ұлттық түркі тіліне айналдырып, біртұтас түркі мәдениетін құру. Содан кейін османлы, татар, қазақ, қырғыз, өзбек сияқты этникалық атауларды біртіндеп күшейтіп, жалпы тілдік және мәдени тұтастықтың географиялық аймақтарының атауын беру. Түркі ұлтының ортақ елі Тұран болады - олар түркі тілінде сөйлейтін және түркі елдерінің біртұтастығы болып саналатын ортақ Отаны болады. Түріктің отаны, Түркия және Түркістан емес, оның нағыз отаны - ұлы және мәңгілік Тұран елі - деген З.Гөкалптың идеяларының астарында түркілік бірлік тұжырымы жатқан еді.
Ол Османлы мемлекетін түркілердің шағын исламдық отаны, ал Османлы мемлекетінің түрік жерлерін исламға дейінгі дәуірде болған үлкен тарихи түркі кеңістігінің - Тұранның бір бөлігі ретінде түсіндіреді.
Ұлт зиялы қауым өкілдерінің мұсылман қозғалысының өкілдерімен қарым-қатынаста болған ұлт-зиялыларының көбі кейін Түркияға бағыт ұстанады және соған байланысты түркішілдер атауын алған болатын. Түркістандағы бұл топтың өкілдері М.Шоқай, С.Лапин, У.Хожа, А.Махмұд, Х.Юрғули-Ағаев, Ш.Шағиахметов, Ә.Оразаев, Мүрауар Қары, С.Ақаев, А.Бадин, Кішкенбаев, Кәрімбаев, М.Бехбуди және тағы басқа өкілдері болды [42].Ресей бодандығындағы түркі халықтарының түркілік бірлік идеясын ұлт-азаттық қозғалыстың басты мұраты деп таныған зиялылары саяси күрес жолында жасаған әрекеттері жөнінде көптеген зерттеулер жазып қалдырды. Сондай еңбектердің қатарында Мұстафа Шоқайдың зерттеулері мен естеліктерін [43], [44] атауға болады. Түркілік бірлік идеясын ту еткен М.Шоқай шығармашылығында қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстары барынша ауқымды қамтылады.
Еділбойымен қатар Түркістан өлкесіндегі саяси қозғалысқа дем берген Заки Валиди Тоған еңбектері де [45] Ресейдегі түркі халықтарының саяси күресіндегі Түркияның алар орны мен атқарған рөлі туралы мол мағлұмат береді. Әсіресе, оның Түркістандағы саяси қозғалысқа түрік саяси қайраткерлері мен әскерилерінің қалай ықпал еткендігі жөніндегі тұжырымдарының тарихнамалық маңызы зор.
Осындай құнды зерттеулердің қатарында Б.Хайттың [46] еңбегін атаймыз. Оның зерттеуінде де түркі халықтарының саяси күресінің тарихы аясында қазақ-түрік зиялыларының байланыстары қамтылған.
3ия Гөкалптың 1913 ж. жарық көрген Түрік ұлты және Тұран мақаласында көтерген түркілердің бірлігі мәселесі ерте кезден ақ көшпелі өмір салтын ұстанған және бір-бірімен үнемі мәдени байланыста болған кезде де туыстық байланыстарының орын алғандығын көрсетеді [47].
Пантүрікшілердің негізгі саясаты Ресейге қарсы бағытталды. түрік баспасөзіндегі Ахмед Нагидің маңызды баяндамаларының бірінде түркі халықтарының саны туралы мәліметтер келтірілген. Ең алдымен, олар Ресейдің территориясындағы түркі халықтары туралы сөз етеді. Түркістанда шамамен тоғыз миллион түркілер мекендеген. Атап айтсақ, өзбектер, қазақтар, қырғыздар, түркмендер, қарақалпақтар және татарлар. Еділ бойы мен Сібір аймағында бес миллион түркілер: татарлар, башқұрттар мен Сібір халықтары, якуттарға дейін түркі халықтары қоныстанды. Кавказда үш миллион, ол жерде негізінен әзірбайжандар тұрды. Ахмед Нагидің есептеулері бойынша Ресейде 20 миллионға жуық түркілер мекен еткен. Міне, осы түркі халықтарының Ресей бодандығында болып, саяси еркінің шектелуі тәуелсіздікке деген идеяларды дүниеге әкелді. Ал тәуелсіздікке қол жеткізу үшін оның құралдары, мақсаттары, іске асыру тәсілдеріне қарай түрлә қоғамдық-саяси ағымдарды туғызды. Сол ағымдардың арасында ХХ ғ. бас кезінде пантүркизм барынша танымал болған еді.
Ж.Ақшора тіл және тектік тұрғыдан түрік бірлігін қалайтын және көргісі келетін түркістандық Шейх Сүлейман Эфенди, бұл бірлікті тіл және тектік зерттеулер жасау арқылы көрсетіп және дәлелдеуге тырысып қана қоймай, түркістандық түріктер мен Османлы түріктері арасында кейбір қарым-қатынастардың орнауы үшін шын мәнінде тынбай күрес жүргізген деп жазады. Шейх Сүлейманның түрік-орыс соғысы кезінде Османлы үкіметі тарапынан Түркістанға елші ретінде жіберілуі, ондағы жергілікті халықтың тегі мен санын қағазға түсіруі, ондағы жәдиттік ағымның өкілдерімен кездесіп сөйлесуі, соңында Стамбулға оралып қызметін аяқтауы, Түркістан және Түркия түріктерінің өмірі мен болашағына орыстар тарапынан қауіп бар кезде, тек және ұрпақ бірлігін естен шығармау және әрдайым сезе білулері тиіс екендігін айтып, жорамалдады десек артық айтқандық болмас еді [48] деген тұжырымға келген.
Қазақ-түрік саяси-мәдени байланыстарының түркиялық тарихнамасын тақырып бойынша топтастыру мәселеге айқындық береді. Алғашқы кезекте Қазақ хандығы кезеңіндегі байланыстар тарихына қатысты зерттеулер қатарында М.Сарайдың [49], С.Хизметлидің [50], И.Мауқараның [51], М. Даш , А.Оспанованың [52] және т.б. ғалымдардың еңбектерін атауға болады. Ресми түрде Түркия мен Қазақстан арасындағы екіжақты қарым-қатынастар ХХ ғ. 90-жылдардың I жартысынан бастау алғандығы белгілі дегенмен, екі халықтың қарым-қатынасы сонау XI ғасырдан бастау алады. Себебі, қазіргі түріктердің ата-бабалары Орта Азиядан Анадолыға қоныс аударып екінші Тұран құрды [53, p 221.] деген де ғылыми тұжырымдар орын алды.
Бұл зерттеулер Қазақ хандығы мен османлы мемлекетінің арасындағы байланыстардың деректерінің аз болуына байланысты Орталық Азия және Еділбойы түркілерінің тарихымен байланыста қарастыруымен ерекшеленеді. Құжаттық деректердің тапшылығына байланысты бұл зерттеулерде Қазақ хандығы кезеңіндегі тарихи мәселелер жалпылама қарастырылған.
Түркиялық тарихнаманың екінші тобын қазақ елінің патшалы Ресей және кеңестік биліктің отарында болған кезеңіне арналған зерттеулер құрайды. Қазақ-түрік байланыстары бұл кезеңде тікелей жүргізілмегенімен екі халықтың ресми емес мәдени, рухани байланыстарының үзілмегендігін айғақтайтын деректердің мол болуы зерттеушілердің еңбектерінен көрініс тапқан. Сондай зерттеулердің қатарында З.У.Тоғанның [54],Б.Хаиттың [55], Белгерле [56], А.Андижанның [51], М.Сарайдың [52] және т.б. зерттеулерді атаймыз. Бұл зерттеулерде отарлық және кеңестік билік тұсындағы Қазақстанның саяси және мәдени дамуына қатысты жалпылама тұжырымдар жасалғанымен қазақ-түрік байланыстары туралы толымды тұжырымдар жасалмағандығын айтуымыз керек. Оның себебі де белгілі, бұл кезеңде отарлық езгідегі қазақ елі терең ықпалдастық орнататындай дербес сыртқы саясат жүргізбеген еді.
Зерттеулердің қомақты бөлігін тәуелсіздік жылдары зерттеулер құрайды. Қазақстанның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz