Шағын бизнес – кәсіпкерліктің ерекше формасы
МАЗМҰНЫ
беті
КІРІСПЕ
1. ШАҒЫН БИЗНЕС . КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ЕРЕКШЕ ФОРМАСЫ
1.1 Кәсіпкерлік мәні мен субъектілері
1.2 Шағын бизнес классификациялау критерилері
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ШАҒЫН БИЗНЕСТІҢ ДАМУЫНА ТАЛДАУ: ДАМУЫ МЕН НЕГІЗГІ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
2.1 Қазақстандағы шағын бизнестің қалыптасуы мен дамуы
2.2 Қазақстанда шағын бизнесті дамытудың негізгі проблемалары
3 ҚАЗАҚСТАНДА ШАҒЫН БИНЕСТІ МЕМЛЕКЕТТІК ҚОЛДАУДЫҢ ӘРЕКЕТ ЕТУШІ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстанда шағын бизнесті қолдау жүйесі және оның құрылымы
3.2 Қазақстанда шағын бизнесті мемлекеттік қолдау жүйесін жетілдіру бойынша ұсыныстар
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
беті
КІРІСПЕ
1. ШАҒЫН БИЗНЕС . КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ЕРЕКШЕ ФОРМАСЫ
1.1 Кәсіпкерлік мәні мен субъектілері
1.2 Шағын бизнес классификациялау критерилері
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ШАҒЫН БИЗНЕСТІҢ ДАМУЫНА ТАЛДАУ: ДАМУЫ МЕН НЕГІЗГІ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
2.1 Қазақстандағы шағын бизнестің қалыптасуы мен дамуы
2.2 Қазақстанда шағын бизнесті дамытудың негізгі проблемалары
3 ҚАЗАҚСТАНДА ШАҒЫН БИНЕСТІ МЕМЛЕКЕТТІК ҚОЛДАУДЫҢ ӘРЕКЕТ ЕТУШІ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстанда шағын бизнесті қолдау жүйесі және оның құрылымы
3.2 Қазақстанда шағын бизнесті мемлекеттік қолдау жүйесін жетілдіру бойынша ұсыныстар
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
Мазмұны
беті
Кіріспе
1. Шағын бизнес – кәсіпкерліктің ерекше формасы
1.1 Кәсіпкерлік мәні мен субъектілері
1.2 Шағын бизнес классификациялау критерилері
2. ҚазақстандаҒЫ шағын бизнестің дамуына талдау: дамуы мен негізгі
проблемалары
1. Қазақстандағы шағын бизнестің қалыптасуы мен дамуы
2. Қазақстанда шағын бизнесті дамытудың негізгі проблемалары
2. Қазақстанда шағын бинесті мемлекеттік қолдаудың әрекет етуші жүйесі және
оны жетілдіру жолдары
1. Қазақстанда шағын бизнесті қолдау жүйесі және оның құрылымы
2. Қазақстанда шағын бизнесті мемлекеттік қолдау жүйесін жетілдіру
бойынша ұсыныстар
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
Шағын бизнесті мемлекеттік қолдау дипломдық жұмыс тақырыбының
өзектілігі барлық дамыған елдердің экономикасындағы шағын бизнестің
атқаратын рөліне негізделеді.
Шағын бизнесті дамытудың мәселелері нарықтық экономикада ерекше
маңыздылықты иеленеді. Бұл жағдай Қазақстан Республикасына да қатысты,
себебі шағын бизнесті дамыту елдің қазіргі уақыттағы әлеуметтік-
экономикалық дамуымен байланысты кейбір мәселелерді шешуі мүмкін.
Осы мәселеге мемлекеттің ерекше көңіл аудару қоғам үшін экономикалық,
саяси және әлеуметтік оң нәтижелерге қол жеткізуге ұмтылуымен
түсіндіріледі.
Саяси нәтижелер шағын бизнестің қоғам тұрақтылығының негізі – орта
класты қалыптастырушы көз болып табылуынан көрінеді.
Әлеуметтік – шағын бизнес халықтық жұмыспен қамтылуы және кедейшілік
мәселелерін шешуге ықпал етеді.
Экономикалық нәтижелер келесі жағдайлардан көрініс табады; Шағын
бизнес:
- бәсекелес ортаны қалыптастырады;
- нарықты отандық тауарлар және қызмет көрсетулермен толтыруға ықпал
етеді;
- орта және ірі бизнес үшін қоректену ортасы болып табылады;
- республиканың шағын қалаларының сақталуы мен дамуына әсер етеді.
Сондықтан мемлекеттік басқару органдарына экономиканың осы секторын
реттеу қызметімен байланысты барлық сұрақтарды өз қолдарына алуы қажет.
Бұған жаңа шағын бизнесті құруда қолдау және көмектесумен оның дамуын
ынталандыру жатқызылады.
Қоғам мен экономикадағы белсенді трансформациялану процесі жағдайында,
шағын бизнесті мемлекеттік қолдау тәжірибесі, оның құқықтық және
институционалдық-құралдық жүйесі ілгерілеушілік сипатты иеленеді.
Бұл жүйе шағын және орта кәсіпорындардың өзінің даму қажеттіліктері мен
жаңа тенденцияларын, сондай-ақ әлдеқайда кемелденген, шаруашылық етудің
нарықтық жүйенің қалыптасқан сипаты мен оған енгізілген мемлекеттік реттеу
тетіктерін бейнелей отырып, үнемі дамып және жетілдіріліп отыруы қажет. Бұл
толығымен саясаттың, шағын және орта кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік,
республикалық және аймақтық бағдарламалар жүйесі тәрізді маңызды тетіктерге
қатысты.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі:
1. шаруашылық етудің шағын және орта формаларын критерилерін және
қазіргі нарықтық экономикадағы олардың даму бағыттарын анықтау;
2. Қазақстандық экономиканың нарықтық трансформациялану процесіндегі
және елдегі әлеуметтік-экономикалық тұрақтандыру процестеріндегі
және елдегі әлеуметтік-экономикалық тұрақтандыру процестеріндегі
шағын және орта кәсіпкерліктің алатын орнын ашу;
3. шағын және орта кәсіпкерлікті қолдаудың мақсатты бағдарламасын
жүзеге асырудағы республикалық, аймақтық және жергілікті
деңгейлердің өзара әрекеттестігі.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – экономикалық әдебиеттердегі
теориялық тәсілдер мен шағын бизнестің анықтамасын, олардың қызмет ету және
шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау тәжірибелерін қарастыру.
Қойылған мақсатқа жету үшін дипломдық жұмыста келесі міндеттер
қойылған:
- шағын бизнестің мәнін көрсету;
- дамыған елдердің экономикасындағы шағын бизнесті дамыту мен
қолдаудың әлемдік тәжірибесін, олардың механизмдерін біздің елдің
жағдайында қолдану мүмкіндіктері;
- Қазақстан аймақтары бойынша шағын бизнестің дамуының негізгі
бағыттары мен көрсеткіштері;
- Ірі кәсіпорындардың шағын бизнесті қолдауы;
- Шағын бизнесті мемлекеттің қолдау саясаты.
Зерттелетін тақырыптың шетелде өңделу дәрежесі өте жоғары, себебі
кәсіпкерлік ұзақ жылдар бойы мемлекеттік және қоғамдық белсенді қолдауды
иеленді. Бұл жағдай ТМД елдерінде, оның ішінде 90-жылдардың басында қайта
құрумен басталды. Он жылдан астам уақыт - оқымыстылардың кәсіпкерлікке,
елдің өркендеуіне қадам ретінде көңіл аударуы үшін жеткілікті мерзім.
Қазақстанда кәсіпкерліктің даму мәселелеріне А.Е.Есентүгелов,
Р.С.Каренов, Ж.С.Кәріпжанов, О.С.Сәбден, А.Б.Көшербаев, А.Н.Тоқсанова және
тағы да басқа ғалымдардың еңбектері арналды.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізі отандық және шетелдік авторлардың
оқулықтары мен оқу құралдары, мерзімді баспасөздегі материалдар болып
табылды.
Ақпараттық база болып шағын бизнес саласындағы заңдар мен жарлықтар,
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі, Қазақстан Республикасының
статистика жөніндегі агенттігінің мәліметтері, шағын бизнестің дамуы мен
мемлекеттік қолдау бағдарламалары табылды.
Жұмыс кіріспеден, 3 тараудан, қорытындыдан, отандық және шетелдік
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. 14 парақтан тұратын қосымшалары да
бар.
1. Шағын бизнес – кәсіпкерліктің ерекше формасы
1. Кәсіпкерліктің мәні мен субъектілері
Кәсіпкерліктің мәнін зерттеу, сөздің өзін және оның даму эволюциясын,
этимологияны зерттеумен мақсатқа сай келеді.
XII-XV ғасыр аралығында француздың Enternendre сөзі не істеу керек
деген мағынаны білдірген.
Ең алғаш кәсіпкерліктің теориялық негізін 1725-1730 жылдары Ричард
Контилионның еңбектерінде жазылды.
Бастапқыда кәсіпкерлік термині тәуекелмен, ал кәсіпкер өзіне белгілі
бір тәуелді және тауарларды өндіру мен өткізуде өзіне жауапкершілікті
алатын адаммен байланыстырылды. Контилион осылай, кәсіпкерлікті тәуекелді
өзіне қабылдаумен байланыстыра отырып, ол капиталды салушы және өзінің
еңбегі мен ресурстарын қолданушы кәсіпкерлерді ажыратты. Ол кәсіпкерді өз-
өзіне жұмыс орнын қалыптастырушы адам деп анықтады. Кәсіпкердің жалдамалы
жұмыскерден басты ерекшелігі, Контилионның пікірі бойынша, кәсіпкер
анықталмаған, белгісіздік жағдайында жұмыс жасайды.
Кейінірек XVІІІ ғасырда физиократ Квисней осы концепцияға өндіріс
процесін қосты.
1776 жылы Адам Смит өзінің Халықтың байлығының табиғаты мен себептерін
зерттеу еңбегін жазғанда өндірістің негізгі факторларын: еңбек, жер,
капиталды бөліп қарастырғаны мен кәсіпкерліктің рөлі туралы ештеңе
айтылмады. Тек 1810 жылы Жан Батист Сэй алғаш рет кәсіпкерліктің рөлі мен
мәнін өндірістің бір факторы деңгейіне дейін көтерді.
Менеджменттің ортағасырлық тарихын зерттеу жөніндегі маман Джозеф
Шумпетерді (1910) осы заманғы кәсіпкерліктің әкесі деп атайды. Шумпетердің
ойынша, кәсіпкерліктің мәні қозғалысы өз кезегінде жалпы экономикалық өсу
немесе өндірістің бар циклдарын жеделдетуге әкелетін өндірістік күштерді
үйлестіріп жаңадан ұйымдастырудан көрініс табады. Шумпетер кәсіпкерлерді
еңбегі әр түрлі материалдарды, өндіріс құралдарын қарапайым шоғырландыруды
ғана емес, оларды жаңа өндіріс әдістері, тауарлар мен қызметтерді, өткізу
нарықтарын, жабдықтау және ұйымдастырудың жаңа нысандарын іздеу мен енгізу
жолымен әлдеқайда оларды тиімді қолданудан тұратын әлеуметтік-экономикалық
жаңашылдар деп атайды. Олар сондай-ақ осы уақытқа дейін баламасын
иеленбеген, өз еңбектері мен кәсіпкерлік пайдасы деп аталатын пайданы
қалыптастырды.
Дэвид Макклеланд (1961) кәсіпкерлерге келесідей сипаттамалар береді:
- ақталатын тәуекелдікке баруы;
- қуаттылығы мен белсенділігі;
- жеке және дербес жауапкершілігі;
- қабылдаған шешімнің салдарын білуі;
- пайда шешім нәтижесі ретінде;
- қоршаған ортадағы өзгерістерді алдын-ала білуі;
- ұйымдастырудағы шеберлік.
Питер Друкер (1964) алғашқылардың бірі болып, кәсіпорынды ұйымдастыру
үшін мүмкіндік түсінігін енгізді. Кәсіпкерлердің жұмысы - нәтижесінде
тиімділігі төмен сферадан, жоғары нәтижелер беретін жоғары тиімді салаларға
ресурстарды орналастыруға ықпал ететін бизнес үшін жағымды мүмкіндіктерді
іздестіру болып табылады.
Кәсіпкерлік қызметтің ерекшелігі жоғары тиімді кәсіпорындарды құру
қабілетінен көрінеді, сондай-ақ кәсіпкер бизнестің кез келген саласында
жұмыс істеуге дайын болуы керек.
Харви Либенстейн (1978) кәсіпкерлік белсенділіктің келесі екі түрін
бөліп қарастырады:
1. менеджерге тән күнделікті жұмыстарды орындау;
2. инновациялық.
Қызметтің бірінші түрі жақсы зерттелген нарықтық ортада қызмет ететін
кәсіпорынды басқаруды білдіреді, ал инновациялық қызмет жаңа нарықта жаңа
тауарлар, қызметтер өндірісі жағдайында жұмыс жасауды білдіреді.
Сонымен, кәсіпкерлік функция теориясының дамуын, кәсіпкерлік
тәжірибесін ғылыми түсіну процесінің дамуын сипаттауда үш толқынды бөліп
қарастыруға болады.
Бірінші толқын XVІІІ ғасырда туындап, кәсіпкерлік тәуекелділікке көңіл
аударумен байланысты. Кәсіпкерлікті ғылыми түсінудің Екінші толқыны, оның
негізгі айрықша белгісі ретінде инновациялы бөлумен байланысты. Үшінші
толқын кәсіпкердің жеке айрықша қасиеттеріне (экономикалық және қоғамдық
жағдайлардың өзгеруін сезіне білі қабілеті, шешімді таңдау мен қабылдауда
дербестілік, басқарушылық қабілеттің болуы) және қалыпты экономикалық
жүйеде реттеуші бастама ретінде кәсіпкерліктің рөліне көңіл аударумен
ерекшеленеді.
Кәсіпкерлік функция теориясының осы заманғы даму кезеңін кәсіпкердің
әрекетін талдауда басқарушылық аспектіге, ерекше мән аударумен, сәйкесінше
кәсіпкерліктің мәселелерін талдауды пән аралық деңгейін өткізумен
байланысты төртінші толқынға жатқызуға болады.
Қазіргі уақытта әлемде жалпыға ортақ кәсіпкерліктің анықтамасы жоқ.
Американдық оқымысты, профессор Роберт Хизрич кәсіпкерлік - құнды
иеленетін қандай да бір жаңалықты жасау процесі, ал кәсіпкер – бұл осының
барлығына қажетті уақыт пен күшті жұмсай отырып, қаржылық, психологиялық
және әлеуметтік тәуекелдерді өзіне қабылдай отырып, марапатына ақша мен
жетістігінен қанағаттанатын адам деп анықтайды [1]. Американдық оқулықтар
мен ғылыми әдебиеттерде кәсіпкерлік пен кәсіпкерді экономикалық, саяси-
экономикалық, психологиялық, басқарушылық және басқа да көзқарастар
тұрғысынан сипаттайтын көптеген анықтамалар берілген.
Ағылшындық профессор Алан Хоскинг: жеке кәсіпкер болып, өз есебінен іс
жүргізетін, бизнесті өзі басқарумен айналысатын және қажетті қаражатпен
қамтамасыз ету жауапкершілігін өзіне қабылдайтын, шешімді дербес
қабылдайтын тұлға табылады. Оның сыйақысы кәсіпкерлік қызметтің
нәтижесінде алынатын пайда және еркін кәсіпкерлікпен айналысудан келетін
қанағаттану сезімі болып табылады. Осылармен қатар, ол кәсіпорыны күйреуге
ұшыраған жағдайдағы барлық жоғалтулар тәуекелін өзіне қабылдауы керек [2].
Қазіргі уақытта, теориялық зерттеулерде кәсіпкерлікке тәуелсізб дербес
негізде істі жүргізу тәсілі ғана емес, сондай-ақ фирма ішілік кәсіпкерлік
немесе интрапренерлік ретінде де ерекше көңіл аударады. Интрапренер
терминін американдық Г. Пиншо қолданысқа енгізді. Ол сондай-ақ басқа да
терминдерді, алғашқылардың бірі – интракапитал терминін енгізген.
Интрапренерлік көптеген ірі өндірістік құрылымдардың өндірісті
ұйымдастырудың кәсіпкерлік нысанға өтуі факторымен байланысты пайда болады.
Кәсіпкерлік еркін шығармашылықтың міндетті түрде бар болуын
ұсынатындықтан, біртұтас өндірістік құрылымның бөлімшесі, интракапитал –
фирма ішілік кәсіпкерліктің негізінде жатқан идеяларды жүргізу үшін қажетті
капитал және оның бар болуын білдіретін еркін әрекет етуге құқықты иеленеді
[3].
Кәсіпкерлік – кәсіпкерлік идеялардың инновациялық және өзіндік
инициатива мен жауапкершілікке негізделген экономикалық белсенділіктің
айрықша түрі.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінде кәсіпкерлік келесідей
сипатталады: Кәсіпкерлік – бұл меншік нысанына тәуелсіз түрде, жеке
меншікке немесе мемлекеттік кәсіпорынның шаруашылық жүргізу құқығындағы
товарларға (жұмыс, қызметке) сұранысты қанағаттандыру жолымен таза табыс
алуға бағытталған азаматтар мен заңды тұлғалардың инициативалық қызметі
[4].
Кәсіпкерлік экономиканың айрықша секторы ретінде бөліп қарастыратын
бірқатар ерекшемелік артықшылықтарды иеленеді.
Осы белгілердің ішіндегі ең бастысы – шаруашылық қызметі ретіндегі
кәсіпкерліктің мақсаты – пайда алуға бағытталу. Осы басты мақсат
кәсіпкерлік қызметті, материалдық игіліктерді өндіру мен өткізу бойынша
қызмет ретінде әлдеқайда кең ұғым шаруашылық қызметінен ажыратады.
Бірақ та, пайда алу тек кәсіпкерлікке ғана емес, сондай-ақ іскерлік
белсенділіктің барлық нысандарына тән. Осыған байланысты кәсіпкерлік пайда
немесе кәсіпкерлік табыс тәрізді экономикалық категорияларға көңіл аудару
қажет. Инновациялық қызметтен, яғни өндірісті ұйымдастырудың жаңа әдістері
мен тәсілдерін енгізуден алатын табыс кәсіпкерлік табысты құрайды.
Кәсіпкерлік табыс деп кәсіпкердің табиғи қасиеттерінің арқасында немесе
сыртқы жағдайларға байланысты өндіріс факторларын жаңадан үйлестіруге және
талдай білуден, артықшылықтардан, басқарудан алатын табыстары
түсіндіріледі.
Басқаша айтқанда, кәсіпкердің пайдасы (шын мәеніндегі кәсіпкер туралы
айтылған жағдайда) келесі екі элементтерден тұрады:
- іскер адамның әдеттегі пайдасы;
- іскер адамның әдеттегі пайдасынан артықшылық.
Екінші элемент кәсіпкерлік табысы ретінде қатысады, яғни өндірістегі
жаңашылық инновациялық тәсілді көрсеткені үшін қоғамдық сыйақы нысаны.
Сонымен, кез келген кәсіпкер іскер адам ретінде қатысқанымен кез келген
іскер адам кәсіпкер категориясына жатқызылмайды, егерде әңгіме
кәсіпкерліктің шынайы феномені ретінде болса.
Кәсіпкерлік қызметтің басқа да белгілеріне кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асырушы субъектілер жатқызылады:
а) өз атынан;
ә) өз тәуекеліне;
б) өзінің мүліктік жауапкершілігіне.
Осы белгілер өз атынан әрекет ететін шаруашылық қызметті жүргізетін
құқық субъектілері, заңды немесе жеке тұлғалар ғана кәсіпкер деп
танылатынын куәландырады. Пайда алуға бағытталған, бірақ шаруашылық қызмет
түріне жатпайтын қызмет кәсіпкерлік қызмет болып табылмайды.
Кәсіпкерліктің тағы да бір маңызды белгісі – тұрақты (кәсіби) негізде
кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру. Товарларды (қызмет көрсетулер мен
жұмысты орындауды) бір реттік немесе эпизодтық дайындау кезінде кәсіпкерлік
туралы айту мүмкін емес.
Сондай-ақ кәсіпкерлік өзін-өзі басу, тоқырау, өзіне-өзі қанағаттану,
шашып-төгуді жоққа шығаратын шаруашылық іскерлігі ретінде қарастырылады.
Кәсіпкер өндірісті дамыту мен тиімділігін арттыру, жұмыстың сапасын
жақсарту, сондай-ақ, оның кәсіпорын иесі немесе жалдамалы қызметкер болуына
қарамастан кәсіпорынның пайдалылығын арттыру жолдарын іздейді және оны
табады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексіне сәйкес, кәсіпкер -заңдық
негізде, өз иелігіндегі мүліктерін қолдана отырып, кез келген әрекеттерді
жүргізетін, егер ол әрекет етуші заңдылықтарға қарсы келмесе және ол
белгіленген мүліктік және басқа да жауапкершіліктерді қамтамасыз етсе, өз
инициативасы бойынша барлық шешімдерді қабылдауға құқығы бар заңды немесе
азаматтық тұлға.
Кәсіпкерлікті менеджменттен, ал кәсіпкерді менеджерден ажырата білу
қажет. Кәсіпкер өз қаупі мен тәуекеліне және өзінің жауапкершілігінде
дербес әрекет етеді. Менеджер кәсіпкердің қойған міндеттерді жүзеге асыруды
ұйымдастырушы, жалдамалы жұмыскер болуы мүмкін. Осы жағдайда ол
кәсіпорынның иесіне қарағанда өзінің әрекеттері үшін әлдеқайда аз мүліктік
жауапкершілікті сезінеді.
Шетел тәжірибесі, кәсіпкерлер мен менеджерлердің шешуші моделін
қалыптастыру үшін әр түрлі параметрлер қолданылатынын көрсетіп отыр.
Осы параметрлерге мыналар жатқызылады: стратегиялық бағытталу типі,
ойлаған ойларды жүзеге асырудағы тәсілдер, ресурстарды қолдану әдістері,
ресурстарды тарту нысандары, кәсіпорынды ұйымдық құрылымының алуан
түрлілігі. Енді оларға жеке тоқталайық. Кәсіпкер стратегиялық бағдарын жаңа
ашылатын мүмкіндліктерді іздеуге бағыттаса, менеджер қолда бар ресурстарды
әлеуметтік міндеттемелерге, кәсіпорын қызметінің критериіне, айналыс
капиталын жоспарлау мен бақылау жүйесін қолдануға бағыттайды.
Ойлаған ойларды жүзеге асыруда кәсіпкер мен менеджер қатты
ерекшеленеді: біріншісі жылдам әрекет ете алады, жедел шешім қабылдайды,
өзінің идеяларының өміршеңдігін дәлелдеу үшін тәуелділікке барады. Ал
менеджер егер шешім қабылданса ғана жаңа іске кіріседі, кейде кәсіпорынға
қосымша шығыстар мен жоғалтуларды әкеледі.
Кәсіпкер кезекті жұмыс немесе белгілі бір мақсатқа жету кезеңіне
байланысты жаңа ресурстарды іске қосып отырады. Ресурстарды осындай
кезеңдік іске қосу жаңа фирманың дамуының барлық кезеңдерінде тәуекелдік
дәрежесін азайтуға мүмкіндік береді. Қордан кезекті ақша бөлініп
отырғанымен, ол қандай да міндеттерді шешу үшін қолданылады. Жалақыға
қосылатын ынталандырушы үстемемен менеджер нақты кезеңдегі өз иелігіндегі
құралдарды қолданудың тиімділігін арттыру мақсатымен инвестордың айтқан
шарттарын жүзеге асыруды жөн көреді.
Осыған ұқсас айырмашылық ресурстарды тартудың (иеленудің) нысаны
ретіндегі қатынасынан байқалады. Себебі менеджердің жалақысы, оның өз
иелігіндегі құралдарға иелік етуіне, жинақтар мен қорлардың артуына
қызығушылығына тікелей байланысты. Биліктің ойлағандары, ішкі коррупциялық
мәртебе мен сыйақылар менеджерлерді аренда мен ресурстарды уақытша тартудың
басқа да нысандарынан бас тартуға мәжбүр етеді. Ал кәсіпкер үшін бұл жағдай
тіпті басқаша: үнемі ақшаның жетіспеушілігі, идеялардан асып түсетін құрал-
жабдықтармен байланыс орнатуды керек санамау, өміршеңдік танытып, тәекелге
бару оны көбінесе аренданы және қажеттілікке сәйкес ресурстарды уақытша
тартудың басқа да нысандарын қолдануға итермелейді.
Ұйымдастырушылық құрылымдардың түрлілігіне сәйкес менеджер иерархиялық
сипатты иеленетін құрылыммен әрекет етеді, себебі басқару теориясы мен
сыйақы есептелуінің тетігі уәкілеттік пен жауапкершілікті тура бөлу мен
қатаң сақтауды талап етеді. Өз кезегінде, кәсіпкер формальды емес
байланыстарды иеленетін көлденең ұйымдастырушылық құрылымды қалыптастырады.
Кәсіпкерлік қызметтің негізгі субъектісі ретінде кәсіпкер танылады.
Дегенмен кәсіпкер - тек жалғыз субъектісі емес, кез келген жағдайда ол
негізгі контрагенті ретінде тұтынушылармен, сонымен қатар түрлі жағдайларда
көмекші немесе қарсыласы бола алатын мемлекетпен де өзара әрекет етуі тиіс.
Тұтынушы да, мемлекет те жалдамалы жұмыскер (егер кәсіпкер өз алдына жеке
жұмыс істесе) және бизнестегі әріптестер (егер өндіріс қоғамдық байланыстан
сырт қалмайтын сипатты иеленсе) сияқты кәсіпкерлік белсенділіктің
субъектілер санатына жатады. (1 суретті қараңыз).
Сурет 1 Кәсіпкерлік қарекеттің субъектілері
Кәсіпкер мен тұтынушы арасындағы өзара қарым қатынаста кәсіпкер
белсенді субъекті санатына жатса, ал тұтынушы белсенді емес (пассивті)
рөлді иеленеді. Осы тараптардың өзара қарым қатынасын талдау кезінде,
тұтынушы кәсіпкерлік үрдісте индикатор ролін атқаратыны анықталады. Бұл
түсінікті жағдай, сондықтан кәсіпкерлік қарекеттің пәнін құрайтындардың
барлығында тұтынушының сараптамалық бағасы оң болған жағдайда ғана жүзеге
асыруға құқығы бар. Мұндай бағаны тұтынушы береді және соңғысының белгілі
бір тауарды тұтынуға дайындығын білдіреді. Кәсіпкер өз қарекетін жоспарлау
немесе ұйымдастыру кезінде тұтынушының мүддесіне, ниетіне, талғамы мен
көңіл-күйіне, бағаларына қатысты теріс іс-әрекеттер жасамауы керек.
Кәсіпкерлік үрдістің субъектісі ретіндегі мемлекеттің ролі әр түрлі
қоғамдық шарттарға, іскерлік белсенділік аясында орнайтын жағдайларға және
мемлекеттің өз алдына қоятын мақсаттарына байланысты анықталады.
Нақты жағдайларға байланысты мемлекет төмендегідей болуы мүмкін:
• Кәсіпкерліктің дамуына қажетті жағдайлар жасамаған немесе оған
тыйым салған жағдайларда кәсіпкерліктің дамуының тежеушісі
ретінде;
• Кәсіпкерліктің дамуына тікелей қарсылық білдірмейтін және оның
дамуын қолдамайтын жағдайда бақылаушы ретінде;
• Мемлекет кәсіпкерлік үрдіске жаңа экономикалық агенттерді тартудың
тәсілдерін үнемі және белсенді түрде ізденіс жүргізетін жағдайда
кәсіпкерлік үрдістің жылдамдатушысы ретінде (мемлекеттің мұндай
мақсатты қарекеті кейде кәсіпкерлік белсенділіктің шарықтау шегіне
әкеліп, кәсіпкерліктің өркендеуіне әкеліп соғады).
Кісіпкердің идеяларын жүзеге асырушы ретіндегі жалдамалы жұмыскер
кәсіпкерлік үрдістің субъектілер тобына жатады. Кәсіпкерлік идеяларды
жүзеге асырудың тиімділігі мен сапасы дәл соларға байланысты.
Нарықтық жағдайларда кәсіпкердің басқа кәсіпкерлермен одақта болып,
бірлікте әрекет ете алуы және кәсіпкер өз қарекетінің бағыт-бағдарын
анықтайтын неғұрлым тиімді әріптестік байланыстарды үнемі іздеуі керек.
Әріптестік байланыстар нақты және потенциалды кәсіпкерлікте маңызды
рольді атқарады. Өз қарекетін жоспарлау және бизнес-жобаны әзірлеу кезінде
әрбір кәсіпкер қажетті әріптестік байланыстың құрылу мүмкіндігін ескереді.
Мысалы, егер сіз ас үй жиһазын дайындаймын десеңіз, онда сіз міндетті түрде
кімнен және шамамен қандай шарттармен (мұндай мүмкіндік болса) өндірісті
ұйымдастыруға қажетті барлық заттарды (ағашты, басқа да құрамдас
бөліктерін, фурнитураны, құралдар мен машиналарды, және тағы басқалар)
алуға болатынын анықтауға тырысасыз. Мұндай әрекеттерсіз кәсіпкерлік
қарекетті жоспарлауға мүмкіндік болмайды.
Әріптестік байланыстарды таңдау түрлі факторларға байланысты.
Әріптестік байланыстарды келесідей сыныптауға болады:
1. ұзақ мерзімді (немесе үнемі)
2. қысқа мерзімді (немесе белгілі бір мерзімге)
3. кездейсоқ
Осылайша, өз қарекетін жоспарлау кезінде кәсіпкер әріптесін
(әріптестерін) кәсіпкерлік үрдістің субъектісі ретінде қабылдайды. Олардың
араларындағы өзара қарым қатынас нысанынан қарекеттің тиімділік деңгейі
байланысты болады.
Кәсіпкерліктің дамуы осы қарекеттің қажетті субъектілерін қамтамасыз
еткен жағдайда мүмкін болады. Осы субъектілер нарықтық қатынастардың
дамуына Қазақстанда кейбіреулерге байқалатын кері жағдайларға емес
әкеледі. Кәсіпкерлік субъектілерінің пайда болуы әлеуметтік-экономикалық,
саяси және идеологиялық жағдайлар кәсіпкерлік толқуларға әкелгенде,
белгілі бір қоғамдық жағдайлардың қалыптасуын білдіреді.
Осылайша кәсіпкерлік қарекетті тиімді деңгейде жүзеге асыру тек белгілі
бір қоғамдық жағдайларды – рынок түсінілетін кәсіпкерлік орта, қатынастың
нарықтық жүйесі, сонымен қатар неғұрлым тиімді, әрекет етуші және жоғары
табыстарға әкелетін кәсіби шешімдерді қабылдауға мүмкіндік беретін жеке
тәуелсіздік, яғни кәсіпкердің еркіндігі қамтамасыз етілген кезде ғана
мүмкін болады.
1. Шағын бизнес классификациялау критерилері
Экономикалық белсенділіктің айрықша нысаны ретіндегі кәсіпкерлік
экономиканың жеке секторында да, мемлекеттік секторда да жүзеге асырылады.
Осыған сәйкес оны: а) мемлекеттік кәсіпкерлік және б) жеке кәсіпкерлік деп
бөледі. Мемлекеттік кәсіпкерлік кәсіпорынның атынан экономикалық
белсенділікті жүзеге асырудың нысаны болып табылады. Бұл кәсіпорындар
төмендегілермен: а) мемлекеттік мүлікті (мемлекеттік кәсіпорын) басқаруға
уәкілеттендірілген (қазіргі заңнамаларға сәйкес) мемлекеттік басқару
органдарымен; немесе б) жергілікті өзін-өзі басқару (жергілікті кәсіпорын)
органдарымен құрылған: Осындай кәсіпорындардың меншігі мемлекеттік немесе
жергілік мүліктер мен бюджет құралдарын, басқа да қаражаттардың бір
бөлігінің оқшаулануының нысаны болып табылады. Мұндай кәсіпорындардың
маңызды сипаттамасы болып өз меншігіндегі мүлікпен барлық міндеттемелеріне
жауап беретін жағдай табылады (олардың міндеттемелері үшін мемлекет жауап
бермейді, ал олар мемлекеттің міндеттемелері үшін жауап бермейді).
Жеке кәсіпкерлік кәсіпорын атынан (егер ол осы сипатта тіркелсе) немесе
кәсіпорын атынан (егер бұл қарекет жеке еңбек қарекеті нысанында ешбір
жұмыс күшін жалдаусыз жүзеге асырылса) экономикалық белсенділікті жүзеге
асырудың нысаны болып табылады.
Әрине, әрбір осы түрлердің – мемлекеттік және жеке кәсіпкерліктің -
өзіне тән айрықша белгілері бар, бірақ олардың негізгі принциптері көп
жағдайда бір-біріне сәйкес келеді. Екі жағдайда мұндай қарекетті жүзеге
асыру инициативаны, жауапкершілікті, инновациялық бағдарды, неғұрлым көп
пайда табуға ұмтылысты қажет етеді. Кәсіпкерліктің екі түрінің
типологиялары да ұқсас болып табылады.
Кез келген экономикалық қарекет қайта өндіріс циклының типтік фазасымен
(өндіріс-айырбас-бөлу-тұтыну) байланысты болғандықтан, қарекет сипаты
бойынша кәсіпкерлік қарекетті үш түрге бөледі: өндірістік, коммерциялық
және қаржылық.
Өндірістік кәсіпкерлік – бұл кәсіпкер өнім, тауар, жұмыс пен қызмет
көрсетулерді, ақпаратты өндіретін қарекет. Бұл жағдайда кәсіпкер үшін
өндіріс функциялары негізгі болып табылады.
Коммерциялық кәсіпкерлікте негізгі рольді тауарлық-ақшалай, тауарлық-
айырбас операциялары иеленеді. Бұл сату-сатып алу мәмілелері. Сондықтан
өндірістік ресурстармен (өнімді шығарумен байланысты) қамтамасыз етудің
қажеттіліктері жоқ.
Қаржылық кәсіпкерлікте сату-сатып алудың объектісі болып – спецификалық
тауарлар – ақша, бағалы қағаз, валюта табылады. Қаржылық кәсіпкерлікте
қарекеттің спецификалық түрі қалыптасады, яғни кәсіпкер бағалы қағаздарды
шығарушы ретінде танылып, кейін оны сатып, белгілі бір шарттармен және
міндеттемелермен қаржылық тауар ретінде орналастырады, оның кәсіпкерлік
қызметінің мәні осы болып табылады.
Кәсіпкерлікті қатысушы – меншік иелерінің санына байланысты келесідей
нысандарға жіктеуге болады:
- жеке;
- ұжымдық.
Кәсіпкерлік қарекеттің ұйымдастырушылық нысаны кәсіпорындағы әріптестер
арасындағы ішкі қарым-қатынастар мен мемлекеттік органдар және басқа да
кәсіпорындар арасындағы қатынастарды қамтитын белгілі бір нормалар жүйесін
ұсынады.
Кәсіпкерлердің ұйымдастырушылық-құқықтық нысанын дұрыс таңдау көптеген
факторларға байланысты: меншік капиталының болуы немесе оны тартудың
мүмкіндіктері, кәсіпкерлік қарекеттің сипаты мен ауқымы, кәсіпкерлік жобаны
жүзеге асыру мерзімі, кәсіпкерліктің жеке тәжірибесі мен ұйымдастырушылық
қабілеттілігі, нарық аясы мен бизнес бастамасының көптеген ерекшеліктері,
сонымен қатар кәсіпорын нысанының артықшылықтары. Ұйымдастырушылық-
құқықтық нысанды таңдау кәсіпкерлік жобаның іске асыру мүмкіндігін
қамтамасыз етуі керек.
Осы жағдайларды нақтырақ қарастырайық. Кәсіпорын түрінде заңды тұлға
құрудың жеке нысандарын инициативалық индивидуалдық кәсіпкерлікке
жатқызады.
Әдетте жобаны жүзеге асыруға жеткілікті ресурсы бар және шешім
қабылдау үрдісіне жеке бақылау орнатқысы келетін, толық материалдық және
заңды жауапкершілік алуға дайын индивидуум жеке кәсіпкерлікпен айналысуды,
фирманың жеке иесі болуды қалайды. Кәсіпкерліктің мұндай нысаны шекті
реттеушілікке, тәуелділікке, жылдамдық пен материалдық қызығушылық және
тағы да басқалардан көрінетін артықшылықтарға ие болады. Негізінен жеке
кәсіпкерліктің өндірістік секторда аз орын алатынын атап өту керек. Көп
жағдайда қол еңбегі мен өндірістің аз өнімді әмбебеп құралдарын қолданып,
ғылыми-технологиялық прогрестегі жетістіктерді жеткіліксіз деңгейде
пайдаланады.
Жеке кәсіпкерлікте капиталды тарту өз иесінің меншік қаражаттарының
салым жасау есебінен қалыптасады. Сонымен бірге, жеке кәсіпкер өз
кәсіпорнының барлық міндеттемелері үшін меншікті қоса алғандағы барлық
жиынтық мүліктерімен жауапкершілік тартады. Осылайша жеке кәсіпкерлікте
туындайтын тәуекелділік оның жететін жетістіктеріне әсер етеді. Осы
кәсіпкерліктен түсетін барлық табыс иегердің иелігінде болады.
Дегенмен, қаржы ресурстарының ауқымды көлеміне қол жеткізу ниеті, оған
қоса жеке материалдық жауапкершілік пен жоғары тәуекелділік ауқымды
жобаларды жүзеге асыру үшін ең тиімді нысаны болып негізінде меншік
иелерінің саны белгісі бар ұжымдық кәсіпкерлік нысаны табылады. Ұжымдық
кәсіпкерлікте меншік бір уақытта бірнеше субъектілердің әрбіреуіне үлестік
түрде анықталып немесе ешбір үлессіз (бірлескен меншік) беріледі. Олардың
қатарына серіктестіктерді, акционерлік қоғамдар мен кооперативтерді қосуға
болады.
Серіктестіктер бір немесе одан да көп әріптестердің қатысуымен
құрылады. Серіктестіктердің артықшылықтары болып әрбір әріптестің қабілеті
мен білімінің негізінде қосымша капиталды тарту мүмкіндігінің болуы және
кәсіпорын ішінде мамандандырылған әрекеттерді жүзеге асыру табылады. Осы
нысанның кемшіліктері: әрбір қатысушы салатын жарна көлеміне тәуелсіз
бірдей материалдық жауапкершілікте болады; әріптестердің біреуінің
әрекеттері басқалар оған келіспесе де, міндеттеуші болып табылады.
Серіктестіктердің қатысушылары екі топқа бөлінеді – толық серіктестер және
коммандиттік серіктестер. Коммандиттік серіктестердегі әріптестердің бір
бөлігінде шексіз, ал келесі бөлігінде шектеулі жауапкершілік бола алады.
Қоғамдар ең кем дегенде екі азаматтың немесе заңды тұлғалардың
келісімімен шаруашылық қарекетті бірлесіп жүргізу мақсатында өз жарналарын
біріктіру арқылы құрылады. Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктердің
қатысушылары өз міндеттемелері бойынша жауап бермейді, тек салынған жарна
құнының шегінде ғана жауапкершілікте болады. Оларға қарағанда қосымша
жауапкершіліктегі қатысушылар өзінің барлық мүліктерімен жауапкершілік
тартады. Бағалы қағаздар – акциялар шығару арқылы қажетті құралдарды
жинайтын қоғамдар акционерлік қоғамдар болып табылады. Акционерлік
қоғамдардың қатысушылары өз қарекетінің нәтижелеріне өзінің иелігіндегі
акция құнының шегінде жауапкершілікте болады.
Кооперативтер – тұлғалар тобының мүліктік пайлық салым негізінде
өндірістік немесе басқа да шаруашылық қарекетті бірлесіп жүргізу үшін
құрылған кәсіпорындар.
Өз кезегінде, кәсіпкерліктің жоғарыда көрсетілген нысандарын шағын,
орта және ауқымды деп жіктеуге болады.
Экономикалық статистикада кәсіпорын көлемін негізгі үш белгісі бойынша
бағалау қалыптасқан: өндірістегі персоналдың саны, жиынтық өнім көлемі мен
өндірістік қордың ауқымдылығы.
Көптеген зерттеушілердің ойынша, инфляцияның жоғары деңгейі мен
шаруашылық қарекеттің шамалас есебі жағдайында шағын кәсіпорын санатына
қосудың критерилері болып не жылдық айналым көлемі, не пайда, не табыстылық
деңгейі табылмайды. Дәстүрлі көрсеткіштердің ішінде жалғыз көрсеткіш –
салалар бойынша бөлінетін жұмысбастылардың саны қалып отыр.
Қазіргі кезде кәсіпорындарды онда жұмыс істейтін адамдар саны бойынша
жіктейді. Түрлі елдерде орта және шағын кәсіпорындарды анықтайтын персонал
саны бірдей емес. Мәселен, 50 адамға дейін Сингапурда, Тайландта және
Оңтүстік Шығыс Азияның басқа да мемлекеттерінде; 300-ге дейін Жапонияда
және Батыс Еуропа елдерінде. АҚШ пен Италияда шағын кәсіпорындар санатына
500 дейін жұмыскерлері бар орындар жатады [5].
Қазақстан елінде шағын кәсіпорындар деп құрамында қызмет етушілердің
саны 50-ден аспайтын кәсіпорынды айтады.
Көптеген жылдар бойы түрлі елдердің ғалымдары шағын бизнестің
анықтамасын беруге тырысуда. Шағын бизнестің сипаттамасын беру үшін бірнеше
критерилер бар, мысалы, сату көлемі, жұмыскерлердің саны, депозиттер
көлемі.
Шағын бизнесті іріден айыратын сипаттамаларды анықтауды ұсынатын
зерттеулер бар: нарық үлесі, негіз салушылардың кәсіпорындарды басқаруы,
шешім қабылда үрдісіне ірі компания әсерінің болмауы.
Осы заманғы зерттеулер шағын бизнестің келесідей сипаттамаларын
ұсынады:
• кәсіпорынның бағалы қағаздарды ашық түрде сатуының болмауы,
кәсіпорын бағалы қағаздарының шектеулі шеңбері болады;
• жауапкершілік шектеулілігінің болмауы;
• негізін салушылар – тәуекелділікке барудан тартынбайтын
кәсіпкерлер;
• толық жиналмаған менеджерлер командасы;
• бизнес үлкен маркетингтік шығындарға ұстау;
• бизнес өтеу түрін таңдау барысында икемділіктің жоғары деңгейіне
ие болады.
Д. Лонгенеке, К. Моор мен У. Петти [6] зерттеулерінде шағын бизнесті
анықтаудың келесідей критерилері ұсынылады:
- бизнесті қаржыландыру бір немесе бірнеше инвесторлар арқылы
жүзеге асады;
- өзінің маркетингтік бағдарламасын іске асыру арқылы фирмалар
шектеулі географиялық аймақтарда қызмет етеді;
- әдетте жұмыскерлер саны 100 адамнан аспайды;
- ірі фирмалармен салыстырғанда бизнес шағын болып табылады.
Шетелдік тәжірибені ескере отырып, отандық әдебиеттерде шағын бизнестің
келесідей анықтамасы берілген: Шағын бизнесті кәсіпорындар деп бір немесе
бірнеше инвесторлар арқылы құрылатын, нарықтың шектеулі үлесін иеленіп,
шектеулі географиялық аймақта қызмет ететін және барлық негізгі
стратегиялық шешімдерді қабылдайтын, негіз салушылармен қамтамасыз етілетін
басқару танылады; басқарудың сипаттамасы икемді және формализмнің жоқ
болуымен ерекшеленеді; басқару және өндіріс аясындағы жұмыскердің өзара
алмасу мүмкіндігі байқалады. [7]
Отандық тәжірибеде 1997 жылдың 6 наурызында Қазақстан Республикасы
Президентінің Шағын кәсіпкерліктің дамуын жеделдету мен оны мемлекеттік
қолдауды күшейту шаралары туралы Жарлығының қабылдануына дейін, шағын
кәсіпорындар келесідей шектеулермен әрекет етті: өнеркәсіпте – 200 адамға
дейін, ғылым мен ғылыми қызмет көрсетуде – 100, өндіріс аясының басқа да
салаларында – 50, өндірістік емес салада – 25, бөлшектік саудада – 15
адамға дейін. Бұл көрсеткіштер ешбір өзгерістерсіз Ресей заңнамаларынан
ауысты, тек қабылданған Жарлықта ғана шағын бизнесті кәсіпорындардың сандық
жаңа критерилері ғана анықталды. Бұл кәсіпорындардағы жұмыскерлердің орташа
саны өндірістік салада, құрылыс пен ауыл шаруашылығында – 50 адамнан, көлік
пен байланыста – 25, ғылымда – 20, бөлшектік сауда мен халыққа тұрмыстық
қызмет көрсетуге – 30 адамнан және басқа да салаларда – 10 адамнан аспауы
керек. [7]
Бұл Жарлықтың ережелері нақтыланған және 1997 жылы 6 тамызда №44
Қазақстан Республикасының экономика және сауда министрлігімен, Қазақстан
Республикасының статистика агенттігімен бекітілген Жұмысбастылардың саны
бойынша Қазақстан Республикасындағы кәсіпорындар көлемінің жіктелуіне
сәйкес, көлеміне, яғни жұмысбастылардың орташа санына байланысты
кәсіпорындарды үш сыныпқа бөлу қарастырылған: кішігірім (50 адамға дейін);
орта (51-250 адамға дейін); ірі (250 адамнан жоғары).
Экономикалық қарекеттің рұқсат етілген нысаны ретіндегі шағын бизнестің
сапалы сипаттамаларын бөліп қарастыру өз алдына дербес проблемаларды
ұсынады. Біріншіден, қарекеттің келісімдік сипатын ашатын сиаттамаларды
бөліп қарастыру керек. Шағын кәсіпкерлік шаруашылық субъектілері арасындағы
келісім-шарт негізінде жүргізіледі. Шағын бизнестің субъектілеріне өндіріс
және айырбас аумағындағы шаруашылық қарекеттің түрлері мен нәтижелері және
тауарлық-ақшалай айырбас бойынша өзара келісім-шарттық қатынастардың
аумағын кеңейту қажет. Екіншіден, тараптар қатынастарының ұзақтығы мен
байланыстың тұрақтылығы. Бір реттік қана сипатты иеленетін азаматтық-
құқықтық қатынастар шаруашылық қарекеттің негізін құрамайды. Бұл негізді
өндірістік, ғылыми-техникалық ынтымақтастық туралы келісім-шарттар мен
келісім шарт қатысушылары өз мақсаттарына жеткен кездегі мерзімге ұзартылуы
мүмкін әрекет құрауы керек. Үшіншіден, қарекеттің функционалдық бағытталуы.
Шағын кәсіпорындарда ол бір ғана ортамен шектелмейді, ал өндіріске қатысы
болған кезде өндірістік мақсаттармен инвестициялау үшін түскен табысты
қолдануды бастау арқылы сату-сатып алуға қатысуы да ықтимал. Төртіншіден,
қарекеттің кеңістіктік аумағы: ол мемлекеттің шеңберімен шектелмейді және
басқа елдерде де жүзеге асырылуы мүмкін. Бесіншіден, қарекеттің сипаты:
мысалы, саудаға арнайы мамандандырылған орынға қарағанда өндірістік
кәсіпорын сауда-саттық жүргізетін ұйымдармен, делдалдармен бірлесіп қарекет
етуге бағытталуы керек. Шағын кәсіпорын көп мақсатты болмауы керек. Оның
қарекетінің нақты анықталған мақсаты ұйымның Жарғысында бекітіліп, белгілі
бір бақылау және кәсіпкердің қоғам алдындағы жауапкершілігін жүзеге асыруға
мүмкіндік беретін нысанды иеленуі керек.
Шағын кәсіпкерліктің сипатты белгілері болып өміршеңдік және
тұрақсыздық ұғымдарының өзара байланысы танылады. Шағын кәсіпорындар
қалай құрылса, солай түрлі себептермен жойылуы мүмкін. Мәселен, 1990 жылы
Германияда 14500 шағын кәсіпорындар айтарлықтай зиян шегіп, оның 40%-ы
алдағы 5 жыл ішінде таратылды.
Шағын бизнесті кәсіпорындардың арасында банкроттыққа ұшырағандардың
үлесі әрқашанда жоғары болады, және кәсіпкер тәуекелділікке барып,
шығарылатын өнімнің бәсеке қабілеттілігіне қатысты қиын мәселелерді шешеді.
Жұмыс істеп тұрған ұйымдармен салыстырғанда алғашқы құн мәселесі ұйымның
негізін салушыларды тиімсіз жағдайға әкеледі. Жаңа қосылған кәсіпкер
бастапқы кезде әрекет ететін ұйымның кәсіпкеріне қарағанда өз жұмыстарына
көбірек шығындалады. Сондықтан жаңа бастаушы ұйым әрқашанда өнімнің жоғары
өзіндік құнына ие болады. Шағын кәсіпорындардың банкроттыққа ұшырауының ең
көп кездесетін себептері – бұл өнімді өндіру аясындағы сәтсіздіктер,
сонымен қатар жеткіліксіз құзырлық пен тәжірибенің болмауы. Дегенмен, ешбір
қиындықтарға қарамастан, қайта құрылған ұйымдар саны жойылғандардың санынан
артық болып отыр, бұл экономикада шағын және орта бизнесті кәсіпорындар
саны абсолюттік өскенін білдіреді.
Көбінесе шағын кәсіпорындар толығымен банкроттық ұшырамай, ірі
ұйымдармен сатып алынады немесе өзі солардың қатарына қосылатыны да
маңызды.
Осыдан шағын кәсіпкерлік дамуының үш моделдерін анықтауға болады:
• алдағы кезде кво-мәртебесінің сақталуымен қарекет ауқымының
консервациясы;
• іскерлік белсенділіктің баяу кеңеюі;
• шағын кәсіпорындардың қарқынды дамуы және олардың орта, кейін ірі
компанияларға айналуы.
Германияда шағын кәсіпорындардың иегерлерінен сұрау жүргізілгенде,
олардың 55 %-ы ұлғаюды жоспарламайтыны, 10%-ы бірте-бірте тұрақты өсуге
жетудің жоспарларын әзірлеу үстінде екені және тек 10%-ы ғана жаңа өнімнің
өндірісі мен өз иегерлерін қанағаттандыратын кво-мәртебесін сақтауға
ұмтылысын білдіретін жаңа нарықтарға кіру есебінен қарқынды даму үстінде
екені анықталды. [9]
Шағын кәсіпорындар өте жылдам дамиды және тез арада табыстылықтың
жоғары деңгейімен экономиканың нашар аумақтарын.қамтып, төлем қабілетті
сұраныс пен экономикаға қажетті құрылымдық өзгерістерді қамтамасыз етеді.
Сондықтан шағын бизнесті кәсіпорындардың дамуына еркіндік беру керек.
Олар Қазақстанға нарықтың қажетті толықтылығына, бағаны тұрақтандырудың
беталысына, ірі монополисттерге үнемі жетпейтін бәсекелестік ортаны
әкеледі. Қолайлы бәсекелестік орта болмаса, сапаның нашарлауы байқалып,
жаңа технологияларды ендіру үнемі тежеледі.
Сонымен қатар шағын бизнес төмендегілерді қамтамасыз етеді: тауар
нарығын тұтынушыларға қажетті бұйымдармен толтыруды жеделдетеді; ғылыми-
техникалық жетістіктерді ендіруду тездетеді; номенклатураны кеңейту мен
қызмет көрсетулердің сапасын арттыруды, ел экономикасының және тұрғындардың
өнеркәсіптегі, құрылыс пен басқа да қызмет көрсетулердегі қажеттіліктерін
толығымен қанағаттандыруға, өнім кіші сериялармен шығаруды реттеуге
мүмкіндік береді.
Өндірілетін бұйымдар номенклатурасының өсуімен және өндіріс
сериялығының құлдырауымен байланысты жаңа ауыр өндірісінің, қосалқы
өндірістік рацияның, түрлі қызмет көрсетулердің дамуы ірі корпорациялармен
арнайы мамандандырылған шағын және орта ұйымдарға берілген.
В.Шенаевтың дәлелдемесі бойынша батыс Еуропада өңделетін өнеркәсіп
өнімдерінің шамамен жартысы шағын және орта кәсіпорындарда дайындалады.
[10] Монополия болып табылмайтын олар өзінің барлық күш-жігерін өндіріс пен
тұрмыстың ішкі шарттарын қалыптастыруға бағыттайды. Концерндер жаппай
өндіріске көшу үшін оларға жаңа өнімді алғашқы тәжірибеден тексеріс
өткізуге мүмкіндік береді. Әбден құлдырап, шығынға ұшыраған шағын
ұйымдардың орнына жаңалары құрылып, қайта өндіру үрдісі жүреді. Дағдарыс
жылдары шағын бизнестегі жұмысбастылық көлемі қысқармаған.
Шағын бизнестің әлеуметтік мәні құрамында Қазақстан мемлекеті бар
өтпелі экономикалы елдер үшін өзекті мәселелердің бірі болып саналатын
тұрғындардың біраз бөлігін жұмыс орындарымен қамтамасыз ету болып табылады.
Шағын бизнес Қазақстан экономикасы үшін қажетті жаңа жұмыс орындарын
қамтамасыз етеді. Американ Экспресс мәліметтері бойынша барлық жаңа жұмыс
орындары жаңа ұйымдар мен бұрыннан жұмыс істейтін ірі компаниялардың
есебінен құралады. Мысалы, 1987 жылы 7 миллион шағын ұйымдардағы жұмыс
орындарының өсу қарқыны АҚШ-тың 500 ірі компанияларындағы жұмыс орындарының
өсу қарқынынан 3 есе көп болды.
Өнеркәсібі дамыған елдерде шағын бизнес аясында тұрғындардың көп бөлігі
шоғырланған: ГФР-да шағын бизнесте жалпы жұмысбасты тұрғындардың 23
бөлігі, Жапонияда – 34 бөлігі шоғырланған. Шағын бизнес – жаңа жұмыс
орындарының қайнар көзі. Ұлыбританияда шағын бизнеске жұмыс орындарының 40%-
ы тиесілі. Канадада қарамағында 50 жұмыскері бар ұйымдардың 97%-ы жаңа
жұмыс орындарының ¾ бөлігін қамтамасыз етеді. Шамамен барлық
канадалықтардың 40%-ы шағын кәсіпорындарда жұмыс істейді. 12
Шағын бизнесті кәсіпорындар тұтынушыларға тауар мен қызмет
көрсетулердің өндірісісін жақындатуға мүмкіндік жасайды, бұл кішігірім
қалалар мен ауылдық жерлерге маңызды болып табылады. Соған сәйкес ірі
өнеркәсіптік орталықтардан белгілі бір орындарға тауар тасымалына кететін
транспорттық шығындар көлемі қысқартылады; түрлі ауқымдағы тұрғылықты
жерлердегі халықтың өмір сүру жағдайы да біршама реттеледі. Мұндай жағдай
өндірісті тиімді орналастыруға мүмкіндік беріп, ірі қалалардың көлемінің
шамадан тыс артуын шектейді. Шағын ұйымдардағы өндіріске халықтың бұрын
жеке тұтынуға қолданылған материалдық және қаржылық құралдарының бір бөлігі
алынады. Осылайша қатысу әрқалай түрде көрінуі мүмкін. Шағын кәсіпорындар
нарықты бұрын тек көлеңкелілердің монополиясына ғана қызмет етіп келген
тауарлар және қызмет көрсетулермен толтыру арқылы көлеңкелі экономикаға
оң альтернативаға әкеледі.
Әрине, экономика тек шағын инициативамен ғана шектеліп қалмайды. Осы
заманғы өндірістің ірі ауқымдары шағын бизнестің өркендеуіне ықпал ететін
кәсіпкерліктің болуымен сипатталады.
Ірі кәсіпорындардың шағын кәсіпорындлармен салыстырғанда көптеген
артықшылықтары болғандықтан, олардың кәсіпкерлік сәттілікке жетудің көбірек
мүмкіндігі бар. Оларға келесілерді жатқызуға болады: капиталдың көп
сығымдалуы; жаңа, қымбат және жоғары өнімділікті қамтамасыз ететін құрал-
жабдықтарды қолдану мүмкіндігі; кең ауқымды маркетингтік зерттеулерді
жүргізу; персоналдық біліктілік деңгейін арттыру; құрал-жабдықтарды іске
қосуды көбейту; ішкі мамандандыру мен кооперациялануды қолдану. Бұл бағытта
көп жұмыстар атқарылуда.
Шағын және ірі кәсіпкерлікті салыстырмалы талдау шағын бизнес
стратегияның өзгерістеріне жоғары жұмылу, тез бейімделу мен инновацияны
қабылдау қасиетіне ие екенін көрсетті.
Шағын және ірі кәсіпорындардың қарекеттің түрлі салаларын иеленеді: ірі
кәсіпорындар жаппай өндіріс пен бұймдардың тұрақты номенклатуралық
жағдайында көтерме сатып алушылармен жұмыс істейді. Ал шағын
кәсіпорындардың қызметі нарықтың белгілі бір сегментіндегі сатып
алушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін кіші көлемде өнімдер
дайындауға бағытталады. Өзіне тән арнаулы қызметтерді атқара отырып ірі
және шағын кәсіпорындар бірін-бірі толықтырып отырады. Шағын бизнес ірі
кәсіпорынның қарекеті тиімсіз салаларда барлық мүмкін болатын қызмет
көрсетулер мен жұмысмыстарды жүзеге асырудың көп мүмкіндіктерін қамтамасыз
ете отырып, ірі ұйымдар мен компаниялардың неғұрлым тиімді қызмет етуіне
қажетті жағдайлар жасайды. Сондықтан, ірі және шағын бизнестің арасындағы
тікелей бәсекелестік туралы айту дұрыс емес. Шағын бизнес ірі бизнеске
қарағанда тиімдірек әрекет ететін нарықтың өзіне лайықты қарекет аумақтарын
иеленеді.
Осылайша, шағын және орта бизнес – бұл орташа көлемді кәсіпорындармен
сипатталатын мемлекет экономикасының белгілі бір төменгі қабатын алатын
кәсіпкерлік қарекеттің аясы. Бұл кәсіпорындар көптеген экономикалық және
әлеуметтік міндеттерді шешуге көмектеседі: жұмыссыздықты азайтып, жаңа
жұмыс орындарын құру, өндіріс факторлары мен тұтыну заттарына сұранысты
ұлғайту, нарықтық конъюнктурасына жедел көңіл бөліп, оны тауарлар мен
қызмет көрсетулермен толтыру; бәсекелестікті қолдап, монополиялық
үрдістермен күресу.
Экономиканың мұндай қозғаушы күшімен кез келген ірі бизнестің негізі
шағын және орта бизнес, себебі ірі кәсіпорындар бір-екі адамның аз ғана
бастапқы капиталды біріктіруінен пайда болатынын білетін жоғары дамыған
елдер де теріс қимылдар жасамайды. Бұл идея кәсіпорынның пайда табу
мүмкіндігіне ұласады. Табыстың өсуі өндірістің дамуын ынталандырып, алдағы
уақытта да табыстың өсуіне әкеледі, демек, өндірісті әрі қарай кеңейтудің
мүмкіндігі туындайды. Кіші кәсіпорындардан бірнеше миллиондық айналымы бар
компанияларға айналатын шетелдік әрбір ірі компанияның тарихи бастамасы
осылайша болады.
Шағын кәсіпорынды құрудың бірнеше амалы бар: жаңа кәсіпорынды
ештеңеден немесе басынан бастап құру; жұмыс істеп тұрған бизнесті сатып
алу; франчайзинг және жанұялық бизнес.
Жаңа ұйымды ұйымдастыру бизнесті құрудың ең ауыр тәсілі болып саналады.
Жаңа кәсіпорынды құру кәсіпкерлік қарекеттің ең жауапты және көп
еңбектенуді қажет ететін кезеңі болып табылады. Қарекеттің дұрыс бағытын
таңдау, тиісті топ жинау, болашақ кәсіпорынның орналасатын жерін таңдау,
бизнестің ұйымдастырушылық-құқықтық нысанын анықтау, ұйымның маркетингтік
мүмкіндіктерін талдау, ұйымды тіркеу – өз кәсіпорнын құруды шешкен кәсіпкер
алдындағы міндеттердің толық емес тізімі осындай. Шетелде бизнес
бастамасының алдында дайындық кезеңіне көп көңіл бөлінетіні кездейсоқ емес,
себебі кәсіпорынның болашақта сәтті қызмет етуі оған байланысты болып
есептеледі.
Әрбір жаңа кәсіпорын идеяларды жиналуынан басталады. Кәсіпкердің
қолында бар құралдарға қарағанда, жақсы идеяның болуы маңыздырақ. Бизнесті
ұйымдастыруға қажетті идеяны іздеу және табу – бұл кәсіпкерлік қарекеттегі
алғашқы қадам. Егер шешім қабылдаудың осы заманғы әдістерін қолданылса,
идеяларды жинақтау үрдісінің тиімділігі айтарлықтай артуы мүмкін. Идеяларды
жинақтаудың ең бір жақсы танылған әдістерінің бірі болып ақылға салу
тәсілі табылады. Бұл әдіс адамдардың проблеманы бірлесіп талқылағанда,
идеялардың көбірек жиналатынына негізделеді. ақылға салу тәсілін
жүргізген кезде келесі ережелерді ұстану керек:
• сында және теріс көзқарастарды болдырмау;
• идеялардың еркін айтылуын мадақтау: идея неғұрлым кереғар болса,
соғұрлым ол жақсырақ болады;
• идеялар санын ынталандыру: идеялар неғұрлым көп айтылса, соғұрлым
тиімді шешім қабылдаудың ықтималдығы жоғары болады;
• идеялардың түрленуін қолдау және оны жетілдіру, бір идеялар дамып,
келесі идеялардың жинақталуы қолданылуы мүмкін.
Күнделікті жиналатын идеялардың көптеген саны олардың әрбіреуі міндетті
түрде сәтті жүзеге асырылудың мүмкіндігін иеленеді деген сөз емес. Шетелдік
әдебиеттерде идеяларды жүзеге асыру мүкіндігінің түсініктері туралы кең
қарастырылады. Қандай да бір салада бизнес-идеяларды жүзеге асырудың
мүмкіндігі дегеніміз не? Егер кәсіпкерлер не сатып алушылардың жаңа
қажеттіліктерін қанағаттандыратын, не бұрынғы қажеттіліктерді толық
қанағаттандыруды қамтамасыз ететін өнім түрлерін немесе қызмет көрсетулерді
таңдаса, онда бизнес-идея жүзеге асырылады. Тек осы жағдайда ғана кәсіпкер
өзінің бәсекелестерімен салыстырғанда біраз артықшылықтарға ие болып,
нарықтағы өзінің орнын, ең төменгі қабатын табады.
Бизнесті бастау үшін міндетті түрде көп қаржылық құралдар керек деген
ой-пікір қалыптасқан. Шындығында, тәжірибеде кәсіпкерлік қарекеттің
шектеулі ресурстармен басталып, ірі кәсіпорындарға айналғанына мысалдар
көп. 1977 жылы АҚШ-та 110 қайта құрылған кәсіпорындардың 77%-ының бастапқы
капиталы 50000 долларды құраған және 46% кәсіпорындар өз жұмысын небары
10000 доллармен бастаған [11]. Бәсекелестікті болдырмай, өндірістің осы
заманғы озық – ноу-хау технологияларын иелену және тиімді, арзан
материалдар мен конструкцияларды қолдану арқылы көптеген артықшылықтарға
жететін кәсіпорындар бар.
Қызмет ететін бизнесті сатып алу біздің экономикадағы аз таныс құбылыс,
бұл негізінен біздің республикамыздағы кәсіпкерлік тәжірибенің аздығымен
түсіндіріледі. Дегенмен, шетелде бұл бизнеске кірудің ең кең таралған
нысаны болып саналады. Ол төмендегідей бірнеше артықшылықтарды иеленеді:
• тәуекелділік деңгейі мен белгісіздік жағдайын төмендету төмендету
жаңа кәсіпорынды құрумен салыстырғанда бұл факторлардың сыни
сипаты болады;
• бизнестің реттеулі инфрақұрылымы, себебі бизнес қалыптасу
кезеңінен өтіп, қызмет етеді және бизнестің басқа
контрагенттерімен өзара қарым қатынасты орнатқан.
• жаңа бизнесті бастауға кеткен шығындарға қарағанда әлдеқайда төмен
болатын бизнесті келісімдік бағамен иелену мүмкіндігі.
Біздің республика үшін шағын бизнесті құрудың, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
беті
Кіріспе
1. Шағын бизнес – кәсіпкерліктің ерекше формасы
1.1 Кәсіпкерлік мәні мен субъектілері
1.2 Шағын бизнес классификациялау критерилері
2. ҚазақстандаҒЫ шағын бизнестің дамуына талдау: дамуы мен негізгі
проблемалары
1. Қазақстандағы шағын бизнестің қалыптасуы мен дамуы
2. Қазақстанда шағын бизнесті дамытудың негізгі проблемалары
2. Қазақстанда шағын бинесті мемлекеттік қолдаудың әрекет етуші жүйесі және
оны жетілдіру жолдары
1. Қазақстанда шағын бизнесті қолдау жүйесі және оның құрылымы
2. Қазақстанда шағын бизнесті мемлекеттік қолдау жүйесін жетілдіру
бойынша ұсыныстар
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
Шағын бизнесті мемлекеттік қолдау дипломдық жұмыс тақырыбының
өзектілігі барлық дамыған елдердің экономикасындағы шағын бизнестің
атқаратын рөліне негізделеді.
Шағын бизнесті дамытудың мәселелері нарықтық экономикада ерекше
маңыздылықты иеленеді. Бұл жағдай Қазақстан Республикасына да қатысты,
себебі шағын бизнесті дамыту елдің қазіргі уақыттағы әлеуметтік-
экономикалық дамуымен байланысты кейбір мәселелерді шешуі мүмкін.
Осы мәселеге мемлекеттің ерекше көңіл аудару қоғам үшін экономикалық,
саяси және әлеуметтік оң нәтижелерге қол жеткізуге ұмтылуымен
түсіндіріледі.
Саяси нәтижелер шағын бизнестің қоғам тұрақтылығының негізі – орта
класты қалыптастырушы көз болып табылуынан көрінеді.
Әлеуметтік – шағын бизнес халықтық жұмыспен қамтылуы және кедейшілік
мәселелерін шешуге ықпал етеді.
Экономикалық нәтижелер келесі жағдайлардан көрініс табады; Шағын
бизнес:
- бәсекелес ортаны қалыптастырады;
- нарықты отандық тауарлар және қызмет көрсетулермен толтыруға ықпал
етеді;
- орта және ірі бизнес үшін қоректену ортасы болып табылады;
- республиканың шағын қалаларының сақталуы мен дамуына әсер етеді.
Сондықтан мемлекеттік басқару органдарына экономиканың осы секторын
реттеу қызметімен байланысты барлық сұрақтарды өз қолдарына алуы қажет.
Бұған жаңа шағын бизнесті құруда қолдау және көмектесумен оның дамуын
ынталандыру жатқызылады.
Қоғам мен экономикадағы белсенді трансформациялану процесі жағдайында,
шағын бизнесті мемлекеттік қолдау тәжірибесі, оның құқықтық және
институционалдық-құралдық жүйесі ілгерілеушілік сипатты иеленеді.
Бұл жүйе шағын және орта кәсіпорындардың өзінің даму қажеттіліктері мен
жаңа тенденцияларын, сондай-ақ әлдеқайда кемелденген, шаруашылық етудің
нарықтық жүйенің қалыптасқан сипаты мен оған енгізілген мемлекеттік реттеу
тетіктерін бейнелей отырып, үнемі дамып және жетілдіріліп отыруы қажет. Бұл
толығымен саясаттың, шағын және орта кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік,
республикалық және аймақтық бағдарламалар жүйесі тәрізді маңызды тетіктерге
қатысты.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі:
1. шаруашылық етудің шағын және орта формаларын критерилерін және
қазіргі нарықтық экономикадағы олардың даму бағыттарын анықтау;
2. Қазақстандық экономиканың нарықтық трансформациялану процесіндегі
және елдегі әлеуметтік-экономикалық тұрақтандыру процестеріндегі
және елдегі әлеуметтік-экономикалық тұрақтандыру процестеріндегі
шағын және орта кәсіпкерліктің алатын орнын ашу;
3. шағын және орта кәсіпкерлікті қолдаудың мақсатты бағдарламасын
жүзеге асырудағы республикалық, аймақтық және жергілікті
деңгейлердің өзара әрекеттестігі.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – экономикалық әдебиеттердегі
теориялық тәсілдер мен шағын бизнестің анықтамасын, олардың қызмет ету және
шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау тәжірибелерін қарастыру.
Қойылған мақсатқа жету үшін дипломдық жұмыста келесі міндеттер
қойылған:
- шағын бизнестің мәнін көрсету;
- дамыған елдердің экономикасындағы шағын бизнесті дамыту мен
қолдаудың әлемдік тәжірибесін, олардың механизмдерін біздің елдің
жағдайында қолдану мүмкіндіктері;
- Қазақстан аймақтары бойынша шағын бизнестің дамуының негізгі
бағыттары мен көрсеткіштері;
- Ірі кәсіпорындардың шағын бизнесті қолдауы;
- Шағын бизнесті мемлекеттің қолдау саясаты.
Зерттелетін тақырыптың шетелде өңделу дәрежесі өте жоғары, себебі
кәсіпкерлік ұзақ жылдар бойы мемлекеттік және қоғамдық белсенді қолдауды
иеленді. Бұл жағдай ТМД елдерінде, оның ішінде 90-жылдардың басында қайта
құрумен басталды. Он жылдан астам уақыт - оқымыстылардың кәсіпкерлікке,
елдің өркендеуіне қадам ретінде көңіл аударуы үшін жеткілікті мерзім.
Қазақстанда кәсіпкерліктің даму мәселелеріне А.Е.Есентүгелов,
Р.С.Каренов, Ж.С.Кәріпжанов, О.С.Сәбден, А.Б.Көшербаев, А.Н.Тоқсанова және
тағы да басқа ғалымдардың еңбектері арналды.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізі отандық және шетелдік авторлардың
оқулықтары мен оқу құралдары, мерзімді баспасөздегі материалдар болып
табылды.
Ақпараттық база болып шағын бизнес саласындағы заңдар мен жарлықтар,
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі, Қазақстан Республикасының
статистика жөніндегі агенттігінің мәліметтері, шағын бизнестің дамуы мен
мемлекеттік қолдау бағдарламалары табылды.
Жұмыс кіріспеден, 3 тараудан, қорытындыдан, отандық және шетелдік
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. 14 парақтан тұратын қосымшалары да
бар.
1. Шағын бизнес – кәсіпкерліктің ерекше формасы
1. Кәсіпкерліктің мәні мен субъектілері
Кәсіпкерліктің мәнін зерттеу, сөздің өзін және оның даму эволюциясын,
этимологияны зерттеумен мақсатқа сай келеді.
XII-XV ғасыр аралығында француздың Enternendre сөзі не істеу керек
деген мағынаны білдірген.
Ең алғаш кәсіпкерліктің теориялық негізін 1725-1730 жылдары Ричард
Контилионның еңбектерінде жазылды.
Бастапқыда кәсіпкерлік термині тәуекелмен, ал кәсіпкер өзіне белгілі
бір тәуелді және тауарларды өндіру мен өткізуде өзіне жауапкершілікті
алатын адаммен байланыстырылды. Контилион осылай, кәсіпкерлікті тәуекелді
өзіне қабылдаумен байланыстыра отырып, ол капиталды салушы және өзінің
еңбегі мен ресурстарын қолданушы кәсіпкерлерді ажыратты. Ол кәсіпкерді өз-
өзіне жұмыс орнын қалыптастырушы адам деп анықтады. Кәсіпкердің жалдамалы
жұмыскерден басты ерекшелігі, Контилионның пікірі бойынша, кәсіпкер
анықталмаған, белгісіздік жағдайында жұмыс жасайды.
Кейінірек XVІІІ ғасырда физиократ Квисней осы концепцияға өндіріс
процесін қосты.
1776 жылы Адам Смит өзінің Халықтың байлығының табиғаты мен себептерін
зерттеу еңбегін жазғанда өндірістің негізгі факторларын: еңбек, жер,
капиталды бөліп қарастырғаны мен кәсіпкерліктің рөлі туралы ештеңе
айтылмады. Тек 1810 жылы Жан Батист Сэй алғаш рет кәсіпкерліктің рөлі мен
мәнін өндірістің бір факторы деңгейіне дейін көтерді.
Менеджменттің ортағасырлық тарихын зерттеу жөніндегі маман Джозеф
Шумпетерді (1910) осы заманғы кәсіпкерліктің әкесі деп атайды. Шумпетердің
ойынша, кәсіпкерліктің мәні қозғалысы өз кезегінде жалпы экономикалық өсу
немесе өндірістің бар циклдарын жеделдетуге әкелетін өндірістік күштерді
үйлестіріп жаңадан ұйымдастырудан көрініс табады. Шумпетер кәсіпкерлерді
еңбегі әр түрлі материалдарды, өндіріс құралдарын қарапайым шоғырландыруды
ғана емес, оларды жаңа өндіріс әдістері, тауарлар мен қызметтерді, өткізу
нарықтарын, жабдықтау және ұйымдастырудың жаңа нысандарын іздеу мен енгізу
жолымен әлдеқайда оларды тиімді қолданудан тұратын әлеуметтік-экономикалық
жаңашылдар деп атайды. Олар сондай-ақ осы уақытқа дейін баламасын
иеленбеген, өз еңбектері мен кәсіпкерлік пайдасы деп аталатын пайданы
қалыптастырды.
Дэвид Макклеланд (1961) кәсіпкерлерге келесідей сипаттамалар береді:
- ақталатын тәуекелдікке баруы;
- қуаттылығы мен белсенділігі;
- жеке және дербес жауапкершілігі;
- қабылдаған шешімнің салдарын білуі;
- пайда шешім нәтижесі ретінде;
- қоршаған ортадағы өзгерістерді алдын-ала білуі;
- ұйымдастырудағы шеберлік.
Питер Друкер (1964) алғашқылардың бірі болып, кәсіпорынды ұйымдастыру
үшін мүмкіндік түсінігін енгізді. Кәсіпкерлердің жұмысы - нәтижесінде
тиімділігі төмен сферадан, жоғары нәтижелер беретін жоғары тиімді салаларға
ресурстарды орналастыруға ықпал ететін бизнес үшін жағымды мүмкіндіктерді
іздестіру болып табылады.
Кәсіпкерлік қызметтің ерекшелігі жоғары тиімді кәсіпорындарды құру
қабілетінен көрінеді, сондай-ақ кәсіпкер бизнестің кез келген саласында
жұмыс істеуге дайын болуы керек.
Харви Либенстейн (1978) кәсіпкерлік белсенділіктің келесі екі түрін
бөліп қарастырады:
1. менеджерге тән күнделікті жұмыстарды орындау;
2. инновациялық.
Қызметтің бірінші түрі жақсы зерттелген нарықтық ортада қызмет ететін
кәсіпорынды басқаруды білдіреді, ал инновациялық қызмет жаңа нарықта жаңа
тауарлар, қызметтер өндірісі жағдайында жұмыс жасауды білдіреді.
Сонымен, кәсіпкерлік функция теориясының дамуын, кәсіпкерлік
тәжірибесін ғылыми түсіну процесінің дамуын сипаттауда үш толқынды бөліп
қарастыруға болады.
Бірінші толқын XVІІІ ғасырда туындап, кәсіпкерлік тәуекелділікке көңіл
аударумен байланысты. Кәсіпкерлікті ғылыми түсінудің Екінші толқыны, оның
негізгі айрықша белгісі ретінде инновациялы бөлумен байланысты. Үшінші
толқын кәсіпкердің жеке айрықша қасиеттеріне (экономикалық және қоғамдық
жағдайлардың өзгеруін сезіне білі қабілеті, шешімді таңдау мен қабылдауда
дербестілік, басқарушылық қабілеттің болуы) және қалыпты экономикалық
жүйеде реттеуші бастама ретінде кәсіпкерліктің рөліне көңіл аударумен
ерекшеленеді.
Кәсіпкерлік функция теориясының осы заманғы даму кезеңін кәсіпкердің
әрекетін талдауда басқарушылық аспектіге, ерекше мән аударумен, сәйкесінше
кәсіпкерліктің мәселелерін талдауды пән аралық деңгейін өткізумен
байланысты төртінші толқынға жатқызуға болады.
Қазіргі уақытта әлемде жалпыға ортақ кәсіпкерліктің анықтамасы жоқ.
Американдық оқымысты, профессор Роберт Хизрич кәсіпкерлік - құнды
иеленетін қандай да бір жаңалықты жасау процесі, ал кәсіпкер – бұл осының
барлығына қажетті уақыт пен күшті жұмсай отырып, қаржылық, психологиялық
және әлеуметтік тәуекелдерді өзіне қабылдай отырып, марапатына ақша мен
жетістігінен қанағаттанатын адам деп анықтайды [1]. Американдық оқулықтар
мен ғылыми әдебиеттерде кәсіпкерлік пен кәсіпкерді экономикалық, саяси-
экономикалық, психологиялық, басқарушылық және басқа да көзқарастар
тұрғысынан сипаттайтын көптеген анықтамалар берілген.
Ағылшындық профессор Алан Хоскинг: жеке кәсіпкер болып, өз есебінен іс
жүргізетін, бизнесті өзі басқарумен айналысатын және қажетті қаражатпен
қамтамасыз ету жауапкершілігін өзіне қабылдайтын, шешімді дербес
қабылдайтын тұлға табылады. Оның сыйақысы кәсіпкерлік қызметтің
нәтижесінде алынатын пайда және еркін кәсіпкерлікпен айналысудан келетін
қанағаттану сезімі болып табылады. Осылармен қатар, ол кәсіпорыны күйреуге
ұшыраған жағдайдағы барлық жоғалтулар тәуекелін өзіне қабылдауы керек [2].
Қазіргі уақытта, теориялық зерттеулерде кәсіпкерлікке тәуелсізб дербес
негізде істі жүргізу тәсілі ғана емес, сондай-ақ фирма ішілік кәсіпкерлік
немесе интрапренерлік ретінде де ерекше көңіл аударады. Интрапренер
терминін американдық Г. Пиншо қолданысқа енгізді. Ол сондай-ақ басқа да
терминдерді, алғашқылардың бірі – интракапитал терминін енгізген.
Интрапренерлік көптеген ірі өндірістік құрылымдардың өндірісті
ұйымдастырудың кәсіпкерлік нысанға өтуі факторымен байланысты пайда болады.
Кәсіпкерлік еркін шығармашылықтың міндетті түрде бар болуын
ұсынатындықтан, біртұтас өндірістік құрылымның бөлімшесі, интракапитал –
фирма ішілік кәсіпкерліктің негізінде жатқан идеяларды жүргізу үшін қажетті
капитал және оның бар болуын білдіретін еркін әрекет етуге құқықты иеленеді
[3].
Кәсіпкерлік – кәсіпкерлік идеялардың инновациялық және өзіндік
инициатива мен жауапкершілікке негізделген экономикалық белсенділіктің
айрықша түрі.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінде кәсіпкерлік келесідей
сипатталады: Кәсіпкерлік – бұл меншік нысанына тәуелсіз түрде, жеке
меншікке немесе мемлекеттік кәсіпорынның шаруашылық жүргізу құқығындағы
товарларға (жұмыс, қызметке) сұранысты қанағаттандыру жолымен таза табыс
алуға бағытталған азаматтар мен заңды тұлғалардың инициативалық қызметі
[4].
Кәсіпкерлік экономиканың айрықша секторы ретінде бөліп қарастыратын
бірқатар ерекшемелік артықшылықтарды иеленеді.
Осы белгілердің ішіндегі ең бастысы – шаруашылық қызметі ретіндегі
кәсіпкерліктің мақсаты – пайда алуға бағытталу. Осы басты мақсат
кәсіпкерлік қызметті, материалдық игіліктерді өндіру мен өткізу бойынша
қызмет ретінде әлдеқайда кең ұғым шаруашылық қызметінен ажыратады.
Бірақ та, пайда алу тек кәсіпкерлікке ғана емес, сондай-ақ іскерлік
белсенділіктің барлық нысандарына тән. Осыған байланысты кәсіпкерлік пайда
немесе кәсіпкерлік табыс тәрізді экономикалық категорияларға көңіл аудару
қажет. Инновациялық қызметтен, яғни өндірісті ұйымдастырудың жаңа әдістері
мен тәсілдерін енгізуден алатын табыс кәсіпкерлік табысты құрайды.
Кәсіпкерлік табыс деп кәсіпкердің табиғи қасиеттерінің арқасында немесе
сыртқы жағдайларға байланысты өндіріс факторларын жаңадан үйлестіруге және
талдай білуден, артықшылықтардан, басқарудан алатын табыстары
түсіндіріледі.
Басқаша айтқанда, кәсіпкердің пайдасы (шын мәеніндегі кәсіпкер туралы
айтылған жағдайда) келесі екі элементтерден тұрады:
- іскер адамның әдеттегі пайдасы;
- іскер адамның әдеттегі пайдасынан артықшылық.
Екінші элемент кәсіпкерлік табысы ретінде қатысады, яғни өндірістегі
жаңашылық инновациялық тәсілді көрсеткені үшін қоғамдық сыйақы нысаны.
Сонымен, кез келген кәсіпкер іскер адам ретінде қатысқанымен кез келген
іскер адам кәсіпкер категориясына жатқызылмайды, егерде әңгіме
кәсіпкерліктің шынайы феномені ретінде болса.
Кәсіпкерлік қызметтің басқа да белгілеріне кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асырушы субъектілер жатқызылады:
а) өз атынан;
ә) өз тәуекеліне;
б) өзінің мүліктік жауапкершілігіне.
Осы белгілер өз атынан әрекет ететін шаруашылық қызметті жүргізетін
құқық субъектілері, заңды немесе жеке тұлғалар ғана кәсіпкер деп
танылатынын куәландырады. Пайда алуға бағытталған, бірақ шаруашылық қызмет
түріне жатпайтын қызмет кәсіпкерлік қызмет болып табылмайды.
Кәсіпкерліктің тағы да бір маңызды белгісі – тұрақты (кәсіби) негізде
кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру. Товарларды (қызмет көрсетулер мен
жұмысты орындауды) бір реттік немесе эпизодтық дайындау кезінде кәсіпкерлік
туралы айту мүмкін емес.
Сондай-ақ кәсіпкерлік өзін-өзі басу, тоқырау, өзіне-өзі қанағаттану,
шашып-төгуді жоққа шығаратын шаруашылық іскерлігі ретінде қарастырылады.
Кәсіпкер өндірісті дамыту мен тиімділігін арттыру, жұмыстың сапасын
жақсарту, сондай-ақ, оның кәсіпорын иесі немесе жалдамалы қызметкер болуына
қарамастан кәсіпорынның пайдалылығын арттыру жолдарын іздейді және оны
табады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексіне сәйкес, кәсіпкер -заңдық
негізде, өз иелігіндегі мүліктерін қолдана отырып, кез келген әрекеттерді
жүргізетін, егер ол әрекет етуші заңдылықтарға қарсы келмесе және ол
белгіленген мүліктік және басқа да жауапкершіліктерді қамтамасыз етсе, өз
инициативасы бойынша барлық шешімдерді қабылдауға құқығы бар заңды немесе
азаматтық тұлға.
Кәсіпкерлікті менеджменттен, ал кәсіпкерді менеджерден ажырата білу
қажет. Кәсіпкер өз қаупі мен тәуекеліне және өзінің жауапкершілігінде
дербес әрекет етеді. Менеджер кәсіпкердің қойған міндеттерді жүзеге асыруды
ұйымдастырушы, жалдамалы жұмыскер болуы мүмкін. Осы жағдайда ол
кәсіпорынның иесіне қарағанда өзінің әрекеттері үшін әлдеқайда аз мүліктік
жауапкершілікті сезінеді.
Шетел тәжірибесі, кәсіпкерлер мен менеджерлердің шешуші моделін
қалыптастыру үшін әр түрлі параметрлер қолданылатынын көрсетіп отыр.
Осы параметрлерге мыналар жатқызылады: стратегиялық бағытталу типі,
ойлаған ойларды жүзеге асырудағы тәсілдер, ресурстарды қолдану әдістері,
ресурстарды тарту нысандары, кәсіпорынды ұйымдық құрылымының алуан
түрлілігі. Енді оларға жеке тоқталайық. Кәсіпкер стратегиялық бағдарын жаңа
ашылатын мүмкіндліктерді іздеуге бағыттаса, менеджер қолда бар ресурстарды
әлеуметтік міндеттемелерге, кәсіпорын қызметінің критериіне, айналыс
капиталын жоспарлау мен бақылау жүйесін қолдануға бағыттайды.
Ойлаған ойларды жүзеге асыруда кәсіпкер мен менеджер қатты
ерекшеленеді: біріншісі жылдам әрекет ете алады, жедел шешім қабылдайды,
өзінің идеяларының өміршеңдігін дәлелдеу үшін тәуелділікке барады. Ал
менеджер егер шешім қабылданса ғана жаңа іске кіріседі, кейде кәсіпорынға
қосымша шығыстар мен жоғалтуларды әкеледі.
Кәсіпкер кезекті жұмыс немесе белгілі бір мақсатқа жету кезеңіне
байланысты жаңа ресурстарды іске қосып отырады. Ресурстарды осындай
кезеңдік іске қосу жаңа фирманың дамуының барлық кезеңдерінде тәуекелдік
дәрежесін азайтуға мүмкіндік береді. Қордан кезекті ақша бөлініп
отырғанымен, ол қандай да міндеттерді шешу үшін қолданылады. Жалақыға
қосылатын ынталандырушы үстемемен менеджер нақты кезеңдегі өз иелігіндегі
құралдарды қолданудың тиімділігін арттыру мақсатымен инвестордың айтқан
шарттарын жүзеге асыруды жөн көреді.
Осыған ұқсас айырмашылық ресурстарды тартудың (иеленудің) нысаны
ретіндегі қатынасынан байқалады. Себебі менеджердің жалақысы, оның өз
иелігіндегі құралдарға иелік етуіне, жинақтар мен қорлардың артуына
қызығушылығына тікелей байланысты. Биліктің ойлағандары, ішкі коррупциялық
мәртебе мен сыйақылар менеджерлерді аренда мен ресурстарды уақытша тартудың
басқа да нысандарынан бас тартуға мәжбүр етеді. Ал кәсіпкер үшін бұл жағдай
тіпті басқаша: үнемі ақшаның жетіспеушілігі, идеялардан асып түсетін құрал-
жабдықтармен байланыс орнатуды керек санамау, өміршеңдік танытып, тәекелге
бару оны көбінесе аренданы және қажеттілікке сәйкес ресурстарды уақытша
тартудың басқа да нысандарын қолдануға итермелейді.
Ұйымдастырушылық құрылымдардың түрлілігіне сәйкес менеджер иерархиялық
сипатты иеленетін құрылыммен әрекет етеді, себебі басқару теориясы мен
сыйақы есептелуінің тетігі уәкілеттік пен жауапкершілікті тура бөлу мен
қатаң сақтауды талап етеді. Өз кезегінде, кәсіпкер формальды емес
байланыстарды иеленетін көлденең ұйымдастырушылық құрылымды қалыптастырады.
Кәсіпкерлік қызметтің негізгі субъектісі ретінде кәсіпкер танылады.
Дегенмен кәсіпкер - тек жалғыз субъектісі емес, кез келген жағдайда ол
негізгі контрагенті ретінде тұтынушылармен, сонымен қатар түрлі жағдайларда
көмекші немесе қарсыласы бола алатын мемлекетпен де өзара әрекет етуі тиіс.
Тұтынушы да, мемлекет те жалдамалы жұмыскер (егер кәсіпкер өз алдына жеке
жұмыс істесе) және бизнестегі әріптестер (егер өндіріс қоғамдық байланыстан
сырт қалмайтын сипатты иеленсе) сияқты кәсіпкерлік белсенділіктің
субъектілер санатына жатады. (1 суретті қараңыз).
Сурет 1 Кәсіпкерлік қарекеттің субъектілері
Кәсіпкер мен тұтынушы арасындағы өзара қарым қатынаста кәсіпкер
белсенді субъекті санатына жатса, ал тұтынушы белсенді емес (пассивті)
рөлді иеленеді. Осы тараптардың өзара қарым қатынасын талдау кезінде,
тұтынушы кәсіпкерлік үрдісте индикатор ролін атқаратыны анықталады. Бұл
түсінікті жағдай, сондықтан кәсіпкерлік қарекеттің пәнін құрайтындардың
барлығында тұтынушының сараптамалық бағасы оң болған жағдайда ғана жүзеге
асыруға құқығы бар. Мұндай бағаны тұтынушы береді және соңғысының белгілі
бір тауарды тұтынуға дайындығын білдіреді. Кәсіпкер өз қарекетін жоспарлау
немесе ұйымдастыру кезінде тұтынушының мүддесіне, ниетіне, талғамы мен
көңіл-күйіне, бағаларына қатысты теріс іс-әрекеттер жасамауы керек.
Кәсіпкерлік үрдістің субъектісі ретіндегі мемлекеттің ролі әр түрлі
қоғамдық шарттарға, іскерлік белсенділік аясында орнайтын жағдайларға және
мемлекеттің өз алдына қоятын мақсаттарына байланысты анықталады.
Нақты жағдайларға байланысты мемлекет төмендегідей болуы мүмкін:
• Кәсіпкерліктің дамуына қажетті жағдайлар жасамаған немесе оған
тыйым салған жағдайларда кәсіпкерліктің дамуының тежеушісі
ретінде;
• Кәсіпкерліктің дамуына тікелей қарсылық білдірмейтін және оның
дамуын қолдамайтын жағдайда бақылаушы ретінде;
• Мемлекет кәсіпкерлік үрдіске жаңа экономикалық агенттерді тартудың
тәсілдерін үнемі және белсенді түрде ізденіс жүргізетін жағдайда
кәсіпкерлік үрдістің жылдамдатушысы ретінде (мемлекеттің мұндай
мақсатты қарекеті кейде кәсіпкерлік белсенділіктің шарықтау шегіне
әкеліп, кәсіпкерліктің өркендеуіне әкеліп соғады).
Кісіпкердің идеяларын жүзеге асырушы ретіндегі жалдамалы жұмыскер
кәсіпкерлік үрдістің субъектілер тобына жатады. Кәсіпкерлік идеяларды
жүзеге асырудың тиімділігі мен сапасы дәл соларға байланысты.
Нарықтық жағдайларда кәсіпкердің басқа кәсіпкерлермен одақта болып,
бірлікте әрекет ете алуы және кәсіпкер өз қарекетінің бағыт-бағдарын
анықтайтын неғұрлым тиімді әріптестік байланыстарды үнемі іздеуі керек.
Әріптестік байланыстар нақты және потенциалды кәсіпкерлікте маңызды
рольді атқарады. Өз қарекетін жоспарлау және бизнес-жобаны әзірлеу кезінде
әрбір кәсіпкер қажетті әріптестік байланыстың құрылу мүмкіндігін ескереді.
Мысалы, егер сіз ас үй жиһазын дайындаймын десеңіз, онда сіз міндетті түрде
кімнен және шамамен қандай шарттармен (мұндай мүмкіндік болса) өндірісті
ұйымдастыруға қажетті барлық заттарды (ағашты, басқа да құрамдас
бөліктерін, фурнитураны, құралдар мен машиналарды, және тағы басқалар)
алуға болатынын анықтауға тырысасыз. Мұндай әрекеттерсіз кәсіпкерлік
қарекетті жоспарлауға мүмкіндік болмайды.
Әріптестік байланыстарды таңдау түрлі факторларға байланысты.
Әріптестік байланыстарды келесідей сыныптауға болады:
1. ұзақ мерзімді (немесе үнемі)
2. қысқа мерзімді (немесе белгілі бір мерзімге)
3. кездейсоқ
Осылайша, өз қарекетін жоспарлау кезінде кәсіпкер әріптесін
(әріптестерін) кәсіпкерлік үрдістің субъектісі ретінде қабылдайды. Олардың
араларындағы өзара қарым қатынас нысанынан қарекеттің тиімділік деңгейі
байланысты болады.
Кәсіпкерліктің дамуы осы қарекеттің қажетті субъектілерін қамтамасыз
еткен жағдайда мүмкін болады. Осы субъектілер нарықтық қатынастардың
дамуына Қазақстанда кейбіреулерге байқалатын кері жағдайларға емес
әкеледі. Кәсіпкерлік субъектілерінің пайда болуы әлеуметтік-экономикалық,
саяси және идеологиялық жағдайлар кәсіпкерлік толқуларға әкелгенде,
белгілі бір қоғамдық жағдайлардың қалыптасуын білдіреді.
Осылайша кәсіпкерлік қарекетті тиімді деңгейде жүзеге асыру тек белгілі
бір қоғамдық жағдайларды – рынок түсінілетін кәсіпкерлік орта, қатынастың
нарықтық жүйесі, сонымен қатар неғұрлым тиімді, әрекет етуші және жоғары
табыстарға әкелетін кәсіби шешімдерді қабылдауға мүмкіндік беретін жеке
тәуелсіздік, яғни кәсіпкердің еркіндігі қамтамасыз етілген кезде ғана
мүмкін болады.
1. Шағын бизнес классификациялау критерилері
Экономикалық белсенділіктің айрықша нысаны ретіндегі кәсіпкерлік
экономиканың жеке секторында да, мемлекеттік секторда да жүзеге асырылады.
Осыған сәйкес оны: а) мемлекеттік кәсіпкерлік және б) жеке кәсіпкерлік деп
бөледі. Мемлекеттік кәсіпкерлік кәсіпорынның атынан экономикалық
белсенділікті жүзеге асырудың нысаны болып табылады. Бұл кәсіпорындар
төмендегілермен: а) мемлекеттік мүлікті (мемлекеттік кәсіпорын) басқаруға
уәкілеттендірілген (қазіргі заңнамаларға сәйкес) мемлекеттік басқару
органдарымен; немесе б) жергілікті өзін-өзі басқару (жергілікті кәсіпорын)
органдарымен құрылған: Осындай кәсіпорындардың меншігі мемлекеттік немесе
жергілік мүліктер мен бюджет құралдарын, басқа да қаражаттардың бір
бөлігінің оқшаулануының нысаны болып табылады. Мұндай кәсіпорындардың
маңызды сипаттамасы болып өз меншігіндегі мүлікпен барлық міндеттемелеріне
жауап беретін жағдай табылады (олардың міндеттемелері үшін мемлекет жауап
бермейді, ал олар мемлекеттің міндеттемелері үшін жауап бермейді).
Жеке кәсіпкерлік кәсіпорын атынан (егер ол осы сипатта тіркелсе) немесе
кәсіпорын атынан (егер бұл қарекет жеке еңбек қарекеті нысанында ешбір
жұмыс күшін жалдаусыз жүзеге асырылса) экономикалық белсенділікті жүзеге
асырудың нысаны болып табылады.
Әрине, әрбір осы түрлердің – мемлекеттік және жеке кәсіпкерліктің -
өзіне тән айрықша белгілері бар, бірақ олардың негізгі принциптері көп
жағдайда бір-біріне сәйкес келеді. Екі жағдайда мұндай қарекетті жүзеге
асыру инициативаны, жауапкершілікті, инновациялық бағдарды, неғұрлым көп
пайда табуға ұмтылысты қажет етеді. Кәсіпкерліктің екі түрінің
типологиялары да ұқсас болып табылады.
Кез келген экономикалық қарекет қайта өндіріс циклының типтік фазасымен
(өндіріс-айырбас-бөлу-тұтыну) байланысты болғандықтан, қарекет сипаты
бойынша кәсіпкерлік қарекетті үш түрге бөледі: өндірістік, коммерциялық
және қаржылық.
Өндірістік кәсіпкерлік – бұл кәсіпкер өнім, тауар, жұмыс пен қызмет
көрсетулерді, ақпаратты өндіретін қарекет. Бұл жағдайда кәсіпкер үшін
өндіріс функциялары негізгі болып табылады.
Коммерциялық кәсіпкерлікте негізгі рольді тауарлық-ақшалай, тауарлық-
айырбас операциялары иеленеді. Бұл сату-сатып алу мәмілелері. Сондықтан
өндірістік ресурстармен (өнімді шығарумен байланысты) қамтамасыз етудің
қажеттіліктері жоқ.
Қаржылық кәсіпкерлікте сату-сатып алудың объектісі болып – спецификалық
тауарлар – ақша, бағалы қағаз, валюта табылады. Қаржылық кәсіпкерлікте
қарекеттің спецификалық түрі қалыптасады, яғни кәсіпкер бағалы қағаздарды
шығарушы ретінде танылып, кейін оны сатып, белгілі бір шарттармен және
міндеттемелермен қаржылық тауар ретінде орналастырады, оның кәсіпкерлік
қызметінің мәні осы болып табылады.
Кәсіпкерлікті қатысушы – меншік иелерінің санына байланысты келесідей
нысандарға жіктеуге болады:
- жеке;
- ұжымдық.
Кәсіпкерлік қарекеттің ұйымдастырушылық нысаны кәсіпорындағы әріптестер
арасындағы ішкі қарым-қатынастар мен мемлекеттік органдар және басқа да
кәсіпорындар арасындағы қатынастарды қамтитын белгілі бір нормалар жүйесін
ұсынады.
Кәсіпкерлердің ұйымдастырушылық-құқықтық нысанын дұрыс таңдау көптеген
факторларға байланысты: меншік капиталының болуы немесе оны тартудың
мүмкіндіктері, кәсіпкерлік қарекеттің сипаты мен ауқымы, кәсіпкерлік жобаны
жүзеге асыру мерзімі, кәсіпкерліктің жеке тәжірибесі мен ұйымдастырушылық
қабілеттілігі, нарық аясы мен бизнес бастамасының көптеген ерекшеліктері,
сонымен қатар кәсіпорын нысанының артықшылықтары. Ұйымдастырушылық-
құқықтық нысанды таңдау кәсіпкерлік жобаның іске асыру мүмкіндігін
қамтамасыз етуі керек.
Осы жағдайларды нақтырақ қарастырайық. Кәсіпорын түрінде заңды тұлға
құрудың жеке нысандарын инициативалық индивидуалдық кәсіпкерлікке
жатқызады.
Әдетте жобаны жүзеге асыруға жеткілікті ресурсы бар және шешім
қабылдау үрдісіне жеке бақылау орнатқысы келетін, толық материалдық және
заңды жауапкершілік алуға дайын индивидуум жеке кәсіпкерлікпен айналысуды,
фирманың жеке иесі болуды қалайды. Кәсіпкерліктің мұндай нысаны шекті
реттеушілікке, тәуелділікке, жылдамдық пен материалдық қызығушылық және
тағы да басқалардан көрінетін артықшылықтарға ие болады. Негізінен жеке
кәсіпкерліктің өндірістік секторда аз орын алатынын атап өту керек. Көп
жағдайда қол еңбегі мен өндірістің аз өнімді әмбебеп құралдарын қолданып,
ғылыми-технологиялық прогрестегі жетістіктерді жеткіліксіз деңгейде
пайдаланады.
Жеке кәсіпкерлікте капиталды тарту өз иесінің меншік қаражаттарының
салым жасау есебінен қалыптасады. Сонымен бірге, жеке кәсіпкер өз
кәсіпорнының барлық міндеттемелері үшін меншікті қоса алғандағы барлық
жиынтық мүліктерімен жауапкершілік тартады. Осылайша жеке кәсіпкерлікте
туындайтын тәуекелділік оның жететін жетістіктеріне әсер етеді. Осы
кәсіпкерліктен түсетін барлық табыс иегердің иелігінде болады.
Дегенмен, қаржы ресурстарының ауқымды көлеміне қол жеткізу ниеті, оған
қоса жеке материалдық жауапкершілік пен жоғары тәуекелділік ауқымды
жобаларды жүзеге асыру үшін ең тиімді нысаны болып негізінде меншік
иелерінің саны белгісі бар ұжымдық кәсіпкерлік нысаны табылады. Ұжымдық
кәсіпкерлікте меншік бір уақытта бірнеше субъектілердің әрбіреуіне үлестік
түрде анықталып немесе ешбір үлессіз (бірлескен меншік) беріледі. Олардың
қатарына серіктестіктерді, акционерлік қоғамдар мен кооперативтерді қосуға
болады.
Серіктестіктер бір немесе одан да көп әріптестердің қатысуымен
құрылады. Серіктестіктердің артықшылықтары болып әрбір әріптестің қабілеті
мен білімінің негізінде қосымша капиталды тарту мүмкіндігінің болуы және
кәсіпорын ішінде мамандандырылған әрекеттерді жүзеге асыру табылады. Осы
нысанның кемшіліктері: әрбір қатысушы салатын жарна көлеміне тәуелсіз
бірдей материалдық жауапкершілікте болады; әріптестердің біреуінің
әрекеттері басқалар оған келіспесе де, міндеттеуші болып табылады.
Серіктестіктердің қатысушылары екі топқа бөлінеді – толық серіктестер және
коммандиттік серіктестер. Коммандиттік серіктестердегі әріптестердің бір
бөлігінде шексіз, ал келесі бөлігінде шектеулі жауапкершілік бола алады.
Қоғамдар ең кем дегенде екі азаматтың немесе заңды тұлғалардың
келісімімен шаруашылық қарекетті бірлесіп жүргізу мақсатында өз жарналарын
біріктіру арқылы құрылады. Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктердің
қатысушылары өз міндеттемелері бойынша жауап бермейді, тек салынған жарна
құнының шегінде ғана жауапкершілікте болады. Оларға қарағанда қосымша
жауапкершіліктегі қатысушылар өзінің барлық мүліктерімен жауапкершілік
тартады. Бағалы қағаздар – акциялар шығару арқылы қажетті құралдарды
жинайтын қоғамдар акционерлік қоғамдар болып табылады. Акционерлік
қоғамдардың қатысушылары өз қарекетінің нәтижелеріне өзінің иелігіндегі
акция құнының шегінде жауапкершілікте болады.
Кооперативтер – тұлғалар тобының мүліктік пайлық салым негізінде
өндірістік немесе басқа да шаруашылық қарекетті бірлесіп жүргізу үшін
құрылған кәсіпорындар.
Өз кезегінде, кәсіпкерліктің жоғарыда көрсетілген нысандарын шағын,
орта және ауқымды деп жіктеуге болады.
Экономикалық статистикада кәсіпорын көлемін негізгі үш белгісі бойынша
бағалау қалыптасқан: өндірістегі персоналдың саны, жиынтық өнім көлемі мен
өндірістік қордың ауқымдылығы.
Көптеген зерттеушілердің ойынша, инфляцияның жоғары деңгейі мен
шаруашылық қарекеттің шамалас есебі жағдайында шағын кәсіпорын санатына
қосудың критерилері болып не жылдық айналым көлемі, не пайда, не табыстылық
деңгейі табылмайды. Дәстүрлі көрсеткіштердің ішінде жалғыз көрсеткіш –
салалар бойынша бөлінетін жұмысбастылардың саны қалып отыр.
Қазіргі кезде кәсіпорындарды онда жұмыс істейтін адамдар саны бойынша
жіктейді. Түрлі елдерде орта және шағын кәсіпорындарды анықтайтын персонал
саны бірдей емес. Мәселен, 50 адамға дейін Сингапурда, Тайландта және
Оңтүстік Шығыс Азияның басқа да мемлекеттерінде; 300-ге дейін Жапонияда
және Батыс Еуропа елдерінде. АҚШ пен Италияда шағын кәсіпорындар санатына
500 дейін жұмыскерлері бар орындар жатады [5].
Қазақстан елінде шағын кәсіпорындар деп құрамында қызмет етушілердің
саны 50-ден аспайтын кәсіпорынды айтады.
Көптеген жылдар бойы түрлі елдердің ғалымдары шағын бизнестің
анықтамасын беруге тырысуда. Шағын бизнестің сипаттамасын беру үшін бірнеше
критерилер бар, мысалы, сату көлемі, жұмыскерлердің саны, депозиттер
көлемі.
Шағын бизнесті іріден айыратын сипаттамаларды анықтауды ұсынатын
зерттеулер бар: нарық үлесі, негіз салушылардың кәсіпорындарды басқаруы,
шешім қабылда үрдісіне ірі компания әсерінің болмауы.
Осы заманғы зерттеулер шағын бизнестің келесідей сипаттамаларын
ұсынады:
• кәсіпорынның бағалы қағаздарды ашық түрде сатуының болмауы,
кәсіпорын бағалы қағаздарының шектеулі шеңбері болады;
• жауапкершілік шектеулілігінің болмауы;
• негізін салушылар – тәуекелділікке барудан тартынбайтын
кәсіпкерлер;
• толық жиналмаған менеджерлер командасы;
• бизнес үлкен маркетингтік шығындарға ұстау;
• бизнес өтеу түрін таңдау барысында икемділіктің жоғары деңгейіне
ие болады.
Д. Лонгенеке, К. Моор мен У. Петти [6] зерттеулерінде шағын бизнесті
анықтаудың келесідей критерилері ұсынылады:
- бизнесті қаржыландыру бір немесе бірнеше инвесторлар арқылы
жүзеге асады;
- өзінің маркетингтік бағдарламасын іске асыру арқылы фирмалар
шектеулі географиялық аймақтарда қызмет етеді;
- әдетте жұмыскерлер саны 100 адамнан аспайды;
- ірі фирмалармен салыстырғанда бизнес шағын болып табылады.
Шетелдік тәжірибені ескере отырып, отандық әдебиеттерде шағын бизнестің
келесідей анықтамасы берілген: Шағын бизнесті кәсіпорындар деп бір немесе
бірнеше инвесторлар арқылы құрылатын, нарықтың шектеулі үлесін иеленіп,
шектеулі географиялық аймақта қызмет ететін және барлық негізгі
стратегиялық шешімдерді қабылдайтын, негіз салушылармен қамтамасыз етілетін
басқару танылады; басқарудың сипаттамасы икемді және формализмнің жоқ
болуымен ерекшеленеді; басқару және өндіріс аясындағы жұмыскердің өзара
алмасу мүмкіндігі байқалады. [7]
Отандық тәжірибеде 1997 жылдың 6 наурызында Қазақстан Республикасы
Президентінің Шағын кәсіпкерліктің дамуын жеделдету мен оны мемлекеттік
қолдауды күшейту шаралары туралы Жарлығының қабылдануына дейін, шағын
кәсіпорындар келесідей шектеулермен әрекет етті: өнеркәсіпте – 200 адамға
дейін, ғылым мен ғылыми қызмет көрсетуде – 100, өндіріс аясының басқа да
салаларында – 50, өндірістік емес салада – 25, бөлшектік саудада – 15
адамға дейін. Бұл көрсеткіштер ешбір өзгерістерсіз Ресей заңнамаларынан
ауысты, тек қабылданған Жарлықта ғана шағын бизнесті кәсіпорындардың сандық
жаңа критерилері ғана анықталды. Бұл кәсіпорындардағы жұмыскерлердің орташа
саны өндірістік салада, құрылыс пен ауыл шаруашылығында – 50 адамнан, көлік
пен байланыста – 25, ғылымда – 20, бөлшектік сауда мен халыққа тұрмыстық
қызмет көрсетуге – 30 адамнан және басқа да салаларда – 10 адамнан аспауы
керек. [7]
Бұл Жарлықтың ережелері нақтыланған және 1997 жылы 6 тамызда №44
Қазақстан Республикасының экономика және сауда министрлігімен, Қазақстан
Республикасының статистика агенттігімен бекітілген Жұмысбастылардың саны
бойынша Қазақстан Республикасындағы кәсіпорындар көлемінің жіктелуіне
сәйкес, көлеміне, яғни жұмысбастылардың орташа санына байланысты
кәсіпорындарды үш сыныпқа бөлу қарастырылған: кішігірім (50 адамға дейін);
орта (51-250 адамға дейін); ірі (250 адамнан жоғары).
Экономикалық қарекеттің рұқсат етілген нысаны ретіндегі шағын бизнестің
сапалы сипаттамаларын бөліп қарастыру өз алдына дербес проблемаларды
ұсынады. Біріншіден, қарекеттің келісімдік сипатын ашатын сиаттамаларды
бөліп қарастыру керек. Шағын кәсіпкерлік шаруашылық субъектілері арасындағы
келісім-шарт негізінде жүргізіледі. Шағын бизнестің субъектілеріне өндіріс
және айырбас аумағындағы шаруашылық қарекеттің түрлері мен нәтижелері және
тауарлық-ақшалай айырбас бойынша өзара келісім-шарттық қатынастардың
аумағын кеңейту қажет. Екіншіден, тараптар қатынастарының ұзақтығы мен
байланыстың тұрақтылығы. Бір реттік қана сипатты иеленетін азаматтық-
құқықтық қатынастар шаруашылық қарекеттің негізін құрамайды. Бұл негізді
өндірістік, ғылыми-техникалық ынтымақтастық туралы келісім-шарттар мен
келісім шарт қатысушылары өз мақсаттарына жеткен кездегі мерзімге ұзартылуы
мүмкін әрекет құрауы керек. Үшіншіден, қарекеттің функционалдық бағытталуы.
Шағын кәсіпорындарда ол бір ғана ортамен шектелмейді, ал өндіріске қатысы
болған кезде өндірістік мақсаттармен инвестициялау үшін түскен табысты
қолдануды бастау арқылы сату-сатып алуға қатысуы да ықтимал. Төртіншіден,
қарекеттің кеңістіктік аумағы: ол мемлекеттің шеңберімен шектелмейді және
басқа елдерде де жүзеге асырылуы мүмкін. Бесіншіден, қарекеттің сипаты:
мысалы, саудаға арнайы мамандандырылған орынға қарағанда өндірістік
кәсіпорын сауда-саттық жүргізетін ұйымдармен, делдалдармен бірлесіп қарекет
етуге бағытталуы керек. Шағын кәсіпорын көп мақсатты болмауы керек. Оның
қарекетінің нақты анықталған мақсаты ұйымның Жарғысында бекітіліп, белгілі
бір бақылау және кәсіпкердің қоғам алдындағы жауапкершілігін жүзеге асыруға
мүмкіндік беретін нысанды иеленуі керек.
Шағын кәсіпкерліктің сипатты белгілері болып өміршеңдік және
тұрақсыздық ұғымдарының өзара байланысы танылады. Шағын кәсіпорындар
қалай құрылса, солай түрлі себептермен жойылуы мүмкін. Мәселен, 1990 жылы
Германияда 14500 шағын кәсіпорындар айтарлықтай зиян шегіп, оның 40%-ы
алдағы 5 жыл ішінде таратылды.
Шағын бизнесті кәсіпорындардың арасында банкроттыққа ұшырағандардың
үлесі әрқашанда жоғары болады, және кәсіпкер тәуекелділікке барып,
шығарылатын өнімнің бәсеке қабілеттілігіне қатысты қиын мәселелерді шешеді.
Жұмыс істеп тұрған ұйымдармен салыстырғанда алғашқы құн мәселесі ұйымның
негізін салушыларды тиімсіз жағдайға әкеледі. Жаңа қосылған кәсіпкер
бастапқы кезде әрекет ететін ұйымның кәсіпкеріне қарағанда өз жұмыстарына
көбірек шығындалады. Сондықтан жаңа бастаушы ұйым әрқашанда өнімнің жоғары
өзіндік құнына ие болады. Шағын кәсіпорындардың банкроттыққа ұшырауының ең
көп кездесетін себептері – бұл өнімді өндіру аясындағы сәтсіздіктер,
сонымен қатар жеткіліксіз құзырлық пен тәжірибенің болмауы. Дегенмен, ешбір
қиындықтарға қарамастан, қайта құрылған ұйымдар саны жойылғандардың санынан
артық болып отыр, бұл экономикада шағын және орта бизнесті кәсіпорындар
саны абсолюттік өскенін білдіреді.
Көбінесе шағын кәсіпорындар толығымен банкроттық ұшырамай, ірі
ұйымдармен сатып алынады немесе өзі солардың қатарына қосылатыны да
маңызды.
Осыдан шағын кәсіпкерлік дамуының үш моделдерін анықтауға болады:
• алдағы кезде кво-мәртебесінің сақталуымен қарекет ауқымының
консервациясы;
• іскерлік белсенділіктің баяу кеңеюі;
• шағын кәсіпорындардың қарқынды дамуы және олардың орта, кейін ірі
компанияларға айналуы.
Германияда шағын кәсіпорындардың иегерлерінен сұрау жүргізілгенде,
олардың 55 %-ы ұлғаюды жоспарламайтыны, 10%-ы бірте-бірте тұрақты өсуге
жетудің жоспарларын әзірлеу үстінде екені және тек 10%-ы ғана жаңа өнімнің
өндірісі мен өз иегерлерін қанағаттандыратын кво-мәртебесін сақтауға
ұмтылысын білдіретін жаңа нарықтарға кіру есебінен қарқынды даму үстінде
екені анықталды. [9]
Шағын кәсіпорындар өте жылдам дамиды және тез арада табыстылықтың
жоғары деңгейімен экономиканың нашар аумақтарын.қамтып, төлем қабілетті
сұраныс пен экономикаға қажетті құрылымдық өзгерістерді қамтамасыз етеді.
Сондықтан шағын бизнесті кәсіпорындардың дамуына еркіндік беру керек.
Олар Қазақстанға нарықтың қажетті толықтылығына, бағаны тұрақтандырудың
беталысына, ірі монополисттерге үнемі жетпейтін бәсекелестік ортаны
әкеледі. Қолайлы бәсекелестік орта болмаса, сапаның нашарлауы байқалып,
жаңа технологияларды ендіру үнемі тежеледі.
Сонымен қатар шағын бизнес төмендегілерді қамтамасыз етеді: тауар
нарығын тұтынушыларға қажетті бұйымдармен толтыруды жеделдетеді; ғылыми-
техникалық жетістіктерді ендіруду тездетеді; номенклатураны кеңейту мен
қызмет көрсетулердің сапасын арттыруды, ел экономикасының және тұрғындардың
өнеркәсіптегі, құрылыс пен басқа да қызмет көрсетулердегі қажеттіліктерін
толығымен қанағаттандыруға, өнім кіші сериялармен шығаруды реттеуге
мүмкіндік береді.
Өндірілетін бұйымдар номенклатурасының өсуімен және өндіріс
сериялығының құлдырауымен байланысты жаңа ауыр өндірісінің, қосалқы
өндірістік рацияның, түрлі қызмет көрсетулердің дамуы ірі корпорациялармен
арнайы мамандандырылған шағын және орта ұйымдарға берілген.
В.Шенаевтың дәлелдемесі бойынша батыс Еуропада өңделетін өнеркәсіп
өнімдерінің шамамен жартысы шағын және орта кәсіпорындарда дайындалады.
[10] Монополия болып табылмайтын олар өзінің барлық күш-жігерін өндіріс пен
тұрмыстың ішкі шарттарын қалыптастыруға бағыттайды. Концерндер жаппай
өндіріске көшу үшін оларға жаңа өнімді алғашқы тәжірибеден тексеріс
өткізуге мүмкіндік береді. Әбден құлдырап, шығынға ұшыраған шағын
ұйымдардың орнына жаңалары құрылып, қайта өндіру үрдісі жүреді. Дағдарыс
жылдары шағын бизнестегі жұмысбастылық көлемі қысқармаған.
Шағын бизнестің әлеуметтік мәні құрамында Қазақстан мемлекеті бар
өтпелі экономикалы елдер үшін өзекті мәселелердің бірі болып саналатын
тұрғындардың біраз бөлігін жұмыс орындарымен қамтамасыз ету болып табылады.
Шағын бизнес Қазақстан экономикасы үшін қажетті жаңа жұмыс орындарын
қамтамасыз етеді. Американ Экспресс мәліметтері бойынша барлық жаңа жұмыс
орындары жаңа ұйымдар мен бұрыннан жұмыс істейтін ірі компаниялардың
есебінен құралады. Мысалы, 1987 жылы 7 миллион шағын ұйымдардағы жұмыс
орындарының өсу қарқыны АҚШ-тың 500 ірі компанияларындағы жұмыс орындарының
өсу қарқынынан 3 есе көп болды.
Өнеркәсібі дамыған елдерде шағын бизнес аясында тұрғындардың көп бөлігі
шоғырланған: ГФР-да шағын бизнесте жалпы жұмысбасты тұрғындардың 23
бөлігі, Жапонияда – 34 бөлігі шоғырланған. Шағын бизнес – жаңа жұмыс
орындарының қайнар көзі. Ұлыбританияда шағын бизнеске жұмыс орындарының 40%-
ы тиесілі. Канадада қарамағында 50 жұмыскері бар ұйымдардың 97%-ы жаңа
жұмыс орындарының ¾ бөлігін қамтамасыз етеді. Шамамен барлық
канадалықтардың 40%-ы шағын кәсіпорындарда жұмыс істейді. 12
Шағын бизнесті кәсіпорындар тұтынушыларға тауар мен қызмет
көрсетулердің өндірісісін жақындатуға мүмкіндік жасайды, бұл кішігірім
қалалар мен ауылдық жерлерге маңызды болып табылады. Соған сәйкес ірі
өнеркәсіптік орталықтардан белгілі бір орындарға тауар тасымалына кететін
транспорттық шығындар көлемі қысқартылады; түрлі ауқымдағы тұрғылықты
жерлердегі халықтың өмір сүру жағдайы да біршама реттеледі. Мұндай жағдай
өндірісті тиімді орналастыруға мүмкіндік беріп, ірі қалалардың көлемінің
шамадан тыс артуын шектейді. Шағын ұйымдардағы өндіріске халықтың бұрын
жеке тұтынуға қолданылған материалдық және қаржылық құралдарының бір бөлігі
алынады. Осылайша қатысу әрқалай түрде көрінуі мүмкін. Шағын кәсіпорындар
нарықты бұрын тек көлеңкелілердің монополиясына ғана қызмет етіп келген
тауарлар және қызмет көрсетулермен толтыру арқылы көлеңкелі экономикаға
оң альтернативаға әкеледі.
Әрине, экономика тек шағын инициативамен ғана шектеліп қалмайды. Осы
заманғы өндірістің ірі ауқымдары шағын бизнестің өркендеуіне ықпал ететін
кәсіпкерліктің болуымен сипатталады.
Ірі кәсіпорындардың шағын кәсіпорындлармен салыстырғанда көптеген
артықшылықтары болғандықтан, олардың кәсіпкерлік сәттілікке жетудің көбірек
мүмкіндігі бар. Оларға келесілерді жатқызуға болады: капиталдың көп
сығымдалуы; жаңа, қымбат және жоғары өнімділікті қамтамасыз ететін құрал-
жабдықтарды қолдану мүмкіндігі; кең ауқымды маркетингтік зерттеулерді
жүргізу; персоналдық біліктілік деңгейін арттыру; құрал-жабдықтарды іске
қосуды көбейту; ішкі мамандандыру мен кооперациялануды қолдану. Бұл бағытта
көп жұмыстар атқарылуда.
Шағын және ірі кәсіпкерлікті салыстырмалы талдау шағын бизнес
стратегияның өзгерістеріне жоғары жұмылу, тез бейімделу мен инновацияны
қабылдау қасиетіне ие екенін көрсетті.
Шағын және ірі кәсіпорындардың қарекеттің түрлі салаларын иеленеді: ірі
кәсіпорындар жаппай өндіріс пен бұймдардың тұрақты номенклатуралық
жағдайында көтерме сатып алушылармен жұмыс істейді. Ал шағын
кәсіпорындардың қызметі нарықтың белгілі бір сегментіндегі сатып
алушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін кіші көлемде өнімдер
дайындауға бағытталады. Өзіне тән арнаулы қызметтерді атқара отырып ірі
және шағын кәсіпорындар бірін-бірі толықтырып отырады. Шағын бизнес ірі
кәсіпорынның қарекеті тиімсіз салаларда барлық мүмкін болатын қызмет
көрсетулер мен жұмысмыстарды жүзеге асырудың көп мүмкіндіктерін қамтамасыз
ете отырып, ірі ұйымдар мен компаниялардың неғұрлым тиімді қызмет етуіне
қажетті жағдайлар жасайды. Сондықтан, ірі және шағын бизнестің арасындағы
тікелей бәсекелестік туралы айту дұрыс емес. Шағын бизнес ірі бизнеске
қарағанда тиімдірек әрекет ететін нарықтың өзіне лайықты қарекет аумақтарын
иеленеді.
Осылайша, шағын және орта бизнес – бұл орташа көлемді кәсіпорындармен
сипатталатын мемлекет экономикасының белгілі бір төменгі қабатын алатын
кәсіпкерлік қарекеттің аясы. Бұл кәсіпорындар көптеген экономикалық және
әлеуметтік міндеттерді шешуге көмектеседі: жұмыссыздықты азайтып, жаңа
жұмыс орындарын құру, өндіріс факторлары мен тұтыну заттарына сұранысты
ұлғайту, нарықтық конъюнктурасына жедел көңіл бөліп, оны тауарлар мен
қызмет көрсетулермен толтыру; бәсекелестікті қолдап, монополиялық
үрдістермен күресу.
Экономиканың мұндай қозғаушы күшімен кез келген ірі бизнестің негізі
шағын және орта бизнес, себебі ірі кәсіпорындар бір-екі адамның аз ғана
бастапқы капиталды біріктіруінен пайда болатынын білетін жоғары дамыған
елдер де теріс қимылдар жасамайды. Бұл идея кәсіпорынның пайда табу
мүмкіндігіне ұласады. Табыстың өсуі өндірістің дамуын ынталандырып, алдағы
уақытта да табыстың өсуіне әкеледі, демек, өндірісті әрі қарай кеңейтудің
мүмкіндігі туындайды. Кіші кәсіпорындардан бірнеше миллиондық айналымы бар
компанияларға айналатын шетелдік әрбір ірі компанияның тарихи бастамасы
осылайша болады.
Шағын кәсіпорынды құрудың бірнеше амалы бар: жаңа кәсіпорынды
ештеңеден немесе басынан бастап құру; жұмыс істеп тұрған бизнесті сатып
алу; франчайзинг және жанұялық бизнес.
Жаңа ұйымды ұйымдастыру бизнесті құрудың ең ауыр тәсілі болып саналады.
Жаңа кәсіпорынды құру кәсіпкерлік қарекеттің ең жауапты және көп
еңбектенуді қажет ететін кезеңі болып табылады. Қарекеттің дұрыс бағытын
таңдау, тиісті топ жинау, болашақ кәсіпорынның орналасатын жерін таңдау,
бизнестің ұйымдастырушылық-құқықтық нысанын анықтау, ұйымның маркетингтік
мүмкіндіктерін талдау, ұйымды тіркеу – өз кәсіпорнын құруды шешкен кәсіпкер
алдындағы міндеттердің толық емес тізімі осындай. Шетелде бизнес
бастамасының алдында дайындық кезеңіне көп көңіл бөлінетіні кездейсоқ емес,
себебі кәсіпорынның болашақта сәтті қызмет етуі оған байланысты болып
есептеледі.
Әрбір жаңа кәсіпорын идеяларды жиналуынан басталады. Кәсіпкердің
қолында бар құралдарға қарағанда, жақсы идеяның болуы маңыздырақ. Бизнесті
ұйымдастыруға қажетті идеяны іздеу және табу – бұл кәсіпкерлік қарекеттегі
алғашқы қадам. Егер шешім қабылдаудың осы заманғы әдістерін қолданылса,
идеяларды жинақтау үрдісінің тиімділігі айтарлықтай артуы мүмкін. Идеяларды
жинақтаудың ең бір жақсы танылған әдістерінің бірі болып ақылға салу
тәсілі табылады. Бұл әдіс адамдардың проблеманы бірлесіп талқылағанда,
идеялардың көбірек жиналатынына негізделеді. ақылға салу тәсілін
жүргізген кезде келесі ережелерді ұстану керек:
• сында және теріс көзқарастарды болдырмау;
• идеялардың еркін айтылуын мадақтау: идея неғұрлым кереғар болса,
соғұрлым ол жақсырақ болады;
• идеялар санын ынталандыру: идеялар неғұрлым көп айтылса, соғұрлым
тиімді шешім қабылдаудың ықтималдығы жоғары болады;
• идеялардың түрленуін қолдау және оны жетілдіру, бір идеялар дамып,
келесі идеялардың жинақталуы қолданылуы мүмкін.
Күнделікті жиналатын идеялардың көптеген саны олардың әрбіреуі міндетті
түрде сәтті жүзеге асырылудың мүмкіндігін иеленеді деген сөз емес. Шетелдік
әдебиеттерде идеяларды жүзеге асыру мүкіндігінің түсініктері туралы кең
қарастырылады. Қандай да бір салада бизнес-идеяларды жүзеге асырудың
мүмкіндігі дегеніміз не? Егер кәсіпкерлер не сатып алушылардың жаңа
қажеттіліктерін қанағаттандыратын, не бұрынғы қажеттіліктерді толық
қанағаттандыруды қамтамасыз ететін өнім түрлерін немесе қызмет көрсетулерді
таңдаса, онда бизнес-идея жүзеге асырылады. Тек осы жағдайда ғана кәсіпкер
өзінің бәсекелестерімен салыстырғанда біраз артықшылықтарға ие болып,
нарықтағы өзінің орнын, ең төменгі қабатын табады.
Бизнесті бастау үшін міндетті түрде көп қаржылық құралдар керек деген
ой-пікір қалыптасқан. Шындығында, тәжірибеде кәсіпкерлік қарекеттің
шектеулі ресурстармен басталып, ірі кәсіпорындарға айналғанына мысалдар
көп. 1977 жылы АҚШ-та 110 қайта құрылған кәсіпорындардың 77%-ының бастапқы
капиталы 50000 долларды құраған және 46% кәсіпорындар өз жұмысын небары
10000 доллармен бастаған [11]. Бәсекелестікті болдырмай, өндірістің осы
заманғы озық – ноу-хау технологияларын иелену және тиімді, арзан
материалдар мен конструкцияларды қолдану арқылы көптеген артықшылықтарға
жететін кәсіпорындар бар.
Қызмет ететін бизнесті сатып алу біздің экономикадағы аз таныс құбылыс,
бұл негізінен біздің республикамыздағы кәсіпкерлік тәжірибенің аздығымен
түсіндіріледі. Дегенмен, шетелде бұл бизнеске кірудің ең кең таралған
нысаны болып саналады. Ол төмендегідей бірнеше артықшылықтарды иеленеді:
• тәуекелділік деңгейі мен белгісіздік жағдайын төмендету төмендету
жаңа кәсіпорынды құрумен салыстырғанда бұл факторлардың сыни
сипаты болады;
• бизнестің реттеулі инфрақұрылымы, себебі бизнес қалыптасу
кезеңінен өтіп, қызмет етеді және бизнестің басқа
контрагенттерімен өзара қарым қатынасты орнатқан.
• жаңа бизнесті бастауға кеткен шығындарға қарағанда әлдеқайда төмен
болатын бизнесті келісімдік бағамен иелену мүмкіндігі.
Біздің республика үшін шағын бизнесті құрудың, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz