КӘСІБИ ҚАЗАҚ ТІЛІ
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Ғұмарбек Дәукеев атындағы Алматы энергетика және байланыс университеті коммерциялық емес акционерлік қоғамы
Ажиев Қанат Өмірзақұлы
КӘСІБИ ҚАЗАҚ ТІЛІ. АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР БІЛІМ БЕРУ БАҒДАРЛАМАЛАРЫ ТОБЫНЫҢ
СТУДЕНТТЕРІНЕ АРНАЛҒАН
Оқу құралы
Алматы
АЭжБУ
2020
ӘОЖ
КБЖ
Пікір берушілер:
Ғұмарбек Дәукеев атындағы Алматы энергетика және байланыс университетінің доценті, филология ғылымдарының кандидаты
М. Қ. Нұрмаханова,
Филология ғылымдарының кандидаты, Аль-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің доценті, Phd докторы
М.М. Аймағамбетова,
Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университетінің доценті, педагогика ғылымдарының кандидаты
К.С.Ниязбекова
Алматы энергетика және байланыс университетінің Ғылыми кеңесі басуға ұсынды (??.??. 20?? ж. № ?). АЭжБУ 2020 ж. ведомостік әдебиеттер басылымдарын шығарудың тақырыптық жоспары бойынша басылады, реті ?
Ажиев Қ.Ө.
Кәсіби қазақ тілі. Ақпараттық технологиялар білім беру бағдарламалары тобының студенттеріне арналған: Оқу құралы (жоғары оқу орындарының Ақпараттық технологиялар білім беру бағдарламалары тобының студенттеріне арналған)Қ.Ө.Ажиев - Алматы: АЭжБУ, 2020. - 107 б. Библиограф. - 25 атау.
ISBN
Алғы сөз
Ұсынылып отырған Ақпараттық технологиялар білім беру бағдарламалары тобының студенттеріне арналған оқу құралы таңдау компоненті болып саналатын Кәсіби қазақ тілі пәнінің оқу бағдарламасына сәйкес құрастырылған.
Оқу құралының негізгі мақсаты - білім алушының кәсіби, тілдік, коммуникативтік және сандық құзыреттіліктерін қалыптастыру.
Оқу құралында білім алушылардың пән бағдарламасын игеруіне қажетті кесте түрінде берілген теориялық мәліметтер мен кәсіби бағытталған оқу мәтіндері және жеке, жұптық, топтық, өздік жұмыстар арқылы орындалатын тапсырмалар мен жаттығулар кешені берілген. Ол студенттердің оқу үдерісі барысында, болашақ мамандықтары бойынша өндіріс орындарындағы кәсіби қарым-қатынаста қолдануға қажетті білім, білік, дағдыны жүйелі түрде меңгеруіне бағытталған. Сондай-ақ, бағдарламалық оқу материалдарымен қоса ұсынылған мәдени-танымдық мәтіндер ақпараттық технология саласы мамандарының қазақша ойлауын дамытуға, кәсіби салада сауатты сөйлеу әдебі мен мәдениетінің деңгейін көтеруді көздейді.
Оқу құралындағы IT саласына қатысты мәтіндермен жұмыс жасау (талдау, аудару, сұрақтарға жауап беру т.б.) және лексика-грамматикалық жаттығулар, шығармашылық тапсырмалар мен іскерлік ойын түріндегі тапсырмаларды орындау барысында білім алушылар креативті ойлау қабілетін дамыту, кәсіби қарым-қатынас дағдыларын жетілдіру, академиялық хат негіздерін игеру, ауызша және жазбаша ғылыми қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырумен қатар желі этикетін меңгеру мүмкіндіктеріне қол жеткізе алады.
Мамандық, кәсіп, шеберлік
Мамандық - қызметкердің кәсіп шегіндегі қызметінің нақты саласы. Ол лауазымнан өзгеше түрде белгілі бір білімді және арнаулы түрде оқып-үйрену немесе жұмыс тәжірибесін жинақтау барысында алған еңбек машықтарын талап ететін еңбек қызметінің тегін сипаттайды. Лауазымдық міндеттердің шеңберін айқындайды. Мамандық қызметкер еңбегінің бүкіл шеңберін қамтығанда ол кәсіп ұғымына сай келеді.
Мамандық - адамнан арнаулы білім, еңбек дағдылары мен іскерлікті талап ететін еңбек іс-әрекетінің түрі.
Кәсіп - кәсіптік оқу және тәжірибе жинақтау нәтижесінде игерілетін, белгілі бір білім мен машықтарды талап ететін еңбек қызметінің түрі. Қолданылатын еңбек құралдарына қарай (машинист, автоматшы), еңбек заттарына қарай (машина жасаушы, кенші), еңбек затына әсер ету тәсіліне қарай (бұрғылаушы, қалыптаушы) немесе өндіріс үдерісінде орындалатын жұмыстың мазмұны мен сипатына, атқарылатын міндетіне қарай бөлінеді. Көптеген кәсіптер мамандықтарға ажыратылады: аспапшы-слесарь, инженер-механик, тағы басқа.
Шеберлік - кәсіби немесе әуесқойлық білім-білік дағдыларын қандай да бір түрдегі істі терең түсініп, дамыған іскерлікпен үйлестіріп тиімді әрекеттерді жүзеге асырушылық.
Біліктілік, квалификация - адамның белгілі бір білім жүйесін тәжірибеде пайдалана алу қабілеті.
1-тапсырма. Мəтінді оқып, таныс емес сөздердің түсіндірме сөздігін жасаңыз.
Кәсіп дегеніміз не?
Қазақтың ерте заманнан елес беретін ертегілері мен аңыз әңгімелерінде, мақал-мәтелдерінде дәстүрлі қазақ қоғамының тіршілігінен хабар беретін мәліметтерді көптеп кездестіруге болады. Сондай мәліметтердің бірі - аңшылық. Аңшылар жайлы сөз болғанда, олардың аулайтын аңдарының атымен, түр-түсімен таныса аламыз. Сонымен қатар ондай мәтіндерден аңшылықпен немесе басқа кәсіппен айналысатын адамдардың әлеуметтік жағдайы, не себепті айналысатыны, қалай айналысатыны жайлы да білуге болады.
Қазақ халқы ежелден көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан. Күнделікті тіршілікке қажетті заттар мен құрал-жабдықтарды әркім өзіне керекті мөлшерде жасап ала берген. Олар киюуге қажетті киім-кешек, ер-тұрман, теріден, ағаштан, сүйектен, алтын мен күмістен, қола мен темірден жасалған заттар. Енді кейбір кісілер дәстүрлі мал шаруашылығымен қатар, мал табудың басқа да түрімен айналыса бастады. Ол кәсіпшілік еді.
Барлық адам, әрбір затты бірдей қылып жасай алмаған. Бірте-бірте көпшіліктің ішінен өзінің ұсынықтылығы мен ептілігінің арқасында, аталған заттарды басқалардан әдемірек, ыңғайлырақ, берігірек жасайтын адамдар шығады. Оларды халық арасында шебер деп атай бастады. Істейтін кәсіптеріне қарай, халық оларға темірші немесе ұста, етікші, ерші, егінші деген ат берді. Осы атаулар кейіннен жеке кәсіп атауларына айналды. Әрбір кәсіп шеберлері құпияларын ұрпағына ғана үйретіп, олар оны ұрпақтан ұрпаққа ұластырып отырған. Атасынан қалған кәсіп иелерін ата кәсіппен айналысушылар деп атаған. Бертін келе басқалардан дәулеттірек кісілер, тіршілікке қажетті бұйымдардың бәрін өздері жасамай, осы шеберлерден, көбінесе малға айырбастап алатын болған.
Бұл кезеңде шеберлер әлі де болса мал шаруашылығымен айналысудан қол үзіп кете қойған жоқ еді. Олар әр түрлі кәсіпке қосымша табыс көзі ретінде ғана қарайтын. Уақыт өте келе жекелеген шеберлердің өзіндік ерекшелігі айқын біліне бастады. Ондай шеберлердің айналасында үйренушілер яғни шәкірттер пайда болды. Ол шәкірттер белгілі бір іске маманданып, шебердің басқаруымен жұмыс істеді. Осылайша жекелеген мамандықтар дүниеге келді. Жаратылыстану және гуманитарлық ғылымдардың дамуының арқасында еңбек бөлінісі күрделене түсті. Кәсіпкерлер үлкен өндіріс орындарын, завод, фабрикалар ашып мамандықтың түрлері көбейе берді. Осы үрдіс әлі күнге дейін жалғасып келеді.
2-тапсырма. Сұрақтарға жауап беріңіз:
1. Дәстүрлі қазақ қоғамының тіршілігінен хабар беретін мәліметтерді қайдан кездестіруге болады?
2. Кәсіпшілік деген не?
3. Халық арасында шебер деп кімді атаған?
4. Ата кәсіппен айналысушылар деп кімді атаған?
5. Жекелеген мамандықтар қалай пайда болды?
3-тапсырма. Сөздерді және сөз тіркестерін орыс тіліне аударыңыз:
кәсіп -
кәсіпшілік -
ата кәсіп -
шебер -
шәкірт -
мал табу -
қосымша табыс көзі -
мамандықтың түрлері -
4-тапсырма. Мақал-мәтелдерді кестенің екінші бағанындағы сөздер арқылы толықтырыңыз:
Кесте 1 Мақал-мәтелдер
№
Толықтыратын мақал-мәтелдер
Анықтама сөздер
1
Істегенің еліңе жақсы, үйренгенің өзіңе ...
есінеумен өтеді
2
Кәсіп, кәсіп түбі - ...
ырысы
3
Алуан-алуан кәсіп бар, таңдай біл де, ...
айрыласың
4
Еріншектің күні ...
жақсы
5
Етік тіге алмаған біз ...
нәсіп
6
Мың кәсіпке талпынсаң, бір кәсіптен ...
таба білмейді
7
Қимылдаған қыр ...
байлықтың
8
Шеберді саусағы ...
асырайды
9
Бейнет қыл да ... қыл
талап қыл
10
Малды баға білмеген пайданы ...
зейнет
11
Жұмысы жоқтың ... жоқ.
нәсіп
12
Еңбектің көзін тапқан, ... өзін табады.
асады
13
Ата кәсіп балаға ...
таяғы
14
Қойшыны ... асырайды, қасқырды аяғы асырайды.
таңдайды
5-тапсырма. Жоғарыдағы мақал-мәтелдердің тақырыбы қандай? Олардың орыс тілінде баламасы бар ма?
6-тапсырма. Мәтінді оқып, атау беріңіз.
Мақал адам өмірінің барлық саласын қамтыған. Алайда заман талабына сай өзгеріске ұшырап отырған. Мысалы, еңбек туралы айтылған мақалдардан халықтың оған деген көзқарасын білуге болады. Еңбегі бардың - өнбегі бар, Еңбек түбі - мереке, Бейнет түбі - зейнет, Бейнетсіз рахат жоқ, Еріншекке ошақтың екі бұты айшылық жер. Сонымен қатар мал сырын жақсы білетін қазақ төрт түліктің өзіне тән қасиетін де атап өткен. Мал бақсаң қойдан бақ, май кетпейді шараңнан, Ат шаппайды, бап шабады. Жатқанға жан жуымас, жалқауға мал жуымас, Ұрыға мал құтаймас, Жортуылшының басы жолда қалады. Жылқы - малдың патшасы, - деп ойын анық аңғартып отырған. Бір айта кетерлігі, қазақ мақал-мәтелдерінің басты ерекшелігі: олар қанша уақыт өтсе де мәнін жоймаған, ескірмеген.
Мақал мен мәтелдің айырмашылығы мазмұнында. Мақал - өмірде болған елеулі оқиғаға берілген даналық қорытынды. Ал мәтелде сөз айшықты, көркем теңеу қолданылады. Оны Көппен көрген ұлы той, Қызым саған айтам, келінім сен тыңда деген мәтелдерден аңғаруға болады, яғни, мақалдағыдай дәлелдеу, қорытынды пікір болмайды. Тек ойды жанамалап жеткізеді. Қалай дегенмен, Мақал да, мәтел де - халықтың қазынасы, тіл майданындағы басты қаруы, - дейді ғалым Дандай Ысқақ.
(Мақал-мәтелдердің қазақ өміріндегі орны. - URL: https:informburo.kzkazmaal-mtel derd-aza-mrndeg-orny-olardy-alay-ay yrua-bolady.html)
7-тапсырма. Берілген сөздер мен сөз тіркестерін орыс тіліне аударыңыз.
Бейнет, зейнет, жортуылшы, еріншек, ошақ, айшылық жер, төрт түлік, шара, көркем теңеу, айшықты сөз, ойды жанамалап жеткізу, жанамалау.
8-тапсырма. Сұрақтарға жауап беріңіз:
1. Мақал адам өмірінің қандай саласын қамтыған?
2. Мақалдар уақыт өте келе өзгеріске ұшырауы мүмкін бе?
3. Еңбек туралы қандай мақалдар кең тараған? Олардан қазақ халқының еңбекке деген қандай көзқарасын байқауға болады?
4. Неге қазақ мақал-мәтелдерінің мәні уақыт өтсе де жойылмайды?
5. Жекелеген мамандықтар қалай пайда болды?
6. Еңбек туралы қандай мақал-мәтелдер білесіз?
9-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын баяндаңыз.
Қазақ даласындағы кәсіптің түрлері
Қазақтардың көмекші кәсібі аң, құс, балық аулау болса, негізгі кәсібі - мал өсіру еді. Қазақтың күнделікті тіршілігіне қатысты төрт түліктің ішінде қой малы маңызды орын алды. Оның еті мен сүті тамақ болса, жүні мен терісінен киім, киіз үй мен тұрмысқа қажетті әртүрлі заттар жасаған. Мал шаруашылығында қой малының қандай орын алатындығын Малды бақсаң қойды бақ, май кетпейді шарадан, Мал өсірсең қой өсір, өнімі оның көл-көсір, Қойың болмаса, байлықта ойың болмасын деген мақалдардан байқауға болады. Қазақы өмірде ерекше бағаланған қой малын бағатындарды қойшы деп атаған. Қойшы кәсібінің бағасын Қой семізі - қойшыдан деген мақалдан көруге болады. Сүті мол сиыр малын табындап бағатындарды сиыршы, түйе малын бағушыларды түйеші, төрт түліктің ішіндегі ең қадірлісі жылқыны үйірлеп бағатындарды жылқышы деп атаған.
Ал енді халқымыздың осы негізгі кәсіптерімен қатар, кейбір кісілер қосалқы кәсіптермен де айналысқан. Ондай істерін өз ісінің шеберлері өнер дәрежесіне дейін көтерген. Өз ісінің шебері бола білген өнер иелерін, тері илеп тон, тымақ, етік т.б. жасайтындарды көншілер (ишілер) немесе басқаша айтқанда терішілер, тігіншілер десе, халықтың күнделікті тұрмысқа қажетті киім-кешектерін, шаруашылыққа қажетті құрал-жабдықтарды жасап темірмен айналысатындарды теміршілер, ұсталар, әшекей бұйымдарын жасайтындарды зергерлер деп атаған. Қазақтың құрастырмалы, көшіп-қонуға ыңғайлы киіз үйінің қаңқасын жасайтындарды үйші деген.
Елдің рухани сұранысын қанағаттандырып өлең шығаратындарды өлеңші немесе ақын, ән айтатындарды әнші, ұзақ өлең, жыр шығаратындарды жырау деп атаған. Ал жыраулардың жырын жаттап алып, ел аралап жүріп жырлайтындарды жыраулардеп атаған. Үйге қажетті ыдыс-аяқтар көбінесе ағаштан жасалған. Ағаштан ойып оқтау, қасық, ожау, шелек, табақ, тостаған, тегене, астау, сандық, кебеже, әбдіре, т.б. жасайтындарды ағашшы немесе ағаш ұстасы деп атаған.
Адам денсаулығы сыр берсе немесе кенеттен жарақаттанса ем-дом жасайтын кісілер шаман діні үстемдік құрған кезде, сол заманның таным-түсінігі деңгейіне сәйкес пайда болса керек. Ондай емшілерді бақсы деп атаған. Бақсылар әртүрлі музыкалық аспаптардың үнімен бірге билей отырып, қорқынышты қимылдар жасап, жынын шақырып адам санасына әсер ету арқылы емдеген. Қазақ даласында бақсылардан басқа да, табиғат берген ерекше қасиетіне сүйеніп емдейтін емшілер де болған. Оларды бақсылардан бөлектеп, емшілер деп атаған. Қазақ даласында, ел ішіндегі дауларды күшпен шешуге маманданған, көп жағдайда жасырын әрекет жасайтын топтар да болды. Оларды барымташылар деп атаған. Іс-әрекеті қазіргі рэкеттерге ұқсас.
Кейінірек келе, қазақ даласына сауда капиталының енуімен бірге айырбас саудамен айналысатын саудагер мамандығы пайда болды. Оларды делдалдар деп атаған. Сонымен қатар ауылдан қалаға жүк тасуға маманданғандарды кірешілер деп атады. Олар кіре тартты.
Су тапшылығына байланысты Маңғыстау өңірінде құдықшы деген мамандық болған. Құдықшылықпен кедей, шағын ауылдар айналысқан.
10-тапсырма. Мәтіннен жеке кәсіп атауларын тауып, мағынасын түсіндіріп беріңіз.
11-тапсырма. Мәтінді оқып, таныс емес сөздердің сөздігін жасаңыз.
Ақотты-нар аңызы
Ең соңғы су шығатын күнінде құдықшы судың көзін ашпай кетеді. Жол жөнекей ашып қойса, ары қарай қаза алмайды. Ол құдық тайыз болады, тайыз болған құдық таңқы болады. Судың қоры көп жиналу үшін су ашылған жерден ары қарай тереңдетіп, күші жетсе, екі-үш құлаштай қылып қазады. Астынан қазған сайын, шығатын көзі де көбейе береді. Сол кезде су үстін жауып кетпес үшін оның бәрін жолдан жауып, сылап, саналы түрде бітеп отырады. Енді қайтуға болады, судың дәмін сақтап қалатын, дәмін бұзбайтын, қатты сазды паласқа келген кезде құдықшы ары қарай қазуын тоқтатып, енді қайтадан төменнен жасырып келген су көздерінің бетін шұқып ашып, жан-жақтан шүмектеп құйылып, аға бастаған судан өзі қашып шығады (құдықты бітірген соң). Осындай бүкіл технологияны білетін құдықшылардың көлігі түйе болатын. Таңертең құдыққа түседі, түсте шығады, қайта түсіп, кешке шығады. Осының барлыған сыралға көлігі түйе арқылы жасайды. Ақотты-нарды қазған құдықшы су шығатын, жиналатын көзге әлі де екі күнен кейін жетем деп есептеген. Бірақ су жиналатын көз көбірек болған көрінеді. Көзді бірнеше жерден жарған. Судың астында қалатын болған соң, арқанмен белгі берген.
Құдықтың сыртындағылар: Ол бүгін бола алмаймын, шықпаймын деген, - деп, оған мән бермейді. Екіндіге дейін жайылсын, - деп, күнде шығырға жегіп жүрген түйені аяғын тұсап, жайылысқа жіберген. Енді шыдатпайтын болған соң, қасындағы қосымша жұмысқа жегіп жүрген нарды алып келеді. Бұрын шығырға түспеген түйе үркіп-қашып, құдықтың ішіне олай соғып, бұлай соғып, құдықшының мылжа-мылжасын шығарып алып шыққан. Содан соң құдықтың атында нар деген сөз қалып қойған. Сол оқиғадан кейін , ел қорқып, қасына көп қонбайды екен. Малын содан суарып, ауыз суды басқа құдықтан алатын болған.
12-тапсырма. Мәтінге атаулы сөйлемдерден тұратын жоспар құрастырып, мазмұнын баяндаңыз.
13-тапсырма. Мәтінді оқып, таныс емес сөздердің түсіндірме сөздігін жасаңыз.
Үй кәсіпшілігі
Қазақ қоғамындағы өндірістің тағы бір түрі - үй кәсіпшілігі. Үй кәсіпшілігінің негізгі қызметі шаруашылықты қажетті құрал-жабдықтармен, тұрмысқа қажетті заттармен қамтамасыз ету. Қазақ қоғамының шаруашылығы мен кәсіпшілігі, негізінен, табиғи болды. Яғни, шаруашылықтан алынатын өнім де, кәсіпшілік арқылы өндірілетін құрал-сайман, тұрмыс жабдығы, қолөнер туындылары да, негізінен, қауымның өз қажеті үшін шығарылды. Сондықтан да Қазақстан Ресей құрамында капиталистік қарым-қатынасқа, тауарлы өндіріс жүйесіне кіргенге дейін қазақ қауымының шаруашылығы табиғи болды, ал кәсіпшілігі үлкен өндірістік, тауарлық мақсатқа құрылмай, негізінен, ауыл-үй, қауымдастықтар сұранысын өтеуге бағытталды. Кәсіпшіліктің бұл деңгейдегі түрі үй кәсіпшілігі деп аталды. Қазақ ұсталарының, зергерлерінің қолынан шыққан заттар ешбір елдің өндірістік деңгейде ұйымдастырылған қолөнер заттарынан кем болмаған. Көшпелі тұрмысқа ыңғайланып жасалған түркі-моңғол халықтарының, қазақтың киіз үйі өзінің сәулеттік, құрылымдық, ішкі-сыртқы жабдықтары жағынан адамзат баласы ақыл-ойының, өнерінің ең бір шырқау шегі болып табылады.
Малдың жүні қазақ тұрмысында кеңінен қолданылды. Оның ішінде қой және түйе жүндері ерекше орын алды.
Киіз басу. Киіз басуға қойдың күзде кырқып алынған күзем жүнін пайдаланған. Алдымен, киізге арналған жүнді тазалайды. Ол үшін жүнді тулаққа салып, сабау ағашпен тулақтың жан-жағынан отырып алып сабаған. Сонда жүн шаң-тозаңнан, шөп-шаламнан арылады және ұйысы жазылады. Тулақ дегеніміз - сиырдың иленбеген, керіп кептірген қатты терісі. Ал сабауды бұтақсыз түзу талдан, жыңғылдан, тобылғыдан жасаған. Жүн сабау, әдетте, ойын-сауықпен өтеді. Жүн сабалып болған соң тулақ шашу деген ырым жасалады. Қазақта оюлы киізді текемет, сырмақ деп екіге бөледі. Текеметтің жай киізден айырмашылығы бір түсті (ақ немесе қара) жүнді шиге төсеген соң бетіне бояған жүннен ою салады. Қазақ киізді үйдің жабулары үшін, жерге салу үшін, тұсқа ілу үшін жасаған. Тұсқа ілінетін өрнектеліп жұқалау қылып жасалған киізді тұскиіз деп атаған. Киізден бұдан басқа да тұрмыстық заттар киіз кебенек, киіз қалпақ, байпақ, кесеқап, шәйнекқап, кірқап, сандыққап, жер жастық, асмалдық (түйенің жабуы), тоқым, жабу т.б. істеген.
Кілем тоқу. Қазақ әйелдерінің қолөнерінің бір түрі - кілем тоқу. Кілемнің екі түрі - түкті кілем және тақыр кілем болады. Түкті кілем көбінесе оңтүстік аймақтарда таралса, солтүстік өңір, негізінен, тақыр кілем тоқыған.
Ши, өрмек тоқу. Қазақта ерте заманнан-ақ ши тоқу өнері қалыптасқан. Шиді кереге сыртына тұту үшін, үйдің аяқ-табақ, саба тұратын бөлігін қоршап қою үшін, киіз үйдің есігіне ұстау үшін және төсеніш ретінде киіздің астына да төсеген, киіз басу үшін де, құрт жаю үшін де пайдаланған. Тұтылатын шиге боялған жүн орап, өрнектеп безендірген. Мұны шым ши деп атаған. Қазақтың үй кәсіпшілігінде өрмек тоқу кең таралған. Өрмек арқылы бау-басқұрлар, алаша токылады. Арқан, жіп, баулар, негізінен, түтіп, шүйкелеп, есіп, бұрау арқылы, кейде жіптен өру, тоқу тәсілдерімен жасалады. Бұл заттарға көбіне шетпұшпақ өлі жүндер, жабағы жүн, жылқы қылы, түйе жүні пайдаланылады. Арқан, жіп есілу тәсіліне қарай екі түрге бөлінеді. Есіп жасалатын жіптер арқан, желі, ноқта, құрық бау, бұйда, шылбыр, тізгін тағы басқаларды жасаған. Тоқып және өріп жасалатын жіптер басқұр, таңғыш, туырлық бау, жел бау, тең таңғыш, құр жіп, құлын ноқта, нар ноқта, тағы басқалар. Арқанның түрлері арқан, қосақ арқан, сүйретпе арқан, жел арқан, тарту арқан, матау арқан, ат арқан, белдеу арқан, шом арқан, қом арқан, тең арқан, желі арқан.
Тері өңдеу. Мал терісі қазақ тұрмысында өте кең қолданылған шикізат. Әрбір іске әр түрлі терілер пайдаланылған. Шеберлер оның әрқайсысына өзінше атау берген. Мысалы, қара мал терілерін сиыр терісі, өгіз терісі, тайынша терісі, бұзау терісі деп төртке бөлген. Әр терінің өн бойындағы жекелеген бөліктерінің де атауы болған - жондық, қабырғалық, сүйек бас тері, пұшпақ, мойын терілері. Жылқы терісін - бие терісі, жабағы және құлын терісі деп үшке бөлген. Түйе терісін - атан терісі, бота терісі деп екіге бөлген. Атан терісі, өгіз терісі және олардың жондықтары қазақ қолөнерінде өте кең қолданылған.
14-тапсырма. Мәтінге жай және күрделі жоспар құрып, мазмұнын баяндаңыз.
15-тапсырма. Мәтінді оқып, таныс емес сөздердің түсіндірме сөздігін жасаңыз.
Қазақ халқының материалдық мәдени дәстүрі
Қазақ халқының дәстүрлі мәдениетінің түп тамыры өте тереңде жатыр. Қазақ мәдениетінің қалыптасып дамыған аймағы осы ұлттың бүгінгі мекені, соның төңірегі. Оның дәлелі археологиялық, палеоэтнографиялық деректер. Біздің жерімізде мекендеген андронов тайпаларының қыш құмыраларындағы ою-өрнектер кейінгі қазақтың бау, басқұрларындағы нақыштарға ұқсайды. Андроновтықтардың тастан салған үйлері, шаруашылық құрылыстары, құдықтары кейінгі қазақтың осындай құрылыстарында көрініс тапқан. Одан бергі сақ, ғүн, үйсін, қаңлы тайпаларының да мәдениеттерінің қазақ дәстүрлі мәдениетінің қалыптасуына әсері аз болмаған. Ерте орта ғасырларда бүгінгі Қазақстан жерін және көрші аймақтарды мекендеген таза түркілік этностар және мемлекеттер тұсында бүгінгі қазақ халқы дәстүрлі мәдениетінің, тілінің негізі қалыптасты. Жалпы мәдениетті, әдетте, шартты түрде екіге бөлеміз. Ол материалдық (заттай) және рухани мәдениет. Материалдық мәдениетке ұстап көруге болатын заттық дүниелерді жатқызсақ, рухани мәдениетке көзбен көріп ұстауға келмейтін рухани құндылықтарды жатқызамыз. Ұлттық материалдық мәдениетте оның дәстүрлі ерекшеліктері анық көрініс табады.
16-тапсырма. Мәтінге 3 сұрақ құрастырыңыз.
17-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын баяндаңыз.
Кәсіпкерлік және кәсіпкер
Алғаш рет кәсіпкерлік және кәсіпкер түсініктерін XVII ғасырдың аяғы XVIII ғасырдың басында ағылшын экономисі Ричард Кантильон (1650-734 жж.) енгізді. Ол кәсіпкер деп тәуекел негізінде пайда табу мақсатында өндірісті ұйымдастыратын адамды айтты.
Кәсіпкерлік теориясының қалыптасуына өз үлесін қосқан экономистер қатарына А.Смит, Ж.Б.Сэй, Йозеф Шумпетерлерді жатқызуға болады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде кәсіпкерлік қызметке мынадай анықтама берілген: Кәсіпкерлік - меншік түріне қарамастан, азаматтар мен заңды тұлғалардың тауарларға (жұмысқа, қызметке) сұранысты қанағаттандыру арқылы пайда немесе жеке табыс табуға бағытталған және жеке меншікке (жеке кәсіпкерлік) немесе мемлекеттік кәсіпорындарды шаруашылық басқару құқығына (мемлекеттік кәсіпкерлік) негізделген ынталы қызмет.
Кәсіпкерлік дамыған нарықтық экономикада кәсіпорын жеке кәсіпкерлердің жиынтығы ретінде бірнеше қызметтерді атқарады: жалпы экономикалық, шығармашылық ізденіс (инновациялық), ресурстық, әлеуметтік, ұйымдастырушылық.
Жалпы экономикалық қызмет - бұл кәсіпкерлік ұйымдар мен жеке кәсіпкерлердің нарық субьектісі ретіндегі рөліне негізделеді. Бұл қызмет тауар (қызмет көрсету, жұмыстарды орындау) өндіруге және оны нақты тұтынушыларға жеткізуге бағытталады.
18-тапсырма. Мәтін негізінде төмендегі түсініктерге анықтама беріңіз:
- кәсіпкер;
- кәсіпкерлік;
- жеке кәсіпкерлік;
- кәсіпкерлік қызмет;
- кәсіпорын ұйымдары;
- кәсіпкерлік ұйымдар.
19-тапсырма. Жұптық жұмыс: мәтінге сүйеніп, кәсіби шеберлік туралы диалог құрастырыңыз.
Кәсіби шеберлік
Кәсіби шеберлік маманның біліктілік дәрежесімен, өз қызметін жүзеге асыруға қажетті білімі мен дағдыларының деңгейімен өлшенеді. Оған төмендегілер жатады:
:: мамандандырылған оқудан өткен және білім алған, өз мамандығы бойынша тұрақты дағдылары бар, өз саласында заманауи технологияларды шебер және тиімді қолдана алатын қызметкердің жоғары біліктілігі;
:: жоғары құзыреттілік және іс-әрекеттерінің әр түрлі қызметтер саласына арналған мемлекеттік стандарттардың талаптарына сәйкестігі;
:: тиісті саладағы білімі мен дағдыларын жеке қабілеттерімен ұштастыра отырып, барынша тиімді пайдалану;
:: сенімділік пен жауапкершілік, қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық өзгерістерді дұрыс қабылдай білу;
:: әлеуметтік ғылымдар мен әлеуметтік технологиялардың жетістіктерін қоғамдағы қатынастарды үйлестіру үшін шебер пайдалана білу;
:: адамдармен тіл табыса білу; тұтынушылар мен әріптестерге деген сенім, жауапкершілік, адамдарға әсер ете білу, тұтынушыға және оның мәселелеріне түсіністікпен қарай білу.
Басқаша айтқанда, кәсіби шеберлік дегеніміз - жеке тұлғаның өз мамандығын, өз кәсібін игеру деңгейі; бұл әрбір қызметкердің өз жұмысын кәсіби шеберлікпен атқара білуінің көрсеткіші.
Назарыңызда ұстаңыз!
1. Әлемде 50000-нан аса мамандық бар.
2. Қазақстанда Жаңа мамандықтар атласы жобасы жасалуда.
Инженер мамандығының тарихы
Инженер деген сөз латынның ingeniare (ойлап шығару, өнертапқыштық) және ingenium (ақыл, дарын) сөздерінен құралған.
Инженер - инженерлік қызметті атқаратын маман.
20-тапсырма. Мәтінді оқып, таныс емес сөздердің түсіндірме сөздігін жасаңыз.
Инженер мамандығының тарихы
Тарихқа көз жүгіртсек, инженер сөзі біздің дәуірімізге дейінгі екінші ғасырда дүниеге келген. Ол кездері инженер деп қамал бұзатын машиналарды жасап, пайдаланушыларды айтқан. Он алтыншы ғасырда голландықтар мен ағылшындар, сәл кейінірек Ресейде жол салып, көпір тұрғызатындарды инженер деп атай бастады. Яғни, инженер түсінігінің Еуропадағы қайта өрлеу дәуірінде, ғылым мен білімнің адамзат қоғамы үшін шешуші рөл ойнай бастаған кезеңінде тарих сахнасына қайта шығып, мызғымас орын алғанын байқаймыз. Алғашқы өнеркәсіп төңкерісінің кезінде-ақ қоғамның техника мен ғылымға деген сұранысы ғылымның дамуына үлкен серпін берді. Сонымен инженерлер де материалдық байлықты жасаушылар болып шықты. Ал материалдық байлықты белгілі бір кәсіп иелері жасайтынын білеміз. Кәсіпкер дегеніміз, тәуекелге бару арқылы пайда табу үшін белгілі бір өндірісті ұйымдастыратын адам екендігі белгілі. Өндіріс инженерлік іспен айналысатындардың ғылыми білімі мен өнертапқыштығына сүйеніп жасалған материалдарға, станоктарға, құрал-жабдықтарға, құрылымдарға, жүйелерге тікелей тәуелді.
Инженер деген сөз латынның ingeniare (ойлап шығару, өнертапқыштық) және ingenium (ақыл, дарын) сөздерінен құралған. Инженер - инженерлік іспен айналысатын, ғылыми білімін, математиканы және өнертапқыштығын қолданып, техникалық, қоғамдық және коммерциялық проблемалардың шешімін табумен айналысатын маман. Инженерлер материалдарды (заттар), құрылымдарды және жүйелерді олардың тиімділігі, заңға сәйкестігі, қауіпсіздік мәселесі және бағасына байланысты туындайтын шектеулерді ескере отырып жобалайды. Инженердің жұмысы -- ғылыми жаңалықтар және олардың адамзат қажеттілігі мен өмір сапасын жақсартуда қолданылуы арасындағы байланысты қалыптастыру. Инжинирингтің көптеген тармақтары бар, әрқайсысы арнайы технологиялар мен өнімдерге маманданған. Әдетте, инженерлердің бір салада терең білімі болады да, өзге де қатысты салаларда жалпылама білімі болады. Мысалы, инженер-механик (машина жасау) мамандығының оқу курсына көп жағдайда электротехникалық және бағдарламалау (программалау) пәнінің кіріспе сабақтары қосылады.
Инженер мамандығының тарихын қоғам дамуының тарихымен қатар қарастыруға болады. Ал қазір біз кімдерді инженер деп айтамыз деген сұраққа жауап іздесек, инженер атласына қарауға тура келеді.
21-тапсырма. Сұрақтарға жауап беріңіз:
1. Инженер сөзі қашан пайда болған?
2. Инженер сөзінің мағынасы қандай?
3. Инженер қандай қызмет атқарады?
4. Инженер мамандығының тарихы қоғам дамуының тарихымен байланысты ма?
5. Инженер жайлы көркем туындылар оқыдыңыз ба? Ойыңызбен бөлісіңіз.
Инженер мамандығының атласы
22-тапсырма. Мәтінді оқып, таныс емес сөздердің түсіндірме сөздігін жасаңыз.
Инженер мамандығының атласы
Қазіргі әлем күн сайын өзгеруде. Тіпті сәт сайын өзгеруде. Бүгін бар мамандық ертең жоқ. Болашақ мамандығыңды таңдау барысында, бүгінгі күні бар мамандықтар тізіміне ғана сүйеніп жоспар жасауға болмайды. Сол себепті мамандықты дұрыс таңдауға жаңа мамандықтар атласы қажет болады. Ондай атластарда елімізде бар мамандықтар болашақта қалай өзгеруі мүмкін екендігіне, қандай мамандықтар жаңадан пайда болатындығына болжам жасалады. Қазір инженер мамандығына оқып жатқан студенттер, мамандық таңдау барысында осындай атластарға сүйене отырып, болашақ мамандығының қандай өзгерістерге ұшырауы мүмкін екендігін алдын ала болжам жасап барып келеді. Технологиялық үдерістер тұрақты емес - инженерлік жүйелер жыл сайын жаңаруда. Күн сайын жаңа техника дүниеге келіп, адамның өмір сүруін бұрынғыға қарағанда жеңілдете түсуде. Осындай тоқтаусыз өзгерістердің нәтижесінеде көптеген мамандықтар келмеске кетіп, олардың орнына жаңасы келуде.
Жаңа мамандықтардың талабына қазірден бастап сәйкес келуге талаптансаңыз, болашақтағы инженерге қажетті машықтарды игеруді бүгіннен бастау керек.
Ал, болашақ IT саласының инженерлері қандай болуы керек. Адамзат өмірінің барлық саласына қарқынды түрде еніп келе жатқан сандық технология болашақ инженерлерге керек машықтардың бастысы болатындығын бірден, сеніммен айтуға болады. Сонымен қоса қарқынды дамып келе жатқан роботтандыру үдерісі де күні өткен мамандықтарды нарықтан біртіндеп ығыстырумен қатар жаңа құзыреттерді де дүниеге алып келуде. Қазіргі кезде өнімді қабылданған стандартпен өндірумен қатар, жеке тұтынушының ерекше талабын қанағаттандаруға бағыттап өндірудің белең алуы да бірқатар жаңа мамандықтардың пайда болуына әсер етуде.
Нарықта жеке, арнайы, талдап жасалған өнімдерге деген сұраныс артып келе жатқанына байланысты қол өнері де қайта жанданып, нарықтан өз орнын ала бастады. Соңғы кездері әртүрлі футурологтармен қатар, құрамында нарықтың болашақтағы сұранысына болжам жасаушылар, журналистер, фантаст-жазушылар, әртүрлі деңгейдегі эксперттер бірлесе жасаған жаңа мамандықтар атласына қарап отырып IT саласының инженерлеріне болашақта қандай машықтарды игеру қажет болатындығына болжам жасауға болады.
23-тапсырма. Жұптық жұмыс: жоғарыдағы мәтіннің мазмұны бойынша диалог құрастырыңыз.
24-тапсырма. Мәтінді оқып, атау беріңіз.
Инженердің басты міндеті - қолда бар мүмкіндіктің ең тиімді жаңа әдісін ойлап табу. Мысалы, жобалау бойынша шешім қабылдау, технологияны оңтайландыру, менеджмент пен жоспарлау, өнім өндіруді бақылау және зерттеу жұмыстары.
Алғашқы кезеңде инженер атауын әскери соғыс көліктерін басқарушылар (кран, зеңбірек) иеленіп жүрді. Азаматтық инженер деп XVI ғасырда Голландия елінің көпір мен жол құрылысшыларын атаған. Кейінірек бұл сөз Англияда, Пруссияда, кейінірек Ресей елінде мамандық иесі ретінде қолданыла бастады.
Тәжірибе алмасу мақсатында ғылым мен кәсіптік деңгейді жоғарылату одақтары мен ұйымдары құрылған. Мысалы, Электротехника мен электроника инженерлер институты, Қазақ инженерлік бірлестігі т.с.с.
Инженер кәсіптік топқа жататындығына сәйкес нақты тапсырмалар орындайды. Шартты түрде негізгі үш тобын айтса болады: конструктор (аспап, құрал т.б. заттардың құрылымын жасайды); технолог (құралдардың жасалу, өңдеу жолдарын қалыптастырады); экономист (экономиялық саралау мен жоспарлы үнемдеу әдісімен аз шығынға қол жеткізеді).
Әрбір инженер өзінің кәсіби деңгейіне қарамастан техниканың әртүрлі түрлерін, техникалық нысандарды және технологиялық үдерістерді басқара білуі керек. Сол себепті техникаға деген қызығушылықтың болуы шарт. Техникалық ойлау, икемділік, аңғарғыштық, көз мөлшері негізгі орын алады. Бұл жұмыстың жауапкершілік деңгейі өте жоғары, себебі жұмыс нысаны адам өмірімен тікелей байланысты.
Біріншіден, инженер негізгі дайындық ретінде әртүрлі математикалық есептерді, инженерлік графиканы (сызу), сопроматты, материалтану және т.б. талдаудың нұсқаларын зерттейді. Инженер мамандығы халық шаруашылығының барлық түрімен дерлік айналысады. Олар: фабрика, зауыт, шахта, құрылыс, әскер, транспорт, авиация және т.с.с. көптеген жерлерде жұмыс істейді. Ол: шебер, бас шебер, инженер, бас инженер, кәсіпорын жетекшісі, бөлім, аумақ, зертхана бастығы қызметтерін атқарады.
Инженер мамандығының түрлері: инженер-құрастырушы, инженер-микроэлектроншы, құжат бойынша инженер, еңбекті қорғау инженері, өрт қауіпсіздігі бойынша инженер, телебайланыс инженері, инженер-технолог, қауіпсіздік бойынша инженер, инженер-жобалаушы, байланыс инженері, инженер-эколог, инженер-бағдарламашы т.б.
25-тапсырма. Жоғарыдағы мәтінге сүйене отырып инженер мамандығына сипаттама беріңіз.
Инженер мамандығы және еңбек нарығы
26-тапсырма. Мәтінді оқып, таныс емес сөздердің түсіндірме сөздігін жасаңыз.
Инженер мамандығының еңбек нарығындағы орны
Инженер мамандығы алғашында материалдық өндірісте дүниеге келіп, қоғамның дамуымен бірге құрылыс, өнеркәсіп, транспорт және байланыс салаларына да тарай бастады. XXI ғасырдағы ғылым мен техниканың дамуына байланысты адамзат өмірінің барлық саласын қамтыды деп айтуға болады. Инженердің жұмысы техникалық, технологиялық және ақпараттық жүйелерді жобалаумен, жасаумен және олардың жұмыс істеуін қамтамасыз етумен тікелей байланысты. Инженер еңбегі ақыл-ой еңбегі. Станоктар мен механизмдерді жобалайтындарды инженер-конструктор, компьютерлік технологияны пайдаланып табиғатты қорғаудың әдістерін жетілдірушілерді инженер-эколог, электр құрылғылары мен құрал-жабдықтарын жетілдірумен айналысатындарды инженер-электрик, бағдарламамен қамту саласының маманын инженер-бағдарламашы деп атау қалыптасқан.
Инженерлерге кәсіпорындардың көптеген санаттары қажет. Онсыз өнертапқыштық, конструкторлық және өндірістік бағыттар дамымайды. Тәжірибелі маман өзінің кәсіби дағдыларын ғылыми-зерттеу институттарында (ҒЗИ), конструкторлық бюроларда, өндірістік зауыттарда, коммерциялық кәсіпорындарда қолдана алады. Осы үлгідегі бейінді жоғары білім медицина және металлургия, құрылыс және байланыс, машина жасау, әскери өндіріс және басқа да салаларда сұранысқа ие.
Қазіргі кезде Қазақстан нарығында инженер еңбегі өте жоғары бағаланады. www.enbek.kz электрондық еңбек биржасында дәрігер, жүргізуші, инженер, тәрбиеші, кассир, медбике секілді мамандықтар сұранысқа ие. Ал ізденушілер арасында күзетші, заңгер, үнемдеуші, есепші, іс-жүргізуші мамандықтары жиі қаралады екен.
27-тапсырма. Жоғарыдағы мәтінге сүйене отырып сөйлемдерді толықтырыңыз:
1. Инженер мамандығы ... салаларына да тарай бастады.
2. Инженердің жұмысы ... тікелей байланысты.
3. Инженер еңбегі ... еңбегі.
4. Инженер мамандығының түрлері: ....
5. Тәжірибелі маман өзінің кәсіби дағдыларын ... қолдана алады.
26-тапсырма. Мәтінді оқып, таныс емес сөздердің түсіндірме сөздігін жасаңыз.
Инженер еңбегі
Инженер еңбегі ең әуелі материалдық өндірісте пайда болды, өнеркәсіпте, транспорт пен байланыс, құрылыс саласында қолданыс тауып, қанат жайды. Бүгінгі заманда ғылым мен техниканың шарықтап дамуы барысында инженерлік еңбек экономиканың барлық саласынан бастап, ақпараттық әлем, білім, мәдениет, өнер, тұрмыс, т.б. қысқасы, өмірдің бүкіл өңірін тұтас қамтыды деуге болады. Яғни, бүгінгі қоғамды инженерлік еңбектен тысқары қарастыруы мүмкін емес. Инженер еңбегі дүниедегі барлық елді, ұлттар мен ұлыстарды қамтып, өмірдің барлық саласына етене қабысып араласып кеткен бүкіләлемдік, бұқаралық, әмбебеп құбылысқа айналды. Инженерлік еңбек дегеніміз - техникалық, технологиялық және әлеуметтік ақпараттық жүйелерді жобалау, жасау, жетілдіру және іске қосу, басқару үдерістерін қамтамасыз ете отырып, қоғамның талап-сұранымдарына орай өнім өндіруді мақсат ететін ғылым мен тәжірибеге негізделген шығармашылық сипаттағы ерекше ақыл-ой еңбегі.
Инженер еңбегінің басты ерекшеліктері қандай? Біріншіден, инженер еңбегі -- өндіруші, өнім шығарушы еңбек, ол материалдық және рухани құндылық жасайды. Болашақ өнімді жобалайды, өнім өндіруді ұйымдастырады. Екіншіден, инженерлік іс-әрекеттің әмбебептық сипатына байланысты, еңбектің көптеген түрлері оны ерекшеліндіреді, олар жүздеген инженерлік кәсіпте, мамандықтар мен мамандандыруда іске асырылуда. Үшішіден, инженерлік еңбек үлкен шығармашылық мән - мағынаға және сипатқа ие. Шығармашылық сипат еңбектің көптеген түрлеріне тән. Күрделі техникалық операциялар жасайтын маман қызметкердің еңбегін шығармашылық элементтер сипаттайды.
Инженер еңбегі негізінен алғанда мынадай бөліктерге жіктеледі: 1) болашақ шығаратын өнімге қатысты ізденіс, зерттеу жұмыстарын жүргізу; 2) өнімнің конструкциясын жетілдіру, жаңарту; 3) өндірісті техникалық тұрғыдан дайындау; 4) өндірістік үдеріс ұйымдастыру; 5) еңбек ұжымын басқару.
Инженерлік еңбектің күрделі құрылымы әртүрлі кәсіпте, мамандықта, лауазымда, білгірлік дәрежесіне сәйкес инженер санаттарының қалыптасуының объективті алғышарттары болып табылады. Инженерлік кәсіп - негізінен алғанда материалдық өндіріс саласындағы техникалық-технологиялық және ұйымдастырушылық басқару мәселелерін шешуде пайдаланылатын арнайы білім мен білгірліктің, дағды мен қабілеттің жиынтығына сүйенетін еңбек әрекетінің түрі.
28-тапсырма. Сұрақтарға жауап беріңіз:
1. Инженер еңбегі алдымен қай салада пайда болды?
2. Бүгінгі күні инженер мамандығы қандай салаларды қамтиды?
3. Инженерлік еңбек дегеніміз не?
4. Инженер еңбегінің басты ерекшеліктері қандай?
5. Инженер мамандығы қалай жіктеледі?
6. Инженерлік кәсіп дегеніміз не?
СӨЖ тапсырмалары
І. Төмендегі сілтемелердегі инженер мамандығына қатысты мәліметтерді пайдаланып, қазақ тілінде Инженер кеше, бүгін, ертең тақырыбында эссе жазыңыз.
1 Справочник профессий. - URL: https:www.rabotka.ruinfoworker
2. Словарь профессий. - URL: https:obrazovan.rupage110
3. Толковый словарь профессий. - URL: https: refdb.ru look 2555391. html
4. Краткий толковый словарь иноязычных названий профессий и специальностей. - URL: http:www.estrabota.ru
5. Новые профессии. - URL: http:job.informika.ru
6. Толковый словарь профессий XXI века. - URL: https: sites. google. comsitevirtualnyjkabinetproforien tmaterialy-o-mire-professijslovar -novyh-professij
7. Экскурс по современному офису. - URL: http:www.job-today.ru
8. Описания вакансий на сайте трудоустройства. - URL: http:www.vakansii.com.ua
9. Статьи, описания, рассказы о профессиях. - URL: http: www. zarplata.ru
10. Атлас новых профессий. - URL: http:otbasym.kznewskultura2018 -05-17atlas-novyh-professiy
ІІ. Жоғарыда көрсетілген сілтемелердегі ақпарат арқылы мәтінді толықтырыңыз. Мәтінге атау беріңіз.
Бүгінгі күні әлем үлкен жылдамдықпен дамып келеді. Бірнеше жыл бұрын ғана ақпараттық технологиялар саласындағы үлкен сұранысқа ие мамандықтардың көпшілігі мүлде болмаған еді. Ал, ертеңгі күні ақпарттық технология мен басқа да салалардың түйіскен жерінен ондаған немесе жүздеген жаңа мамандықтар пайда болуы мүмкін. Оған ең басты әсер етуші бағыттар: жасанды интеллект немесе жасанды сана, өндірістегі сандық жүйені дамыту барысында қабылданатын шешімдер, қайта жаңғыртылатын энергия және ақылды техника, үш өлшемді басып шығару техникасы мен жаңа материалдар, ақылды және энергия үнемдеуші қалалардың дамуы.
Мамандық тілі және кәсіби шеберлік
Мамандық тілі - бұл терминологияны, ғылыми ұғымдар мен тұжырымдарды кеңінен қолданумен сипатталатын, кәсіби қарым-қатынас саласына қызмет ететін және кәсіби қызметпен бірге жүретін тілдің ішкі жүйесі.
29-тапсырма. Мәтінді оқып, сұрақтарға жауап беріңіз.
Мамандық тілі - кәсіби шеберлікке жетудің құралы
Автоматтандыру және механикаландыру дәуірінде техникалық білім өзекті бола бастады. Батыс жұртшылығы XVII ғасырдың өзінде инженерлік-техникалық мамандардың қажеттілігін түсінді. Бұл алғашқы жолдар мен көпірлердің салынуына байланысты болды. 1712 жылы Мәскеуде алғашқы инженерлік мектепті құрған Петр I техникалық ғылымдармен де айналысқан.
Бүгінгі таңда инженер мамандығы сұранысқа ие болып қана қоймай, ол өзінің танымалдығының шыңында тұр. Автоматтандыру және басқару, ақпаратты қорғау саласындағы ғылым рөлінің артуы, ғылыми байланыстардың кеңеюі, бұқаралық коммуникацияның дамуымен бірге барлық байланыс түрлерінде ғылыми стильді қолданудың рөлі артып келеді. Болашақ инженерлер тиісті дайындыққа, арнайы техникалық білім мен дағдыларға ие болып, өндірісті механикаландыру мен автоматтандырудың көптеген және жиі кездесетін күрделі мәселелерін шешіп қана қоймай, сонымен қатар сөйлеу мәдениетіне ие болуы керек, өз мамандықтары бойынша өзара сөйлесуі керек, ол үшін білім алушылар өздері таңдаған білім саласындағы коммуникативті құзыреттіліктің қажетті деңгейіне жетуі қажет.
Мамандық тілі - бұл терминологияны, ғылыми ұғымдар мен тұжырымдарды кеңінен қолданумен сипатталатын, кәсіби қарым-қатынас саласына қызмет ететін және кәсіби қызметпен бірге жүретін тілдің ішкі жүйесі. Ғылыми стиль абстрактілі лексиканың басым қолданылуымен, нақты синтаксистік құрылымдарға бейімділікпен сипатталады.
Елімізде күн өткен сайын маңызы артып келе жатқан үш тілді (қазақ, орыс және ағылшын тілдерін) білмеген жастарға техникалық немесе гуманитарлық салада кәсіби маман болып қалыптасу мүмкін емес. Мамандықтың тілі түлек таңдаған қызмет саласына қарамастан кәсіби жетістікке жету құралына айналып отыр.
Қазіргі кезде информатика саласындағы орыс терминологиясы осы пәннің ағылшын тіліндегі терминологиясының әсерімен қалыптасу кезеңінде. Аталған салаға қатысты қазақша терминдер өзінің қалыптасуы барысында ағылшын және орыс тілдерінің ықпалымен қалыптасып келеді. Компьютерлік технологиялар мен арнайы техниканың миллиондаған адамдардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ғұмарбек Дәукеев атындағы Алматы энергетика және байланыс университеті коммерциялық емес акционерлік қоғамы
Ажиев Қанат Өмірзақұлы
КӘСІБИ ҚАЗАҚ ТІЛІ. АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР БІЛІМ БЕРУ БАҒДАРЛАМАЛАРЫ ТОБЫНЫҢ
СТУДЕНТТЕРІНЕ АРНАЛҒАН
Оқу құралы
Алматы
АЭжБУ
2020
ӘОЖ
КБЖ
Пікір берушілер:
Ғұмарбек Дәукеев атындағы Алматы энергетика және байланыс университетінің доценті, филология ғылымдарының кандидаты
М. Қ. Нұрмаханова,
Филология ғылымдарының кандидаты, Аль-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің доценті, Phd докторы
М.М. Аймағамбетова,
Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университетінің доценті, педагогика ғылымдарының кандидаты
К.С.Ниязбекова
Алматы энергетика және байланыс университетінің Ғылыми кеңесі басуға ұсынды (??.??. 20?? ж. № ?). АЭжБУ 2020 ж. ведомостік әдебиеттер басылымдарын шығарудың тақырыптық жоспары бойынша басылады, реті ?
Ажиев Қ.Ө.
Кәсіби қазақ тілі. Ақпараттық технологиялар білім беру бағдарламалары тобының студенттеріне арналған: Оқу құралы (жоғары оқу орындарының Ақпараттық технологиялар білім беру бағдарламалары тобының студенттеріне арналған)Қ.Ө.Ажиев - Алматы: АЭжБУ, 2020. - 107 б. Библиограф. - 25 атау.
ISBN
Алғы сөз
Ұсынылып отырған Ақпараттық технологиялар білім беру бағдарламалары тобының студенттеріне арналған оқу құралы таңдау компоненті болып саналатын Кәсіби қазақ тілі пәнінің оқу бағдарламасына сәйкес құрастырылған.
Оқу құралының негізгі мақсаты - білім алушының кәсіби, тілдік, коммуникативтік және сандық құзыреттіліктерін қалыптастыру.
Оқу құралында білім алушылардың пән бағдарламасын игеруіне қажетті кесте түрінде берілген теориялық мәліметтер мен кәсіби бағытталған оқу мәтіндері және жеке, жұптық, топтық, өздік жұмыстар арқылы орындалатын тапсырмалар мен жаттығулар кешені берілген. Ол студенттердің оқу үдерісі барысында, болашақ мамандықтары бойынша өндіріс орындарындағы кәсіби қарым-қатынаста қолдануға қажетті білім, білік, дағдыны жүйелі түрде меңгеруіне бағытталған. Сондай-ақ, бағдарламалық оқу материалдарымен қоса ұсынылған мәдени-танымдық мәтіндер ақпараттық технология саласы мамандарының қазақша ойлауын дамытуға, кәсіби салада сауатты сөйлеу әдебі мен мәдениетінің деңгейін көтеруді көздейді.
Оқу құралындағы IT саласына қатысты мәтіндермен жұмыс жасау (талдау, аудару, сұрақтарға жауап беру т.б.) және лексика-грамматикалық жаттығулар, шығармашылық тапсырмалар мен іскерлік ойын түріндегі тапсырмаларды орындау барысында білім алушылар креативті ойлау қабілетін дамыту, кәсіби қарым-қатынас дағдыларын жетілдіру, академиялық хат негіздерін игеру, ауызша және жазбаша ғылыми қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырумен қатар желі этикетін меңгеру мүмкіндіктеріне қол жеткізе алады.
Мамандық, кәсіп, шеберлік
Мамандық - қызметкердің кәсіп шегіндегі қызметінің нақты саласы. Ол лауазымнан өзгеше түрде белгілі бір білімді және арнаулы түрде оқып-үйрену немесе жұмыс тәжірибесін жинақтау барысында алған еңбек машықтарын талап ететін еңбек қызметінің тегін сипаттайды. Лауазымдық міндеттердің шеңберін айқындайды. Мамандық қызметкер еңбегінің бүкіл шеңберін қамтығанда ол кәсіп ұғымына сай келеді.
Мамандық - адамнан арнаулы білім, еңбек дағдылары мен іскерлікті талап ететін еңбек іс-әрекетінің түрі.
Кәсіп - кәсіптік оқу және тәжірибе жинақтау нәтижесінде игерілетін, белгілі бір білім мен машықтарды талап ететін еңбек қызметінің түрі. Қолданылатын еңбек құралдарына қарай (машинист, автоматшы), еңбек заттарына қарай (машина жасаушы, кенші), еңбек затына әсер ету тәсіліне қарай (бұрғылаушы, қалыптаушы) немесе өндіріс үдерісінде орындалатын жұмыстың мазмұны мен сипатына, атқарылатын міндетіне қарай бөлінеді. Көптеген кәсіптер мамандықтарға ажыратылады: аспапшы-слесарь, инженер-механик, тағы басқа.
Шеберлік - кәсіби немесе әуесқойлық білім-білік дағдыларын қандай да бір түрдегі істі терең түсініп, дамыған іскерлікпен үйлестіріп тиімді әрекеттерді жүзеге асырушылық.
Біліктілік, квалификация - адамның белгілі бір білім жүйесін тәжірибеде пайдалана алу қабілеті.
1-тапсырма. Мəтінді оқып, таныс емес сөздердің түсіндірме сөздігін жасаңыз.
Кәсіп дегеніміз не?
Қазақтың ерте заманнан елес беретін ертегілері мен аңыз әңгімелерінде, мақал-мәтелдерінде дәстүрлі қазақ қоғамының тіршілігінен хабар беретін мәліметтерді көптеп кездестіруге болады. Сондай мәліметтердің бірі - аңшылық. Аңшылар жайлы сөз болғанда, олардың аулайтын аңдарының атымен, түр-түсімен таныса аламыз. Сонымен қатар ондай мәтіндерден аңшылықпен немесе басқа кәсіппен айналысатын адамдардың әлеуметтік жағдайы, не себепті айналысатыны, қалай айналысатыны жайлы да білуге болады.
Қазақ халқы ежелден көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан. Күнделікті тіршілікке қажетті заттар мен құрал-жабдықтарды әркім өзіне керекті мөлшерде жасап ала берген. Олар киюуге қажетті киім-кешек, ер-тұрман, теріден, ағаштан, сүйектен, алтын мен күмістен, қола мен темірден жасалған заттар. Енді кейбір кісілер дәстүрлі мал шаруашылығымен қатар, мал табудың басқа да түрімен айналыса бастады. Ол кәсіпшілік еді.
Барлық адам, әрбір затты бірдей қылып жасай алмаған. Бірте-бірте көпшіліктің ішінен өзінің ұсынықтылығы мен ептілігінің арқасында, аталған заттарды басқалардан әдемірек, ыңғайлырақ, берігірек жасайтын адамдар шығады. Оларды халық арасында шебер деп атай бастады. Істейтін кәсіптеріне қарай, халық оларға темірші немесе ұста, етікші, ерші, егінші деген ат берді. Осы атаулар кейіннен жеке кәсіп атауларына айналды. Әрбір кәсіп шеберлері құпияларын ұрпағына ғана үйретіп, олар оны ұрпақтан ұрпаққа ұластырып отырған. Атасынан қалған кәсіп иелерін ата кәсіппен айналысушылар деп атаған. Бертін келе басқалардан дәулеттірек кісілер, тіршілікке қажетті бұйымдардың бәрін өздері жасамай, осы шеберлерден, көбінесе малға айырбастап алатын болған.
Бұл кезеңде шеберлер әлі де болса мал шаруашылығымен айналысудан қол үзіп кете қойған жоқ еді. Олар әр түрлі кәсіпке қосымша табыс көзі ретінде ғана қарайтын. Уақыт өте келе жекелеген шеберлердің өзіндік ерекшелігі айқын біліне бастады. Ондай шеберлердің айналасында үйренушілер яғни шәкірттер пайда болды. Ол шәкірттер белгілі бір іске маманданып, шебердің басқаруымен жұмыс істеді. Осылайша жекелеген мамандықтар дүниеге келді. Жаратылыстану және гуманитарлық ғылымдардың дамуының арқасында еңбек бөлінісі күрделене түсті. Кәсіпкерлер үлкен өндіріс орындарын, завод, фабрикалар ашып мамандықтың түрлері көбейе берді. Осы үрдіс әлі күнге дейін жалғасып келеді.
2-тапсырма. Сұрақтарға жауап беріңіз:
1. Дәстүрлі қазақ қоғамының тіршілігінен хабар беретін мәліметтерді қайдан кездестіруге болады?
2. Кәсіпшілік деген не?
3. Халық арасында шебер деп кімді атаған?
4. Ата кәсіппен айналысушылар деп кімді атаған?
5. Жекелеген мамандықтар қалай пайда болды?
3-тапсырма. Сөздерді және сөз тіркестерін орыс тіліне аударыңыз:
кәсіп -
кәсіпшілік -
ата кәсіп -
шебер -
шәкірт -
мал табу -
қосымша табыс көзі -
мамандықтың түрлері -
4-тапсырма. Мақал-мәтелдерді кестенің екінші бағанындағы сөздер арқылы толықтырыңыз:
Кесте 1 Мақал-мәтелдер
№
Толықтыратын мақал-мәтелдер
Анықтама сөздер
1
Істегенің еліңе жақсы, үйренгенің өзіңе ...
есінеумен өтеді
2
Кәсіп, кәсіп түбі - ...
ырысы
3
Алуан-алуан кәсіп бар, таңдай біл де, ...
айрыласың
4
Еріншектің күні ...
жақсы
5
Етік тіге алмаған біз ...
нәсіп
6
Мың кәсіпке талпынсаң, бір кәсіптен ...
таба білмейді
7
Қимылдаған қыр ...
байлықтың
8
Шеберді саусағы ...
асырайды
9
Бейнет қыл да ... қыл
талап қыл
10
Малды баға білмеген пайданы ...
зейнет
11
Жұмысы жоқтың ... жоқ.
нәсіп
12
Еңбектің көзін тапқан, ... өзін табады.
асады
13
Ата кәсіп балаға ...
таяғы
14
Қойшыны ... асырайды, қасқырды аяғы асырайды.
таңдайды
5-тапсырма. Жоғарыдағы мақал-мәтелдердің тақырыбы қандай? Олардың орыс тілінде баламасы бар ма?
6-тапсырма. Мәтінді оқып, атау беріңіз.
Мақал адам өмірінің барлық саласын қамтыған. Алайда заман талабына сай өзгеріске ұшырап отырған. Мысалы, еңбек туралы айтылған мақалдардан халықтың оған деген көзқарасын білуге болады. Еңбегі бардың - өнбегі бар, Еңбек түбі - мереке, Бейнет түбі - зейнет, Бейнетсіз рахат жоқ, Еріншекке ошақтың екі бұты айшылық жер. Сонымен қатар мал сырын жақсы білетін қазақ төрт түліктің өзіне тән қасиетін де атап өткен. Мал бақсаң қойдан бақ, май кетпейді шараңнан, Ат шаппайды, бап шабады. Жатқанға жан жуымас, жалқауға мал жуымас, Ұрыға мал құтаймас, Жортуылшының басы жолда қалады. Жылқы - малдың патшасы, - деп ойын анық аңғартып отырған. Бір айта кетерлігі, қазақ мақал-мәтелдерінің басты ерекшелігі: олар қанша уақыт өтсе де мәнін жоймаған, ескірмеген.
Мақал мен мәтелдің айырмашылығы мазмұнында. Мақал - өмірде болған елеулі оқиғаға берілген даналық қорытынды. Ал мәтелде сөз айшықты, көркем теңеу қолданылады. Оны Көппен көрген ұлы той, Қызым саған айтам, келінім сен тыңда деген мәтелдерден аңғаруға болады, яғни, мақалдағыдай дәлелдеу, қорытынды пікір болмайды. Тек ойды жанамалап жеткізеді. Қалай дегенмен, Мақал да, мәтел де - халықтың қазынасы, тіл майданындағы басты қаруы, - дейді ғалым Дандай Ысқақ.
(Мақал-мәтелдердің қазақ өміріндегі орны. - URL: https:informburo.kzkazmaal-mtel derd-aza-mrndeg-orny-olardy-alay-ay yrua-bolady.html)
7-тапсырма. Берілген сөздер мен сөз тіркестерін орыс тіліне аударыңыз.
Бейнет, зейнет, жортуылшы, еріншек, ошақ, айшылық жер, төрт түлік, шара, көркем теңеу, айшықты сөз, ойды жанамалап жеткізу, жанамалау.
8-тапсырма. Сұрақтарға жауап беріңіз:
1. Мақал адам өмірінің қандай саласын қамтыған?
2. Мақалдар уақыт өте келе өзгеріске ұшырауы мүмкін бе?
3. Еңбек туралы қандай мақалдар кең тараған? Олардан қазақ халқының еңбекке деген қандай көзқарасын байқауға болады?
4. Неге қазақ мақал-мәтелдерінің мәні уақыт өтсе де жойылмайды?
5. Жекелеген мамандықтар қалай пайда болды?
6. Еңбек туралы қандай мақал-мәтелдер білесіз?
9-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын баяндаңыз.
Қазақ даласындағы кәсіптің түрлері
Қазақтардың көмекші кәсібі аң, құс, балық аулау болса, негізгі кәсібі - мал өсіру еді. Қазақтың күнделікті тіршілігіне қатысты төрт түліктің ішінде қой малы маңызды орын алды. Оның еті мен сүті тамақ болса, жүні мен терісінен киім, киіз үй мен тұрмысқа қажетті әртүрлі заттар жасаған. Мал шаруашылығында қой малының қандай орын алатындығын Малды бақсаң қойды бақ, май кетпейді шарадан, Мал өсірсең қой өсір, өнімі оның көл-көсір, Қойың болмаса, байлықта ойың болмасын деген мақалдардан байқауға болады. Қазақы өмірде ерекше бағаланған қой малын бағатындарды қойшы деп атаған. Қойшы кәсібінің бағасын Қой семізі - қойшыдан деген мақалдан көруге болады. Сүті мол сиыр малын табындап бағатындарды сиыршы, түйе малын бағушыларды түйеші, төрт түліктің ішіндегі ең қадірлісі жылқыны үйірлеп бағатындарды жылқышы деп атаған.
Ал енді халқымыздың осы негізгі кәсіптерімен қатар, кейбір кісілер қосалқы кәсіптермен де айналысқан. Ондай істерін өз ісінің шеберлері өнер дәрежесіне дейін көтерген. Өз ісінің шебері бола білген өнер иелерін, тері илеп тон, тымақ, етік т.б. жасайтындарды көншілер (ишілер) немесе басқаша айтқанда терішілер, тігіншілер десе, халықтың күнделікті тұрмысқа қажетті киім-кешектерін, шаруашылыққа қажетті құрал-жабдықтарды жасап темірмен айналысатындарды теміршілер, ұсталар, әшекей бұйымдарын жасайтындарды зергерлер деп атаған. Қазақтың құрастырмалы, көшіп-қонуға ыңғайлы киіз үйінің қаңқасын жасайтындарды үйші деген.
Елдің рухани сұранысын қанағаттандырып өлең шығаратындарды өлеңші немесе ақын, ән айтатындарды әнші, ұзақ өлең, жыр шығаратындарды жырау деп атаған. Ал жыраулардың жырын жаттап алып, ел аралап жүріп жырлайтындарды жыраулардеп атаған. Үйге қажетті ыдыс-аяқтар көбінесе ағаштан жасалған. Ағаштан ойып оқтау, қасық, ожау, шелек, табақ, тостаған, тегене, астау, сандық, кебеже, әбдіре, т.б. жасайтындарды ағашшы немесе ағаш ұстасы деп атаған.
Адам денсаулығы сыр берсе немесе кенеттен жарақаттанса ем-дом жасайтын кісілер шаман діні үстемдік құрған кезде, сол заманның таным-түсінігі деңгейіне сәйкес пайда болса керек. Ондай емшілерді бақсы деп атаған. Бақсылар әртүрлі музыкалық аспаптардың үнімен бірге билей отырып, қорқынышты қимылдар жасап, жынын шақырып адам санасына әсер ету арқылы емдеген. Қазақ даласында бақсылардан басқа да, табиғат берген ерекше қасиетіне сүйеніп емдейтін емшілер де болған. Оларды бақсылардан бөлектеп, емшілер деп атаған. Қазақ даласында, ел ішіндегі дауларды күшпен шешуге маманданған, көп жағдайда жасырын әрекет жасайтын топтар да болды. Оларды барымташылар деп атаған. Іс-әрекеті қазіргі рэкеттерге ұқсас.
Кейінірек келе, қазақ даласына сауда капиталының енуімен бірге айырбас саудамен айналысатын саудагер мамандығы пайда болды. Оларды делдалдар деп атаған. Сонымен қатар ауылдан қалаға жүк тасуға маманданғандарды кірешілер деп атады. Олар кіре тартты.
Су тапшылығына байланысты Маңғыстау өңірінде құдықшы деген мамандық болған. Құдықшылықпен кедей, шағын ауылдар айналысқан.
10-тапсырма. Мәтіннен жеке кәсіп атауларын тауып, мағынасын түсіндіріп беріңіз.
11-тапсырма. Мәтінді оқып, таныс емес сөздердің сөздігін жасаңыз.
Ақотты-нар аңызы
Ең соңғы су шығатын күнінде құдықшы судың көзін ашпай кетеді. Жол жөнекей ашып қойса, ары қарай қаза алмайды. Ол құдық тайыз болады, тайыз болған құдық таңқы болады. Судың қоры көп жиналу үшін су ашылған жерден ары қарай тереңдетіп, күші жетсе, екі-үш құлаштай қылып қазады. Астынан қазған сайын, шығатын көзі де көбейе береді. Сол кезде су үстін жауып кетпес үшін оның бәрін жолдан жауып, сылап, саналы түрде бітеп отырады. Енді қайтуға болады, судың дәмін сақтап қалатын, дәмін бұзбайтын, қатты сазды паласқа келген кезде құдықшы ары қарай қазуын тоқтатып, енді қайтадан төменнен жасырып келген су көздерінің бетін шұқып ашып, жан-жақтан шүмектеп құйылып, аға бастаған судан өзі қашып шығады (құдықты бітірген соң). Осындай бүкіл технологияны білетін құдықшылардың көлігі түйе болатын. Таңертең құдыққа түседі, түсте шығады, қайта түсіп, кешке шығады. Осының барлыған сыралға көлігі түйе арқылы жасайды. Ақотты-нарды қазған құдықшы су шығатын, жиналатын көзге әлі де екі күнен кейін жетем деп есептеген. Бірақ су жиналатын көз көбірек болған көрінеді. Көзді бірнеше жерден жарған. Судың астында қалатын болған соң, арқанмен белгі берген.
Құдықтың сыртындағылар: Ол бүгін бола алмаймын, шықпаймын деген, - деп, оған мән бермейді. Екіндіге дейін жайылсын, - деп, күнде шығырға жегіп жүрген түйені аяғын тұсап, жайылысқа жіберген. Енді шыдатпайтын болған соң, қасындағы қосымша жұмысқа жегіп жүрген нарды алып келеді. Бұрын шығырға түспеген түйе үркіп-қашып, құдықтың ішіне олай соғып, бұлай соғып, құдықшының мылжа-мылжасын шығарып алып шыққан. Содан соң құдықтың атында нар деген сөз қалып қойған. Сол оқиғадан кейін , ел қорқып, қасына көп қонбайды екен. Малын содан суарып, ауыз суды басқа құдықтан алатын болған.
12-тапсырма. Мәтінге атаулы сөйлемдерден тұратын жоспар құрастырып, мазмұнын баяндаңыз.
13-тапсырма. Мәтінді оқып, таныс емес сөздердің түсіндірме сөздігін жасаңыз.
Үй кәсіпшілігі
Қазақ қоғамындағы өндірістің тағы бір түрі - үй кәсіпшілігі. Үй кәсіпшілігінің негізгі қызметі шаруашылықты қажетті құрал-жабдықтармен, тұрмысқа қажетті заттармен қамтамасыз ету. Қазақ қоғамының шаруашылығы мен кәсіпшілігі, негізінен, табиғи болды. Яғни, шаруашылықтан алынатын өнім де, кәсіпшілік арқылы өндірілетін құрал-сайман, тұрмыс жабдығы, қолөнер туындылары да, негізінен, қауымның өз қажеті үшін шығарылды. Сондықтан да Қазақстан Ресей құрамында капиталистік қарым-қатынасқа, тауарлы өндіріс жүйесіне кіргенге дейін қазақ қауымының шаруашылығы табиғи болды, ал кәсіпшілігі үлкен өндірістік, тауарлық мақсатқа құрылмай, негізінен, ауыл-үй, қауымдастықтар сұранысын өтеуге бағытталды. Кәсіпшіліктің бұл деңгейдегі түрі үй кәсіпшілігі деп аталды. Қазақ ұсталарының, зергерлерінің қолынан шыққан заттар ешбір елдің өндірістік деңгейде ұйымдастырылған қолөнер заттарынан кем болмаған. Көшпелі тұрмысқа ыңғайланып жасалған түркі-моңғол халықтарының, қазақтың киіз үйі өзінің сәулеттік, құрылымдық, ішкі-сыртқы жабдықтары жағынан адамзат баласы ақыл-ойының, өнерінің ең бір шырқау шегі болып табылады.
Малдың жүні қазақ тұрмысында кеңінен қолданылды. Оның ішінде қой және түйе жүндері ерекше орын алды.
Киіз басу. Киіз басуға қойдың күзде кырқып алынған күзем жүнін пайдаланған. Алдымен, киізге арналған жүнді тазалайды. Ол үшін жүнді тулаққа салып, сабау ағашпен тулақтың жан-жағынан отырып алып сабаған. Сонда жүн шаң-тозаңнан, шөп-шаламнан арылады және ұйысы жазылады. Тулақ дегеніміз - сиырдың иленбеген, керіп кептірген қатты терісі. Ал сабауды бұтақсыз түзу талдан, жыңғылдан, тобылғыдан жасаған. Жүн сабау, әдетте, ойын-сауықпен өтеді. Жүн сабалып болған соң тулақ шашу деген ырым жасалады. Қазақта оюлы киізді текемет, сырмақ деп екіге бөледі. Текеметтің жай киізден айырмашылығы бір түсті (ақ немесе қара) жүнді шиге төсеген соң бетіне бояған жүннен ою салады. Қазақ киізді үйдің жабулары үшін, жерге салу үшін, тұсқа ілу үшін жасаған. Тұсқа ілінетін өрнектеліп жұқалау қылып жасалған киізді тұскиіз деп атаған. Киізден бұдан басқа да тұрмыстық заттар киіз кебенек, киіз қалпақ, байпақ, кесеқап, шәйнекқап, кірқап, сандыққап, жер жастық, асмалдық (түйенің жабуы), тоқым, жабу т.б. істеген.
Кілем тоқу. Қазақ әйелдерінің қолөнерінің бір түрі - кілем тоқу. Кілемнің екі түрі - түкті кілем және тақыр кілем болады. Түкті кілем көбінесе оңтүстік аймақтарда таралса, солтүстік өңір, негізінен, тақыр кілем тоқыған.
Ши, өрмек тоқу. Қазақта ерте заманнан-ақ ши тоқу өнері қалыптасқан. Шиді кереге сыртына тұту үшін, үйдің аяқ-табақ, саба тұратын бөлігін қоршап қою үшін, киіз үйдің есігіне ұстау үшін және төсеніш ретінде киіздің астына да төсеген, киіз басу үшін де, құрт жаю үшін де пайдаланған. Тұтылатын шиге боялған жүн орап, өрнектеп безендірген. Мұны шым ши деп атаған. Қазақтың үй кәсіпшілігінде өрмек тоқу кең таралған. Өрмек арқылы бау-басқұрлар, алаша токылады. Арқан, жіп, баулар, негізінен, түтіп, шүйкелеп, есіп, бұрау арқылы, кейде жіптен өру, тоқу тәсілдерімен жасалады. Бұл заттарға көбіне шетпұшпақ өлі жүндер, жабағы жүн, жылқы қылы, түйе жүні пайдаланылады. Арқан, жіп есілу тәсіліне қарай екі түрге бөлінеді. Есіп жасалатын жіптер арқан, желі, ноқта, құрық бау, бұйда, шылбыр, тізгін тағы басқаларды жасаған. Тоқып және өріп жасалатын жіптер басқұр, таңғыш, туырлық бау, жел бау, тең таңғыш, құр жіп, құлын ноқта, нар ноқта, тағы басқалар. Арқанның түрлері арқан, қосақ арқан, сүйретпе арқан, жел арқан, тарту арқан, матау арқан, ат арқан, белдеу арқан, шом арқан, қом арқан, тең арқан, желі арқан.
Тері өңдеу. Мал терісі қазақ тұрмысында өте кең қолданылған шикізат. Әрбір іске әр түрлі терілер пайдаланылған. Шеберлер оның әрқайсысына өзінше атау берген. Мысалы, қара мал терілерін сиыр терісі, өгіз терісі, тайынша терісі, бұзау терісі деп төртке бөлген. Әр терінің өн бойындағы жекелеген бөліктерінің де атауы болған - жондық, қабырғалық, сүйек бас тері, пұшпақ, мойын терілері. Жылқы терісін - бие терісі, жабағы және құлын терісі деп үшке бөлген. Түйе терісін - атан терісі, бота терісі деп екіге бөлген. Атан терісі, өгіз терісі және олардың жондықтары қазақ қолөнерінде өте кең қолданылған.
14-тапсырма. Мәтінге жай және күрделі жоспар құрып, мазмұнын баяндаңыз.
15-тапсырма. Мәтінді оқып, таныс емес сөздердің түсіндірме сөздігін жасаңыз.
Қазақ халқының материалдық мәдени дәстүрі
Қазақ халқының дәстүрлі мәдениетінің түп тамыры өте тереңде жатыр. Қазақ мәдениетінің қалыптасып дамыған аймағы осы ұлттың бүгінгі мекені, соның төңірегі. Оның дәлелі археологиялық, палеоэтнографиялық деректер. Біздің жерімізде мекендеген андронов тайпаларының қыш құмыраларындағы ою-өрнектер кейінгі қазақтың бау, басқұрларындағы нақыштарға ұқсайды. Андроновтықтардың тастан салған үйлері, шаруашылық құрылыстары, құдықтары кейінгі қазақтың осындай құрылыстарында көрініс тапқан. Одан бергі сақ, ғүн, үйсін, қаңлы тайпаларының да мәдениеттерінің қазақ дәстүрлі мәдениетінің қалыптасуына әсері аз болмаған. Ерте орта ғасырларда бүгінгі Қазақстан жерін және көрші аймақтарды мекендеген таза түркілік этностар және мемлекеттер тұсында бүгінгі қазақ халқы дәстүрлі мәдениетінің, тілінің негізі қалыптасты. Жалпы мәдениетті, әдетте, шартты түрде екіге бөлеміз. Ол материалдық (заттай) және рухани мәдениет. Материалдық мәдениетке ұстап көруге болатын заттық дүниелерді жатқызсақ, рухани мәдениетке көзбен көріп ұстауға келмейтін рухани құндылықтарды жатқызамыз. Ұлттық материалдық мәдениетте оның дәстүрлі ерекшеліктері анық көрініс табады.
16-тапсырма. Мәтінге 3 сұрақ құрастырыңыз.
17-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын баяндаңыз.
Кәсіпкерлік және кәсіпкер
Алғаш рет кәсіпкерлік және кәсіпкер түсініктерін XVII ғасырдың аяғы XVIII ғасырдың басында ағылшын экономисі Ричард Кантильон (1650-734 жж.) енгізді. Ол кәсіпкер деп тәуекел негізінде пайда табу мақсатында өндірісті ұйымдастыратын адамды айтты.
Кәсіпкерлік теориясының қалыптасуына өз үлесін қосқан экономистер қатарына А.Смит, Ж.Б.Сэй, Йозеф Шумпетерлерді жатқызуға болады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде кәсіпкерлік қызметке мынадай анықтама берілген: Кәсіпкерлік - меншік түріне қарамастан, азаматтар мен заңды тұлғалардың тауарларға (жұмысқа, қызметке) сұранысты қанағаттандыру арқылы пайда немесе жеке табыс табуға бағытталған және жеке меншікке (жеке кәсіпкерлік) немесе мемлекеттік кәсіпорындарды шаруашылық басқару құқығына (мемлекеттік кәсіпкерлік) негізделген ынталы қызмет.
Кәсіпкерлік дамыған нарықтық экономикада кәсіпорын жеке кәсіпкерлердің жиынтығы ретінде бірнеше қызметтерді атқарады: жалпы экономикалық, шығармашылық ізденіс (инновациялық), ресурстық, әлеуметтік, ұйымдастырушылық.
Жалпы экономикалық қызмет - бұл кәсіпкерлік ұйымдар мен жеке кәсіпкерлердің нарық субьектісі ретіндегі рөліне негізделеді. Бұл қызмет тауар (қызмет көрсету, жұмыстарды орындау) өндіруге және оны нақты тұтынушыларға жеткізуге бағытталады.
18-тапсырма. Мәтін негізінде төмендегі түсініктерге анықтама беріңіз:
- кәсіпкер;
- кәсіпкерлік;
- жеке кәсіпкерлік;
- кәсіпкерлік қызмет;
- кәсіпорын ұйымдары;
- кәсіпкерлік ұйымдар.
19-тапсырма. Жұптық жұмыс: мәтінге сүйеніп, кәсіби шеберлік туралы диалог құрастырыңыз.
Кәсіби шеберлік
Кәсіби шеберлік маманның біліктілік дәрежесімен, өз қызметін жүзеге асыруға қажетті білімі мен дағдыларының деңгейімен өлшенеді. Оған төмендегілер жатады:
:: мамандандырылған оқудан өткен және білім алған, өз мамандығы бойынша тұрақты дағдылары бар, өз саласында заманауи технологияларды шебер және тиімді қолдана алатын қызметкердің жоғары біліктілігі;
:: жоғары құзыреттілік және іс-әрекеттерінің әр түрлі қызметтер саласына арналған мемлекеттік стандарттардың талаптарына сәйкестігі;
:: тиісті саладағы білімі мен дағдыларын жеке қабілеттерімен ұштастыра отырып, барынша тиімді пайдалану;
:: сенімділік пен жауапкершілік, қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық өзгерістерді дұрыс қабылдай білу;
:: әлеуметтік ғылымдар мен әлеуметтік технологиялардың жетістіктерін қоғамдағы қатынастарды үйлестіру үшін шебер пайдалана білу;
:: адамдармен тіл табыса білу; тұтынушылар мен әріптестерге деген сенім, жауапкершілік, адамдарға әсер ете білу, тұтынушыға және оның мәселелеріне түсіністікпен қарай білу.
Басқаша айтқанда, кәсіби шеберлік дегеніміз - жеке тұлғаның өз мамандығын, өз кәсібін игеру деңгейі; бұл әрбір қызметкердің өз жұмысын кәсіби шеберлікпен атқара білуінің көрсеткіші.
Назарыңызда ұстаңыз!
1. Әлемде 50000-нан аса мамандық бар.
2. Қазақстанда Жаңа мамандықтар атласы жобасы жасалуда.
Инженер мамандығының тарихы
Инженер деген сөз латынның ingeniare (ойлап шығару, өнертапқыштық) және ingenium (ақыл, дарын) сөздерінен құралған.
Инженер - инженерлік қызметті атқаратын маман.
20-тапсырма. Мәтінді оқып, таныс емес сөздердің түсіндірме сөздігін жасаңыз.
Инженер мамандығының тарихы
Тарихқа көз жүгіртсек, инженер сөзі біздің дәуірімізге дейінгі екінші ғасырда дүниеге келген. Ол кездері инженер деп қамал бұзатын машиналарды жасап, пайдаланушыларды айтқан. Он алтыншы ғасырда голландықтар мен ағылшындар, сәл кейінірек Ресейде жол салып, көпір тұрғызатындарды инженер деп атай бастады. Яғни, инженер түсінігінің Еуропадағы қайта өрлеу дәуірінде, ғылым мен білімнің адамзат қоғамы үшін шешуші рөл ойнай бастаған кезеңінде тарих сахнасына қайта шығып, мызғымас орын алғанын байқаймыз. Алғашқы өнеркәсіп төңкерісінің кезінде-ақ қоғамның техника мен ғылымға деген сұранысы ғылымның дамуына үлкен серпін берді. Сонымен инженерлер де материалдық байлықты жасаушылар болып шықты. Ал материалдық байлықты белгілі бір кәсіп иелері жасайтынын білеміз. Кәсіпкер дегеніміз, тәуекелге бару арқылы пайда табу үшін белгілі бір өндірісті ұйымдастыратын адам екендігі белгілі. Өндіріс инженерлік іспен айналысатындардың ғылыми білімі мен өнертапқыштығына сүйеніп жасалған материалдарға, станоктарға, құрал-жабдықтарға, құрылымдарға, жүйелерге тікелей тәуелді.
Инженер деген сөз латынның ingeniare (ойлап шығару, өнертапқыштық) және ingenium (ақыл, дарын) сөздерінен құралған. Инженер - инженерлік іспен айналысатын, ғылыми білімін, математиканы және өнертапқыштығын қолданып, техникалық, қоғамдық және коммерциялық проблемалардың шешімін табумен айналысатын маман. Инженерлер материалдарды (заттар), құрылымдарды және жүйелерді олардың тиімділігі, заңға сәйкестігі, қауіпсіздік мәселесі және бағасына байланысты туындайтын шектеулерді ескере отырып жобалайды. Инженердің жұмысы -- ғылыми жаңалықтар және олардың адамзат қажеттілігі мен өмір сапасын жақсартуда қолданылуы арасындағы байланысты қалыптастыру. Инжинирингтің көптеген тармақтары бар, әрқайсысы арнайы технологиялар мен өнімдерге маманданған. Әдетте, инженерлердің бір салада терең білімі болады да, өзге де қатысты салаларда жалпылама білімі болады. Мысалы, инженер-механик (машина жасау) мамандығының оқу курсына көп жағдайда электротехникалық және бағдарламалау (программалау) пәнінің кіріспе сабақтары қосылады.
Инженер мамандығының тарихын қоғам дамуының тарихымен қатар қарастыруға болады. Ал қазір біз кімдерді инженер деп айтамыз деген сұраққа жауап іздесек, инженер атласына қарауға тура келеді.
21-тапсырма. Сұрақтарға жауап беріңіз:
1. Инженер сөзі қашан пайда болған?
2. Инженер сөзінің мағынасы қандай?
3. Инженер қандай қызмет атқарады?
4. Инженер мамандығының тарихы қоғам дамуының тарихымен байланысты ма?
5. Инженер жайлы көркем туындылар оқыдыңыз ба? Ойыңызбен бөлісіңіз.
Инженер мамандығының атласы
22-тапсырма. Мәтінді оқып, таныс емес сөздердің түсіндірме сөздігін жасаңыз.
Инженер мамандығының атласы
Қазіргі әлем күн сайын өзгеруде. Тіпті сәт сайын өзгеруде. Бүгін бар мамандық ертең жоқ. Болашақ мамандығыңды таңдау барысында, бүгінгі күні бар мамандықтар тізіміне ғана сүйеніп жоспар жасауға болмайды. Сол себепті мамандықты дұрыс таңдауға жаңа мамандықтар атласы қажет болады. Ондай атластарда елімізде бар мамандықтар болашақта қалай өзгеруі мүмкін екендігіне, қандай мамандықтар жаңадан пайда болатындығына болжам жасалады. Қазір инженер мамандығына оқып жатқан студенттер, мамандық таңдау барысында осындай атластарға сүйене отырып, болашақ мамандығының қандай өзгерістерге ұшырауы мүмкін екендігін алдын ала болжам жасап барып келеді. Технологиялық үдерістер тұрақты емес - инженерлік жүйелер жыл сайын жаңаруда. Күн сайын жаңа техника дүниеге келіп, адамның өмір сүруін бұрынғыға қарағанда жеңілдете түсуде. Осындай тоқтаусыз өзгерістердің нәтижесінеде көптеген мамандықтар келмеске кетіп, олардың орнына жаңасы келуде.
Жаңа мамандықтардың талабына қазірден бастап сәйкес келуге талаптансаңыз, болашақтағы инженерге қажетті машықтарды игеруді бүгіннен бастау керек.
Ал, болашақ IT саласының инженерлері қандай болуы керек. Адамзат өмірінің барлық саласына қарқынды түрде еніп келе жатқан сандық технология болашақ инженерлерге керек машықтардың бастысы болатындығын бірден, сеніммен айтуға болады. Сонымен қоса қарқынды дамып келе жатқан роботтандыру үдерісі де күні өткен мамандықтарды нарықтан біртіндеп ығыстырумен қатар жаңа құзыреттерді де дүниеге алып келуде. Қазіргі кезде өнімді қабылданған стандартпен өндірумен қатар, жеке тұтынушының ерекше талабын қанағаттандаруға бағыттап өндірудің белең алуы да бірқатар жаңа мамандықтардың пайда болуына әсер етуде.
Нарықта жеке, арнайы, талдап жасалған өнімдерге деген сұраныс артып келе жатқанына байланысты қол өнері де қайта жанданып, нарықтан өз орнын ала бастады. Соңғы кездері әртүрлі футурологтармен қатар, құрамында нарықтың болашақтағы сұранысына болжам жасаушылар, журналистер, фантаст-жазушылар, әртүрлі деңгейдегі эксперттер бірлесе жасаған жаңа мамандықтар атласына қарап отырып IT саласының инженерлеріне болашақта қандай машықтарды игеру қажет болатындығына болжам жасауға болады.
23-тапсырма. Жұптық жұмыс: жоғарыдағы мәтіннің мазмұны бойынша диалог құрастырыңыз.
24-тапсырма. Мәтінді оқып, атау беріңіз.
Инженердің басты міндеті - қолда бар мүмкіндіктің ең тиімді жаңа әдісін ойлап табу. Мысалы, жобалау бойынша шешім қабылдау, технологияны оңтайландыру, менеджмент пен жоспарлау, өнім өндіруді бақылау және зерттеу жұмыстары.
Алғашқы кезеңде инженер атауын әскери соғыс көліктерін басқарушылар (кран, зеңбірек) иеленіп жүрді. Азаматтық инженер деп XVI ғасырда Голландия елінің көпір мен жол құрылысшыларын атаған. Кейінірек бұл сөз Англияда, Пруссияда, кейінірек Ресей елінде мамандық иесі ретінде қолданыла бастады.
Тәжірибе алмасу мақсатында ғылым мен кәсіптік деңгейді жоғарылату одақтары мен ұйымдары құрылған. Мысалы, Электротехника мен электроника инженерлер институты, Қазақ инженерлік бірлестігі т.с.с.
Инженер кәсіптік топқа жататындығына сәйкес нақты тапсырмалар орындайды. Шартты түрде негізгі үш тобын айтса болады: конструктор (аспап, құрал т.б. заттардың құрылымын жасайды); технолог (құралдардың жасалу, өңдеу жолдарын қалыптастырады); экономист (экономиялық саралау мен жоспарлы үнемдеу әдісімен аз шығынға қол жеткізеді).
Әрбір инженер өзінің кәсіби деңгейіне қарамастан техниканың әртүрлі түрлерін, техникалық нысандарды және технологиялық үдерістерді басқара білуі керек. Сол себепті техникаға деген қызығушылықтың болуы шарт. Техникалық ойлау, икемділік, аңғарғыштық, көз мөлшері негізгі орын алады. Бұл жұмыстың жауапкершілік деңгейі өте жоғары, себебі жұмыс нысаны адам өмірімен тікелей байланысты.
Біріншіден, инженер негізгі дайындық ретінде әртүрлі математикалық есептерді, инженерлік графиканы (сызу), сопроматты, материалтану және т.б. талдаудың нұсқаларын зерттейді. Инженер мамандығы халық шаруашылығының барлық түрімен дерлік айналысады. Олар: фабрика, зауыт, шахта, құрылыс, әскер, транспорт, авиация және т.с.с. көптеген жерлерде жұмыс істейді. Ол: шебер, бас шебер, инженер, бас инженер, кәсіпорын жетекшісі, бөлім, аумақ, зертхана бастығы қызметтерін атқарады.
Инженер мамандығының түрлері: инженер-құрастырушы, инженер-микроэлектроншы, құжат бойынша инженер, еңбекті қорғау инженері, өрт қауіпсіздігі бойынша инженер, телебайланыс инженері, инженер-технолог, қауіпсіздік бойынша инженер, инженер-жобалаушы, байланыс инженері, инженер-эколог, инженер-бағдарламашы т.б.
25-тапсырма. Жоғарыдағы мәтінге сүйене отырып инженер мамандығына сипаттама беріңіз.
Инженер мамандығы және еңбек нарығы
26-тапсырма. Мәтінді оқып, таныс емес сөздердің түсіндірме сөздігін жасаңыз.
Инженер мамандығының еңбек нарығындағы орны
Инженер мамандығы алғашында материалдық өндірісте дүниеге келіп, қоғамның дамуымен бірге құрылыс, өнеркәсіп, транспорт және байланыс салаларына да тарай бастады. XXI ғасырдағы ғылым мен техниканың дамуына байланысты адамзат өмірінің барлық саласын қамтыды деп айтуға болады. Инженердің жұмысы техникалық, технологиялық және ақпараттық жүйелерді жобалаумен, жасаумен және олардың жұмыс істеуін қамтамасыз етумен тікелей байланысты. Инженер еңбегі ақыл-ой еңбегі. Станоктар мен механизмдерді жобалайтындарды инженер-конструктор, компьютерлік технологияны пайдаланып табиғатты қорғаудың әдістерін жетілдірушілерді инженер-эколог, электр құрылғылары мен құрал-жабдықтарын жетілдірумен айналысатындарды инженер-электрик, бағдарламамен қамту саласының маманын инженер-бағдарламашы деп атау қалыптасқан.
Инженерлерге кәсіпорындардың көптеген санаттары қажет. Онсыз өнертапқыштық, конструкторлық және өндірістік бағыттар дамымайды. Тәжірибелі маман өзінің кәсіби дағдыларын ғылыми-зерттеу институттарында (ҒЗИ), конструкторлық бюроларда, өндірістік зауыттарда, коммерциялық кәсіпорындарда қолдана алады. Осы үлгідегі бейінді жоғары білім медицина және металлургия, құрылыс және байланыс, машина жасау, әскери өндіріс және басқа да салаларда сұранысқа ие.
Қазіргі кезде Қазақстан нарығында инженер еңбегі өте жоғары бағаланады. www.enbek.kz электрондық еңбек биржасында дәрігер, жүргізуші, инженер, тәрбиеші, кассир, медбике секілді мамандықтар сұранысқа ие. Ал ізденушілер арасында күзетші, заңгер, үнемдеуші, есепші, іс-жүргізуші мамандықтары жиі қаралады екен.
27-тапсырма. Жоғарыдағы мәтінге сүйене отырып сөйлемдерді толықтырыңыз:
1. Инженер мамандығы ... салаларына да тарай бастады.
2. Инженердің жұмысы ... тікелей байланысты.
3. Инженер еңбегі ... еңбегі.
4. Инженер мамандығының түрлері: ....
5. Тәжірибелі маман өзінің кәсіби дағдыларын ... қолдана алады.
26-тапсырма. Мәтінді оқып, таныс емес сөздердің түсіндірме сөздігін жасаңыз.
Инженер еңбегі
Инженер еңбегі ең әуелі материалдық өндірісте пайда болды, өнеркәсіпте, транспорт пен байланыс, құрылыс саласында қолданыс тауып, қанат жайды. Бүгінгі заманда ғылым мен техниканың шарықтап дамуы барысында инженерлік еңбек экономиканың барлық саласынан бастап, ақпараттық әлем, білім, мәдениет, өнер, тұрмыс, т.б. қысқасы, өмірдің бүкіл өңірін тұтас қамтыды деуге болады. Яғни, бүгінгі қоғамды инженерлік еңбектен тысқары қарастыруы мүмкін емес. Инженер еңбегі дүниедегі барлық елді, ұлттар мен ұлыстарды қамтып, өмірдің барлық саласына етене қабысып араласып кеткен бүкіләлемдік, бұқаралық, әмбебеп құбылысқа айналды. Инженерлік еңбек дегеніміз - техникалық, технологиялық және әлеуметтік ақпараттық жүйелерді жобалау, жасау, жетілдіру және іске қосу, басқару үдерістерін қамтамасыз ете отырып, қоғамның талап-сұранымдарына орай өнім өндіруді мақсат ететін ғылым мен тәжірибеге негізделген шығармашылық сипаттағы ерекше ақыл-ой еңбегі.
Инженер еңбегінің басты ерекшеліктері қандай? Біріншіден, инженер еңбегі -- өндіруші, өнім шығарушы еңбек, ол материалдық және рухани құндылық жасайды. Болашақ өнімді жобалайды, өнім өндіруді ұйымдастырады. Екіншіден, инженерлік іс-әрекеттің әмбебептық сипатына байланысты, еңбектің көптеген түрлері оны ерекшеліндіреді, олар жүздеген инженерлік кәсіпте, мамандықтар мен мамандандыруда іске асырылуда. Үшішіден, инженерлік еңбек үлкен шығармашылық мән - мағынаға және сипатқа ие. Шығармашылық сипат еңбектің көптеген түрлеріне тән. Күрделі техникалық операциялар жасайтын маман қызметкердің еңбегін шығармашылық элементтер сипаттайды.
Инженер еңбегі негізінен алғанда мынадай бөліктерге жіктеледі: 1) болашақ шығаратын өнімге қатысты ізденіс, зерттеу жұмыстарын жүргізу; 2) өнімнің конструкциясын жетілдіру, жаңарту; 3) өндірісті техникалық тұрғыдан дайындау; 4) өндірістік үдеріс ұйымдастыру; 5) еңбек ұжымын басқару.
Инженерлік еңбектің күрделі құрылымы әртүрлі кәсіпте, мамандықта, лауазымда, білгірлік дәрежесіне сәйкес инженер санаттарының қалыптасуының объективті алғышарттары болып табылады. Инженерлік кәсіп - негізінен алғанда материалдық өндіріс саласындағы техникалық-технологиялық және ұйымдастырушылық басқару мәселелерін шешуде пайдаланылатын арнайы білім мен білгірліктің, дағды мен қабілеттің жиынтығына сүйенетін еңбек әрекетінің түрі.
28-тапсырма. Сұрақтарға жауап беріңіз:
1. Инженер еңбегі алдымен қай салада пайда болды?
2. Бүгінгі күні инженер мамандығы қандай салаларды қамтиды?
3. Инженерлік еңбек дегеніміз не?
4. Инженер еңбегінің басты ерекшеліктері қандай?
5. Инженер мамандығы қалай жіктеледі?
6. Инженерлік кәсіп дегеніміз не?
СӨЖ тапсырмалары
І. Төмендегі сілтемелердегі инженер мамандығына қатысты мәліметтерді пайдаланып, қазақ тілінде Инженер кеше, бүгін, ертең тақырыбында эссе жазыңыз.
1 Справочник профессий. - URL: https:www.rabotka.ruinfoworker
2. Словарь профессий. - URL: https:obrazovan.rupage110
3. Толковый словарь профессий. - URL: https: refdb.ru look 2555391. html
4. Краткий толковый словарь иноязычных названий профессий и специальностей. - URL: http:www.estrabota.ru
5. Новые профессии. - URL: http:job.informika.ru
6. Толковый словарь профессий XXI века. - URL: https: sites. google. comsitevirtualnyjkabinetproforien tmaterialy-o-mire-professijslovar -novyh-professij
7. Экскурс по современному офису. - URL: http:www.job-today.ru
8. Описания вакансий на сайте трудоустройства. - URL: http:www.vakansii.com.ua
9. Статьи, описания, рассказы о профессиях. - URL: http: www. zarplata.ru
10. Атлас новых профессий. - URL: http:otbasym.kznewskultura2018 -05-17atlas-novyh-professiy
ІІ. Жоғарыда көрсетілген сілтемелердегі ақпарат арқылы мәтінді толықтырыңыз. Мәтінге атау беріңіз.
Бүгінгі күні әлем үлкен жылдамдықпен дамып келеді. Бірнеше жыл бұрын ғана ақпараттық технологиялар саласындағы үлкен сұранысқа ие мамандықтардың көпшілігі мүлде болмаған еді. Ал, ертеңгі күні ақпарттық технология мен басқа да салалардың түйіскен жерінен ондаған немесе жүздеген жаңа мамандықтар пайда болуы мүмкін. Оған ең басты әсер етуші бағыттар: жасанды интеллект немесе жасанды сана, өндірістегі сандық жүйені дамыту барысында қабылданатын шешімдер, қайта жаңғыртылатын энергия және ақылды техника, үш өлшемді басып шығару техникасы мен жаңа материалдар, ақылды және энергия үнемдеуші қалалардың дамуы.
Мамандық тілі және кәсіби шеберлік
Мамандық тілі - бұл терминологияны, ғылыми ұғымдар мен тұжырымдарды кеңінен қолданумен сипатталатын, кәсіби қарым-қатынас саласына қызмет ететін және кәсіби қызметпен бірге жүретін тілдің ішкі жүйесі.
29-тапсырма. Мәтінді оқып, сұрақтарға жауап беріңіз.
Мамандық тілі - кәсіби шеберлікке жетудің құралы
Автоматтандыру және механикаландыру дәуірінде техникалық білім өзекті бола бастады. Батыс жұртшылығы XVII ғасырдың өзінде инженерлік-техникалық мамандардың қажеттілігін түсінді. Бұл алғашқы жолдар мен көпірлердің салынуына байланысты болды. 1712 жылы Мәскеуде алғашқы инженерлік мектепті құрған Петр I техникалық ғылымдармен де айналысқан.
Бүгінгі таңда инженер мамандығы сұранысқа ие болып қана қоймай, ол өзінің танымалдығының шыңында тұр. Автоматтандыру және басқару, ақпаратты қорғау саласындағы ғылым рөлінің артуы, ғылыми байланыстардың кеңеюі, бұқаралық коммуникацияның дамуымен бірге барлық байланыс түрлерінде ғылыми стильді қолданудың рөлі артып келеді. Болашақ инженерлер тиісті дайындыққа, арнайы техникалық білім мен дағдыларға ие болып, өндірісті механикаландыру мен автоматтандырудың көптеген және жиі кездесетін күрделі мәселелерін шешіп қана қоймай, сонымен қатар сөйлеу мәдениетіне ие болуы керек, өз мамандықтары бойынша өзара сөйлесуі керек, ол үшін білім алушылар өздері таңдаған білім саласындағы коммуникативті құзыреттіліктің қажетті деңгейіне жетуі қажет.
Мамандық тілі - бұл терминологияны, ғылыми ұғымдар мен тұжырымдарды кеңінен қолданумен сипатталатын, кәсіби қарым-қатынас саласына қызмет ететін және кәсіби қызметпен бірге жүретін тілдің ішкі жүйесі. Ғылыми стиль абстрактілі лексиканың басым қолданылуымен, нақты синтаксистік құрылымдарға бейімділікпен сипатталады.
Елімізде күн өткен сайын маңызы артып келе жатқан үш тілді (қазақ, орыс және ағылшын тілдерін) білмеген жастарға техникалық немесе гуманитарлық салада кәсіби маман болып қалыптасу мүмкін емес. Мамандықтың тілі түлек таңдаған қызмет саласына қарамастан кәсіби жетістікке жету құралына айналып отыр.
Қазіргі кезде информатика саласындағы орыс терминологиясы осы пәннің ағылшын тіліндегі терминологиясының әсерімен қалыптасу кезеңінде. Аталған салаға қатысты қазақша терминдер өзінің қалыптасуы барысында ағылшын және орыс тілдерінің ықпалымен қалыптасып келеді. Компьютерлік технологиялар мен арнайы техниканың миллиондаған адамдардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz