Биологиялық сипаттағы қажеттер
Студент: Жақсылықова Ж
Курстық жұмыстың тақырыбы: Жеке адамның өмір бағытын көрсететін компоненттер
Жоспары:
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
1. Тұлға туралы жалпы түсінік
1.1 Адам, жеке адам, жеке тұлға, даралық ұғымдарының арақатынысы.
1.2 Жеке адамның психологиялық құрылымы.
2. Жеке адамның бағыт-бағдарын көрсететін компоненттер
2.1 Бағыт-бағдар туралы түсінік және оның психологиялық ерекшеліктері
2.2 Жеке адамның түрткілері мен қажеттіліктері.
2.3 Жоғары формалы компоненттер.
ІІІ. Тәжірибелік бөлім
3. Мектеп оқушыларының тұлғалық бағыт- бағдарының көрінісі
3.1 Мектеп оқушысының қажеттеліктерін ескере отырып, оқу процесіне қызығушылығын арттыру үшін жүргізілетін жұмыстар
3.2 Қазақ тілі және әдебиет пәндерінен үлгілік сабақ жоспарлары.
3.3 Тұлғалық мәдениетті қалыптастыруға бағытталған сыныптан тыс жұмыстар.
IV. Қорытынды
V.Қосымшалар
VI. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
I. КІРІСПЕ
ҚР-ның Білім беру заңында берілген Орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандартына сәйкес, білім мазмұнына қойылатын талаптарда келтірілген ережелердің бірі - Негізгі орта білім беретін оқу бағдарламалары білім алушылардың ғылым жүйесініңбазалық негіздерін меңгеруге, олардың бойында тұлғааралық және этносаралық қатынастың жоғары мәдениетін қалыптастыруға, жеке тұлға ретінде өзін-өзі билеуіне және кәсіптік бағдарлануына бағытталады... делінген.Адам тұлға болып туа қалмайды, әлеуметтену процесінде тұлға болып шығады.
Мектеп оқушыларының жеке тұлғасын қалыптастыру мәселелері білім мен тәрбие тұжырымдамасында да негізгі орын алады. Соған сәйкес, Тәрбиенің тұжырымдамалық негізінде - Тұлғаның рухани-адамгершілік және этикалық принциптерін, оның қазақстандық қоғам өмірінің нормалары және дәстүрлерімен келісілген моральдық қасиеттері мен мақсаттарын қалыптастыруға ықпал ету...; Әрбір тұлғаның зияткерлік мүмкіндіктерін, көшбасшылық қасиеттерін және дарындылығын дамытуды қамтамасыз ететін уәждемелік кеңістік қалыптастыру, оның ақпараттық мәдениетін қалыптастыруға ықпал ету... деген тәрбиенің негізгі міндеттері көрсетілген.
Жеке тұлғаның қалыптасуы үздіксіз үрдіс. Білім беру мен тәрбиелеу процесінде педагогтардың мақсатты түрде білім алушыларға келешектегі мақсатына жету үшін ықыласты, ынталы болуына, оған ұмтылуы, іс-әрекет жүзінде орындай алуы үшін бағыт-бағдар көрсетіп отыруы тиіс. Соған сәйкес, білім мен тәрбие беру үдерісінде өздігінен үздіксіз дамуға қабілетті тұлғаны қалыптастыру кәсіби білімдендіру үдерісінің негізгі басымдығына айналып отыр.
Баланы тұлғалық тұрғыда дамыту мәселесіне тоқталғанда, адамның іс-әрекетін айқындаушы әрі оны нақты жағдайларға икемдестіруші тәуелсіз тұрақты мотивтердің жиынтығын ескеруіміз қажет.Соған байланысты, біз зерттеу жұмысымыздың тақырыбын - Жеке адамның өмір бағытын көрсететін компоненттер деп атадық.
Курстық жұмыстың өзектілігі: 1. Жеке тұлға ой-санасының білім көлемінің толысуына байланысты оның өмірге көзқарасы, белгілі құбылыстарға баға беруінде өзгерістердің болуы, толысып жаңарып отыруы қоғамдағы заңды құбылыс. Әсіресе, қоғам дамуы ең алдымен тұлға дауымен тығыз байланысты. Тұлға дамуын жетілдіру қай қоғамның болмасын өзекті мәселесі болуы анық. 2. Әрбір балаға жеке тұлға ретінде қарап, балалар мен жастардың білімге, ғылымға ықыласын арттыру, олардың ақыл-ой қабілетін, жеке бас қасиеттерін дамытып, оны қоғам талабына сай іске асыруға көмектесу - өзекті мәселелердің бірі. 3.Оқыту мен тәрбиелеу үрдісінде білім алушылардың тұлғалық қасиеттерін негізге ала отырып, олардың қажеттеліктері мен қызығушылықтарын ескеру, ниет-тілегі мен ынтасын іс-әрекет арқылы жүзеге асыруға бағыттау, теориялық білім беру негізінде дүиетанымын кеңейту және тұлғалық көзқарасы мен мәдениетін дамыту, өмірлік бағыт-бағдарын көрсетіп отыру - педагогтың басты міндеті болып отыр.
Зерттеу нысаны:Адам. Жеке тұлға. Даралық
Зерттеу пәні: Негізгі мектептегі оқу-тәрбие процесі.
Зерттеудің мақсаты: Жеке тұлғаның даралық ерекшеліктері мен өзіне тән қасиеттерін, жеке адамның бағыт-бағдарын көрсететін компоненттері және олардың түрлері мен психологиялық ерекшеліктерін ғылыми тұрғыдан сипаттап, диагностикалық зерттеу әдістерін қолдана отырып, ғылыми теориялық және әдістемелік тұрғыдан тұжырымдау.
Зерттеудің міндеттері:1. Жеке тұлға және оның бағыт-бағдарын теориялық тұрғыдан терең зерттеу; 2. Тәжірибе жинақтау барысында оқушыларға түрлі зерттеу әдістерін жүргізу; 3. Оқыту процесінде тұлғалық нәтижелерге жететіндей тиімді жұмыстың формалары мен әдістерін қолдану.
Зерттеу көздері: Жеке тұлға және оның бағыт-бағдары туралы ғылыми теориялық, ғылыми әдістемелік, диагностикалық әдістемелер, ҰМЖ, ҚМЖ үлгілері, басылым материалдары, интернет ресурстары, ҚР-ның Білім заңы, Тәрбиенің тұжырымдамалық негіздері.
Зерттеу әдістері: Негізгі және қосымша әдебиеттермен жұмыс, талдау, жинақтау, диагностикалық әдістермен жұмыс.
Зерттеудің болжамы:Егер,жеке адамның өмір бағытын көрсететін компоненттері туралы теориялар толыққанды зерттеліп, оның түрлі диагностикалау әдістері анықталатын болса, онда бұл мәселенің бала өмірінде ерекше орын алатындығын дәлелдеуге болады, себебі қазіргі заман талабы даралық қасиеттері толысқан тұлға қалыптастыру болып табылады.
II. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Тұлға туралы жалпы түсінік
1.1 Адам, жеке адам, жеке тұлға, даралық ұғымдарының арақатынысы.
Адамдарды зерттейтін ғылымдар ішінде психологияның алатын орны айрықша және ол - адамтану ғылымдары жүйесіндегі жетекші пән. Психология пәні адамның даралық сипаттарын қарастырып, оның кісілік қасиеттерін өрістетуді мақсат етіп қояды.Адамдар тұлға болып, өзіндік жеке бас ерекшелігі бірден дүниеге келмейді. Әрбір жеке тұлғаны қалыптастыру, тәрбиелеп жетілдіру қажет. Өзіне немқұрайды қарайтын кейбір қоғам мүшелері басқалар қалай өмір сүрсе, мен де солай өмір сүремін деген принципті ұстанғанымен, шын мәнінде өмірде олай емес. [1]
Қоғамдық ғылымдарда да, сондай-ақ күнделікті тұрмыста да, адам, жеке адам, даралық, жеке тұлға түсініктері кеңінен қолданылады. Бұл түсініктердің әрқайсысы өз ерекшеліктерімен ажыратылады, бірақ бір-бірімен тығыз байланысты.
Осылардың ішінде ең жалпыланған , көп қасиеттердің бірігуін - адам түсінігі қамтиды. Адам - бұл, ең алдымен, Homo Sapiens түріндегі сүт қоректілер класына жататын биологиялық тіршілік иесі.Адам - өмір дамуының ең жоғарғы деңгейінің көрінісі, қоғамдық еңбек барысының жемісі әрі табиғат пен әлеуметтік болмыс тұтастығын аңдататын тіршілік иесі. Алайда, адам әлеуметтік-тектік мәнге ие болғанмен, ол жалпы табиғат туындысы ретінде - дара адамдық сипаты жағынан жанды мақұлық дүниесінен бөлектенбейді. Басқа жануарлардан айырмашылығы адамда сана бар, яғни ол сыртқы ортаның мәнін де, өз жаратылысын да танып-біледі және осыған орай парасатты түрде, ойланып әрекет жасайды. Адам биологиялық тек ретінде негізгі негізгі ерекшеліктері мыналар болып табылатын айрықша дене бітімімен сипатталады: денесін тік ұстап жүру, тану мен еңбекке бейімделген екі қолының болуы, әлеуметтік жағдайларда өмірді өз танымында бейнелеп және оны өз қажеттілігіне, мүддесі мен мұраттарына қарай қайта құруға бейім жоғары дәрежеде дамыған миының барлығы. [11]
Адам - белгілі бір қоғамның мүшесі. Ол қандай болмасын бір іспен айналысады. Оның азды-көпті тәжірибесі, білімі, өзіне тән өзгешеліктері болады. Осы айтылғанның жиынтығы оны жеке адам етеді. Мәселен, жаңа туған нәрестені адам деп атауға толық болады. Бірақ әлі де жеке адам емес. Өйткені онда жоғарыда аталған компоненттер тәжірибе, білім, іс-әрекет, т.б жоқ. Жеке адам түсінігі адам түсінігіне қарағанда біршама тар мағынаға ие. Жеке адам - қоғамдық-тарихи категория. Ол тек қана қоғамдық ғылымдардың: тарих, философия, сациология, этика, эстетика , педагогика, психология тағы басқалардың зерттеу объектісі. Жеке адам - қоғамда белгілі бір жағдайда ие және белгілі бір қоғамдық роль атқаратын, саналы индивид. Биологиялық құрылым иесі - адам, өткен әулеттердің білім, салт, заттай және рухани мәдениеті күйінде топталған өмір тәжірибесін игерумен ғана жеке адам дәрежесіне көтеріледі. [11]
Жеке адам дамуы - өз мүмкіндіктерін үздіксіз кеңітіп, қаеттіліктерін арттырып отырумен байланысты. Осы даму деңгейі нақты адамға тән болған қарым-қатынастар аймағымен өлшенеді. Жеке адамның дамуы, яғни оның әлеуметтік ұнамды қасиеттерінің қалыптасуы белгілі қоғамдық қолдау мен әлеуметтік қажетсінуіді керек етеді.
Адамның тірщілік ортасы үнемі өзгеріп те, өзгертіліп те отырады. Жеке адам бойындағы сапалық ерекшеліктері мен оның психологиялық дара өзгешелігін білдіретін қасиеттер барлық адамда бірдей қайталана бермейді. Бұл орайда адам, жеке адам деген ұғымдардың қатары даралық деген терминмен толықтырылуы қажет.Өмірде бір анадан туған егіз балалардың түр жағынан бір-біріне ұқсас болуы мүмкін. Ал олардың мінез-құлқы, іс-әрекеті, өмірге деген икемдік, қабілеті бірдей болмайды.Сондықтан әр адамды өзінше дараланған жеке тұлға деп қараймыз.Даралық сапалар тарихи қалыптасып, жеке адамның кісілік қасиеттерін құрайды. Ол жеке адамнан жоғары немесе төмен әлдене емес. Даралық дегеніміз (лат.individuum- бөлінбейтін ) - жеке адамның өзіне тән, қайталанбайтын ерекшелігі, оған ғана тән жеке-психологиялык ерекшеліктері жиынтығы. Жеке мінездің, темпераменттің, мүдделердің, интелектінің, қабілеттер мен қажеттіліктердің ерекшеліктерінен көрінеді. Адамзаттың жеке калыптасуына, оның тәрбие процесінде толық ашылатын анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктері ықпал етеді. Даралық, әдетте, адамның мінезі мен темпераментінің ерекше белгілері (мысалы, салмақты-жігерлі және мақсатты адам), шығармашылық қызмет-әрекеті мен қабілеттілігінің өзгешелігі арқылы да ерекшеленеді. Осылайша, мысал етіп педагог қызметкерді алатын болсақ, мұғалімнің даралығы оның терең білімдарлығы, педагогикалық көзқарастарының ауқымдылығы, балаларға деген ерекше қатынасы, жұмыстағы шығармашылық ниеті, т.б. арқылы көрінеді. Даралық ұғымы бір адамды басқа бір адамнан, бір тұлғаны басқа бір тұлғадан ажыратып, оған өзіне тән сұлулық пен қайталанбас қасиет беретін ерекшеліктерден тұрады.Жеке адамның кісілік қасиеттері мен даралық ерекшеліктері оның іс-әрекеттегі белсенділігінің өрістеуіне ықпал етеді. [11]
Психологияда жеке тұлға деген ұғымның әр түрлі түсіндірмелері бар, бірақ олардың көбісі мына түсінікке келіп тіреледі: жеке тұлға дегеніміз әлеуметтік қатынастар мен саналы іс-әрекеттің субъектісі ретіндегі индивид. Жеке тұлғаның ең басты белгісі -- оның әлеуметтік мәнінің болуы және оның әлеуметтік функцияларды (қызметтерді) (болмысқа, адамдарға, өзіне, еңбекке, жалпы қоғамға қатысты) атқаруы. Жеке тұлға, сондай-ақ, психологиялық дамудың белгілі бір деңгейіне ие (темперамент, мінез-құлық, қабілеттілік, ақыл-ой дамуының денгейі, қажеттіліктер, мақсат-мүдделер).Нақтылай келгенде: Жеке тұлға-адамның қоғамдық санасы мен мінез-құлықты, адамзаттың қоғамдық-тарихи тәжірибесін меңгеруде қалыптасқан адамның әлеуметтік-психологиялық мәні. Тұлға қоғамдық қатынасты обьектісі мен жемісі ғана емес, сонымен бірге іс-әрекет, қатынас, сана, өзіндік сананың белсенді субьектісі. Тұлға болып туылмайды, ол әлеуметтік, мәдени даму нәтижесінде туындайды. Тұлға мақсатқа талпынушы ғана емес, сонымен бірге өзін-өзі ұйымдастыратын жүйе. Оның зейіні мен іс-әрекетінің обьектісі: сыртқы орта мен өзінің Мендік сезім болады. Осыған байланысты өзін -өзі реттеу, өзін-өзі ұстай білу, қабілеті мен қасиет көрсетеді. Тұлға болу дегеніміз-белсенді түрде өмірлік позицясы бар және ішкі қажеттілікке байланысты таңдау жасай білу, келген шешімінің зардабын бағалау және өзі қоғамның алдында жауап беру, үнемі өзін-өзі және өзгелерді құруға түрлі әдіс, тәсілдерді меңгеріп өз мінез құлқын реттеуші.
Тұлғалық қасиеттер үш дәрежеде болады:
1. Әрбір адам ең алдымен адамзат қауымының мүшесі ретінде шыққан нәсілінен, ұлтынан, туысынан,туған жерінен тәуелсіз есті адамның барлық өкілдеріне ортақ жалпы қасиеттерді иелену. Олардың қатарына: қуану, қайыру, болжамдық, елдісүю, арамдық - зұлымдарға, әділетсіздіктерге, әділеттікке және т.б. көптеген рухани психологиялық қасиеттер жатады.
2. Әр адамның физикалық ерекшеліктерінен жоғары жүйке жүйесінің қызметінен туындайтын және тек өз басына тән психологиялық өзгешеліктер. Бұлар, оның мінез-құлықында, сезім көрінісінде, темперментінде, қимыл мен жүріс-тұрысында, сөйлеу ерекшелігінде, сыртқы әсерлерге қайтаратын жауаптарында, басқа адамдармен қарым-қатынсында т.б. тіршілік әрекеттерінде байқалады. Осы қайталанбайтын ерекшеліктерінің арқасында әр адамның басқаларға ұқсамайтын өзіндік қырлары туады. Бұл қырларының негізгі физиологиялық ерекшеліктерінде жатқанмен оған әрине өмір сүру ортасының да қатысы бар.
3. Адам белгілі бір елде, рухани дәстүрде белгілі дәрежеде жеткен материалдық және рухани мәдениет жемістерін сусындап өседі. Сол дәуірдің тарихи ортаның жемісі осының бәрі адамның жан-дүниесінде өзінің ізін қалдырады. [6]
Тұлғаны анықтайтындар қатарына: нені және қалай білетіндігі, нені және оны қалай бағатыны, нені және оны қалай жандандырады, кіммен және қалай қатынас жасайтыны, оның көркемдік қажеттілігі және оны қалай қанағаттандыратындығына байланысты. Ең негізгісі өзінің әрекетіне, шешіміне, тағдырына деген жауапкершілігіне сай өлшемі тұлғаны толық көрсетеді.
1.2 Жеке адамның психологиялық құрылымы.
Кез-келген құбылыс сияқты жеке тұлғаның психикалық өмірі белгілі құрылымнан тұрады. Адамның дара психологиялық ерекшеліктеріне байланысты және жеке тұлғаның өзіне тән құрылымдарын белгілеуге болады.
Жеке адамның көптеген психикалық ерекшеліктері оның өмір сүретін ортасына, қоғамдық қатынастың тікелей әсер етуінен қалыптасып отырады. Қазіргі кездегі адамның іс-әрекеті көбінесе ұжымда жүргізіледі, алға қойылған мақсат көптің күш жұмсауымен орындалады. Адамның іс-әрекеті қоғам үшін пайдалы немесе зиянды нәтижеде болады.
Жеке адам іс-әрекетінің саналылығы - іс-әрекеттің мақсатын және оған жетудің жолдарын түсіне білуде. Адамның жеке басының қасиеттері іс-әрекеттерінде, қылықтарында көрінеді; ол өзіне пайдалы немесе зиянды сапалар көрсетеді. Н. Г.Чернышевскийдің сөзіне қарағанда, адамның ақылы мен мінез-құлқы туралы ең анық мәліметтерді ол адамныңіс-әрекеттерін зерттеу арқылы ғана білуге болады.
Сонымен қатар, адам өзінің іс-әрекетінде қалыптасады. Бұған мысал ретінде А. С.Макаренко басшылық еткен колонияның еңбек тіршілігін алуға болады. Ақылмен ұйымдастырылған іс-әрекет, бұд колонияда тәрбиеленушілерге ықпал жасау мен оларды тәрбиелеу шараларының тереңнен ойластырылған жүйесі оларда адамның бағалы сапаларын қалыптастырды.
Жеке адамның бағыттылығы дегеніміз - сол адамның талғамы мен белсенділігін көрсететін ниеттер жүйесі. Тұлғаның іс-әрекетін бағдарлайтын және нақты бар жағдаяттан біршама тәуелсіз, орнықты түрткі-ниеттер жиынтығы. Тұлғаның бағыттылығы оның мүлделерімен, бейімдерімен, сенімдерімен, мұраттарымен сипатталады және бұлар арқылы адамның дүниетанымы білінеді. Тұлғаның дамуы -- білім беру міндеттері тұрғысынан екі мағынаға ие: 1) тұлғаны қоғамдық өмірдің әр түрлі саласына жауапкершілікпен қатысуға тәрбиелейді; 2) жеке адамның жан-жақты үйлесімді дамуы, зияты, ақыл-ойы, еркі, сезімі мен оңтайлы логикалық-эмоциялық-психологиялық сапалары мен көзқарастары. [11]
Қоғамдық қатынастарға араласып және оларды басшылыққа ала отырып, адам сол қатынастардың ықпалында қалып қоймайлы. Әрқандай дара тұлға өз дербестігі мен ерекшелігіне ие.
Жеке адамның белсенділігі - іс-әрекетпен, оның бағдар-мақсатымен, өмір-тіршілігімен тығыз байланысты. Іс-әрекеттәі белсенді болуы жайында психологияда түрлі көзқарастар бар. Соның бірі - Австрия ғалымы З. Фрейдтің пікірі. Ол адамның белсенділігі инстинктті әрекетіне, соның ішінде жыныстық еліктеу мен өзін-өзі сақтау инстинктіне байланысты деді. Адам мұндай инстинкттерге шек қойып, оларды тежейді, өз бойындағы күш-қуатын сақтап, оны басқа мақсаттарға, мәдени қажеттіліктерін өтеуге жұмсайды. Сөйтіп, ол өзінің мінез-құлқын саналы түрде басқарады.
Жеке адамның дербестігі - оның ең жоғары психикалық сапасы - рухани дүниесімен ұштасады. Рухани дүние дегеніміз адам мәнінің ең биік көрінісі, оның жалпы адамзаттық инабат парызды түсіне білуі, болмыстағы өз орнына сай қызмет ете алуы. Жеке адамның рухани жетілгендігі - бұл жоғары дәрежедегі саналық жетілу, ізгі мұраттарды басшылыққа алу, сонымен бірге, жаман ниеттер мен мезеттік шен-шекпеннен, жалған белсенділік пен өтірік-өсектен өзін аулақ ұстай алуы. Дербестігінен айырылып, өз бетінше ой жүгіртпеген адам, өзін тұлғалық дамыту ниетінен ажырап қалады.
Басқа әлеумет мүшелерімен жеке адам өз Мені негізінде қатынас түзеді. Ғылымда жеке адамдық рефлексия деп аталған бұл Мен ұғымы өзі ішінде әр адамның өз жөніндегі танымын, өз мүмкіндіктерін және өз қадірін сезе білу сияқты сапаларын қамтиды. Жеке адамның өзіне өзі берген бағасының астам не төмен болуынан сол адамның ішкі жан арпалыстары келіп шығады.
Сонымен қатар, кейбір көптеген зерттеулер бойынша жеке адамның психологиялық құрылымы мен ерекшеліктері төрт түрлі жағынан қарастырылады, яғни: 1) Жеке адамның әлеуметтік өміріне қатысты ерекшеліктері: қызығу, ұмтылу (ынтасымен талаптануы), мұрат, дүниетанымдық көзқарас, сенім. Бұл - жеке адамның адамгершілік қасиеттерін білдіретін сипаттар. 2) Адамның білімдарлығы, дағдылары, бейімділігі. Мұндай сипаттар адамның даралық қасиетін, өзіндік даму деңгейін, тәлім - тәрбие негізінде қалыптасқан тәжірибесін көрсетеді. 3) Жеке адамның дара психикалық процестерінің тиянақтылығымен өзіндік ерекшеліктері. Ондай қасиеттерге зейін мен ойлау, қабылдау мен ес, сезім күйлері мен ерік, адам психикасындағы басқа да құбылмалы өзгерістер жатады. 4) Жеке адамның биологиялық тума қасиеттері - нышан, жоғары жүйке қызметі. Бұлар адамның темпераменті мен жас ерекшеліктеріне, жыныстық белгісіне сәкес көрініс береді.Мұндай қасиеттер машықтану мен жаттығу арқылы қалыптасып, жетіледі.
2. Жеке адамның бағыт-бағдарын көрсететін компоненттер
2.1 Бағыт-бағдар туралы түсінік және оның психологиялық ерекшеліктері
Адамды танып білу үшін оның қоғам мүшесі ретінде қандай істерді тындыра алатындығымен танысу керек. Келешектегі мақсатына жету үшін ықыласты, ынталы болу, оған ұмтылу жеке адамның бағыт-бағдарын 6ілдіреді. Адамның бағдары, ынта-жігері, мақсат-мүддесі гуманистік қоғам мүддесімен үндеседі. Адамның кісілік қасиетін түсінуде ол нені қалайды? деген мәселені ғана қою жеткіліксіз. Ѳйткені, адамның ниет-тілегі мен ынтасы үнемі ѳзгеріп, дамып, күрделеніп отырады. Сәбет Бап-Баба Жалпы психология оқулығында, өмірлік бағыт-бағдар жеке адамның жүйелестіруші қасиеті ретінде оның психологиялық қалпын айқындайды. Адамның іс-әрекетін бағыттаушы әрі оны нақты жағдайларға икемдестіруші тұрақты мотивтер жиынтығы - жеке адамның бағыт-бағдары деп аталады. Бағыт-бағдар әрдайым әлеуметтік негізге ие болып, тәрбие нәтижесінде қалыптасады деп жазған болатын. [3]
Тұлға бағыт-бағдары - бұл әрбір тек өкілінің құндылықты бағыт-бағдар жүйесі, өмірлік арқау еткен қажетері, әрекет-қылықтарына ықпал жасаушы құндылықтар мен сеп- түрткілер, тұлғаның өмір жолы жүйесін құрастырушы негізгі сапа-қасиеттері. Тұлғалық бағыт-бағдарлар төмендегідей ерекшеліктерімен ажыралады:
1. Тұлға қарым-қатынастарының әлеуметтік маңыздылығы, олардың қоғамдық мәнділігі - күнделікті әрекет-қылығындағы ізгілік, инабаттылық нышандары, тұлға адамгершілігінің прогресті әлеуметтік идеяларға сәйкестігі, тұлғаның саяси-әлеуметтік саналылығы.
2. Тұлға қажетсінулерінің көп қырлылығы, оның қызығушылық ауқымының кеңдігі мен негізгі қызықсыну бағдарының нақтылығы - тұлғаның ізгілікті мұрат белгілеп, оған табанды ұмтыла білуі.
3. Қарым-қатынастарының тұрақтылық дәрежесі - тұлға әрекеттерінің бірізділігі мен бірегей беріктілігі.Әрқандай тұлғаның әрекет - қылығы мен мінездік ұстанымы оның мұрат еткен өмірлік бағыт-бағдарына сай анықталады. Тұлғалық бағыт-бағдар - бұл нақты адам санасының құндылықты орайласқан категориялық деңгейге көтерілуі. Тұлғаның барша ниеттері мен сенім-дері, жақын да алыс (тактикалық, стратегиялық) мақсаттар жүйесі осы категория негізінде қалыптасып барады. [6]
Жалпы, адамның азаматтық бағыт-бағдарының сапалары мынадай ерекшеліктерімен анықталады:
1) Бағыт деңгейі адамның әлеуметтік ѳмір талабына сәйкестенеді.
2) Бағыт-бағдар деңгейі қоғамдық талаптарға орай адамның биік мұратымен ұштасады.
3) Кеңдігі. Баланың ұйқысын қандыруы, тойып тамақ ішуі, әдемі киінуі -- оның бағытының ѳресіздігі, тарлығы. Бағыт- бағдар кеңдігі адамның әралуан қызығуы мен ынтасы'ка, оның эр тарапты дамуына байланысты. Мұндай қасиеттер баланы тоғышарлықтан сақтандырады. Бағыттың шашыраңқы болуы -- ұнамсыз қасиет. Осы орайда, Екі кеменің басын үстаған суға кетеді деген мақалдың тәлімгерлік мәні ерекше. Оқушы үшін қызығу кеңдігі, яғни оның тиянақты білім алып, белгілі бір мамандықты игеруі -- саналы азамат болудың шарты.
4) Қарқындылығы. Бұл баланың сезімі мен эмоциясының айқындығын білдіреді. Әрбір нәрсеге әуестенуден гѳрі ерікті тілекке ден қою, белсенді әрекет етіп, іске жігермен кірісу адамның сенімін арттырады.
5) Бағыт-бағдар тұрақтылығының ұзақ мерзімге созылуы. Жас жігіттер мен қыздар кейде бір нәрсені біліп, үйренуге қызу кіріседі де, аяқтамай тастап кетеді. Одан кейін зерігеді, ақырында сол үшін ѳкінеді. Бұл -- бағыттың түрақсыздығы. Мысалы, жас маман үздік оқып, белгілі математик не филолог маман болғысы келеді. Содан кейін халық құрметіне бѳленген әйгілі азамат, бақытты отбасы, қоғам қайраткері болуды арман етеді. Бағыт тұрақтылығы адамды игі мақсатқа жеткізеді.
6) Оқушының әрекетшілігі -- оның бағыт-бағдарындағы шешуші қезең. Жас қыз ұстаздық мамандықты не себепті таңдады? Оған бұл мамандықтың несі ұнады? Таңдаған мамандығы бойынша жемісті іс атқара ала ма? Мұның бәрі іс-әрекетке байланысты. Кәсіптік-техникалық училищеге түскен оқушы, менеджер болғысы келетін кәсіпкер, шаруашылық орындарында маман, кеңшарда малшы, сауыншы болып істеу -- мұның бәрі іс-әрекет арқылы жүзеге асып, адамды арманына жеткізбек. [1]
Бағыт-бағдар құрамына өзара байланысты, деңгейi жағынан бiрiнен бiрi жоғары бiрнеше формалар кiредi: құмарлық,ниет, ұмтылыс, қызығу, бейiмдiлiк, мұрат, көзқарас, наным. Адам бағыт-бағдарының барша формалары оның iс-əрекетiнiң түрткiлерi есептеледi. Аталған формалардың қысқаша мəнi:
Құмарлық - бағыт-бағдардың ең қарапайым биология-лық формасы;
Ниет - саналы қажетсiну, толық белгiлi затқа құмарлық;
Ұмтылыс - ниетке ерiктiк күш қосылғанда пайда болады;
Қызығу - бағыт-бағдардың қандай да затқа ауысуындағы танымдық форма;
Қызығуға ерiктiк күш қосылса, бейiмдiлiк пайда болады;
Көзқарас - қоршаған дүние болмысын философиялық, эстетикалық, этикалық, жаратылыстану жəне басқа ғылымдар жүйесiнде тану;
Наным - адамды өз танымы, принципi, көзқарас-тарына орай əрекетке ықпалдаушы мотивтер жүйесi, бағыт-бағдардың ең жоғарғы формасы. [1]
2.2 Жеке адамның түрткілері мен қажеттіліктері
Адамды əрекетке келтiрушi күш-қажетсiну. Болмысты бейнелеудiң жоғары формаларына ие адамды əрекетке келтiрушi нысандар - саналы түзiлген бейне не елес, ой не түсiнiк, идея немесе iзгi мұрат күйiнде өрнектелуi мүмкiн.
Психологияда мотив түсiнiгiне келесiдей анықтама берiледi: мотив - бұл адам санасында қаланып, оны белгiлi бiр қажеттiлiктi қанатағаттандыру үшiн əрекетке итермелеушi себеп күш. Ал кең мəнiнде мотив - шындыққа сай заңдылық ретiнде ықпал жасап, объектив қажеттiлiк түрiнде көрiнетiн болмыс. Ал мотивтiк əрекет қылық пен iс-əрекеттi психикалық реттеудiң ерекше түрi (Р. Г. Агеева). Қорыта айтқанда, адамның əрқандай қылық - əрекетi оның мотивтiк себеп күштерiне байланысты.
К. Жұмасова Психология оқулығында - Жеке адам әр алуан қоғамдық байланыстарға, қатынастарға түседі, практиканың алуан саласында іс-әрекет атқарады; бұл ретте жеке әр алуан ниетке, мотивке сүйенеді. Мотивтер дегеніміз - іс-әрекет пен мінез-құлықтың саналы түрде жасалынуы дейді. [11]
Жоғарыда аталғандардың қорытындысы: мотив құрамы iс-əрекеттiң бiр бөлiгi емес, жеке адамның мотивтiк-қажетсiну аймағы деп аталатын күрделi жүйенiң ажыратылмас бiрлiгi. Мотивтiк-қажетсiну аймағы жеке адамның өмiр бойы қалыптасып, дамып барушы барша түрткiлерiнiң жиынтығын аңдатады. Тұтастай бұл аймақ қозғалмалы, өмiрлiк жағдай-ларға байланысты түрленiп, дамуда болады. Солай да болса, кей мотивтер бiршама тұрақты, басымдау келiп, адам өмiрiнiң бағыт-бағдар өзегiне айналады. Мотивтердiң қайдан жəне қалай пайда болатыны жөнiндегi мəселе психологиядағы басты проблемалардан. Мысалы, А.Маслоу мотивтердiң негiзiн бiрiнен бiрi деңгейi бойынша жоғарылай түскен қажетсiнулер тобы деп бiледi, олар биологиялық қажетсiну, қорғаныс қажетсiнуi, сыйластық, абырой қажеттiгi мен ең жоғары қажетсiнулер: өз мүмкiндiк-терiн ашып, оларды жүзеге асыра. Бiрақ А. Маслоу талдауындағы дара адам əлеуметтiк қатынастар жүйесiнен тыс, қоғаммен байланысы жоқ. Оқшауланған тұлға. Қоғам, ғалым пiкiрiнше, дара адам дамушы мекен, қоршаған орта ғана.
Жеке адамды қандай болмасын әрекетке итермелейтін негізгі қозғаушы мотив -- оның түрлі қажеттері, яғни бір нәрсеге мұқтаждануы. Адамның қажеттері қоғамдық еңбекте, еңбек ету процесінде қалыптасқан. Сыртқы ортамен байланыс жасауда адамның өмір сүруі үшін ең алдымен ерекше маңыз алған материалдық қажеттер (тамақ, баспана, киім, еңбек құралдары т. б.) болады. [10]
Адам баласының тарихи даму жағдайында туған еңбек әрекеті еңбек құралдарымен пайдалану секілді негізгі материалдық қажеттері біртіндеп дами келе, қажеттердің жаңа тобын -- рухани қажеттерді (білім, көркемөнер т. б.) туғызады. Рухани қажеттердің дамуы -- материалдық қажеттерінің қанағаттандырылуына байланысты. Адам қажеттерінің дамуы тарихи дамудың елеулі бір кезеңі. Олар адамның алдына әр түрлі мақсаттар қойып отыруына себепші болатын негізгі түрткілер. Адам өзінің қажеттерін өтеу үшін бар мүмкіндігін пайдаланады. Бүл оны белсенді түрде іс-әрекет істеуге талпындырады. Оның қажеттері саналы әрекетінің нәтижесінде біртіндеп өтеліп отырады. Адам өз қажетін өтеу жолында сыртқы органы, табиғатты өзгертуге дейін барады. Қажеттердің өтелу, өтелмеуі адам психологиясына, оның, күйініш-сүйінішіне әсер етеді. Қажеттер орындалу тәсіліне қарай кісіде мазасыздану, не тынышталу, рахат, ләззаттану, не азап шегу сезімдерін туғызады. Қажеттерді өтеу арқылы адам тиісті құралдарды іздестіріп солардың күшімен, түрлі теориялық, практикалық сипаттағы мәселелерді шешуге мүмкіндік алады. Өйткені қажет-адамның ойлау қызметін тудыратын негізгі себептердің бірі болып табылады, білдіріп қана қоймай, ол заттарды өз қажетіне байланысты өзгертуге, қайтадан жасауға әрекет етеді. Олай болса, адамдардың қажеттері іс-әрекетінің негізгі мотивтері, яғни оның психологиясының қайнар көзі, бастамасы болып табылады. [4]
Табиғи қажеттіліктер өмір сүрудің, тіршілік етудің арқауы. Егер, табиғи қажеттілік өтелмесе, өмір сүру үшін тиісті жағдайлар болмаса, адам да, жануарлар да тіршілік ете алмайды. Адам өмірі үшін рухани қажеттерді өтеп отырудың да маңызы зор. Осындай қажеттердің өтелмеуінен адам көп қиыншылық көреді, өйткені бұл оның сана-сезімінің өсуіне кедергі келтіреді.
Биологиялық сипаттағы қажеттер. Жануарлардың қажеттері -- олардың қоректенетін заттарын іздестіруінен жақсы байқалады. Мәселен, тауық жерден дән іздеп зыр жүгіреді. Ит қожасын көргенде тілін салақтатып, аузынан сілекейін шүбыртады. Мысық мұрнына еттің иісі келгенде елең ете түседі де, сол жерден мияулап шықпайды. Сөйтіп, аң біткеннің бәрі өз қажетін өтеу үшін әрекеттенеді. Мұндай қажеттілік аңдарға туа бітеді, олар шартсыз рефлекстік сипатта болады.
2.3 Жоғары формалы компоненттер
Қызығу -- шындықтағы заттар мен құбылыстарды белсенділікпен танып, білуге бағытталған адамның біршама тұрақты жеке ерекшелігінің бір көрінісі. Сонымен қатар, қызығуда бір нәрсені ерекше таңдап, соған зейін қойылады. Адамды еліктіріп, өзіне тартқан нәрсенің бәрі қызығудың объектісі болып табылады. [10]
Қызығудың физиологиялық негізі -- "Бұл не?" дейтін рефлекс. Мәселен, біреуді "футболға қызығады" десек, ол адамның футбол ойынына үнемі баратынын, футбол жөніндегі кітаптарды оқып отыратындығын, біреумен әңгімелесуде де, көбінесе, осы тақырыптың айналасында сөз қозғауды тәуір көретінін байқаймыз. Сөйтіп, адамның қызығуы бір нәрселерге асыра зейін қоюдан, оған құмартудан, соны үнемі ойлаудан көрініп отырады.
Қызығулар да бейімдіктер тәрізді балалардың кішкентай кездерінде ерекше байқалады. Мәселен, кейбір балалар кішкентайында автомобильге, тракторға жалпы ~ техника атаулыға әуесқой келеді. Мүндай балалардың есі-дерті машина болып, уақытының көбін соның айналасында өткізеді, олардың маркасын жаксы айыра алатын болады. Кейін осы бала мектеп қабырғасында физика, қол еңбегі сияқты пәндерді бар ықласымен оқиды, ал мектеп бітіргеннен кейін сол балалардың біразы жасынан өзі жақсы көретін техника саласында нәтижелі жұмыс істеп, өз қабілеттерін жақсы көрсетеді. Қызығу құбылысының табиғаты өте кұрделі. Ол ең алдымен өзінің көлемі жағынан ажыратылады. Осы тұрғыдан бір адамның қызығуы кең, жан-жақты болып келеді де, екінші біреудікі керісінше өте тар болады. Қызығуы өте тайыз, ой-өрісі тар адамның образын Н. В. Гоголь шығармаларынан көптеп кездестіруге болады. Мәселен, "Шинель" әңгімесіндегі Акакий Акакиевич қағаз көшіруді өз өмірінің негізгі арқауы еткен. Ол тіпті қызметтен қайтқаннан кейінгі бос уақытының барлығын қағаз көшіріп жазуға арнайтын болған, осы ісіне қуанып, ләззат алған.
Адамда сан алуан қызығулардың болуы мүмкін. Бірақ осылардың ішінде басты біреуі, ең басыңқы қызығуы болады. Мұндай қызығулар, әсіресе, оқу әрекетіне аса қажет. Оқу қызығуларының әсерлі, күшті, тұрақты, мазмұнды болуы баланың сабақ үлгеруіне, білімді терең алуына көп жәрдем тигізеді. Оқу қызығулары балаларда оқу мотивтерінің дамуына байланысты қалыптасып отырады.
Адамда қызығудың жөнді көрінбеуі оның өмірін мазмұнсыз етеді. Мұндайда ол енжар болып, іші пысады, зерігіп, берекесі кетеді. Қызығудың мазмұнды әрі кең, өрісті болуы оның басты ерекшеліктерінің бірі. Мұнысыз адамның рухани өмірі дамымайды. К. Маркс бір сөзінде: "Адамға лайықтың бәрі де маған жат емес" деген екен. Бұл қызығуы жан-жақты дамыған адамның ғана айтатын сөзі. Қызығуы тұрақты қасиетке айналған адам ғана іс-әрекеттен жақсы нәтиже шығара алады, ісі әр уақытта да берекелі болады. Кейбір адамдар кез келген нәрсеге қызығады да, сайып келгенде, оның бір де біреуіне жөндеп тұрақтамайды. Мұндай "көрсе қызар" әуесқойлық адамды тұрлаусыз, тұрақсыз етеді. Егер осы әдет бойға сіңіп кеткен болса, бұл -- үлкен кемшілік. Қызығуы тұрақтанбаған адам қызметтің қай саласында болмасын пәрменді еңбек ете алмайды. Тек тұрақты қызығу ғана адамның бүкіл бойын билеп, қандай бөгеттер болса да жеңе білуге, небір ауыртпалықты көтере білуге жөрдемдеседі.
Қызығулар өзінің мазмұны мен бағытына қарай: материалдық, қоғамдық, саяси, кәсіптік, эстетикалық, оқырмандық, спорттық, танымдық, т. б. болып келеді. Бұлардың әрқайсысы өз алдына бірнеше түрге бөлінеді. Мәселен, таным қызығулары оқуға, ғылымға қызығу, (математика, химия, биология, философия т. б.); кәсіптік қызығулар сан салалы кәсіптің түрлеріне байланысты, (эстетикалық қызығулар кино, театр, музыка, бейнелеу өнері т. б.) бөлініп жатады.
Адам объектіге түрлі мақсат көздеп қызығады. Осы тұрғыдан қызығу тікелей және жанама болып екіге бөлінеді. Тікелей қызығу айналадагы нәрселердің тартымдылығынан туады. Мәселен, футболға қызығуды осыған жатқызуға болады. Жанама қызығу -- бұл әрекеттің түпкі нәтижесін қажетсіну. Мұндай қызығуда адам көздеген мақсатына біртіндеп, сатылап жетеді. Мәселен, оқуға, еңбек етуге қызығу осындай қызығулар. Жанама қызығу тұрақты, тұрлаулы болып келсе, адамның ісі оңға басып, ол нәрсені білген үстіне біле түсуге ықыласы кетіп отырады.
Адамдардың қызығу саласындағы ерекшеліктері де әр түрлі. Бүл өзгешеліктер адамның, іс-әрекетіне, көзқарасы мен талғамына, мұраты мен мүддесіне байланысты белгілі мазмұнға толы болады. Мәселен, бір адамдар саяси-қоғамдық мәселелерге қызығатын болса, екінші біреулер эстетикаға қызығады. Ал үшінші біреулер ғылыми-теориялық мәселелерге ерекше назар аударып отырады, төртінші біреулерде осы айтылғандардың барлығы бірдей тоғысып жатады.
Қызығу балаларда алғашқы кезде онша ажыратылмайды. Дегенмен, бөбектерде де қызығу элементтерінің барын байқауға болады. Қызығудың жақсы көрінетін жері -- мектеп. Мектеп жасындағы балаларда қарапайым тану қызығулары көріне бастайды. Мектеп өмірі балаларда көптеген қызығулардың түрлерін туғызады. Біртіндеп оқу қызығуларымен қатар спорттық, оқырмандық қызығулар қалыптасады. Қызығу көбінде баланың бір нәрсеге бейімділігіне қарай көрінеді. Мәселен, шахматқа қызығу баланың осы ойынмен айналысуға бейімділігінен туады. Бірақ, қызығулардың бейімдіктен бөлек те пайда болатын кездері кездеседі. Мәселен, футболға қызығатындардың футбол ойынына жөнді бейімділігі болмаса да, кызығуы өте күшті келеді. Мұндай қызығуды белсенді, пәрменді қызығу деп айтуға болмайды. Қызығу пәрменді, белсенді болу үшін, бала тікелей әрекетпен айналысуы қажет. Мұғалім балалардың қызығуын тәрбиелеуде оларға әлі де онша мәлім емес кейбір жанама қызығуларын тауып, соларды тұрақтандыру жағын ойлауы керек. Сонда ғана бала рухани өмірге бай, босқа зерігуді білмейтін, еңбекті сүйетін, жан-жақты, қабілетті адам болып шығады. 1
Жеке адам психологиясының неге бағытталғандығын көрсететін негізгі компоненттердің бірі -- адамның дүниетанымы мен сенімі. Дүниетаным -- адамның табиғат, қоғамдық өмір туралы білімдерінің жүйесі. Нағыз дүниетаным мистика мен идеализмге жат, дәйекті ғылыми-материалистік дүниетаным. Оның басты ерекшелігі -- ғылымға негізделетіндігі. [11]
Бірден-бір ақиқат -- дүниенің, даму заңдарын дұрыс түсіндіретін ғылымға негізделіп дүниетаным ғана адам психологиясына дұрыс бағыт береді. Кісі еңбегін қанайтын адамдардың дүниетанымы мейлінше керітартпа өзімшілдік, адамға деген өшпенділік, шындықты көретұра бұрмалау, пессимизмге салыну -- керітартпа дүниетанымның басты белгісі. Адамдардың дүниетанымы ұжымшылдықты, гуманизмді (еңбек адамын құрметтей білу), оптимизмді (жарқын болашаққа сену) дәріптеп қоймай, әр адамды дүниені қайта құру жолындағы жанқиярлық күреске баулиды. Дүниетанымның негізі бастауыш мектептің өзінде қаланады да бала кәмелетке келгенде оның дүниетанымы біршама қалыптасады. Адамның алдына қойған мақсатының айқын болуы, дүниетанымының өмірмен байланыстылығы берік сенімнен туады. Адамның дүниетанымына берік сенім нақты іс-әрекеті мен тәжірибесіне байланысты бекімеген дүниетаным берік болмайды. Сенім мен дүниетаным қатарласып жүрсе ғана адам санасы нұрлана түседі. Өйткені бұл екеуі, құстың қос қанатындай, адамның ең асыл қасиеттері болып табылады. Берік сенім жоқ жерде тыңғылықты дүниетаным да, тұрақты мінез-құлық та болмайды. Сенімі қалыптаспаған адамның шындыктың жай-жапсарын дұрыстап айыруға, өмірден өз орнын дұрыс таңдай алуына да шамасы жете бермейді. Оны өмір толқыны біресе анда, біресе мұнда соқтырады да, мінез-құлықты көлденеңнен кез келген кездейсоқ жағдайлар билеп кетіп отырады. Осындай адамдардың психологиясын орыстың үлы жазушысы Н. В. Гоголь тамаша көрсеткен: "Әрі-сәрі адамдар, бұлар ол да емес, бұл да емес, қандай адамдар екенін түсіне алмайсың, қаладағы Богдан да емес, селодағы Селифан да емес". Қай адамның болса да өзінше бір түсінігі болады. Бірақ осының бәрі дұрыс болып келе бермейді. Тек ғылымға негізделген түсінік қана, адамның сенімімен, іс-әрекетімен тығыз ұштасқан дүниетаным ғана бірден-бір дұрыс дүниетаным болады. Адамзаттың сан ғасырлық тарихында адамгершілік пен имандылықтың ұлы қозғаушы күші -- сенім. Сенім жоғалған жерде тіршіліктің, мәні де шамалы. Сенім, пікір-талас, көзқарас қақтығысында, империализмге кең қол ашылғанда ғана шыңдала түседі. Ол адамға бірден келмейді, сенім өмір көріністерін топшылау, кесіп-пішіп көру, тәжірибе жинақтап, соны қорыту арқылы, терең, тиянақты білім негізінде қалыптасады. Сенім кісінің еркін білдірген, сезімін қозғаған, мақсат-мүддесіне, бағыт-бағдарына айналған білім жүйесі. Мұндай дүниетанымды қалыптастыру үшін адамға бәрінен бүрын білім негіздерін меңгеру қажет. Білімсіз дүниетаным қорланбайды. Өйткені білім -- дүниетанымды қалыптастыратын негізгі құрылыс материалы. Ал адамның алған білімі бөлек-бөлек кірпіш сияқты шашылып жатса (әңгіме білімді қалай болса солай, жеңіл "меңгеретіндер" туралы болып отыр), әрине, ондай білім түкке тұрмайды. Тек зердесіне құйылған, саналылықпен меңгерілген, белгілі жүйемен алған білім ғана адамның дүниетанымына негіз бола алады. Сайып келгенде, ғылымға негізделген белгілі дүниетанымы, айқын мақсаты бар адамның ғана психологиялық қасиеті жоғары болатыны белгілі. Ондай адам үнемі ар-ұятымен жүріп-түрады. Мәселен, бір адам жұмыс үстінде ағаттық істеп, қателескен екен дейік. Оның қатесін жасырып, бүркеп қалуға да мүмкіндігі бар еді, бірақ өзі бұл ағаттығын адамгершілікке жатпайтын қылық деп түсінеді. Жаңағы қателескен адам өзінің қатесін мойнына алуды бірден-бір дұрыс деп табады.
Жеке адамның психикасын нұрландыратын қасиеттің енді бірі -- мұрат (идеал). Бүл -- адамның өзіне өмірден өнеге іздеуі, біреуді ардақ тұтып, қастерлеуі. Мұрат -- адамның алдына қойған ең ардақты, ең асыл мақсаты. Адам осыған жету үшін қолдан келгеннің бәрін пайдаланады. Өзін тәрбиелеуге кіріседі. Барлық күш-жігерін соның соңына сарп етеді. Мұрат дүниетаным, айқын сенім, сөз бен істің байланысы бар жерде ғана болады. Оқушыларды асыл мұраттар рухында тәрбиелеу -- бастауыш мектеп мұғалімдерінің де басты міндеттерінің бірі. [11]
Жеке адам психологиясынан елеулі орын алатын қасиеттердің бірі -- талғам. Бүл адамның дүниетанымы мен сеніміне, өмірлік позициясына, бағыт пен мұратына, бағдарына, мақсатына байланысып жатады. Коммунистік қоғамда тәрбиеленген кеңес адамының талғамы буржуазиялық қоғамдағы үстем тап адамының талғамынан сапалық айырмасы бар. Талғамға адамның білімі, тәрбиесі, ортасы, тәжірибесі де елеулі әсер етеді. Модаға (сән) байланысты да адамдарда түрлі талғам орын алады. Мәселен, кейбір адамдардың ала-құла, көзге қораш киінуін талғамы дұрыс қалыптасқан адам деп айту қиын. Өйткені дұрыс талғам дұрыс, жүйелі жақсы тәрбиенің нәтижесі. [10]
Қызығу, сенім, талап, мұрат адамды әр кезде іс-әрекетке итермелеп отыратын ең негізгі қозғаушы мотивтер болып табылады. Бұлар адамның басында айқын да анық сәулеленіп отырады. Бірақ мотивтердің кез келгені оғындай пәрменді болып келе бермейді.
III. ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ
3. Мектеп оқушыларының тұлғалық бағыт- бағдарының көрінісі
3.1. Мектеп оқушысының қажеттеліктерін ескере отырып, оқу процесіне қызығушылығын арттыру үшін жүргізілетін жұмыстар
Жалпы оқытуға қызығушылықтың әсерінің, әрекетінің жалпы екі заңдылығы белгіленген. Біріншісі - оқушылардың қызығушылығы білім сапасына тәуелді болуы, екіншісі - оқушылардың қызығушылығының олардың мұғаліммен қарым-қатынасына байланысты. Мұғалімнің білімді болуы, балалардың психологиясын жан-жақты меңгеруі, ең алдымен, оқушыларды сүюі, педагогикалық әдебі - ең басты шарт.
Осы тұрғыда, зерттеу барысында оқушылардың танымдық қызметтерін, қызығушылықтарын қалыптастырудың көптеген жолдарының тәжірибе жүзінде анықтап, байқағандарыма тоқталайын:
oo Сапалы теориялық білім;
oo Оқытудың дәстүрлі емес инновациялық формалары мен әдістерін түрлендіріп отыру;
oo Мультимедия жүйесін қолдану;
oo Білім-іскерлік дағдылардың дәрежесін үнемі анықтап отыру;
oo Сыныпта оң атмосфера туындату;
oo Өзара оқыту, проблемалық оқыту;
oo Сынып ішінде өзара жарыс ұйымдастырып отыру. 2
Негізгі орта мектептің әртүрлі сатысындағы оқушылардың сабаққа қызығушылығы артса, ынта-ықыласпен оқу белгісін байқау қиын емес. Балада мынадай психологиялық өзгерістер пайда болады:
oo Күлімдеп еңбек етеді;
oo Қозғалыстары жеңіл, еркін, жылдам;
oo Тапсырылған жұмысты сапалы, тез, табысты орындауға бейім келеді;
oo Ізденушілік пайда болып, қайталау, пысықтау ретімен орындайды.
Бірақ, есте болатын жайт, білім берудегі ең маңызды, қажетті мотив ол танымдық қызығушылық екенін естен шығармаған жөн. Қызығушылық қажеттілік ықпалымен туындайды. Сондықтан орта мектеп оқушыларының оқуға деген мотивтерін қалыптастыру үшін бірнеше шарттарды қамтамасыз ету керек:
oo Тұлғалық бағдарлық - қызығушылығын арттыру мазмұнын материалдарда байыту;
oo Балалардың өзара пікір алысуларын қызықты ұйымдастыру;
oo Талаптылардың, үлгермеушілердің, маған бәрібір дегендердің, т.б типтегі оқушылардың барлығына ізгілікті қарым-қатынас жасау;
oo Өзінің мүмкіндіктерін, өзіндік бағалау белсенділіктерін қалыптастыру;
oo Балалардың ұтымды, тиімді бастамаларын пайдалану, қолдау;
oo Оқу еңбегіне деген қарым-қатынасты тәрбиелеу;
oo Сонымен қатар сабақ үстінде түрлі тренингтер, сыныпта жақсы атмосфера тудыратындай жағымды ахуал жүргізу, ынталандыру, мадақтау әдістерін пайдалану қажетті. 3
Мұғалім өз оқушыларының оқу және мінез-құлық мотивтерін тұрақты зерделеу арқылы оқу үлгерімін жетілдіру амалдарын табады. Оқу материалының мазмұнын сапаландыру үшін зерттеулерге сай ұсыныстарды ескеру қажет.
Мектептегі білім беру үрдісін жоғарыда келтірілген пікірлер мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Курстық жұмыстың тақырыбы: Жеке адамның өмір бағытын көрсететін компоненттер
Жоспары:
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
1. Тұлға туралы жалпы түсінік
1.1 Адам, жеке адам, жеке тұлға, даралық ұғымдарының арақатынысы.
1.2 Жеке адамның психологиялық құрылымы.
2. Жеке адамның бағыт-бағдарын көрсететін компоненттер
2.1 Бағыт-бағдар туралы түсінік және оның психологиялық ерекшеліктері
2.2 Жеке адамның түрткілері мен қажеттіліктері.
2.3 Жоғары формалы компоненттер.
ІІІ. Тәжірибелік бөлім
3. Мектеп оқушыларының тұлғалық бағыт- бағдарының көрінісі
3.1 Мектеп оқушысының қажеттеліктерін ескере отырып, оқу процесіне қызығушылығын арттыру үшін жүргізілетін жұмыстар
3.2 Қазақ тілі және әдебиет пәндерінен үлгілік сабақ жоспарлары.
3.3 Тұлғалық мәдениетті қалыптастыруға бағытталған сыныптан тыс жұмыстар.
IV. Қорытынды
V.Қосымшалар
VI. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
I. КІРІСПЕ
ҚР-ның Білім беру заңында берілген Орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандартына сәйкес, білім мазмұнына қойылатын талаптарда келтірілген ережелердің бірі - Негізгі орта білім беретін оқу бағдарламалары білім алушылардың ғылым жүйесініңбазалық негіздерін меңгеруге, олардың бойында тұлғааралық және этносаралық қатынастың жоғары мәдениетін қалыптастыруға, жеке тұлға ретінде өзін-өзі билеуіне және кәсіптік бағдарлануына бағытталады... делінген.Адам тұлға болып туа қалмайды, әлеуметтену процесінде тұлға болып шығады.
Мектеп оқушыларының жеке тұлғасын қалыптастыру мәселелері білім мен тәрбие тұжырымдамасында да негізгі орын алады. Соған сәйкес, Тәрбиенің тұжырымдамалық негізінде - Тұлғаның рухани-адамгершілік және этикалық принциптерін, оның қазақстандық қоғам өмірінің нормалары және дәстүрлерімен келісілген моральдық қасиеттері мен мақсаттарын қалыптастыруға ықпал ету...; Әрбір тұлғаның зияткерлік мүмкіндіктерін, көшбасшылық қасиеттерін және дарындылығын дамытуды қамтамасыз ететін уәждемелік кеңістік қалыптастыру, оның ақпараттық мәдениетін қалыптастыруға ықпал ету... деген тәрбиенің негізгі міндеттері көрсетілген.
Жеке тұлғаның қалыптасуы үздіксіз үрдіс. Білім беру мен тәрбиелеу процесінде педагогтардың мақсатты түрде білім алушыларға келешектегі мақсатына жету үшін ықыласты, ынталы болуына, оған ұмтылуы, іс-әрекет жүзінде орындай алуы үшін бағыт-бағдар көрсетіп отыруы тиіс. Соған сәйкес, білім мен тәрбие беру үдерісінде өздігінен үздіксіз дамуға қабілетті тұлғаны қалыптастыру кәсіби білімдендіру үдерісінің негізгі басымдығына айналып отыр.
Баланы тұлғалық тұрғыда дамыту мәселесіне тоқталғанда, адамның іс-әрекетін айқындаушы әрі оны нақты жағдайларға икемдестіруші тәуелсіз тұрақты мотивтердің жиынтығын ескеруіміз қажет.Соған байланысты, біз зерттеу жұмысымыздың тақырыбын - Жеке адамның өмір бағытын көрсететін компоненттер деп атадық.
Курстық жұмыстың өзектілігі: 1. Жеке тұлға ой-санасының білім көлемінің толысуына байланысты оның өмірге көзқарасы, белгілі құбылыстарға баға беруінде өзгерістердің болуы, толысып жаңарып отыруы қоғамдағы заңды құбылыс. Әсіресе, қоғам дамуы ең алдымен тұлға дауымен тығыз байланысты. Тұлға дамуын жетілдіру қай қоғамның болмасын өзекті мәселесі болуы анық. 2. Әрбір балаға жеке тұлға ретінде қарап, балалар мен жастардың білімге, ғылымға ықыласын арттыру, олардың ақыл-ой қабілетін, жеке бас қасиеттерін дамытып, оны қоғам талабына сай іске асыруға көмектесу - өзекті мәселелердің бірі. 3.Оқыту мен тәрбиелеу үрдісінде білім алушылардың тұлғалық қасиеттерін негізге ала отырып, олардың қажеттеліктері мен қызығушылықтарын ескеру, ниет-тілегі мен ынтасын іс-әрекет арқылы жүзеге асыруға бағыттау, теориялық білім беру негізінде дүиетанымын кеңейту және тұлғалық көзқарасы мен мәдениетін дамыту, өмірлік бағыт-бағдарын көрсетіп отыру - педагогтың басты міндеті болып отыр.
Зерттеу нысаны:Адам. Жеке тұлға. Даралық
Зерттеу пәні: Негізгі мектептегі оқу-тәрбие процесі.
Зерттеудің мақсаты: Жеке тұлғаның даралық ерекшеліктері мен өзіне тән қасиеттерін, жеке адамның бағыт-бағдарын көрсететін компоненттері және олардың түрлері мен психологиялық ерекшеліктерін ғылыми тұрғыдан сипаттап, диагностикалық зерттеу әдістерін қолдана отырып, ғылыми теориялық және әдістемелік тұрғыдан тұжырымдау.
Зерттеудің міндеттері:1. Жеке тұлға және оның бағыт-бағдарын теориялық тұрғыдан терең зерттеу; 2. Тәжірибе жинақтау барысында оқушыларға түрлі зерттеу әдістерін жүргізу; 3. Оқыту процесінде тұлғалық нәтижелерге жететіндей тиімді жұмыстың формалары мен әдістерін қолдану.
Зерттеу көздері: Жеке тұлға және оның бағыт-бағдары туралы ғылыми теориялық, ғылыми әдістемелік, диагностикалық әдістемелер, ҰМЖ, ҚМЖ үлгілері, басылым материалдары, интернет ресурстары, ҚР-ның Білім заңы, Тәрбиенің тұжырымдамалық негіздері.
Зерттеу әдістері: Негізгі және қосымша әдебиеттермен жұмыс, талдау, жинақтау, диагностикалық әдістермен жұмыс.
Зерттеудің болжамы:Егер,жеке адамның өмір бағытын көрсететін компоненттері туралы теориялар толыққанды зерттеліп, оның түрлі диагностикалау әдістері анықталатын болса, онда бұл мәселенің бала өмірінде ерекше орын алатындығын дәлелдеуге болады, себебі қазіргі заман талабы даралық қасиеттері толысқан тұлға қалыптастыру болып табылады.
II. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Тұлға туралы жалпы түсінік
1.1 Адам, жеке адам, жеке тұлға, даралық ұғымдарының арақатынысы.
Адамдарды зерттейтін ғылымдар ішінде психологияның алатын орны айрықша және ол - адамтану ғылымдары жүйесіндегі жетекші пән. Психология пәні адамның даралық сипаттарын қарастырып, оның кісілік қасиеттерін өрістетуді мақсат етіп қояды.Адамдар тұлға болып, өзіндік жеке бас ерекшелігі бірден дүниеге келмейді. Әрбір жеке тұлғаны қалыптастыру, тәрбиелеп жетілдіру қажет. Өзіне немқұрайды қарайтын кейбір қоғам мүшелері басқалар қалай өмір сүрсе, мен де солай өмір сүремін деген принципті ұстанғанымен, шын мәнінде өмірде олай емес. [1]
Қоғамдық ғылымдарда да, сондай-ақ күнделікті тұрмыста да, адам, жеке адам, даралық, жеке тұлға түсініктері кеңінен қолданылады. Бұл түсініктердің әрқайсысы өз ерекшеліктерімен ажыратылады, бірақ бір-бірімен тығыз байланысты.
Осылардың ішінде ең жалпыланған , көп қасиеттердің бірігуін - адам түсінігі қамтиды. Адам - бұл, ең алдымен, Homo Sapiens түріндегі сүт қоректілер класына жататын биологиялық тіршілік иесі.Адам - өмір дамуының ең жоғарғы деңгейінің көрінісі, қоғамдық еңбек барысының жемісі әрі табиғат пен әлеуметтік болмыс тұтастығын аңдататын тіршілік иесі. Алайда, адам әлеуметтік-тектік мәнге ие болғанмен, ол жалпы табиғат туындысы ретінде - дара адамдық сипаты жағынан жанды мақұлық дүниесінен бөлектенбейді. Басқа жануарлардан айырмашылығы адамда сана бар, яғни ол сыртқы ортаның мәнін де, өз жаратылысын да танып-біледі және осыған орай парасатты түрде, ойланып әрекет жасайды. Адам биологиялық тек ретінде негізгі негізгі ерекшеліктері мыналар болып табылатын айрықша дене бітімімен сипатталады: денесін тік ұстап жүру, тану мен еңбекке бейімделген екі қолының болуы, әлеуметтік жағдайларда өмірді өз танымында бейнелеп және оны өз қажеттілігіне, мүддесі мен мұраттарына қарай қайта құруға бейім жоғары дәрежеде дамыған миының барлығы. [11]
Адам - белгілі бір қоғамның мүшесі. Ол қандай болмасын бір іспен айналысады. Оның азды-көпті тәжірибесі, білімі, өзіне тән өзгешеліктері болады. Осы айтылғанның жиынтығы оны жеке адам етеді. Мәселен, жаңа туған нәрестені адам деп атауға толық болады. Бірақ әлі де жеке адам емес. Өйткені онда жоғарыда аталған компоненттер тәжірибе, білім, іс-әрекет, т.б жоқ. Жеке адам түсінігі адам түсінігіне қарағанда біршама тар мағынаға ие. Жеке адам - қоғамдық-тарихи категория. Ол тек қана қоғамдық ғылымдардың: тарих, философия, сациология, этика, эстетика , педагогика, психология тағы басқалардың зерттеу объектісі. Жеке адам - қоғамда белгілі бір жағдайда ие және белгілі бір қоғамдық роль атқаратын, саналы индивид. Биологиялық құрылым иесі - адам, өткен әулеттердің білім, салт, заттай және рухани мәдениеті күйінде топталған өмір тәжірибесін игерумен ғана жеке адам дәрежесіне көтеріледі. [11]
Жеке адам дамуы - өз мүмкіндіктерін үздіксіз кеңітіп, қаеттіліктерін арттырып отырумен байланысты. Осы даму деңгейі нақты адамға тән болған қарым-қатынастар аймағымен өлшенеді. Жеке адамның дамуы, яғни оның әлеуметтік ұнамды қасиеттерінің қалыптасуы белгілі қоғамдық қолдау мен әлеуметтік қажетсінуіді керек етеді.
Адамның тірщілік ортасы үнемі өзгеріп те, өзгертіліп те отырады. Жеке адам бойындағы сапалық ерекшеліктері мен оның психологиялық дара өзгешелігін білдіретін қасиеттер барлық адамда бірдей қайталана бермейді. Бұл орайда адам, жеке адам деген ұғымдардың қатары даралық деген терминмен толықтырылуы қажет.Өмірде бір анадан туған егіз балалардың түр жағынан бір-біріне ұқсас болуы мүмкін. Ал олардың мінез-құлқы, іс-әрекеті, өмірге деген икемдік, қабілеті бірдей болмайды.Сондықтан әр адамды өзінше дараланған жеке тұлға деп қараймыз.Даралық сапалар тарихи қалыптасып, жеке адамның кісілік қасиеттерін құрайды. Ол жеке адамнан жоғары немесе төмен әлдене емес. Даралық дегеніміз (лат.individuum- бөлінбейтін ) - жеке адамның өзіне тән, қайталанбайтын ерекшелігі, оған ғана тән жеке-психологиялык ерекшеліктері жиынтығы. Жеке мінездің, темпераменттің, мүдделердің, интелектінің, қабілеттер мен қажеттіліктердің ерекшеліктерінен көрінеді. Адамзаттың жеке калыптасуына, оның тәрбие процесінде толық ашылатын анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктері ықпал етеді. Даралық, әдетте, адамның мінезі мен темпераментінің ерекше белгілері (мысалы, салмақты-жігерлі және мақсатты адам), шығармашылық қызмет-әрекеті мен қабілеттілігінің өзгешелігі арқылы да ерекшеленеді. Осылайша, мысал етіп педагог қызметкерді алатын болсақ, мұғалімнің даралығы оның терең білімдарлығы, педагогикалық көзқарастарының ауқымдылығы, балаларға деген ерекше қатынасы, жұмыстағы шығармашылық ниеті, т.б. арқылы көрінеді. Даралық ұғымы бір адамды басқа бір адамнан, бір тұлғаны басқа бір тұлғадан ажыратып, оған өзіне тән сұлулық пен қайталанбас қасиет беретін ерекшеліктерден тұрады.Жеке адамның кісілік қасиеттері мен даралық ерекшеліктері оның іс-әрекеттегі белсенділігінің өрістеуіне ықпал етеді. [11]
Психологияда жеке тұлға деген ұғымның әр түрлі түсіндірмелері бар, бірақ олардың көбісі мына түсінікке келіп тіреледі: жеке тұлға дегеніміз әлеуметтік қатынастар мен саналы іс-әрекеттің субъектісі ретіндегі индивид. Жеке тұлғаның ең басты белгісі -- оның әлеуметтік мәнінің болуы және оның әлеуметтік функцияларды (қызметтерді) (болмысқа, адамдарға, өзіне, еңбекке, жалпы қоғамға қатысты) атқаруы. Жеке тұлға, сондай-ақ, психологиялық дамудың белгілі бір деңгейіне ие (темперамент, мінез-құлық, қабілеттілік, ақыл-ой дамуының денгейі, қажеттіліктер, мақсат-мүдделер).Нақтылай келгенде: Жеке тұлға-адамның қоғамдық санасы мен мінез-құлықты, адамзаттың қоғамдық-тарихи тәжірибесін меңгеруде қалыптасқан адамның әлеуметтік-психологиялық мәні. Тұлға қоғамдық қатынасты обьектісі мен жемісі ғана емес, сонымен бірге іс-әрекет, қатынас, сана, өзіндік сананың белсенді субьектісі. Тұлға болып туылмайды, ол әлеуметтік, мәдени даму нәтижесінде туындайды. Тұлға мақсатқа талпынушы ғана емес, сонымен бірге өзін-өзі ұйымдастыратын жүйе. Оның зейіні мен іс-әрекетінің обьектісі: сыртқы орта мен өзінің Мендік сезім болады. Осыған байланысты өзін -өзі реттеу, өзін-өзі ұстай білу, қабілеті мен қасиет көрсетеді. Тұлға болу дегеніміз-белсенді түрде өмірлік позицясы бар және ішкі қажеттілікке байланысты таңдау жасай білу, келген шешімінің зардабын бағалау және өзі қоғамның алдында жауап беру, үнемі өзін-өзі және өзгелерді құруға түрлі әдіс, тәсілдерді меңгеріп өз мінез құлқын реттеуші.
Тұлғалық қасиеттер үш дәрежеде болады:
1. Әрбір адам ең алдымен адамзат қауымының мүшесі ретінде шыққан нәсілінен, ұлтынан, туысынан,туған жерінен тәуелсіз есті адамның барлық өкілдеріне ортақ жалпы қасиеттерді иелену. Олардың қатарына: қуану, қайыру, болжамдық, елдісүю, арамдық - зұлымдарға, әділетсіздіктерге, әділеттікке және т.б. көптеген рухани психологиялық қасиеттер жатады.
2. Әр адамның физикалық ерекшеліктерінен жоғары жүйке жүйесінің қызметінен туындайтын және тек өз басына тән психологиялық өзгешеліктер. Бұлар, оның мінез-құлықында, сезім көрінісінде, темперментінде, қимыл мен жүріс-тұрысында, сөйлеу ерекшелігінде, сыртқы әсерлерге қайтаратын жауаптарында, басқа адамдармен қарым-қатынсында т.б. тіршілік әрекеттерінде байқалады. Осы қайталанбайтын ерекшеліктерінің арқасында әр адамның басқаларға ұқсамайтын өзіндік қырлары туады. Бұл қырларының негізгі физиологиялық ерекшеліктерінде жатқанмен оған әрине өмір сүру ортасының да қатысы бар.
3. Адам белгілі бір елде, рухани дәстүрде белгілі дәрежеде жеткен материалдық және рухани мәдениет жемістерін сусындап өседі. Сол дәуірдің тарихи ортаның жемісі осының бәрі адамның жан-дүниесінде өзінің ізін қалдырады. [6]
Тұлғаны анықтайтындар қатарына: нені және қалай білетіндігі, нені және оны қалай бағатыны, нені және оны қалай жандандырады, кіммен және қалай қатынас жасайтыны, оның көркемдік қажеттілігі және оны қалай қанағаттандыратындығына байланысты. Ең негізгісі өзінің әрекетіне, шешіміне, тағдырына деген жауапкершілігіне сай өлшемі тұлғаны толық көрсетеді.
1.2 Жеке адамның психологиялық құрылымы.
Кез-келген құбылыс сияқты жеке тұлғаның психикалық өмірі белгілі құрылымнан тұрады. Адамның дара психологиялық ерекшеліктеріне байланысты және жеке тұлғаның өзіне тән құрылымдарын белгілеуге болады.
Жеке адамның көптеген психикалық ерекшеліктері оның өмір сүретін ортасына, қоғамдық қатынастың тікелей әсер етуінен қалыптасып отырады. Қазіргі кездегі адамның іс-әрекеті көбінесе ұжымда жүргізіледі, алға қойылған мақсат көптің күш жұмсауымен орындалады. Адамның іс-әрекеті қоғам үшін пайдалы немесе зиянды нәтижеде болады.
Жеке адам іс-әрекетінің саналылығы - іс-әрекеттің мақсатын және оған жетудің жолдарын түсіне білуде. Адамның жеке басының қасиеттері іс-әрекеттерінде, қылықтарында көрінеді; ол өзіне пайдалы немесе зиянды сапалар көрсетеді. Н. Г.Чернышевскийдің сөзіне қарағанда, адамның ақылы мен мінез-құлқы туралы ең анық мәліметтерді ол адамныңіс-әрекеттерін зерттеу арқылы ғана білуге болады.
Сонымен қатар, адам өзінің іс-әрекетінде қалыптасады. Бұған мысал ретінде А. С.Макаренко басшылық еткен колонияның еңбек тіршілігін алуға болады. Ақылмен ұйымдастырылған іс-әрекет, бұд колонияда тәрбиеленушілерге ықпал жасау мен оларды тәрбиелеу шараларының тереңнен ойластырылған жүйесі оларда адамның бағалы сапаларын қалыптастырды.
Жеке адамның бағыттылығы дегеніміз - сол адамның талғамы мен белсенділігін көрсететін ниеттер жүйесі. Тұлғаның іс-әрекетін бағдарлайтын және нақты бар жағдаяттан біршама тәуелсіз, орнықты түрткі-ниеттер жиынтығы. Тұлғаның бағыттылығы оның мүлделерімен, бейімдерімен, сенімдерімен, мұраттарымен сипатталады және бұлар арқылы адамның дүниетанымы білінеді. Тұлғаның дамуы -- білім беру міндеттері тұрғысынан екі мағынаға ие: 1) тұлғаны қоғамдық өмірдің әр түрлі саласына жауапкершілікпен қатысуға тәрбиелейді; 2) жеке адамның жан-жақты үйлесімді дамуы, зияты, ақыл-ойы, еркі, сезімі мен оңтайлы логикалық-эмоциялық-психологиялық сапалары мен көзқарастары. [11]
Қоғамдық қатынастарға араласып және оларды басшылыққа ала отырып, адам сол қатынастардың ықпалында қалып қоймайлы. Әрқандай дара тұлға өз дербестігі мен ерекшелігіне ие.
Жеке адамның белсенділігі - іс-әрекетпен, оның бағдар-мақсатымен, өмір-тіршілігімен тығыз байланысты. Іс-әрекеттәі белсенді болуы жайында психологияда түрлі көзқарастар бар. Соның бірі - Австрия ғалымы З. Фрейдтің пікірі. Ол адамның белсенділігі инстинктті әрекетіне, соның ішінде жыныстық еліктеу мен өзін-өзі сақтау инстинктіне байланысты деді. Адам мұндай инстинкттерге шек қойып, оларды тежейді, өз бойындағы күш-қуатын сақтап, оны басқа мақсаттарға, мәдени қажеттіліктерін өтеуге жұмсайды. Сөйтіп, ол өзінің мінез-құлқын саналы түрде басқарады.
Жеке адамның дербестігі - оның ең жоғары психикалық сапасы - рухани дүниесімен ұштасады. Рухани дүние дегеніміз адам мәнінің ең биік көрінісі, оның жалпы адамзаттық инабат парызды түсіне білуі, болмыстағы өз орнына сай қызмет ете алуы. Жеке адамның рухани жетілгендігі - бұл жоғары дәрежедегі саналық жетілу, ізгі мұраттарды басшылыққа алу, сонымен бірге, жаман ниеттер мен мезеттік шен-шекпеннен, жалған белсенділік пен өтірік-өсектен өзін аулақ ұстай алуы. Дербестігінен айырылып, өз бетінше ой жүгіртпеген адам, өзін тұлғалық дамыту ниетінен ажырап қалады.
Басқа әлеумет мүшелерімен жеке адам өз Мені негізінде қатынас түзеді. Ғылымда жеке адамдық рефлексия деп аталған бұл Мен ұғымы өзі ішінде әр адамның өз жөніндегі танымын, өз мүмкіндіктерін және өз қадірін сезе білу сияқты сапаларын қамтиды. Жеке адамның өзіне өзі берген бағасының астам не төмен болуынан сол адамның ішкі жан арпалыстары келіп шығады.
Сонымен қатар, кейбір көптеген зерттеулер бойынша жеке адамның психологиялық құрылымы мен ерекшеліктері төрт түрлі жағынан қарастырылады, яғни: 1) Жеке адамның әлеуметтік өміріне қатысты ерекшеліктері: қызығу, ұмтылу (ынтасымен талаптануы), мұрат, дүниетанымдық көзқарас, сенім. Бұл - жеке адамның адамгершілік қасиеттерін білдіретін сипаттар. 2) Адамның білімдарлығы, дағдылары, бейімділігі. Мұндай сипаттар адамның даралық қасиетін, өзіндік даму деңгейін, тәлім - тәрбие негізінде қалыптасқан тәжірибесін көрсетеді. 3) Жеке адамның дара психикалық процестерінің тиянақтылығымен өзіндік ерекшеліктері. Ондай қасиеттерге зейін мен ойлау, қабылдау мен ес, сезім күйлері мен ерік, адам психикасындағы басқа да құбылмалы өзгерістер жатады. 4) Жеке адамның биологиялық тума қасиеттері - нышан, жоғары жүйке қызметі. Бұлар адамның темпераменті мен жас ерекшеліктеріне, жыныстық белгісіне сәкес көрініс береді.Мұндай қасиеттер машықтану мен жаттығу арқылы қалыптасып, жетіледі.
2. Жеке адамның бағыт-бағдарын көрсететін компоненттер
2.1 Бағыт-бағдар туралы түсінік және оның психологиялық ерекшеліктері
Адамды танып білу үшін оның қоғам мүшесі ретінде қандай істерді тындыра алатындығымен танысу керек. Келешектегі мақсатына жету үшін ықыласты, ынталы болу, оған ұмтылу жеке адамның бағыт-бағдарын 6ілдіреді. Адамның бағдары, ынта-жігері, мақсат-мүддесі гуманистік қоғам мүддесімен үндеседі. Адамның кісілік қасиетін түсінуде ол нені қалайды? деген мәселені ғана қою жеткіліксіз. Ѳйткені, адамның ниет-тілегі мен ынтасы үнемі ѳзгеріп, дамып, күрделеніп отырады. Сәбет Бап-Баба Жалпы психология оқулығында, өмірлік бағыт-бағдар жеке адамның жүйелестіруші қасиеті ретінде оның психологиялық қалпын айқындайды. Адамның іс-әрекетін бағыттаушы әрі оны нақты жағдайларға икемдестіруші тұрақты мотивтер жиынтығы - жеке адамның бағыт-бағдары деп аталады. Бағыт-бағдар әрдайым әлеуметтік негізге ие болып, тәрбие нәтижесінде қалыптасады деп жазған болатын. [3]
Тұлға бағыт-бағдары - бұл әрбір тек өкілінің құндылықты бағыт-бағдар жүйесі, өмірлік арқау еткен қажетері, әрекет-қылықтарына ықпал жасаушы құндылықтар мен сеп- түрткілер, тұлғаның өмір жолы жүйесін құрастырушы негізгі сапа-қасиеттері. Тұлғалық бағыт-бағдарлар төмендегідей ерекшеліктерімен ажыралады:
1. Тұлға қарым-қатынастарының әлеуметтік маңыздылығы, олардың қоғамдық мәнділігі - күнделікті әрекет-қылығындағы ізгілік, инабаттылық нышандары, тұлға адамгершілігінің прогресті әлеуметтік идеяларға сәйкестігі, тұлғаның саяси-әлеуметтік саналылығы.
2. Тұлға қажетсінулерінің көп қырлылығы, оның қызығушылық ауқымының кеңдігі мен негізгі қызықсыну бағдарының нақтылығы - тұлғаның ізгілікті мұрат белгілеп, оған табанды ұмтыла білуі.
3. Қарым-қатынастарының тұрақтылық дәрежесі - тұлға әрекеттерінің бірізділігі мен бірегей беріктілігі.Әрқандай тұлғаның әрекет - қылығы мен мінездік ұстанымы оның мұрат еткен өмірлік бағыт-бағдарына сай анықталады. Тұлғалық бағыт-бағдар - бұл нақты адам санасының құндылықты орайласқан категориялық деңгейге көтерілуі. Тұлғаның барша ниеттері мен сенім-дері, жақын да алыс (тактикалық, стратегиялық) мақсаттар жүйесі осы категория негізінде қалыптасып барады. [6]
Жалпы, адамның азаматтық бағыт-бағдарының сапалары мынадай ерекшеліктерімен анықталады:
1) Бағыт деңгейі адамның әлеуметтік ѳмір талабына сәйкестенеді.
2) Бағыт-бағдар деңгейі қоғамдық талаптарға орай адамның биік мұратымен ұштасады.
3) Кеңдігі. Баланың ұйқысын қандыруы, тойып тамақ ішуі, әдемі киінуі -- оның бағытының ѳресіздігі, тарлығы. Бағыт- бағдар кеңдігі адамның әралуан қызығуы мен ынтасы'ка, оның эр тарапты дамуына байланысты. Мұндай қасиеттер баланы тоғышарлықтан сақтандырады. Бағыттың шашыраңқы болуы -- ұнамсыз қасиет. Осы орайда, Екі кеменің басын үстаған суға кетеді деген мақалдың тәлімгерлік мәні ерекше. Оқушы үшін қызығу кеңдігі, яғни оның тиянақты білім алып, белгілі бір мамандықты игеруі -- саналы азамат болудың шарты.
4) Қарқындылығы. Бұл баланың сезімі мен эмоциясының айқындығын білдіреді. Әрбір нәрсеге әуестенуден гѳрі ерікті тілекке ден қою, белсенді әрекет етіп, іске жігермен кірісу адамның сенімін арттырады.
5) Бағыт-бағдар тұрақтылығының ұзақ мерзімге созылуы. Жас жігіттер мен қыздар кейде бір нәрсені біліп, үйренуге қызу кіріседі де, аяқтамай тастап кетеді. Одан кейін зерігеді, ақырында сол үшін ѳкінеді. Бұл -- бағыттың түрақсыздығы. Мысалы, жас маман үздік оқып, белгілі математик не филолог маман болғысы келеді. Содан кейін халық құрметіне бѳленген әйгілі азамат, бақытты отбасы, қоғам қайраткері болуды арман етеді. Бағыт тұрақтылығы адамды игі мақсатқа жеткізеді.
6) Оқушының әрекетшілігі -- оның бағыт-бағдарындағы шешуші қезең. Жас қыз ұстаздық мамандықты не себепті таңдады? Оған бұл мамандықтың несі ұнады? Таңдаған мамандығы бойынша жемісті іс атқара ала ма? Мұның бәрі іс-әрекетке байланысты. Кәсіптік-техникалық училищеге түскен оқушы, менеджер болғысы келетін кәсіпкер, шаруашылық орындарында маман, кеңшарда малшы, сауыншы болып істеу -- мұның бәрі іс-әрекет арқылы жүзеге асып, адамды арманына жеткізбек. [1]
Бағыт-бағдар құрамына өзара байланысты, деңгейi жағынан бiрiнен бiрi жоғары бiрнеше формалар кiредi: құмарлық,ниет, ұмтылыс, қызығу, бейiмдiлiк, мұрат, көзқарас, наным. Адам бағыт-бағдарының барша формалары оның iс-əрекетiнiң түрткiлерi есептеледi. Аталған формалардың қысқаша мəнi:
Құмарлық - бағыт-бағдардың ең қарапайым биология-лық формасы;
Ниет - саналы қажетсiну, толық белгiлi затқа құмарлық;
Ұмтылыс - ниетке ерiктiк күш қосылғанда пайда болады;
Қызығу - бағыт-бағдардың қандай да затқа ауысуындағы танымдық форма;
Қызығуға ерiктiк күш қосылса, бейiмдiлiк пайда болады;
Көзқарас - қоршаған дүние болмысын философиялық, эстетикалық, этикалық, жаратылыстану жəне басқа ғылымдар жүйесiнде тану;
Наным - адамды өз танымы, принципi, көзқарас-тарына орай əрекетке ықпалдаушы мотивтер жүйесi, бағыт-бағдардың ең жоғарғы формасы. [1]
2.2 Жеке адамның түрткілері мен қажеттіліктері
Адамды əрекетке келтiрушi күш-қажетсiну. Болмысты бейнелеудiң жоғары формаларына ие адамды əрекетке келтiрушi нысандар - саналы түзiлген бейне не елес, ой не түсiнiк, идея немесе iзгi мұрат күйiнде өрнектелуi мүмкiн.
Психологияда мотив түсiнiгiне келесiдей анықтама берiледi: мотив - бұл адам санасында қаланып, оны белгiлi бiр қажеттiлiктi қанатағаттандыру үшiн əрекетке итермелеушi себеп күш. Ал кең мəнiнде мотив - шындыққа сай заңдылық ретiнде ықпал жасап, объектив қажеттiлiк түрiнде көрiнетiн болмыс. Ал мотивтiк əрекет қылық пен iс-əрекеттi психикалық реттеудiң ерекше түрi (Р. Г. Агеева). Қорыта айтқанда, адамның əрқандай қылық - əрекетi оның мотивтiк себеп күштерiне байланысты.
К. Жұмасова Психология оқулығында - Жеке адам әр алуан қоғамдық байланыстарға, қатынастарға түседі, практиканың алуан саласында іс-әрекет атқарады; бұл ретте жеке әр алуан ниетке, мотивке сүйенеді. Мотивтер дегеніміз - іс-әрекет пен мінез-құлықтың саналы түрде жасалынуы дейді. [11]
Жоғарыда аталғандардың қорытындысы: мотив құрамы iс-əрекеттiң бiр бөлiгi емес, жеке адамның мотивтiк-қажетсiну аймағы деп аталатын күрделi жүйенiң ажыратылмас бiрлiгi. Мотивтiк-қажетсiну аймағы жеке адамның өмiр бойы қалыптасып, дамып барушы барша түрткiлерiнiң жиынтығын аңдатады. Тұтастай бұл аймақ қозғалмалы, өмiрлiк жағдай-ларға байланысты түрленiп, дамуда болады. Солай да болса, кей мотивтер бiршама тұрақты, басымдау келiп, адам өмiрiнiң бағыт-бағдар өзегiне айналады. Мотивтердiң қайдан жəне қалай пайда болатыны жөнiндегi мəселе психологиядағы басты проблемалардан. Мысалы, А.Маслоу мотивтердiң негiзiн бiрiнен бiрi деңгейi бойынша жоғарылай түскен қажетсiнулер тобы деп бiледi, олар биологиялық қажетсiну, қорғаныс қажетсiнуi, сыйластық, абырой қажеттiгi мен ең жоғары қажетсiнулер: өз мүмкiндiк-терiн ашып, оларды жүзеге асыра. Бiрақ А. Маслоу талдауындағы дара адам əлеуметтiк қатынастар жүйесiнен тыс, қоғаммен байланысы жоқ. Оқшауланған тұлға. Қоғам, ғалым пiкiрiнше, дара адам дамушы мекен, қоршаған орта ғана.
Жеке адамды қандай болмасын әрекетке итермелейтін негізгі қозғаушы мотив -- оның түрлі қажеттері, яғни бір нәрсеге мұқтаждануы. Адамның қажеттері қоғамдық еңбекте, еңбек ету процесінде қалыптасқан. Сыртқы ортамен байланыс жасауда адамның өмір сүруі үшін ең алдымен ерекше маңыз алған материалдық қажеттер (тамақ, баспана, киім, еңбек құралдары т. б.) болады. [10]
Адам баласының тарихи даму жағдайында туған еңбек әрекеті еңбек құралдарымен пайдалану секілді негізгі материалдық қажеттері біртіндеп дами келе, қажеттердің жаңа тобын -- рухани қажеттерді (білім, көркемөнер т. б.) туғызады. Рухани қажеттердің дамуы -- материалдық қажеттерінің қанағаттандырылуына байланысты. Адам қажеттерінің дамуы тарихи дамудың елеулі бір кезеңі. Олар адамның алдына әр түрлі мақсаттар қойып отыруына себепші болатын негізгі түрткілер. Адам өзінің қажеттерін өтеу үшін бар мүмкіндігін пайдаланады. Бүл оны белсенді түрде іс-әрекет істеуге талпындырады. Оның қажеттері саналы әрекетінің нәтижесінде біртіндеп өтеліп отырады. Адам өз қажетін өтеу жолында сыртқы органы, табиғатты өзгертуге дейін барады. Қажеттердің өтелу, өтелмеуі адам психологиясына, оның, күйініш-сүйінішіне әсер етеді. Қажеттер орындалу тәсіліне қарай кісіде мазасыздану, не тынышталу, рахат, ләззаттану, не азап шегу сезімдерін туғызады. Қажеттерді өтеу арқылы адам тиісті құралдарды іздестіріп солардың күшімен, түрлі теориялық, практикалық сипаттағы мәселелерді шешуге мүмкіндік алады. Өйткені қажет-адамның ойлау қызметін тудыратын негізгі себептердің бірі болып табылады, білдіріп қана қоймай, ол заттарды өз қажетіне байланысты өзгертуге, қайтадан жасауға әрекет етеді. Олай болса, адамдардың қажеттері іс-әрекетінің негізгі мотивтері, яғни оның психологиясының қайнар көзі, бастамасы болып табылады. [4]
Табиғи қажеттіліктер өмір сүрудің, тіршілік етудің арқауы. Егер, табиғи қажеттілік өтелмесе, өмір сүру үшін тиісті жағдайлар болмаса, адам да, жануарлар да тіршілік ете алмайды. Адам өмірі үшін рухани қажеттерді өтеп отырудың да маңызы зор. Осындай қажеттердің өтелмеуінен адам көп қиыншылық көреді, өйткені бұл оның сана-сезімінің өсуіне кедергі келтіреді.
Биологиялық сипаттағы қажеттер. Жануарлардың қажеттері -- олардың қоректенетін заттарын іздестіруінен жақсы байқалады. Мәселен, тауық жерден дән іздеп зыр жүгіреді. Ит қожасын көргенде тілін салақтатып, аузынан сілекейін шүбыртады. Мысық мұрнына еттің иісі келгенде елең ете түседі де, сол жерден мияулап шықпайды. Сөйтіп, аң біткеннің бәрі өз қажетін өтеу үшін әрекеттенеді. Мұндай қажеттілік аңдарға туа бітеді, олар шартсыз рефлекстік сипатта болады.
2.3 Жоғары формалы компоненттер
Қызығу -- шындықтағы заттар мен құбылыстарды белсенділікпен танып, білуге бағытталған адамның біршама тұрақты жеке ерекшелігінің бір көрінісі. Сонымен қатар, қызығуда бір нәрсені ерекше таңдап, соған зейін қойылады. Адамды еліктіріп, өзіне тартқан нәрсенің бәрі қызығудың объектісі болып табылады. [10]
Қызығудың физиологиялық негізі -- "Бұл не?" дейтін рефлекс. Мәселен, біреуді "футболға қызығады" десек, ол адамның футбол ойынына үнемі баратынын, футбол жөніндегі кітаптарды оқып отыратындығын, біреумен әңгімелесуде де, көбінесе, осы тақырыптың айналасында сөз қозғауды тәуір көретінін байқаймыз. Сөйтіп, адамның қызығуы бір нәрселерге асыра зейін қоюдан, оған құмартудан, соны үнемі ойлаудан көрініп отырады.
Қызығулар да бейімдіктер тәрізді балалардың кішкентай кездерінде ерекше байқалады. Мәселен, кейбір балалар кішкентайында автомобильге, тракторға жалпы ~ техника атаулыға әуесқой келеді. Мүндай балалардың есі-дерті машина болып, уақытының көбін соның айналасында өткізеді, олардың маркасын жаксы айыра алатын болады. Кейін осы бала мектеп қабырғасында физика, қол еңбегі сияқты пәндерді бар ықласымен оқиды, ал мектеп бітіргеннен кейін сол балалардың біразы жасынан өзі жақсы көретін техника саласында нәтижелі жұмыс істеп, өз қабілеттерін жақсы көрсетеді. Қызығу құбылысының табиғаты өте кұрделі. Ол ең алдымен өзінің көлемі жағынан ажыратылады. Осы тұрғыдан бір адамның қызығуы кең, жан-жақты болып келеді де, екінші біреудікі керісінше өте тар болады. Қызығуы өте тайыз, ой-өрісі тар адамның образын Н. В. Гоголь шығармаларынан көптеп кездестіруге болады. Мәселен, "Шинель" әңгімесіндегі Акакий Акакиевич қағаз көшіруді өз өмірінің негізгі арқауы еткен. Ол тіпті қызметтен қайтқаннан кейінгі бос уақытының барлығын қағаз көшіріп жазуға арнайтын болған, осы ісіне қуанып, ләззат алған.
Адамда сан алуан қызығулардың болуы мүмкін. Бірақ осылардың ішінде басты біреуі, ең басыңқы қызығуы болады. Мұндай қызығулар, әсіресе, оқу әрекетіне аса қажет. Оқу қызығуларының әсерлі, күшті, тұрақты, мазмұнды болуы баланың сабақ үлгеруіне, білімді терең алуына көп жәрдем тигізеді. Оқу қызығулары балаларда оқу мотивтерінің дамуына байланысты қалыптасып отырады.
Адамда қызығудың жөнді көрінбеуі оның өмірін мазмұнсыз етеді. Мұндайда ол енжар болып, іші пысады, зерігіп, берекесі кетеді. Қызығудың мазмұнды әрі кең, өрісті болуы оның басты ерекшеліктерінің бірі. Мұнысыз адамның рухани өмірі дамымайды. К. Маркс бір сөзінде: "Адамға лайықтың бәрі де маған жат емес" деген екен. Бұл қызығуы жан-жақты дамыған адамның ғана айтатын сөзі. Қызығуы тұрақты қасиетке айналған адам ғана іс-әрекеттен жақсы нәтиже шығара алады, ісі әр уақытта да берекелі болады. Кейбір адамдар кез келген нәрсеге қызығады да, сайып келгенде, оның бір де біреуіне жөндеп тұрақтамайды. Мұндай "көрсе қызар" әуесқойлық адамды тұрлаусыз, тұрақсыз етеді. Егер осы әдет бойға сіңіп кеткен болса, бұл -- үлкен кемшілік. Қызығуы тұрақтанбаған адам қызметтің қай саласында болмасын пәрменді еңбек ете алмайды. Тек тұрақты қызығу ғана адамның бүкіл бойын билеп, қандай бөгеттер болса да жеңе білуге, небір ауыртпалықты көтере білуге жөрдемдеседі.
Қызығулар өзінің мазмұны мен бағытына қарай: материалдық, қоғамдық, саяси, кәсіптік, эстетикалық, оқырмандық, спорттық, танымдық, т. б. болып келеді. Бұлардың әрқайсысы өз алдына бірнеше түрге бөлінеді. Мәселен, таным қызығулары оқуға, ғылымға қызығу, (математика, химия, биология, философия т. б.); кәсіптік қызығулар сан салалы кәсіптің түрлеріне байланысты, (эстетикалық қызығулар кино, театр, музыка, бейнелеу өнері т. б.) бөлініп жатады.
Адам объектіге түрлі мақсат көздеп қызығады. Осы тұрғыдан қызығу тікелей және жанама болып екіге бөлінеді. Тікелей қызығу айналадагы нәрселердің тартымдылығынан туады. Мәселен, футболға қызығуды осыған жатқызуға болады. Жанама қызығу -- бұл әрекеттің түпкі нәтижесін қажетсіну. Мұндай қызығуда адам көздеген мақсатына біртіндеп, сатылап жетеді. Мәселен, оқуға, еңбек етуге қызығу осындай қызығулар. Жанама қызығу тұрақты, тұрлаулы болып келсе, адамның ісі оңға басып, ол нәрсені білген үстіне біле түсуге ықыласы кетіп отырады.
Адамдардың қызығу саласындағы ерекшеліктері де әр түрлі. Бүл өзгешеліктер адамның, іс-әрекетіне, көзқарасы мен талғамына, мұраты мен мүддесіне байланысты белгілі мазмұнға толы болады. Мәселен, бір адамдар саяси-қоғамдық мәселелерге қызығатын болса, екінші біреулер эстетикаға қызығады. Ал үшінші біреулер ғылыми-теориялық мәселелерге ерекше назар аударып отырады, төртінші біреулерде осы айтылғандардың барлығы бірдей тоғысып жатады.
Қызығу балаларда алғашқы кезде онша ажыратылмайды. Дегенмен, бөбектерде де қызығу элементтерінің барын байқауға болады. Қызығудың жақсы көрінетін жері -- мектеп. Мектеп жасындағы балаларда қарапайым тану қызығулары көріне бастайды. Мектеп өмірі балаларда көптеген қызығулардың түрлерін туғызады. Біртіндеп оқу қызығуларымен қатар спорттық, оқырмандық қызығулар қалыптасады. Қызығу көбінде баланың бір нәрсеге бейімділігіне қарай көрінеді. Мәселен, шахматқа қызығу баланың осы ойынмен айналысуға бейімділігінен туады. Бірақ, қызығулардың бейімдіктен бөлек те пайда болатын кездері кездеседі. Мәселен, футболға қызығатындардың футбол ойынына жөнді бейімділігі болмаса да, кызығуы өте күшті келеді. Мұндай қызығуды белсенді, пәрменді қызығу деп айтуға болмайды. Қызығу пәрменді, белсенді болу үшін, бала тікелей әрекетпен айналысуы қажет. Мұғалім балалардың қызығуын тәрбиелеуде оларға әлі де онша мәлім емес кейбір жанама қызығуларын тауып, соларды тұрақтандыру жағын ойлауы керек. Сонда ғана бала рухани өмірге бай, босқа зерігуді білмейтін, еңбекті сүйетін, жан-жақты, қабілетті адам болып шығады. 1
Жеке адам психологиясының неге бағытталғандығын көрсететін негізгі компоненттердің бірі -- адамның дүниетанымы мен сенімі. Дүниетаным -- адамның табиғат, қоғамдық өмір туралы білімдерінің жүйесі. Нағыз дүниетаным мистика мен идеализмге жат, дәйекті ғылыми-материалистік дүниетаным. Оның басты ерекшелігі -- ғылымға негізделетіндігі. [11]
Бірден-бір ақиқат -- дүниенің, даму заңдарын дұрыс түсіндіретін ғылымға негізделіп дүниетаным ғана адам психологиясына дұрыс бағыт береді. Кісі еңбегін қанайтын адамдардың дүниетанымы мейлінше керітартпа өзімшілдік, адамға деген өшпенділік, шындықты көретұра бұрмалау, пессимизмге салыну -- керітартпа дүниетанымның басты белгісі. Адамдардың дүниетанымы ұжымшылдықты, гуманизмді (еңбек адамын құрметтей білу), оптимизмді (жарқын болашаққа сену) дәріптеп қоймай, әр адамды дүниені қайта құру жолындағы жанқиярлық күреске баулиды. Дүниетанымның негізі бастауыш мектептің өзінде қаланады да бала кәмелетке келгенде оның дүниетанымы біршама қалыптасады. Адамның алдына қойған мақсатының айқын болуы, дүниетанымының өмірмен байланыстылығы берік сенімнен туады. Адамның дүниетанымына берік сенім нақты іс-әрекеті мен тәжірибесіне байланысты бекімеген дүниетаным берік болмайды. Сенім мен дүниетаным қатарласып жүрсе ғана адам санасы нұрлана түседі. Өйткені бұл екеуі, құстың қос қанатындай, адамның ең асыл қасиеттері болып табылады. Берік сенім жоқ жерде тыңғылықты дүниетаным да, тұрақты мінез-құлық та болмайды. Сенімі қалыптаспаған адамның шындыктың жай-жапсарын дұрыстап айыруға, өмірден өз орнын дұрыс таңдай алуына да шамасы жете бермейді. Оны өмір толқыны біресе анда, біресе мұнда соқтырады да, мінез-құлықты көлденеңнен кез келген кездейсоқ жағдайлар билеп кетіп отырады. Осындай адамдардың психологиясын орыстың үлы жазушысы Н. В. Гоголь тамаша көрсеткен: "Әрі-сәрі адамдар, бұлар ол да емес, бұл да емес, қандай адамдар екенін түсіне алмайсың, қаладағы Богдан да емес, селодағы Селифан да емес". Қай адамның болса да өзінше бір түсінігі болады. Бірақ осының бәрі дұрыс болып келе бермейді. Тек ғылымға негізделген түсінік қана, адамның сенімімен, іс-әрекетімен тығыз ұштасқан дүниетаным ғана бірден-бір дұрыс дүниетаным болады. Адамзаттың сан ғасырлық тарихында адамгершілік пен имандылықтың ұлы қозғаушы күші -- сенім. Сенім жоғалған жерде тіршіліктің, мәні де шамалы. Сенім, пікір-талас, көзқарас қақтығысында, империализмге кең қол ашылғанда ғана шыңдала түседі. Ол адамға бірден келмейді, сенім өмір көріністерін топшылау, кесіп-пішіп көру, тәжірибе жинақтап, соны қорыту арқылы, терең, тиянақты білім негізінде қалыптасады. Сенім кісінің еркін білдірген, сезімін қозғаған, мақсат-мүддесіне, бағыт-бағдарына айналған білім жүйесі. Мұндай дүниетанымды қалыптастыру үшін адамға бәрінен бүрын білім негіздерін меңгеру қажет. Білімсіз дүниетаным қорланбайды. Өйткені білім -- дүниетанымды қалыптастыратын негізгі құрылыс материалы. Ал адамның алған білімі бөлек-бөлек кірпіш сияқты шашылып жатса (әңгіме білімді қалай болса солай, жеңіл "меңгеретіндер" туралы болып отыр), әрине, ондай білім түкке тұрмайды. Тек зердесіне құйылған, саналылықпен меңгерілген, белгілі жүйемен алған білім ғана адамның дүниетанымына негіз бола алады. Сайып келгенде, ғылымға негізделген белгілі дүниетанымы, айқын мақсаты бар адамның ғана психологиялық қасиеті жоғары болатыны белгілі. Ондай адам үнемі ар-ұятымен жүріп-түрады. Мәселен, бір адам жұмыс үстінде ағаттық істеп, қателескен екен дейік. Оның қатесін жасырып, бүркеп қалуға да мүмкіндігі бар еді, бірақ өзі бұл ағаттығын адамгершілікке жатпайтын қылық деп түсінеді. Жаңағы қателескен адам өзінің қатесін мойнына алуды бірден-бір дұрыс деп табады.
Жеке адамның психикасын нұрландыратын қасиеттің енді бірі -- мұрат (идеал). Бүл -- адамның өзіне өмірден өнеге іздеуі, біреуді ардақ тұтып, қастерлеуі. Мұрат -- адамның алдына қойған ең ардақты, ең асыл мақсаты. Адам осыған жету үшін қолдан келгеннің бәрін пайдаланады. Өзін тәрбиелеуге кіріседі. Барлық күш-жігерін соның соңына сарп етеді. Мұрат дүниетаным, айқын сенім, сөз бен істің байланысы бар жерде ғана болады. Оқушыларды асыл мұраттар рухында тәрбиелеу -- бастауыш мектеп мұғалімдерінің де басты міндеттерінің бірі. [11]
Жеке адам психологиясынан елеулі орын алатын қасиеттердің бірі -- талғам. Бүл адамның дүниетанымы мен сеніміне, өмірлік позициясына, бағыт пен мұратына, бағдарына, мақсатына байланысып жатады. Коммунистік қоғамда тәрбиеленген кеңес адамының талғамы буржуазиялық қоғамдағы үстем тап адамының талғамынан сапалық айырмасы бар. Талғамға адамның білімі, тәрбиесі, ортасы, тәжірибесі де елеулі әсер етеді. Модаға (сән) байланысты да адамдарда түрлі талғам орын алады. Мәселен, кейбір адамдардың ала-құла, көзге қораш киінуін талғамы дұрыс қалыптасқан адам деп айту қиын. Өйткені дұрыс талғам дұрыс, жүйелі жақсы тәрбиенің нәтижесі. [10]
Қызығу, сенім, талап, мұрат адамды әр кезде іс-әрекетке итермелеп отыратын ең негізгі қозғаушы мотивтер болып табылады. Бұлар адамның басында айқын да анық сәулеленіп отырады. Бірақ мотивтердің кез келгені оғындай пәрменді болып келе бермейді.
III. ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ
3. Мектеп оқушыларының тұлғалық бағыт- бағдарының көрінісі
3.1. Мектеп оқушысының қажеттеліктерін ескере отырып, оқу процесіне қызығушылығын арттыру үшін жүргізілетін жұмыстар
Жалпы оқытуға қызығушылықтың әсерінің, әрекетінің жалпы екі заңдылығы белгіленген. Біріншісі - оқушылардың қызығушылығы білім сапасына тәуелді болуы, екіншісі - оқушылардың қызығушылығының олардың мұғаліммен қарым-қатынасына байланысты. Мұғалімнің білімді болуы, балалардың психологиясын жан-жақты меңгеруі, ең алдымен, оқушыларды сүюі, педагогикалық әдебі - ең басты шарт.
Осы тұрғыда, зерттеу барысында оқушылардың танымдық қызметтерін, қызығушылықтарын қалыптастырудың көптеген жолдарының тәжірибе жүзінде анықтап, байқағандарыма тоқталайын:
oo Сапалы теориялық білім;
oo Оқытудың дәстүрлі емес инновациялық формалары мен әдістерін түрлендіріп отыру;
oo Мультимедия жүйесін қолдану;
oo Білім-іскерлік дағдылардың дәрежесін үнемі анықтап отыру;
oo Сыныпта оң атмосфера туындату;
oo Өзара оқыту, проблемалық оқыту;
oo Сынып ішінде өзара жарыс ұйымдастырып отыру. 2
Негізгі орта мектептің әртүрлі сатысындағы оқушылардың сабаққа қызығушылығы артса, ынта-ықыласпен оқу белгісін байқау қиын емес. Балада мынадай психологиялық өзгерістер пайда болады:
oo Күлімдеп еңбек етеді;
oo Қозғалыстары жеңіл, еркін, жылдам;
oo Тапсырылған жұмысты сапалы, тез, табысты орындауға бейім келеді;
oo Ізденушілік пайда болып, қайталау, пысықтау ретімен орындайды.
Бірақ, есте болатын жайт, білім берудегі ең маңызды, қажетті мотив ол танымдық қызығушылық екенін естен шығармаған жөн. Қызығушылық қажеттілік ықпалымен туындайды. Сондықтан орта мектеп оқушыларының оқуға деген мотивтерін қалыптастыру үшін бірнеше шарттарды қамтамасыз ету керек:
oo Тұлғалық бағдарлық - қызығушылығын арттыру мазмұнын материалдарда байыту;
oo Балалардың өзара пікір алысуларын қызықты ұйымдастыру;
oo Талаптылардың, үлгермеушілердің, маған бәрібір дегендердің, т.б типтегі оқушылардың барлығына ізгілікті қарым-қатынас жасау;
oo Өзінің мүмкіндіктерін, өзіндік бағалау белсенділіктерін қалыптастыру;
oo Балалардың ұтымды, тиімді бастамаларын пайдалану, қолдау;
oo Оқу еңбегіне деген қарым-қатынасты тәрбиелеу;
oo Сонымен қатар сабақ үстінде түрлі тренингтер, сыныпта жақсы атмосфера тудыратындай жағымды ахуал жүргізу, ынталандыру, мадақтау әдістерін пайдалану қажетті. 3
Мұғалім өз оқушыларының оқу және мінез-құлық мотивтерін тұрақты зерделеу арқылы оқу үлгерімін жетілдіру амалдарын табады. Оқу материалының мазмұнын сапаландыру үшін зерттеулерге сай ұсыныстарды ескеру қажет.
Мектептегі білім беру үрдісін жоғарыда келтірілген пікірлер мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz