Оқушының бойында адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3 б
І Бөлім. Оқушыларды рухани - адамгершілік тұрғыда тәрбиелеудің теориялық негізі.
0.1 Педагогикалық қызмет ретінде рухани - адамгершілік тәрбиесінің мәні мен заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15 б
0.2 Рухани - адамгершілік тәрбиесінің міндеттері мен мазмұны ... ... ... 20 б
0.3 Жалпы адамзаттық құндылықтар - тұлғаны қалыптастырудың негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25 б
ІІ Бөлім. Бастауыш сынып оқушылары рухани- адамгершілікке тәрбиелеудің жолдары.
0.1 Оқу - тәрбие үрдісінде рухани - адамгершілікке тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35 б
0.2 Сыныптан тыс жұмыстар барысында қазақтың халық педагогикасы арқылы рухани - адамгершілікке тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...49 б
0.3 Оқушылардың сыныптан тыс уақыттарында танымдық сипатын күшейту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54 б
0.4 Оқушыларды рухани-адамгершілікке тәрбиелеудің формалары, әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68 б
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71 б
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74 б
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78 б
Кіріспе.
Жұмыстың өзектілігі. Қоғам дамуының кейінгі он жылында ересектердің мінез - құлқында көрініс тапқан кемшіліктер мен тәрбие саласында шиеленіскен жағдайлар, жаңашыл өзгерістерді педагогика аясына шоғырландыра алатын идеялардың жоқтығы бүгінгі таңдағы тәрбиені, соның ішінде оқушылардың адамгершілік тәрбиесін дағдарысқа әкеліп отыр.
"Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында" орта білім берудің мақсаты жылдам өзгеріп дүние жағдайларында алынған терең білімнің, кәсіби дағдылардың негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін- өзі іске асыруға, өзін-өзі дамытуға және өз бетінше дұрыс, адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру деп көрсетеді. Осындай күрделі мақсаттың жүзеге асуы білім берудің үздіксіздігін қамтамасыз ету жағдайына байланыстылығын да көрсетті. Республикада бұл міндеттердің шешу жолы білім берудің қосымша дамыту бағдарламаларында айқындалады. Сондай -ақ "ҚР тәлім тәрбие тұжырымдамасында" үздіксіз тәрбиенің негізі - ұлттық тәлім тәрбие деп қарастырады. Мұнда әрбір халықтың тәлім -тәрбиелік мұрасы- мәдениеттің құнды бөлігі немесе қазақ халқының педагогикалық ой -пікірлерін бүкіл оқу тәрбие жүйесінің тірегіне айналдыруды көздейді. [1]
Осыған орай, мектепте оқушыларды тек сабақта немесе сыныпта ғана тәрбиелеп және қалыптастырып қана қоймай, сыныптан тыс жұмыстарда да тәрбиелеу қажеттілігі маңызды болып отыр.
Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген - білім адмазатың қас жауы, ол келешекте оның барлық өміріне апат әкеледі - деген ғұлама ғалым Әбу Насыр Әл - Фарабидың көрегендік сөзі егемен қазақ елі үшін де тәрбие саласындағы бағдарламларды мемлекеттік тұрғыдан қайта көз сүзіп қараудың қажеттілігін алға тартып отыр. Қуана айтар жайт сол, Республика бойынша оқушылардың мектепте, оқу орындарында білім алуы, мектептердің ішкі жағдайының жақсаруы, техникамен, көрнекі-құралдармен, жиһаздармен жабдықталуы біршама шешілген мәселе. Дегенмен тілімізге, дінімізге қайта мойын бұрған кезеңде ұлы көшке тосқауыл болар көп кедергі пайда болғаны анықталып отыр. Олар: болашақ ұрпағымыздың ана-тілін білмеуі, салт-дәстүрді қадірлемеуі, әке-шешесін, баласын тастап кетуі, арақ ішу, наша тарту, ұрлық жасау сияқты жағымсыз қаисеттердің етек алуы.
Адам бойындағы бар игі қасиет мектеп қабырғасында қаланады. Сондықтан еліміздің ертеңгі ұлт тізгінін ұстар жастарымыздың тәрбиесіне аса мән беру-біздің негізгі мақсатымыз.
Оқушылардың сабақтан тыс әрекеттеріндегі оқу тәрбие үрдістерін біріктірудің жүзеге асырудың шарттары:
- Ұлттық және жергілікті дәстүрлерді ескере отырып, мектептің тәрбие қызметінің ауыл істерімен, ауыл тіршілігімен байланыстырылуын (мектеп пен ауылдың мерекелері бірлесіп өткізуі, қоршаған ортаны қорғау және оған қамқорлық жасау) қамтамасыз ету;
- Оқушылардың қызығушылығы мен сұраныстарына қарай шығармашылық бірлестіктер, үйірмелер, секциялар ұйымдастыру;
- Оқушылардың мектепте демалыс уақытын (шығармашылық байқаулар, пікір сайыстар, тақырыптық кештер, көңілділер мен тапқырлар клубы, спорттық жарыстар және тағы басқалары жатады); ұйымдастыру;
- Оқушылардың клубтық бірлестіктерін, үлкендер мен балалардың шығармашылық ұжымдарын ұйымдастыру үшін жергілікті мамандар мен мұғалімдерді тарту;
- Оқушыларды саналы түрде кәсіп таңдауға, экономикалық білімдерді ауылдағы өндірістік технологияларға меңгеруге дайындау;
- Оқушылар ұжымында өзіндік басқаруды дамыту: оқушылар арасынан үлкен оқушылар мен кішкене оқушылардың ынтымақтастық қатынастарына негізделетін әр-түрлі жастағы топтардың әрекеттерін ұйымдастыруға ықпал етуге қабілетті үздіктерді анықтау;
- Мектептің қоршаған ортамен байланысын кеңейту ауыл оқушыларын қарым-қатынасқа зәрулігін болдырмау.
Сыныптан тыс тәрбие жұмысы тұлғаның әлеуметтік қалыптасуын қамтамасыз етуде соған жағдай туғызатын мұғалімдердің басшылығымен ұйымдастырылған және сабақтың мақсатымен өзара байланысты болып келетін тәрбие жұмысының дербес түрі. Ол әртүрлі тәрбие әрекеттерінің жиынтығы ретінде оқушылардың кең көлемде әрі терең, жан жақты тәрбиелік ықпал ете алады.
Сыныптан және мектептен тыс жұмыстарда оқушыларға тәрбие беру мәселелерін әртүрлі бағыттарда қалыптастырып, дамытуды ғалым - педагог- психологтар өз үлестерін қосты. Атап айтсақ, сыныптан тыс жұмыстардың қалыптасу даму тарихындағы ерекшеліктер ( Н.К.Беспятова,Л.П. Матковская, М.Б. Коваль , Б.И.Каюмов, Ф.А. Фрадкин , В.А. Капранова);
- Сыныптан тыс жұмыстар қызметін басқаруды жетілдіру (Грекова О)
- Сыныптан тыс жұмыстардағы адамгершілік тәрбиесі (Л.А. Оралова , Қ.Т. Әтемова , И.К. Тен , Н.И.Минибаева, Ж . Сәдірмекова);
Сыныптан тыс жұмыстар тарихына қатысты мәселелер Н.И. Қойшыбаева, К.Ж. Қожахметова, И.А. Әділханов., Г.И. Мұханова және т.б. еңбектерінен орын алады.
Қазақстандағы сыныптан тыс тәрбие жұмыстары мәселесін тереңдете қарастыруда және оны қажетті деректермен байытуда Қазақстандағы мәдени ағарту жұмыстары мен мәдени құрылыстарына байланысты белгілі бір жекелеген тарихи кезеңдерге арналған тарихшылардың ( С.Б. Байшиев , Р.Б. Сүлейменова , Х.Бейсенов , М. Абдукадирова, В.Г.Макаров ,Б.А. Амантаева , Е.Ш. Қуандықов , А.Ғ. Ибраева және т.б.) еңбектерінің маңызы зор. Тәрбие теориясы мәселелеріне еңбек жазған Қазақстандық ғалымдардың еңбектері де сыныптан тыс жұмыстары мәселелеріне теориялық - әдіснамалық тұрғыдан зерттеуге (С.А. Ұзақбаева., М. Х. Балтабаев., К.К. Жанпейсова., Л. Керимов., Б.Ы. Мұқанова., Г.К. Нурғалиева т.б.) үлкен септік жасайды. Сондай - ақ сыныптан тыс жағдайды тәрбие түрлерінің әрбір дара саласына жүргізілген Қазақстандық ғалымдардың (А.Ф.Дайкер , А.И.Бабаков , Ш.А.Әділханов , С. Ешимханов , З.У. Кенесарина, К.Ж.Бұзаубақова , М.Р.Көпжасарова ) еңбектерінде де тұжырымдар кездеседі. Біздің зерттеу тақырыбымызға жақын келетін оқушылардың ұлттық тәрбиесін дамытуда көркем шығармаларды (Е.А. Серегина), музыка өнерін (В.Г. Кезин ), халық білімдерін (Н.Ш. Блягоз), халықтың дәстүрлерін (Ю.Ф. Виноградов., Т.Д. Замбалова ) халық педагогикасын (Н.С. Иванова, З.А. Хусаинов., С.Н. Черябкина., Б.Х. Қойбағарова., А.Б. Айтжанова және т.б.) пайдалану мәселелері қарастырылған еңбектер де жоқ емес. Сонымен, оқушыларға ұлттық тәрбие беру бағытында орнатылған ғылыми зерттеулерге жасалған талдау сыныптан тыс жұмыстарда оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беру мәселесі зерттеушілердің назарынан тыс қалғандығын дәлелдейді. Бүгінгі таңда оқушылардың ұлттық тәрбиесін сыныптан тыс жұмыстарда дамытудың қажеттілігі мен мектепте, мектептен тыс ұйымдардың ұлттық тәлім тәрбие берудегі қызметінің жан жақты жүзеге асырылмауы және мектепте сыныптан тыс жұмыстарда оқушыларға арналған ғылыми негізделген әдістеменің тапшылығы арасындағы қарама -қайшылық нақты көрініс алып отырғандығы байқалады. Бұл қайшылықтардың шешімін табу зерттеу жұмысымыздың тақырыбын "Сыныптан тыс жұмыстарда оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беру жолдары" деп таңдауға мүмкіндік берді.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Сыныптан тыс жұмыстарда бастауыш сынып оқушыларына тәрбие берудің жолдарын теориялық тұрғыдан негіздеу, тәжірибелік қолданысын көрсету
Зерттеудің объектісі. Бастауыш сынып оқушыларының рухани-адамгершілік тәрбиесі.
Зерттеу пәні: мектепте сыныптан тыс жұмыстарда бастауыш сынып оқушыларының рухани-адамгершілік тәрбиесін қалыптастыру.
Зерттеудің міндеттері:
1. Зерттеудің теориялық негізі ретінде Этика, мораль, адамгершілік - ұғымдарының өзара байланысының мәнін ашып көрсету.
2. Рухани - адамгершілік тәрбиесінің қайнар көзі, негізгі тірек ретінде оқу-тәрбие үрдісінің мәнімен ерекшеліктеріне мазмұндық сипаттама беру.
3. Қазақ халқының салт-дәстүрлерінің оқушыларды рухани-адамгершілікке тәрбиелеудегі мүмкіндіктерін айқындау.
Зерттеудің болжамы: Егер, бастауыш сыныпта оқыту пәнінде оқушылардың адамгершілік мәдениетін қалыптастыруда әдіс-тәсілдерді тиімді қолданса, онда оқыту пәндері оқушылардың рухани-адамгершілік мәдениетін қалыптастырудың бір құралына айналып, дүниетанымдары кеңейгенімен қатар, тәрбие деңгейлері де артар еді, өйткені әр пән оқушылардың рухани-адамгершілік мәдениетін қалыптастыруда мүмкіншілігі ерекше.
Зерттеу көздері: құжаттарды талдау. Философиялық, педагогикалық, психологиялық әдебиеттерді талдау,
Зерттеудің әдістері. әңгіме, сауалнама, сұрақ-жауап, СТО технологиясының әдістері (Ой қозғау, кубизм, сұрақ - жауап, Джиксо, еркін жазу, саралап оқыту, өзін- өзі бағалау)
Зерттеудің нақтылығы мен сәйкестілігі: Жұмыс ғылыми теориялық және практикалық тұрғыда дәлелденуімен, зерттеу мазмұнының ғылыми апаратқа сәйкес келуімен, алынған нәтижелермен тұжырымдардың оқу - тәрбие үрдісінде қолданылуымен қамтамасыз етіледі.
Зерттеудің ғылыми жанашылдығы
1. Зерттеудің теориялық негізі ретінде этика, мораль, адамгершілік ұғымдарының өзара байланысының мәні ашылды.
2. Қазақ халқының салт-дәстүрлерінің рухани-адамгершілік тәрбиесіндегі мүмкіндіктері айқындалды.
3. Оқушыларды оқу-тәрбие үрдісінде рухани - адамгершілкке тәрбиелеудің жолдары көрсетілді.
Зерттеудің практикалық мәні. Бастауыш сынып оқушыларын рухани- адамгершілікке тәрбиелеудің маңыздылығы мен мақсаттылығының бірлігін іс-тәжірибеде қолдану.
Зерттеудің базасы - Семей қаласындағы №39 жалпы орта білім беретін мектебі .
Диплом жұмысының құрылымы - кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
І Бөлім. Оқушыларды рухани- адамгершілік тұрғыда тәрбиелеудің теориялық негізі
1.1 Педагоикалық қызмет ретінде рухани - адамгершілік тәрбиесінің мәні мен заңдылықтары, принциптері.
Өз бойына алуан түрлі оқиғаларды сиғызған уақыт зымырап өтіп жатыр. Еліміздің әлеуметтік- экономикалық дамуында, жалпы өмірімізге ерекше тарихи орны бар маңызды өзгерістер басталды. Осы кезең кезінеде асқан асуларымыз, алған белестеріміз бен биіктеріміз, қол жеткен табыстарымыз, рухани жетістіктеріміз ұшан- теңіз. Мұның, әсіресе, жас-ұрпақ болашағымыз үшін маңызы зор. Ертеңгі күн табалдырығын ата- бабаларымыз айтқандай Есіктен келіп төр менікі демей әдеппен аттаған жөн. Осы тұрғыдан алғанда әр азаматтың өзін - өзі жас ұрпақ алдында жақсы, ұнамды жағынан көрсете білуге ұмтылып, оны жақсылыққа, адамгершіліктің асыл қасиеттеріне баули білуге талпынудың болашағымызға сенімді болуға үлесі мол. Тілімізге, дінімізге қайта мойын бұрған кезеңде ұлы көшке тосқауыл болар көп кедергі пайда болғаны анықталып отыр. Олар: болашақ ұрпағымыздың ең басты мұра- өз ана тілін білмеуі; салт - дәстүрден бірте - бірте қол үзіп бара жатқандығы; әке- шешесін, ата- әжесін, бауыр еті баласын тастап кету, жетімсірету сияқты қатыгездіктің етек алуы; арақ ішу, наша тарту, зорлық зомбылық, ұрлық жасау сияқты жағымсыз қасиеттерге бой алдыруы; өз пікірі жоқтық біреудің айтқанына оңай елігіш, көнгіштік, табансыздық, жар таңдап, отау құруға икемсіздік, жақынға, жарға жұғымсыздық тағы басқа сүреңсіз іс қылықтардың етек жайып, еркінси бастауы. Мұның бәрі, әрине, әдептен ғана емес, адамгершіліктен жұрдай болуға жетелейтін әдеттер.
Адам - әдебімен көрікті деген халық даналығы жан - жақты, жарасымды даму арқылы жүзеге асады. Дамудың, өркендеп өсудің ең негізгі көрсеткіштерінің бірі - тіл. Тіл - халықтың өмірі, оның әдет ғұрпы, ойлау жүйесі, дүниетанымы, тарихы. Тіл бала бойына ана сүтімен бірге енеді, айналадағы құбылыстарды байқау, тану үстінде қалыптасады. Тілді ол ойнап отырып та, жылап отырып та, күліп отырып та қабылдап, шым - шымдап сіңіреді, сол арқылы санаға қалыптасады.
Ана тілі - ар өлшемі. Олай болса тілді шұбарлау, көңіл тұнығын лайлау. Ана тілінде сөйлей алмайтындар өз халқының әдет ғұрпын, ән - күйін, мақал-мәтелін, алыс- беріс кәдесін, озығы мен тозығын жалпы көңіл - күйін ажырата тани алмайды. [2]
Осы қауіптен құтылудың, жіберілген кемшіліктерден арылудың жолы қалай? Әрине бұл оңай сауал емес. Бірақ бұған негізгі жауап - халқымыздың даналықтан жасаған, ұлттық салт - дәстүр, салттарын тәрбие ісінде кең пайдалану, оларды жас ұрпаққа үлгі етіп ұсыну. Болашақ қамын ойласақ, сол асыл мұраны жандандырып, насихаттап, үйретіп, тәрбие мәселесінде кеңінен пайдаланып отыруымыз қажет.
Өткен - кеткенімізді түгендеп жатқан бүгінгі таңда қазақ тілінде жарық көріп, қолымызға тиген Құранның мынадай ұлағатты сөздеріне құлақ түріңізші:
Ей адамдар, ...Тегінде атасы баласына сүйеу бола алмайтын, баласы да атасына көмектесе алмайтын күн болатынынан сақтаныңдар...
... Ананың ақ сүтін арда емген азамат та, сол сүттің бағасын білген пенде де ең алдымен жақсы жүрек, жайдары да жаздай мейірімді жан, таза рух, келісімді мінез - құлық, қасиетке толы қадырмен салт- сана, ақыл парасат, адалдық, инабаттылық, бойына толы адам болып қалыптасады. Бұл үзінділер инабаттылық имандылық қана емес, жалпы адамгершіліктің қайнар көзі қайда екенін меңзеп тұрған жоқ па?
Тілдің қайта тірілуі, діннің қайтып оралуы - өмірдің әлеуметтік әділдік пен парасат, ізгілік пен әсемдік заңдары бойынша орнатып жатқан идеалық сенімі күшті, рухани дүиесі бай, сөзімен ісі бірлікте болатын шынайы жеке адамда қалыптастыру ісінің қолға алғандығының белгісі. Адамды тәрбиелеу мен қалыптастыру - қайта құрудың аса маңызды мақсаты ғана емес, сонымен бірге оны практикалық іске асырудың сөзссіз шарты. Біз сол шарттың жүзеге асуына аз да болса үлес қосуды бағдар тұтып отырмыз.
Шоқан, Ыбырай, Абай сияқты ақылгөй даналарымыз, ақын- жазушыларымыз, зиялы адамдарымыз қазақ өмірінің нағыз ортасында болып оның мәні мен маңызын бастан - аяқ баяндап, экономикалық, рухани жағдайларын жұртшылықтың терең ұғынуына көп көңіл бөлген.
Адам баласы қоғамда өзінің адамгершілік қасиеттерімен, әдептілігімен, қайырымдылығымен, адалдығымен ардақталады. Халқымыздың ғасырлар бойы сақталып келген ұлттық дәстүрін жас ұрпақтың бойына сіңіру, оларды имандылыққа, адамгершілікке, ізеттіліке, имандылыққа, инабаттылыққа тәрбиелуді мақсат етіп қойған.
Халықта әдепсіз бала - сорлы бала,- деп, әр жастың әдепті, сыпайы, инабатты болуын қалаған. Әдеп сақтау адамдар арасындағы қарым - қатынас ережелерін орындап жүру, яғни әулет, әлеумет қоғам мүшелерін қалыптасқан әдептілікті бұзбауға міндеттейді. Қазақ тәлімінде әдептілікті бұзған адамға рудың, әулеттің атынан сол әулеттің өкілі өз пікірін айтып, тіпті тиым салуға да ерікті болған. Өйткені әдеп сақтау - әлеуметтік дәстүр. Әдеп сақтау халықтық рәсімге, жол - жоралғыға, тәртіпке құлдық етіп, амалсыз бағыну емес, сол заңдылықтарды құрметтеу, қастерлеу, адамгершілік борышты өтеу болып табылады. Әдептілік - ізгілік, кішіпейілділік, көпшілік деген сөз.
Сайф Сараи: Жасында әдеп үйренбеген кісіден өскен соң қайран жоқ,-деп ұрпағын жастайынан ата- баба дәстүрімен сусындап, нәр алуына мән берген. Әдептіліктің белгісі - иіліп сәлем бергені дейді халық. Әдеп, адамшылдық- амандасудан басталады. Адам баласының рухани тарихында қолы жеткен зор игілігі - сәлемдесу. Халқымыз осы рәсімге ерекшк мән берген. Расында да, қазіргі кезде жөн жосығымен сәлемдесе білу - үлкен өнер, бұл- адамның кісілік қасиетін көрсетеді.
Үлкен кісілер өз ұрпағының бойына ата - баба дәстүрін сіңіруге, әсіресе жеті атасын білуге үлкен мән берген. Жеті атасына дейін ата тегін, тарихын білмейтін бала болса халық оны Жеті атасын білмейтін жетесіз деп кіналайды, тіпті жазғырып, жазалайды да. Қазақта жеті атасын білген жеті рулы елдің қамын жейді деген аталы сөз бар. Жеті атаны білу бұрынғы абзал аталарымыздың аруағына тағзым етіп, құрмет көрсету, жеті рулы ел жұрттың мұң- мұқтажын, асыл арманын бойына жинап жүрген ел жақсыларының кісілік қасиеттерін ерлік келбетін жастарға өнеге етіп ұсынудың бір белгісі. Әдеп сақтауда қазақ мәдениетінде ата - ана мен баланы алдындағы борышын түсінуге, перзенттік парызын орындауға дайындалады.
Бұл мәселенің жоғары қойылғаны сонша, бұл халықтың қасиетіне, ұлттық намысына, қазақтың ұлттық белгісіне, сөйтіп ұлт менталитетіне (ұлттық ерекшелігіне ) айналған деп айтуға болады. Халқымыз жақсы мінез құлқымен, өнегелі ісімен көзге түскен жастарды әдепті бала екен дейді. Әдептілік барлық адамға жарасатын қасиет. Ол - адамның бала жасынан алған тәрбиесіне , өскен ортасына, төңіректегі адамдардың қарым - қатынасына байланысты қалыптасқан қасиет. Олай болса, әдептілік әдеп сақтаудан басталатынын ұмытпағанымыз жөн.
Қазіргі таңда еліміздігі оқу- тәрбие жұмысына байланысты болып жатқан жаңартулар білім мен тәрбие жұмысын қайта қарауды міндеттейді. Бүгінгі таңда тиянақты білім беру жүйесінде оқушылармен тәрбие жұмысын дамыту басты мақсат болып отыр. Осыған байланысты мектептің алдына қоятын ең басты мәселесің бірі - өркениетті, прогресшіл бағыттағы азаматтық- адамгершілік қасиеті мол, сондай - ақ ұлттық тілін жоғалтпаған, өзге елдегі ұлттық тілін жоғалтпағын, өзге елдегі замандастарымен тең дәрежеде бәсекелесе алатын биік, өрелі, терең білімді ұрпақ тәрбиелеу. Сонымен қатар жеке басының сапасын көтеру.
Тәрбие - қоғамдық үрдіс, қоғам мен жеке тұлғаның ара - қатынасын қамтамасыз ететін басты жүйе. Оның негізгі өлшемі өмірге қажетті тұлғаның жағымды қасиеттерін дамыту болып табылады. Оқушылардың сапалы тәртібі мен байымды мінезін қалыптастыру, оған сәйкес сезімін және сенімін тәрбиелеу тәрбиешінің мақсатқа бағытталған іс - әрекетіне байланысты.
Тәрбиенің негізгі міндеті - қоғамның қажетті талаптарын әрбір баланың борыш, намыс, ождан, қадір - қасиет сияқты биік адамгершілік стимулдарына айналдыру.
Қазіргі таңда әсіресе, көп көңіл бөлінетін мәселе - адамгершілік тәрбиені күшейту.
Қазақстан Республиаксының Ұлттық энциклопедиясында адамгершілік ұғымына байланысты былай деп анықтама берілген: Адамгершілік - адам бойындағы гуманистік құндылық, әдеп ұғымы. Кісілік, Ізгілік, Имандылық тәрізді ұғымдармен мәндес. Халықтық дүниетанымда мінез- құлықтың әртүрлі жағымды жақтары осы ұғымнан таратылады. Мінез - құлық пен іс - әрекеттерде көзге түсетіндей адамгершілік белгілерін атап өтуге болады: адамды қастерлеу, сыйлау, сену, ар- ұятты сақтау, имандылық пен рақымдылық, ізеттілік пен кішіпейілділік, әділдік, қанағатшылдық, т.б. [3]
Дүние жүзінде, оның ішінде Қазақстанда толық жетілген тұлғаны тәрбиелеу және соған байланысты әлеуметтік - экономикалық, психологиялық мәселелер күннен-күнге күрделене түсуде. Осыған орай біүгіні күні әрбір ұрпақтың жеке тұлға болып қалыптасуында ізгілік, яғни адамгершілік тәрбие шешуші фактор болуы заңдылық.
Адамгершілікке тәрбиелеудің маңызды педагогикалық міндеттері- оқушылардың белсенді өміршілік позициясын, қоғамдық борышқа сапалық көзқарасын, сөз бен істің бірлігін, адамгершілік нормаларынан ауытқушыларға жол бермеуді қалыптастыру. Ол баланың жеке басын қалыптастыру мен
дамытудың аса маңызды бір саласы .
Бұл арқылы оқушының ата - анаға, ұжымға, қоғамға, Отанға, еңбекке қатынасын айқындайды. Тәрбиелі ұстаз шәкірттерге жан - жақты тәрбиені осы адамгершілік тәрбиесінен бастайды. Себебі бұл оның адамгершілік сезімін, сенімін, белгілі бір мақсатқа, бағытқа жетелеу іс - әрекетін ұйымдастыруды жетілдіреді. Сонда ғана ұстаз шәкірттердің ізгі ниеттілігін қалыптастырады.
Адамгершілік қасиеті бірнеше міндеттерді шешуге көмектеседі:
- өмір талабына сай қоғамның моральдық нормасын орындауға лайықты шәкіртттерді тәрбиелеу;
- Оқушының бойында адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру;
- Оқушының санасына және мінезіне ұстаздық ықпал жасау;
- Отанға, халқымызға, еңбек және қоғамдық іс - әрекетке жауапкершілік сезімін күшейту.
Бұл міндеттерді жүзеге асыру үшін тәрбие шаралары жас балалардың жас ерекшелігіне, жеке бас ерекшелігіне, қызығушылығына лайықты жасалады.
Адамгершілік тәрбиесі оқу - тәрбие үрдісінің барлық салаларында, яғни оқыту, білм беру барысында және еңбек үрдісінде жүзеге асырылады. Тәрбиелі болу үшін адамгершілік нормаларын құр жаттап алу жеткіліксіз, оны терең ой елегінен өткізу, бастан кешіру және толғануды мінез - құлыққа бекіту керек.
Тәрбие ісі әрбір нақты кезеңнің өзіне тән ерекшеліктерін сақтай отырып, болашаққа бағдар ұстайды, жеке басты соған әзірлейді.
Жеке адамның адамгершілік жағынан қалыптасуы оның өмірге келген күннен басталады. Мектепке дейінгі жаста балалардың бастапқы адамгершілік сезімдері мен ұғымдары, мінез - құлықтың ең қарапайым дағдылары қалыптасады. Баланың мектеп жасына дейінгі қалыптасқан мінез - құлықтары келешекте ересек адамдармен және құрбы - құрдастарымен қарым- қатынастарында көзге түседі. Бастауыш сыныптарда адамгершілік көзқарастардың, мінез - құлықтың, сезім мен сананың жаңа түрлері одан әрі дамытылады. [4]
Мектеп оқушыларын рухани - адамгершілікке тәрбиелеу ең алдымен - оқыту үрдісі барысында жүзеге асады. Түрлі пәндерді оқу кезінде бастауыш сынып оқушыларының достық - жолдастық, өмірге белсенді көзқарасы, Отан туралы ұғымдары қалыптасады және кеңиді. Үлкенді сыйлауды, ата - аналарды құрметтеуге, еңбектенуге, ізгілік сақтауға үйренеді. Бұл жаста балалар сапалы тәртіпке, жолдастық өзара көмекке, адамның көңіл - күйін түсінуге дағдыланады. Олар мектепте оқу әрекетіне өзінің қатынасын, жанұяда, қағамдық орында өзін - өзі ұстауды біледі. Соның нәтижесінде бастауыш сынып оқушыларының дербес және қоғамдық мінез - құлқы және адамгершілік қарым - қатынасы байиды.
Оқушылар бойына тәрбие дарытуда мектепте оқылатын пәннің бәрі бірдей дәрежеде маңызды. Әсіресе оқушыларды адамгершілікке тәрбиелейтін пәннің бірі - тарих. Ол шәкірттерде отансүйгіштік, ұлтжандылық идеялық сенімді қалыптастырады. Қазақ халқының тарихына байланысты хандарымыз бен билеріміздің, шешендеріміз бен жырауларымыздың орны бөлек. Тарих пәні оқушының рухани байлығын кеңейтіп, өзінің қоғамдағы орнын түсінуге көмектеседі, ұрпақтың батырлығына көмек көрсетуді тудырады, олардыңі ізгі талап - тілектерін оятады. Сондай - ақ, қазақтың ұлттық салт - дәстүрі , мәдениеті мен әдебиеті оқушылардың еңбек сүйгіштік, ұқыптылық, моральдық қасиеттерін қалыптастырады.
Мектеп оқушыларына тәрбие беру тек жеке пәндер арқылы ғана емес, сыныптан тыс тәрбие сабақтарында, үйірме жұмыстарында адамгершілік тәрбиеге баулуға болады. Ондай жұмыстар түріне сынып жетекшісінің этикалық әңгімесі, моральды - этикалық жарыстар, пікір сайыстар жатады.
Жасөспірімдерді адамгершілікке тәрбиелеуде өмірде кездесетін жағымсыз жәйттерден сақтандыру мәселесі ескерілуге тиіс. Мұндай мәселелерде жанұяның ролі ерекше. Себебі тәрбие жанұядан басталдады.
Балаларды рухани - адамгершілікке тәрбиелеуде ата - аналарды оқу - тәрбие үрдісіне қатыстыру, олармен тығыз байланыс жасау мәселесе негізгі орын алуға тиіс.
Рухани - адамгершілік тәрбиенің басқа тәрбие салаларына қарағанда өзіндік ерекшеліктері бар. Ол қоршаған ортаға, қоғамдық қарым - қатынасқа, рухани байлыққа байланысты.
Егер баланы тәрбиеленген дәрежеге (тәрбиені қабылдайтын) жеткізудің сәті түссе, адамгершілік тәрбие жеке адамды жетілдіруге тиімді ықпал жасайды, дей отырып, Егер біз балаға қуаныш пен бақыт бере алсақ ол бала сондай бола алады - деп атап көрсетті В. А. Сухомлинский. [5]
А. Бейсенбаева Қазіргі кезде адамгершілік қасиеттер азайған, тұрақсыздық қалыптасқан қоғамда өсіп келе жатқан жасөспірімдердің бойына жоғары азаматтық, адамгершілік қасиеттерді қалыптастыруда ғаламдастыру интеграция және гуманизация сияқты алдын ала анықталған тенденцияларды тескеру қажет,- деп көрсетеді. Сайып келгенде, адамгершілік - тәрбиесі үзіліссіз жүргізілетін үрдіс, ол адамның өмірге келген күннен бастап, өмір бойы жалғаса береді. Оның мазмұны оқушының жеке бас қасиеттерінің кең шеңберін қамтиды. Сондықтан оқу - тәрбие жұсыстарын ұйымдастыруда оқушылардың жеке бас ерекшеліктерін ескеру негізгі орын алмақ.
Адамгершілік тәрбиенің астарлы терең заңдылықтарын білместен, оны жетілдіруге ұмтылудың өзі бос әрекет. Өмір шындығы заңдылықтары мен жеке адамның дамуы және кемелденуіндегі қайшылықтарды тану ғана белгілі бір дәуір тәрбиесіндегі күнделікті шараларды іске асырудың және сол процесті ғылыми тұрғыдан басқарудың теориялық- әдіснамалық негізін бере алады. Тәрбие түсінігі мағыналық жағынан алғанда кең ауқымды категория.
К.Д Ушинский: Педагогикадағы тәрбие - алдын ала ниеттелген арнайы ұйымдастырылған педагогикалық процес- деп тұжырымдаған.
Тәрбие мәнін дәлірек топшылау мақсатымен американ психологы және педагогі Эдварт Ли Торндайк былай деген еді: Тәрбие сөзіне әркім әртүрлі мағына береді, бірақ ол қашанда өзгеріс дегенді аңдатады. Егер біреуді өзгеріске келтіре алмасақ, біз оны тәрбиелемегеніміз. Ал енді осы өзгерістер жеке адам дамуында қалай көрінеді? Бұл сұраққа жауап бере, К. Маркс Адамның қоғамдық тұлға ретінде дамуы мен қалыптасуы азаматтық болмысты игеру жолымен іске асады- деген еді. Бұл тұрғыдан тәрбиені өсіп келе жатқан әулеттің азаматық болмысы игеруге пайдаланатын құрал - жабдығы деп білу қажет. [6]
Ал енді осы болмыстың өзі не және оны игеру қалай өтеді? Адамзаттық болмыс дегеніміз - адамдардың көптеген ұрпағының еңбегі және жасампаздық ұмтылысынан туындаған қоғамдық тәжірибе. Бұл тәжірибе өз ішінде келесі құрылым бірліктерін қамтиды: 1) адамдардың табиғат қоғам жөнінде жасаған білімдерінің жиынтығы, 2) еңбектің әрқилы саласында қажетті ептіліктер мен дағдылар және шығармашылық іс - әрекет әдістері, 3) әлеуметтік рухани қатынастар.
Аталған тәжірбие көп ұрпақтың еңбегі және шығамашылық күшімен жасалатындықтан білімдер де, тұрмыстық ептіліктер мен дағдылар да, сондай- ақ ғылыми қатынастар да адамдардың әр түрлі танымдық, көркем шығармышылық, әлеуметтік және рухани қызметінің нәтижелерінен қалыптасады. Енді осы тәжірбиені өз игілігіне айналдырып, меншіктеп алу үшін жаңа әулет қайтадан бұл затты ақыл - саналық сипатқа келтіруі тиіс, яғни қай формада болмасын оны жасауға бағышталған іс - әрекетті (еңбектік, танымдық, әлеуметтік, көркемдік - эстетикалық ) шығармашылықпен көркейте, байыта отырып, қайта жаңғыртып, бұрынғыдан да дамыңқыраған түрде өзінен кейінгі ұрпаққа жеткізуге борышты. Тек өз қызметінің күшімен, шығармашылық ұмтылысымен ғана адам қоғамдық тәжірибені және оның құрылымдық бірліктерін игеруі мүмкін. Осыдан тәрбиенің негізгі қызметі- жас адамды қоғамдық тәжірибенің әр тарапын заттықтан саналылыққа айналдыру ісіне жұмылдырып, өткен тәжірибені өзі қайтадан жаңғыртып, осылайша өз бойында қоғамдық сапалар мен қасиеттерді өзі баулуына, яғни оның жеке адамдық сатыға көтерілуіне көмектесу. Бұдан тәрбиенің терең астарлы күші үгіт - насихаттық құрғақ сөзбен жас адамды іске бағдарлауға емес, ал оның өзін жеке адамдық қасиеттерін қалыптастыратын қоғамдық тәжірибенің әр түрлі тарапын игеруге, пайдалы қызметке қосуда.
Педагогика үшін және бір маңыздысы - жеке адамдық даму тұлғаны тәжірибе игеру қызметіне қосумен ғана шектелмейді, ең бастысы, оның сол сәттегі істе белсенділігіне, оның бағыт - бағдарына, яғни еңбекке деген қатынасына байланысты.
Жеке адамның даму үшін оның ұйымдастырылған іс - әректтегі белсенділігінің бағыт - бағдар сипаты да біршама маңызға ие. Мысыалы, сынып пен мектептің жалпы табысы еңбектегі белсенділік пен өзара байланысқан көмек болуы мүмкін.
Ұйымдастырылған іс - әрекет барысында әрдайым оқушылардың белсенділігіне жол бере отырып, оларда сол қызметке деген ұнамды және шынайы адамгершілік қатынас қалыптастыру қажет.
Келтірілген пікірлер, біздіңше, тәрбиенің мәнін жеткілікті әрі түсінікті де ашып, оған ғылыми анықтама беруге негіз болуы мүмкін. Сонымен, тәрбие- бұл жеке адамның қоғамдық тәжірбиені (білімді, ептіліктер мен дағдыларды шығармашылық іс- әрекет тәсілдерін, әлеуметтік және рухани қатынастарды ) игеру үшін бағытталғын белсенді іс - әректін қолдап, қуаттаушы әрі ұйымдастырушы мақсат бағдарлы әрі сапалы орындалатын педагогикалық процесс.
К. Д. Ушинский ескерткендей, тәрбие заңдылықтарын ғылыми тұрғыдан тану өте қажет. Себебі, оның айтуынша, педагогикалық ережелерді қара дүрсін жаттау ешбір пайда бермейді. Сол ережелерді туындататын ғылыми негіздерді зеттеу міндетті іс. Ұлы педагогтің кеңесі: басқарылуы қажет болған психикалық құбылыстардың заңдарын ашып, өз іс - әрекетіңді сол заңдарға және оларды қолданатын жағдайларға орайластырған жөн. Тәрбиенің жалпы заңдылықтарына:
1. Барша тарих кезеңдерінде тәрбие объективтік - қоғамдық қажеттіліктен туындайды және ол қоғамға қызмет етеді.
2. Тәрбиенің мақсаты, мазмұны және тәсілдері біртұтас байланыста, бір - бірінсіз нәтиже бермейді.
3. Біртұтас педагогикалық процестегі оқу мен тәрбие (тар мағынадағы) өзара кіріге ұштасқан.
Келтірілген заңдылықтар тәрбиені ұйымдастырудың жалпы негіздерін құрайды, ал енді сөз болатын заңдылықтар тікелей тәрбиелік процесті іске асырудағы педагогикалық құрал ретінде танылуы тиіс. Олардың қатарына кіретіндер:
1. Дамушы жеке адамның тәрбиесі сол адамды тікелей іс - әрекетке қосу барысында орындалады.
2. Тәрбие - ұйымдастырылған іс - әрекеттегі жеке адамның белсенділігін арттыруға ықпал етуші фактор.
3. Тәрбие барысында тәрбиеленушіге деген жоғрғы гуманизм мен сый- құрмет орынды талаппен ұштасуға міндетті.
4. Тәрбие барысында оқушыға алдағы жетістіктерін көрсете отырып, табыс қуаныштарына ере білуге көмектесу.
5. Тәрбие барысында оқушылардың ұнамды сапаларын тану мен оларды орынды пайдалану қажет.
6. Тәрбиеленуде оқушылардың жастық және даралық ерекшеліктерін ескеру орынды.
7. Тәрбие ұжымда жүргізіліп, ұжым арқылы іске асырылуы.
8. Тәрбие барысында мұғалімнің, мектептің, отбасының және қоғамдық мекемелердің педагогикалық ұмтылыстарының бірлігі мен келісімі қажет.
Мектептегі оқу- жұмысы да, оқшылардағы жеке адамдық сапаларды тәрбиелеу де осы заңдылықтарды ескеру негізінде жүзеге асырылуы тиіс.
Тәрбие принциптері - бұл тәрбиесінің мазмұнына әдәістеріне оны ұйымдастыруға қойылатын негізгі талаптарды анықтайтын бастау ережелері. Олар тәрбие процесінің өзіндік еркшелігін танытады. Педагогикалық процестің жалпы принциптерін нақты тәрбие принциптерінің өзгешелігі- тәрбие міндеттерін шешудегі педагогтар ұсынатын ортақ ережелер екендігінде жатыр. Осы принциптерге қойылатын талаптарды сипаттайық.
1. Міндеттілік. Тәрбие принциптері - бұл кеңес, нұсқау емес, олар тоық және міндетті түрде тәжірбиеге ұласуды талап етеді. Принциптерді дөрекі түрде әркез бұзу және ондағы міндеттерді орындамау тәрбиелеу процесінің пәрменділігін кемітіп қана қоймай, сонымен бірге ол принциптердің негізін, түп- тамырын ыдыратады.Егер тәрбиеші принцип міндеттерін бұзса, онда ол тәрбие процесі жетекшілігінен аластатылады. Тіпті ,мысалы, егер педагог гуманистік принциптерді , жеке басты қадірлеу принциптерін қасақана әрі дөрекі бұзса, онда ол заңжы жауапкешілікке тартылуы қажет.
2. Комплекстілік. Принциптер комплекс, бөлінбеген талаптар түрінде тәрбие процесінің барлық кезеңдерінде бірігімді қолдауы тиіс. Принциптер тармақталмай, фронтальды әрә барлығы бірдей ісек асып отырады.
3. Бірмәнділік. Тәрбие рпинциптері жалпыға бірдей ортақ ережелер ретінде бірмәнді болып келеді, олардың арасында біреуін бірінші кезекте орындау екректі немесеертеңге қалдыра салуға болатынсияқты немесе қосалқы принциптері болмайды. Барлық принциптердітеңдей мәнді депбағалау тәрбие процесінің жемісті болуының кепілі.
Сонымен бірге тәрбие принциптері- дайын нұсқау емес, тіпті олар ұстану арқылы жоғары тәтижеге автоматты түрде жеткізе алатын әмбебап (универсал) ережелер де емес. Олар тәрбиеге қажет арнайы білімдерді, тұлға тәжірбиесін, шеберлігін алмастыра алмайды. Тәрбие принциптерініңталаптары баршаға бірдей болса да, олардың практика жүзінеде іске асырылуы тұлғалық шарттарға байланысты болады.
Тәрбие процесі сүйетін принциптер белгілі жүйені құрайды. Тәрбие жүйелерінің түрлері бұрын да, қазір де көптеп саналады. Әлбетте, олардағы принциптердің сипаты, жекелей міндеттері, тіпті кейбір принциптерінің өздері өзгеріске түседі. Қазіргі тәрбиелеу жүйесі мынадай принциптерді ұсынады:
тәрбиенің қоғамдық бағытта болуы;
тәрбиенің еңбекпен, өмірбен байланысы;
тәрбиеде дұрыстыққа арқа сүйеу;
тәрбие гуманизациясы;
тәрбиеге тұлғалық тұрғыдан қарау;
тәрбиелік ықпалдардың бірлігі.
Адамгершілік тәрбиесі - жеке адамды қалыптастыруда ерекше орын алады.
Ол отбасына, Отанға, халықтар достығына, адал, кіршіксіз көзқарас, қарым - қатынаста болуды талап етеді.
Адамгершілік тәрбиесі - оқушыларды адамгершілік ұғымды, принциптерді, мінез - құлық нормаларын ұғу жайындағы біліммен қаруландырады.
Оқушылар оларды жаттау ғана емес - оқу, тәрбие, еңбек процесінде іске асыруы қажет. Содан барып адамгершілік олардың сеніміне айналады. [7]
1.2 Рухани - адамгершілік тәрбиесінің міндеттері мен мазмұны.
Рухани- адамгершілік тәрбие дегеніміз - мақсатты және жүйелі түрде тәрбиеленушінің санасына, сезіміне және тәртібіне қоғамдық мораль талаптарына сәйкес адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру.
Рухани - адамгершілік тәрбиесінің негізгі міндеттері:
рухани-адамгершілік сананы қалыптастыру;
рухани-адамгершілік сезімді дамыту және тәрбиелеу;
рухани-адамгершілік тәртібінде іскерлік пен дағдыны дамыту;
этикалық білім беру.
Адамдар арасындағы қарым - қатынас - адамгершілік. Адамның тәртібі - мораль.
Қай уақытта болмасын адамгершілік тәрбие қоғамдық қалыптасқан моральдық нормалардың негізінде жүргізілсе керек. Олар өзінің әлеуметтік мәні жағынан бүкіл адамзаттық, тарихи шектеулі, таптық болуы мүмкін деген ой әдебиеттерде үстемдік етіп келді. Негізінен дұрыс.Бірақ, моральдық нормалардың ұлттық сипаты да болатын сияқты. Әрбір ұлттың, жұрттың өздерінің психологиялық өмір - тіршілігіне, орналасқан жеріне, кәсібіне байланысты жүздеген, мыңдаған жылдар ішінде қалыптасқан бүкіл елі болып мойындаған моральдық нормалары болуға тиісті.
Рухани-адамгершілік тәрбиеге мыналар кіреді:
- адамның қоғаммен саналы байланысын қалыптастыру өзінің тәртібін қоғамның жағдайымен келісімділікке қажетсіндіру;
- адамгершілік білімнің адамгершілік сенімге ауысуы, жүйелі сенім қалыптастыру;
- тұрақты адамгершілік сезім және адамгершілік сана қалыптастыру, жоғары деңгейдегі мәдени тәртіп, адамға деген сый құрметтің бір көрінісі, адамгершілік дағды қалыптастыру. [8]
Қазіргі мектепте адамгершілік тәрбиесінің мазмұны үлкен мәнді өзгерістерге ұшырауда, себебі жалпы адамзаттық құндылықты қайта жандандыру қажет болып тұр. Ең басты құндылық - өмір. Жүсіп Баласағұн толғауларын оқыған сайын жүрекке нұрын құя түсетін ерекшелік адамдардың күнделікті тірліктегі адамгершілік қарым - қатынасы. Адамға ардақтап қара, ардақ тұтсаң өзіңнің де адамшылық қадіріңді түсінесің.
Жақсылық қыл, шамаң келсе, баршаға,
Шүбәланба, қайтар қайырып қаншама!
Тек жақсылықпен ұшпаққа шығасың. Достыққа достық парызың, жауды аяған жаралы ... Ең қиыны "достықты сақтау" дейді Жүсіп Баласұғын. Бүгінгі күні оқушылардың өзін - өзі өлтіру саны үлкен қауіп төндіріп тұр. Кейбіреуі өмірге түңіліп, немесе жалғыз өзі қалғаннан осындайға барады. Біздің ұлттық моральымызда осындай қиыншылық туғанда адамдарға баруды солардың көмегін, қорғанысын іздеуге шақырады.
Келесі жалпы адамзаттық құндылық - бостандық. Демократия жағдайында жеке тұлғаның құқығы мен бостандығы әжептәуір өсті.
Қазіргі жағдайда жоғары сынып оқушыларының, мектеп бітірушілердің мәдени деңгейінің төмен екендігін көруге болады. Мектепте тыңдау қажет ол тәрбиенің негізгі көрсеткіші, әсіресе бастауыш сыныпта. Оқушы тыңдаудан жауапкершілікке, саналы тәртіпке ауысуы керек.
Адам баласы қоғамда өзінің адамгершілік қасиеттерімен, қайырымдылығымен, адалдығымен, әділеттілігімен ардақталады.
Мына адамгершілік қасиеттер де өзінің мәнін әлі жоғалтқан жоқ. Оларға: патриоттық сезім, интернационалистік рух, жауапкершілік, ұждан қайырымдылық, тәртіптілік т.б Қазіргі адамгершілік тәрбиесі жүйесінде көкейкесті мәселе болып жыныстық тәрбие мен еңбекке деген қарым - қатынас болып табылады . Ал күнделікті мекеп өмірінде кездесетін маскүнемдік, наркомания, жезөкшелік, арамтамақтық, қатыгездік жастардың жағымсыз қылықтары болып табылады. Жасыратыны жоқ, олар адамдық қасиетіне рухани және дене жағынан адамды тоздырады.
Рухани - адамгершілік қасиеттерінің құрамды бөлігі
ұлтжандылық, елжандылық, отаншылдық халқымыз баланың жақсы - жаман болуы оның жаратылысынан деген қағиданы келтіреді. Көп жылдар біз бұған мән бермедік. Ал шындығына келсек, баланың әке - шешесінің бір - біріне деген таза шынайы сезімінен жаралуы, ана құрсағында ортаның үлкендердің, қоғамның жақсы ықпалында дамып жетілуі, жарық дүниеге келген соң оның бауырында уызына тойып, ана сөзінің үніне бағынып өсуі осы жаратылысының дұрыстығы.
Жастарды саналы тәртіпке тәрбиелеу проблемасы ерекше маңызға ие. Бүгінгі таңның талаптарына сәйкес осы міндеттерді жаңаша тұрғыдан шешу қажеттігі туындап отыр.
Сол себепті, саналы тәртіпке тәрбиелеу, түсінігі қазіргі жағдайға сай сапалық жаңа үндестікке ие болуда, яғни әрбір шәкірт адамдық асыл қасиеттерді бағдарлай да бағалай білуі, ізгілік күшіне, қоғамға деген өзіндік көзқарасы және өзінің жеке жауапкершілігі туралы түсінігі мол болуы тиіс. [9]
Осылайша, саналы тәртіп ұғымы жеке адамның өзіндік қасиеті ретінде айқындалып отыр. Жастарды саналылыққа тәрбиелеу барысында гуманитарлық пәндердің мүмкіндіктері мол. Себебі ұрпақ тәрбиесі жайлы қай халықтың болсын ақын - ғұламалары ертеден-ақ ой толғап, сыр шерткен, өз білгенін ортаға салған. өз халқының жоғын жоқтап, ертеңін көп ойлаған кемеңгер де данышпан ақын - ұлы Абай. Ақын шығармалары жастарды саналы тәртіпке тәрбиелеудің жарқын көрінісі іспетті:
Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін,
Жоқ-барды, ертеңгіні термек үшін.
Көкірегі сезімді, тілі орамды
Жаздым үлгі жастарға бермек үшін.
Оқушыларды саналы тәртіпке тәрбиелеудің негізгі жолдары.
1.А.С.Макаренко саналы тәртіпке тәрбиелеудің аса маңызды жолы оқушылардың ұжымдық қызметіне, олар мен айналадағы болмыстың арасындағы қарым - қатынасқа, қоғамның бай моральдық нормаларын үнемі енгізу үшін бұл бай байлықты балалардың күнделікті өміріне енгізу керек деп есептеді. Жарасымды тәрбие - деп жазды ол, бұл сонымен қатар тәртіпті, ұжым, қоғам және өзінің алдындағы - өз арының алдындағы жауапкершікті тәрбиелеу.
2. Оқушыларға арнаулы Ереженің үнемі енгізілуін жүзеге асырып отырмаған жерде әдеттегідей, оқу - тәрбие үрдісін ұйымдастыруда елеулі олқылықтар орын алуда. Ережелерді жүйелі түрде насихаттау және мінез - құлықтың жекелеген ережелері ашылатын және бірыңғай педагогикалық талаптарды оқушыларға ұсыну.
1. Педагогтардың және оқушылардың өзара қарым - қатынасының дұрыс орнауы. Бұл қарым-қатынастардың жоғары моральдық талаптар мен тәрбиеленушілерге жолдастық құрмет көрсетудің нормасын А.С. Макаренко нақты белгілеп берген болатын. Сонымен қатар А.С. Макаренко талап қоюшылықты құрмет көрсетуге қарама - қарсы қоюдан үнемі сақтандырып отырды. Өзін құрметтемейтін адамнан құрмет көрсетуді талап етуге болмайды деді ол.
А.С. Макаренко өзінің жұмысында ұжымға қоятын талапты анықтаған.
1. Бірінші талап тәртіп пен ұйымшылдықты қамтамасыз етеді.
2. Белсенділер тобын құру арқылы.
3. Ұжымға қоятын талап.
Саналы тәртіпке жетудің маңызды шарттарының бірі - оқушылардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, тәрбие үрдісінің сабақтастығын сақтау.
Ақын Шәкәрімнің: Адам атаулыны бір бауырдай қылып екі өмірде (бұл дүние мен о дүние) жақсылықпен өмір сүргізетін жалғыз жол - ол мұсылман жолы - деген тұжырымды әрбір жүрекке жол тапқанда ғана, адамдардың көкірегінде имандылық орнығып, бір сәттік нәпсі үшін ештеңеден тайынбайтын қатыгездіктен тыйылмақ. Басты мақсат - жастарға рухани байлығымызды беру жолында ғасырлардан келе жатқан дәстүрлерімізді шұрайлы тілмен жеткізе білуде екендігін ескертуіміз керек.
Қорыта айтсақ, адамгершілік тәрбиесінің негізгі мазмұны: адам бойында қалыптасқан жеке қасиеттердің (гуманизм, адалдық, батылдық, төзімділік) жиынтығы болатын сезім мен сенімді, әдетті адамгершілік қасиет ретінде қалыптастыру, адамға деген сүйіспеншілік, құрмет, қайырымдылық сезімін дамыту арқылы тәрбиелеу, оқушылардың өз міндетіне, өзгенің мүддесіне көпшілік мүддесіне байыпты қарау, өз Отанын сүю, басқаның мүддесін өзінікіндей сезінуі, ұлттар достығын қажет деп түсінетін интернационалдық рухта тәрбиелеу, адамгершілік - парыз, позиция, бағдар, мақсат.
1.3 Жалпы адамзаттық құндылықтар - тұлғаны қалыптастырудың негізі.
Соңғы он жыл бойы руханилылыққа оралайық деген пікірлерді жиі естіп жүрміз. Бұл ұғымдар туралы түсініктер де алуан түрлі. Көпшіліктің қайсібірі оны дін тұрғысында ғана түсінгендіктен одан қашқақтап, тәрбиенің бастауы, қайнар көзі тек халық педагогикасы, ұлттық түбірімізде, құндылықтарымыз да сонда дейді. Алайда халық педагогикасы қалыптасқаға дейін адамгершілік қағидаларының болмағаны ма? Жалпы адамзаттық құндылықтар дегеніміз не? Ойланып көрелік. Меніңше, олар абстрактілі емес, яғни бұл құндылықтар нақты. Бұлар - ождан, ар, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3 б
І Бөлім. Оқушыларды рухани - адамгершілік тұрғыда тәрбиелеудің теориялық негізі.
0.1 Педагогикалық қызмет ретінде рухани - адамгершілік тәрбиесінің мәні мен заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15 б
0.2 Рухани - адамгершілік тәрбиесінің міндеттері мен мазмұны ... ... ... 20 б
0.3 Жалпы адамзаттық құндылықтар - тұлғаны қалыптастырудың негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25 б
ІІ Бөлім. Бастауыш сынып оқушылары рухани- адамгершілікке тәрбиелеудің жолдары.
0.1 Оқу - тәрбие үрдісінде рухани - адамгершілікке тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35 б
0.2 Сыныптан тыс жұмыстар барысында қазақтың халық педагогикасы арқылы рухани - адамгершілікке тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...49 б
0.3 Оқушылардың сыныптан тыс уақыттарында танымдық сипатын күшейту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54 б
0.4 Оқушыларды рухани-адамгершілікке тәрбиелеудің формалары, әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68 б
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71 б
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74 б
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78 б
Кіріспе.
Жұмыстың өзектілігі. Қоғам дамуының кейінгі он жылында ересектердің мінез - құлқында көрініс тапқан кемшіліктер мен тәрбие саласында шиеленіскен жағдайлар, жаңашыл өзгерістерді педагогика аясына шоғырландыра алатын идеялардың жоқтығы бүгінгі таңдағы тәрбиені, соның ішінде оқушылардың адамгершілік тәрбиесін дағдарысқа әкеліп отыр.
"Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында" орта білім берудің мақсаты жылдам өзгеріп дүние жағдайларында алынған терең білімнің, кәсіби дағдылардың негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін- өзі іске асыруға, өзін-өзі дамытуға және өз бетінше дұрыс, адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру деп көрсетеді. Осындай күрделі мақсаттың жүзеге асуы білім берудің үздіксіздігін қамтамасыз ету жағдайына байланыстылығын да көрсетті. Республикада бұл міндеттердің шешу жолы білім берудің қосымша дамыту бағдарламаларында айқындалады. Сондай -ақ "ҚР тәлім тәрбие тұжырымдамасында" үздіксіз тәрбиенің негізі - ұлттық тәлім тәрбие деп қарастырады. Мұнда әрбір халықтың тәлім -тәрбиелік мұрасы- мәдениеттің құнды бөлігі немесе қазақ халқының педагогикалық ой -пікірлерін бүкіл оқу тәрбие жүйесінің тірегіне айналдыруды көздейді. [1]
Осыған орай, мектепте оқушыларды тек сабақта немесе сыныпта ғана тәрбиелеп және қалыптастырып қана қоймай, сыныптан тыс жұмыстарда да тәрбиелеу қажеттілігі маңызды болып отыр.
Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген - білім адмазатың қас жауы, ол келешекте оның барлық өміріне апат әкеледі - деген ғұлама ғалым Әбу Насыр Әл - Фарабидың көрегендік сөзі егемен қазақ елі үшін де тәрбие саласындағы бағдарламларды мемлекеттік тұрғыдан қайта көз сүзіп қараудың қажеттілігін алға тартып отыр. Қуана айтар жайт сол, Республика бойынша оқушылардың мектепте, оқу орындарында білім алуы, мектептердің ішкі жағдайының жақсаруы, техникамен, көрнекі-құралдармен, жиһаздармен жабдықталуы біршама шешілген мәселе. Дегенмен тілімізге, дінімізге қайта мойын бұрған кезеңде ұлы көшке тосқауыл болар көп кедергі пайда болғаны анықталып отыр. Олар: болашақ ұрпағымыздың ана-тілін білмеуі, салт-дәстүрді қадірлемеуі, әке-шешесін, баласын тастап кетуі, арақ ішу, наша тарту, ұрлық жасау сияқты жағымсыз қаисеттердің етек алуы.
Адам бойындағы бар игі қасиет мектеп қабырғасында қаланады. Сондықтан еліміздің ертеңгі ұлт тізгінін ұстар жастарымыздың тәрбиесіне аса мән беру-біздің негізгі мақсатымыз.
Оқушылардың сабақтан тыс әрекеттеріндегі оқу тәрбие үрдістерін біріктірудің жүзеге асырудың шарттары:
- Ұлттық және жергілікті дәстүрлерді ескере отырып, мектептің тәрбие қызметінің ауыл істерімен, ауыл тіршілігімен байланыстырылуын (мектеп пен ауылдың мерекелері бірлесіп өткізуі, қоршаған ортаны қорғау және оған қамқорлық жасау) қамтамасыз ету;
- Оқушылардың қызығушылығы мен сұраныстарына қарай шығармашылық бірлестіктер, үйірмелер, секциялар ұйымдастыру;
- Оқушылардың мектепте демалыс уақытын (шығармашылық байқаулар, пікір сайыстар, тақырыптық кештер, көңілділер мен тапқырлар клубы, спорттық жарыстар және тағы басқалары жатады); ұйымдастыру;
- Оқушылардың клубтық бірлестіктерін, үлкендер мен балалардың шығармашылық ұжымдарын ұйымдастыру үшін жергілікті мамандар мен мұғалімдерді тарту;
- Оқушыларды саналы түрде кәсіп таңдауға, экономикалық білімдерді ауылдағы өндірістік технологияларға меңгеруге дайындау;
- Оқушылар ұжымында өзіндік басқаруды дамыту: оқушылар арасынан үлкен оқушылар мен кішкене оқушылардың ынтымақтастық қатынастарына негізделетін әр-түрлі жастағы топтардың әрекеттерін ұйымдастыруға ықпал етуге қабілетті үздіктерді анықтау;
- Мектептің қоршаған ортамен байланысын кеңейту ауыл оқушыларын қарым-қатынасқа зәрулігін болдырмау.
Сыныптан тыс тәрбие жұмысы тұлғаның әлеуметтік қалыптасуын қамтамасыз етуде соған жағдай туғызатын мұғалімдердің басшылығымен ұйымдастырылған және сабақтың мақсатымен өзара байланысты болып келетін тәрбие жұмысының дербес түрі. Ол әртүрлі тәрбие әрекеттерінің жиынтығы ретінде оқушылардың кең көлемде әрі терең, жан жақты тәрбиелік ықпал ете алады.
Сыныптан және мектептен тыс жұмыстарда оқушыларға тәрбие беру мәселелерін әртүрлі бағыттарда қалыптастырып, дамытуды ғалым - педагог- психологтар өз үлестерін қосты. Атап айтсақ, сыныптан тыс жұмыстардың қалыптасу даму тарихындағы ерекшеліктер ( Н.К.Беспятова,Л.П. Матковская, М.Б. Коваль , Б.И.Каюмов, Ф.А. Фрадкин , В.А. Капранова);
- Сыныптан тыс жұмыстар қызметін басқаруды жетілдіру (Грекова О)
- Сыныптан тыс жұмыстардағы адамгершілік тәрбиесі (Л.А. Оралова , Қ.Т. Әтемова , И.К. Тен , Н.И.Минибаева, Ж . Сәдірмекова);
Сыныптан тыс жұмыстар тарихына қатысты мәселелер Н.И. Қойшыбаева, К.Ж. Қожахметова, И.А. Әділханов., Г.И. Мұханова және т.б. еңбектерінен орын алады.
Қазақстандағы сыныптан тыс тәрбие жұмыстары мәселесін тереңдете қарастыруда және оны қажетті деректермен байытуда Қазақстандағы мәдени ағарту жұмыстары мен мәдени құрылыстарына байланысты белгілі бір жекелеген тарихи кезеңдерге арналған тарихшылардың ( С.Б. Байшиев , Р.Б. Сүлейменова , Х.Бейсенов , М. Абдукадирова, В.Г.Макаров ,Б.А. Амантаева , Е.Ш. Қуандықов , А.Ғ. Ибраева және т.б.) еңбектерінің маңызы зор. Тәрбие теориясы мәселелеріне еңбек жазған Қазақстандық ғалымдардың еңбектері де сыныптан тыс жұмыстары мәселелеріне теориялық - әдіснамалық тұрғыдан зерттеуге (С.А. Ұзақбаева., М. Х. Балтабаев., К.К. Жанпейсова., Л. Керимов., Б.Ы. Мұқанова., Г.К. Нурғалиева т.б.) үлкен септік жасайды. Сондай - ақ сыныптан тыс жағдайды тәрбие түрлерінің әрбір дара саласына жүргізілген Қазақстандық ғалымдардың (А.Ф.Дайкер , А.И.Бабаков , Ш.А.Әділханов , С. Ешимханов , З.У. Кенесарина, К.Ж.Бұзаубақова , М.Р.Көпжасарова ) еңбектерінде де тұжырымдар кездеседі. Біздің зерттеу тақырыбымызға жақын келетін оқушылардың ұлттық тәрбиесін дамытуда көркем шығармаларды (Е.А. Серегина), музыка өнерін (В.Г. Кезин ), халық білімдерін (Н.Ш. Блягоз), халықтың дәстүрлерін (Ю.Ф. Виноградов., Т.Д. Замбалова ) халық педагогикасын (Н.С. Иванова, З.А. Хусаинов., С.Н. Черябкина., Б.Х. Қойбағарова., А.Б. Айтжанова және т.б.) пайдалану мәселелері қарастырылған еңбектер де жоқ емес. Сонымен, оқушыларға ұлттық тәрбие беру бағытында орнатылған ғылыми зерттеулерге жасалған талдау сыныптан тыс жұмыстарда оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беру мәселесі зерттеушілердің назарынан тыс қалғандығын дәлелдейді. Бүгінгі таңда оқушылардың ұлттық тәрбиесін сыныптан тыс жұмыстарда дамытудың қажеттілігі мен мектепте, мектептен тыс ұйымдардың ұлттық тәлім тәрбие берудегі қызметінің жан жақты жүзеге асырылмауы және мектепте сыныптан тыс жұмыстарда оқушыларға арналған ғылыми негізделген әдістеменің тапшылығы арасындағы қарама -қайшылық нақты көрініс алып отырғандығы байқалады. Бұл қайшылықтардың шешімін табу зерттеу жұмысымыздың тақырыбын "Сыныптан тыс жұмыстарда оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беру жолдары" деп таңдауға мүмкіндік берді.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Сыныптан тыс жұмыстарда бастауыш сынып оқушыларына тәрбие берудің жолдарын теориялық тұрғыдан негіздеу, тәжірибелік қолданысын көрсету
Зерттеудің объектісі. Бастауыш сынып оқушыларының рухани-адамгершілік тәрбиесі.
Зерттеу пәні: мектепте сыныптан тыс жұмыстарда бастауыш сынып оқушыларының рухани-адамгершілік тәрбиесін қалыптастыру.
Зерттеудің міндеттері:
1. Зерттеудің теориялық негізі ретінде Этика, мораль, адамгершілік - ұғымдарының өзара байланысының мәнін ашып көрсету.
2. Рухани - адамгершілік тәрбиесінің қайнар көзі, негізгі тірек ретінде оқу-тәрбие үрдісінің мәнімен ерекшеліктеріне мазмұндық сипаттама беру.
3. Қазақ халқының салт-дәстүрлерінің оқушыларды рухани-адамгершілікке тәрбиелеудегі мүмкіндіктерін айқындау.
Зерттеудің болжамы: Егер, бастауыш сыныпта оқыту пәнінде оқушылардың адамгершілік мәдениетін қалыптастыруда әдіс-тәсілдерді тиімді қолданса, онда оқыту пәндері оқушылардың рухани-адамгершілік мәдениетін қалыптастырудың бір құралына айналып, дүниетанымдары кеңейгенімен қатар, тәрбие деңгейлері де артар еді, өйткені әр пән оқушылардың рухани-адамгершілік мәдениетін қалыптастыруда мүмкіншілігі ерекше.
Зерттеу көздері: құжаттарды талдау. Философиялық, педагогикалық, психологиялық әдебиеттерді талдау,
Зерттеудің әдістері. әңгіме, сауалнама, сұрақ-жауап, СТО технологиясының әдістері (Ой қозғау, кубизм, сұрақ - жауап, Джиксо, еркін жазу, саралап оқыту, өзін- өзі бағалау)
Зерттеудің нақтылығы мен сәйкестілігі: Жұмыс ғылыми теориялық және практикалық тұрғыда дәлелденуімен, зерттеу мазмұнының ғылыми апаратқа сәйкес келуімен, алынған нәтижелермен тұжырымдардың оқу - тәрбие үрдісінде қолданылуымен қамтамасыз етіледі.
Зерттеудің ғылыми жанашылдығы
1. Зерттеудің теориялық негізі ретінде этика, мораль, адамгершілік ұғымдарының өзара байланысының мәні ашылды.
2. Қазақ халқының салт-дәстүрлерінің рухани-адамгершілік тәрбиесіндегі мүмкіндіктері айқындалды.
3. Оқушыларды оқу-тәрбие үрдісінде рухани - адамгершілкке тәрбиелеудің жолдары көрсетілді.
Зерттеудің практикалық мәні. Бастауыш сынып оқушыларын рухани- адамгершілікке тәрбиелеудің маңыздылығы мен мақсаттылығының бірлігін іс-тәжірибеде қолдану.
Зерттеудің базасы - Семей қаласындағы №39 жалпы орта білім беретін мектебі .
Диплом жұмысының құрылымы - кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
І Бөлім. Оқушыларды рухани- адамгершілік тұрғыда тәрбиелеудің теориялық негізі
1.1 Педагоикалық қызмет ретінде рухани - адамгершілік тәрбиесінің мәні мен заңдылықтары, принциптері.
Өз бойына алуан түрлі оқиғаларды сиғызған уақыт зымырап өтіп жатыр. Еліміздің әлеуметтік- экономикалық дамуында, жалпы өмірімізге ерекше тарихи орны бар маңызды өзгерістер басталды. Осы кезең кезінеде асқан асуларымыз, алған белестеріміз бен биіктеріміз, қол жеткен табыстарымыз, рухани жетістіктеріміз ұшан- теңіз. Мұның, әсіресе, жас-ұрпақ болашағымыз үшін маңызы зор. Ертеңгі күн табалдырығын ата- бабаларымыз айтқандай Есіктен келіп төр менікі демей әдеппен аттаған жөн. Осы тұрғыдан алғанда әр азаматтың өзін - өзі жас ұрпақ алдында жақсы, ұнамды жағынан көрсете білуге ұмтылып, оны жақсылыққа, адамгершіліктің асыл қасиеттеріне баули білуге талпынудың болашағымызға сенімді болуға үлесі мол. Тілімізге, дінімізге қайта мойын бұрған кезеңде ұлы көшке тосқауыл болар көп кедергі пайда болғаны анықталып отыр. Олар: болашақ ұрпағымыздың ең басты мұра- өз ана тілін білмеуі; салт - дәстүрден бірте - бірте қол үзіп бара жатқандығы; әке- шешесін, ата- әжесін, бауыр еті баласын тастап кету, жетімсірету сияқты қатыгездіктің етек алуы; арақ ішу, наша тарту, зорлық зомбылық, ұрлық жасау сияқты жағымсыз қасиеттерге бой алдыруы; өз пікірі жоқтық біреудің айтқанына оңай елігіш, көнгіштік, табансыздық, жар таңдап, отау құруға икемсіздік, жақынға, жарға жұғымсыздық тағы басқа сүреңсіз іс қылықтардың етек жайып, еркінси бастауы. Мұның бәрі, әрине, әдептен ғана емес, адамгершіліктен жұрдай болуға жетелейтін әдеттер.
Адам - әдебімен көрікті деген халық даналығы жан - жақты, жарасымды даму арқылы жүзеге асады. Дамудың, өркендеп өсудің ең негізгі көрсеткіштерінің бірі - тіл. Тіл - халықтың өмірі, оның әдет ғұрпы, ойлау жүйесі, дүниетанымы, тарихы. Тіл бала бойына ана сүтімен бірге енеді, айналадағы құбылыстарды байқау, тану үстінде қалыптасады. Тілді ол ойнап отырып та, жылап отырып та, күліп отырып та қабылдап, шым - шымдап сіңіреді, сол арқылы санаға қалыптасады.
Ана тілі - ар өлшемі. Олай болса тілді шұбарлау, көңіл тұнығын лайлау. Ана тілінде сөйлей алмайтындар өз халқының әдет ғұрпын, ән - күйін, мақал-мәтелін, алыс- беріс кәдесін, озығы мен тозығын жалпы көңіл - күйін ажырата тани алмайды. [2]
Осы қауіптен құтылудың, жіберілген кемшіліктерден арылудың жолы қалай? Әрине бұл оңай сауал емес. Бірақ бұған негізгі жауап - халқымыздың даналықтан жасаған, ұлттық салт - дәстүр, салттарын тәрбие ісінде кең пайдалану, оларды жас ұрпаққа үлгі етіп ұсыну. Болашақ қамын ойласақ, сол асыл мұраны жандандырып, насихаттап, үйретіп, тәрбие мәселесінде кеңінен пайдаланып отыруымыз қажет.
Өткен - кеткенімізді түгендеп жатқан бүгінгі таңда қазақ тілінде жарық көріп, қолымызға тиген Құранның мынадай ұлағатты сөздеріне құлақ түріңізші:
Ей адамдар, ...Тегінде атасы баласына сүйеу бола алмайтын, баласы да атасына көмектесе алмайтын күн болатынынан сақтаныңдар...
... Ананың ақ сүтін арда емген азамат та, сол сүттің бағасын білген пенде де ең алдымен жақсы жүрек, жайдары да жаздай мейірімді жан, таза рух, келісімді мінез - құлық, қасиетке толы қадырмен салт- сана, ақыл парасат, адалдық, инабаттылық, бойына толы адам болып қалыптасады. Бұл үзінділер инабаттылық имандылық қана емес, жалпы адамгершіліктің қайнар көзі қайда екенін меңзеп тұрған жоқ па?
Тілдің қайта тірілуі, діннің қайтып оралуы - өмірдің әлеуметтік әділдік пен парасат, ізгілік пен әсемдік заңдары бойынша орнатып жатқан идеалық сенімі күшті, рухани дүиесі бай, сөзімен ісі бірлікте болатын шынайы жеке адамда қалыптастыру ісінің қолға алғандығының белгісі. Адамды тәрбиелеу мен қалыптастыру - қайта құрудың аса маңызды мақсаты ғана емес, сонымен бірге оны практикалық іске асырудың сөзссіз шарты. Біз сол шарттың жүзеге асуына аз да болса үлес қосуды бағдар тұтып отырмыз.
Шоқан, Ыбырай, Абай сияқты ақылгөй даналарымыз, ақын- жазушыларымыз, зиялы адамдарымыз қазақ өмірінің нағыз ортасында болып оның мәні мен маңызын бастан - аяқ баяндап, экономикалық, рухани жағдайларын жұртшылықтың терең ұғынуына көп көңіл бөлген.
Адам баласы қоғамда өзінің адамгершілік қасиеттерімен, әдептілігімен, қайырымдылығымен, адалдығымен ардақталады. Халқымыздың ғасырлар бойы сақталып келген ұлттық дәстүрін жас ұрпақтың бойына сіңіру, оларды имандылыққа, адамгершілікке, ізеттіліке, имандылыққа, инабаттылыққа тәрбиелуді мақсат етіп қойған.
Халықта әдепсіз бала - сорлы бала,- деп, әр жастың әдепті, сыпайы, инабатты болуын қалаған. Әдеп сақтау адамдар арасындағы қарым - қатынас ережелерін орындап жүру, яғни әулет, әлеумет қоғам мүшелерін қалыптасқан әдептілікті бұзбауға міндеттейді. Қазақ тәлімінде әдептілікті бұзған адамға рудың, әулеттің атынан сол әулеттің өкілі өз пікірін айтып, тіпті тиым салуға да ерікті болған. Өйткені әдеп сақтау - әлеуметтік дәстүр. Әдеп сақтау халықтық рәсімге, жол - жоралғыға, тәртіпке құлдық етіп, амалсыз бағыну емес, сол заңдылықтарды құрметтеу, қастерлеу, адамгершілік борышты өтеу болып табылады. Әдептілік - ізгілік, кішіпейілділік, көпшілік деген сөз.
Сайф Сараи: Жасында әдеп үйренбеген кісіден өскен соң қайран жоқ,-деп ұрпағын жастайынан ата- баба дәстүрімен сусындап, нәр алуына мән берген. Әдептіліктің белгісі - иіліп сәлем бергені дейді халық. Әдеп, адамшылдық- амандасудан басталады. Адам баласының рухани тарихында қолы жеткен зор игілігі - сәлемдесу. Халқымыз осы рәсімге ерекшк мән берген. Расында да, қазіргі кезде жөн жосығымен сәлемдесе білу - үлкен өнер, бұл- адамның кісілік қасиетін көрсетеді.
Үлкен кісілер өз ұрпағының бойына ата - баба дәстүрін сіңіруге, әсіресе жеті атасын білуге үлкен мән берген. Жеті атасына дейін ата тегін, тарихын білмейтін бала болса халық оны Жеті атасын білмейтін жетесіз деп кіналайды, тіпті жазғырып, жазалайды да. Қазақта жеті атасын білген жеті рулы елдің қамын жейді деген аталы сөз бар. Жеті атаны білу бұрынғы абзал аталарымыздың аруағына тағзым етіп, құрмет көрсету, жеті рулы ел жұрттың мұң- мұқтажын, асыл арманын бойына жинап жүрген ел жақсыларының кісілік қасиеттерін ерлік келбетін жастарға өнеге етіп ұсынудың бір белгісі. Әдеп сақтауда қазақ мәдениетінде ата - ана мен баланы алдындағы борышын түсінуге, перзенттік парызын орындауға дайындалады.
Бұл мәселенің жоғары қойылғаны сонша, бұл халықтың қасиетіне, ұлттық намысына, қазақтың ұлттық белгісіне, сөйтіп ұлт менталитетіне (ұлттық ерекшелігіне ) айналған деп айтуға болады. Халқымыз жақсы мінез құлқымен, өнегелі ісімен көзге түскен жастарды әдепті бала екен дейді. Әдептілік барлық адамға жарасатын қасиет. Ол - адамның бала жасынан алған тәрбиесіне , өскен ортасына, төңіректегі адамдардың қарым - қатынасына байланысты қалыптасқан қасиет. Олай болса, әдептілік әдеп сақтаудан басталатынын ұмытпағанымыз жөн.
Қазіргі таңда еліміздігі оқу- тәрбие жұмысына байланысты болып жатқан жаңартулар білім мен тәрбие жұмысын қайта қарауды міндеттейді. Бүгінгі таңда тиянақты білім беру жүйесінде оқушылармен тәрбие жұмысын дамыту басты мақсат болып отыр. Осыған байланысты мектептің алдына қоятын ең басты мәселесің бірі - өркениетті, прогресшіл бағыттағы азаматтық- адамгершілік қасиеті мол, сондай - ақ ұлттық тілін жоғалтпаған, өзге елдегі ұлттық тілін жоғалтпағын, өзге елдегі замандастарымен тең дәрежеде бәсекелесе алатын биік, өрелі, терең білімді ұрпақ тәрбиелеу. Сонымен қатар жеке басының сапасын көтеру.
Тәрбие - қоғамдық үрдіс, қоғам мен жеке тұлғаның ара - қатынасын қамтамасыз ететін басты жүйе. Оның негізгі өлшемі өмірге қажетті тұлғаның жағымды қасиеттерін дамыту болып табылады. Оқушылардың сапалы тәртібі мен байымды мінезін қалыптастыру, оған сәйкес сезімін және сенімін тәрбиелеу тәрбиешінің мақсатқа бағытталған іс - әрекетіне байланысты.
Тәрбиенің негізгі міндеті - қоғамның қажетті талаптарын әрбір баланың борыш, намыс, ождан, қадір - қасиет сияқты биік адамгершілік стимулдарына айналдыру.
Қазіргі таңда әсіресе, көп көңіл бөлінетін мәселе - адамгершілік тәрбиені күшейту.
Қазақстан Республиаксының Ұлттық энциклопедиясында адамгершілік ұғымына байланысты былай деп анықтама берілген: Адамгершілік - адам бойындағы гуманистік құндылық, әдеп ұғымы. Кісілік, Ізгілік, Имандылық тәрізді ұғымдармен мәндес. Халықтық дүниетанымда мінез- құлықтың әртүрлі жағымды жақтары осы ұғымнан таратылады. Мінез - құлық пен іс - әрекеттерде көзге түсетіндей адамгершілік белгілерін атап өтуге болады: адамды қастерлеу, сыйлау, сену, ар- ұятты сақтау, имандылық пен рақымдылық, ізеттілік пен кішіпейілділік, әділдік, қанағатшылдық, т.б. [3]
Дүние жүзінде, оның ішінде Қазақстанда толық жетілген тұлғаны тәрбиелеу және соған байланысты әлеуметтік - экономикалық, психологиялық мәселелер күннен-күнге күрделене түсуде. Осыған орай біүгіні күні әрбір ұрпақтың жеке тұлға болып қалыптасуында ізгілік, яғни адамгершілік тәрбие шешуші фактор болуы заңдылық.
Адамгершілікке тәрбиелеудің маңызды педагогикалық міндеттері- оқушылардың белсенді өміршілік позициясын, қоғамдық борышқа сапалық көзқарасын, сөз бен істің бірлігін, адамгершілік нормаларынан ауытқушыларға жол бермеуді қалыптастыру. Ол баланың жеке басын қалыптастыру мен
дамытудың аса маңызды бір саласы .
Бұл арқылы оқушының ата - анаға, ұжымға, қоғамға, Отанға, еңбекке қатынасын айқындайды. Тәрбиелі ұстаз шәкірттерге жан - жақты тәрбиені осы адамгершілік тәрбиесінен бастайды. Себебі бұл оның адамгершілік сезімін, сенімін, белгілі бір мақсатқа, бағытқа жетелеу іс - әрекетін ұйымдастыруды жетілдіреді. Сонда ғана ұстаз шәкірттердің ізгі ниеттілігін қалыптастырады.
Адамгершілік қасиеті бірнеше міндеттерді шешуге көмектеседі:
- өмір талабына сай қоғамның моральдық нормасын орындауға лайықты шәкіртттерді тәрбиелеу;
- Оқушының бойында адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру;
- Оқушының санасына және мінезіне ұстаздық ықпал жасау;
- Отанға, халқымызға, еңбек және қоғамдық іс - әрекетке жауапкершілік сезімін күшейту.
Бұл міндеттерді жүзеге асыру үшін тәрбие шаралары жас балалардың жас ерекшелігіне, жеке бас ерекшелігіне, қызығушылығына лайықты жасалады.
Адамгершілік тәрбиесі оқу - тәрбие үрдісінің барлық салаларында, яғни оқыту, білм беру барысында және еңбек үрдісінде жүзеге асырылады. Тәрбиелі болу үшін адамгершілік нормаларын құр жаттап алу жеткіліксіз, оны терең ой елегінен өткізу, бастан кешіру және толғануды мінез - құлыққа бекіту керек.
Тәрбие ісі әрбір нақты кезеңнің өзіне тән ерекшеліктерін сақтай отырып, болашаққа бағдар ұстайды, жеке басты соған әзірлейді.
Жеке адамның адамгершілік жағынан қалыптасуы оның өмірге келген күннен басталады. Мектепке дейінгі жаста балалардың бастапқы адамгершілік сезімдері мен ұғымдары, мінез - құлықтың ең қарапайым дағдылары қалыптасады. Баланың мектеп жасына дейінгі қалыптасқан мінез - құлықтары келешекте ересек адамдармен және құрбы - құрдастарымен қарым- қатынастарында көзге түседі. Бастауыш сыныптарда адамгершілік көзқарастардың, мінез - құлықтың, сезім мен сананың жаңа түрлері одан әрі дамытылады. [4]
Мектеп оқушыларын рухани - адамгершілікке тәрбиелеу ең алдымен - оқыту үрдісі барысында жүзеге асады. Түрлі пәндерді оқу кезінде бастауыш сынып оқушыларының достық - жолдастық, өмірге белсенді көзқарасы, Отан туралы ұғымдары қалыптасады және кеңиді. Үлкенді сыйлауды, ата - аналарды құрметтеуге, еңбектенуге, ізгілік сақтауға үйренеді. Бұл жаста балалар сапалы тәртіпке, жолдастық өзара көмекке, адамның көңіл - күйін түсінуге дағдыланады. Олар мектепте оқу әрекетіне өзінің қатынасын, жанұяда, қағамдық орында өзін - өзі ұстауды біледі. Соның нәтижесінде бастауыш сынып оқушыларының дербес және қоғамдық мінез - құлқы және адамгершілік қарым - қатынасы байиды.
Оқушылар бойына тәрбие дарытуда мектепте оқылатын пәннің бәрі бірдей дәрежеде маңызды. Әсіресе оқушыларды адамгершілікке тәрбиелейтін пәннің бірі - тарих. Ол шәкірттерде отансүйгіштік, ұлтжандылық идеялық сенімді қалыптастырады. Қазақ халқының тарихына байланысты хандарымыз бен билеріміздің, шешендеріміз бен жырауларымыздың орны бөлек. Тарих пәні оқушының рухани байлығын кеңейтіп, өзінің қоғамдағы орнын түсінуге көмектеседі, ұрпақтың батырлығына көмек көрсетуді тудырады, олардыңі ізгі талап - тілектерін оятады. Сондай - ақ, қазақтың ұлттық салт - дәстүрі , мәдениеті мен әдебиеті оқушылардың еңбек сүйгіштік, ұқыптылық, моральдық қасиеттерін қалыптастырады.
Мектеп оқушыларына тәрбие беру тек жеке пәндер арқылы ғана емес, сыныптан тыс тәрбие сабақтарында, үйірме жұмыстарында адамгершілік тәрбиеге баулуға болады. Ондай жұмыстар түріне сынып жетекшісінің этикалық әңгімесі, моральды - этикалық жарыстар, пікір сайыстар жатады.
Жасөспірімдерді адамгершілікке тәрбиелеуде өмірде кездесетін жағымсыз жәйттерден сақтандыру мәселесі ескерілуге тиіс. Мұндай мәселелерде жанұяның ролі ерекше. Себебі тәрбие жанұядан басталдады.
Балаларды рухани - адамгершілікке тәрбиелеуде ата - аналарды оқу - тәрбие үрдісіне қатыстыру, олармен тығыз байланыс жасау мәселесе негізгі орын алуға тиіс.
Рухани - адамгершілік тәрбиенің басқа тәрбие салаларына қарағанда өзіндік ерекшеліктері бар. Ол қоршаған ортаға, қоғамдық қарым - қатынасқа, рухани байлыққа байланысты.
Егер баланы тәрбиеленген дәрежеге (тәрбиені қабылдайтын) жеткізудің сәті түссе, адамгершілік тәрбие жеке адамды жетілдіруге тиімді ықпал жасайды, дей отырып, Егер біз балаға қуаныш пен бақыт бере алсақ ол бала сондай бола алады - деп атап көрсетті В. А. Сухомлинский. [5]
А. Бейсенбаева Қазіргі кезде адамгершілік қасиеттер азайған, тұрақсыздық қалыптасқан қоғамда өсіп келе жатқан жасөспірімдердің бойына жоғары азаматтық, адамгершілік қасиеттерді қалыптастыруда ғаламдастыру интеграция және гуманизация сияқты алдын ала анықталған тенденцияларды тескеру қажет,- деп көрсетеді. Сайып келгенде, адамгершілік - тәрбиесі үзіліссіз жүргізілетін үрдіс, ол адамның өмірге келген күннен бастап, өмір бойы жалғаса береді. Оның мазмұны оқушының жеке бас қасиеттерінің кең шеңберін қамтиды. Сондықтан оқу - тәрбие жұсыстарын ұйымдастыруда оқушылардың жеке бас ерекшеліктерін ескеру негізгі орын алмақ.
Адамгершілік тәрбиенің астарлы терең заңдылықтарын білместен, оны жетілдіруге ұмтылудың өзі бос әрекет. Өмір шындығы заңдылықтары мен жеке адамның дамуы және кемелденуіндегі қайшылықтарды тану ғана белгілі бір дәуір тәрбиесіндегі күнделікті шараларды іске асырудың және сол процесті ғылыми тұрғыдан басқарудың теориялық- әдіснамалық негізін бере алады. Тәрбие түсінігі мағыналық жағынан алғанда кең ауқымды категория.
К.Д Ушинский: Педагогикадағы тәрбие - алдын ала ниеттелген арнайы ұйымдастырылған педагогикалық процес- деп тұжырымдаған.
Тәрбие мәнін дәлірек топшылау мақсатымен американ психологы және педагогі Эдварт Ли Торндайк былай деген еді: Тәрбие сөзіне әркім әртүрлі мағына береді, бірақ ол қашанда өзгеріс дегенді аңдатады. Егер біреуді өзгеріске келтіре алмасақ, біз оны тәрбиелемегеніміз. Ал енді осы өзгерістер жеке адам дамуында қалай көрінеді? Бұл сұраққа жауап бере, К. Маркс Адамның қоғамдық тұлға ретінде дамуы мен қалыптасуы азаматтық болмысты игеру жолымен іске асады- деген еді. Бұл тұрғыдан тәрбиені өсіп келе жатқан әулеттің азаматық болмысы игеруге пайдаланатын құрал - жабдығы деп білу қажет. [6]
Ал енді осы болмыстың өзі не және оны игеру қалай өтеді? Адамзаттық болмыс дегеніміз - адамдардың көптеген ұрпағының еңбегі және жасампаздық ұмтылысынан туындаған қоғамдық тәжірибе. Бұл тәжірибе өз ішінде келесі құрылым бірліктерін қамтиды: 1) адамдардың табиғат қоғам жөнінде жасаған білімдерінің жиынтығы, 2) еңбектің әрқилы саласында қажетті ептіліктер мен дағдылар және шығармашылық іс - әрекет әдістері, 3) әлеуметтік рухани қатынастар.
Аталған тәжірбие көп ұрпақтың еңбегі және шығамашылық күшімен жасалатындықтан білімдер де, тұрмыстық ептіліктер мен дағдылар да, сондай- ақ ғылыми қатынастар да адамдардың әр түрлі танымдық, көркем шығармышылық, әлеуметтік және рухани қызметінің нәтижелерінен қалыптасады. Енді осы тәжірбиені өз игілігіне айналдырып, меншіктеп алу үшін жаңа әулет қайтадан бұл затты ақыл - саналық сипатқа келтіруі тиіс, яғни қай формада болмасын оны жасауға бағышталған іс - әрекетті (еңбектік, танымдық, әлеуметтік, көркемдік - эстетикалық ) шығармашылықпен көркейте, байыта отырып, қайта жаңғыртып, бұрынғыдан да дамыңқыраған түрде өзінен кейінгі ұрпаққа жеткізуге борышты. Тек өз қызметінің күшімен, шығармашылық ұмтылысымен ғана адам қоғамдық тәжірибені және оның құрылымдық бірліктерін игеруі мүмкін. Осыдан тәрбиенің негізгі қызметі- жас адамды қоғамдық тәжірибенің әр тарапын заттықтан саналылыққа айналдыру ісіне жұмылдырып, өткен тәжірибені өзі қайтадан жаңғыртып, осылайша өз бойында қоғамдық сапалар мен қасиеттерді өзі баулуына, яғни оның жеке адамдық сатыға көтерілуіне көмектесу. Бұдан тәрбиенің терең астарлы күші үгіт - насихаттық құрғақ сөзбен жас адамды іске бағдарлауға емес, ал оның өзін жеке адамдық қасиеттерін қалыптастыратын қоғамдық тәжірибенің әр түрлі тарапын игеруге, пайдалы қызметке қосуда.
Педагогика үшін және бір маңыздысы - жеке адамдық даму тұлғаны тәжірибе игеру қызметіне қосумен ғана шектелмейді, ең бастысы, оның сол сәттегі істе белсенділігіне, оның бағыт - бағдарына, яғни еңбекке деген қатынасына байланысты.
Жеке адамның даму үшін оның ұйымдастырылған іс - әректтегі белсенділігінің бағыт - бағдар сипаты да біршама маңызға ие. Мысыалы, сынып пен мектептің жалпы табысы еңбектегі белсенділік пен өзара байланысқан көмек болуы мүмкін.
Ұйымдастырылған іс - әрекет барысында әрдайым оқушылардың белсенділігіне жол бере отырып, оларда сол қызметке деген ұнамды және шынайы адамгершілік қатынас қалыптастыру қажет.
Келтірілген пікірлер, біздіңше, тәрбиенің мәнін жеткілікті әрі түсінікті де ашып, оған ғылыми анықтама беруге негіз болуы мүмкін. Сонымен, тәрбие- бұл жеке адамның қоғамдық тәжірбиені (білімді, ептіліктер мен дағдыларды шығармашылық іс- әрекет тәсілдерін, әлеуметтік және рухани қатынастарды ) игеру үшін бағытталғын белсенді іс - әректін қолдап, қуаттаушы әрі ұйымдастырушы мақсат бағдарлы әрі сапалы орындалатын педагогикалық процесс.
К. Д. Ушинский ескерткендей, тәрбие заңдылықтарын ғылыми тұрғыдан тану өте қажет. Себебі, оның айтуынша, педагогикалық ережелерді қара дүрсін жаттау ешбір пайда бермейді. Сол ережелерді туындататын ғылыми негіздерді зеттеу міндетті іс. Ұлы педагогтің кеңесі: басқарылуы қажет болған психикалық құбылыстардың заңдарын ашып, өз іс - әрекетіңді сол заңдарға және оларды қолданатын жағдайларға орайластырған жөн. Тәрбиенің жалпы заңдылықтарына:
1. Барша тарих кезеңдерінде тәрбие объективтік - қоғамдық қажеттіліктен туындайды және ол қоғамға қызмет етеді.
2. Тәрбиенің мақсаты, мазмұны және тәсілдері біртұтас байланыста, бір - бірінсіз нәтиже бермейді.
3. Біртұтас педагогикалық процестегі оқу мен тәрбие (тар мағынадағы) өзара кіріге ұштасқан.
Келтірілген заңдылықтар тәрбиені ұйымдастырудың жалпы негіздерін құрайды, ал енді сөз болатын заңдылықтар тікелей тәрбиелік процесті іске асырудағы педагогикалық құрал ретінде танылуы тиіс. Олардың қатарына кіретіндер:
1. Дамушы жеке адамның тәрбиесі сол адамды тікелей іс - әрекетке қосу барысында орындалады.
2. Тәрбие - ұйымдастырылған іс - әрекеттегі жеке адамның белсенділігін арттыруға ықпал етуші фактор.
3. Тәрбие барысында тәрбиеленушіге деген жоғрғы гуманизм мен сый- құрмет орынды талаппен ұштасуға міндетті.
4. Тәрбие барысында оқушыға алдағы жетістіктерін көрсете отырып, табыс қуаныштарына ере білуге көмектесу.
5. Тәрбие барысында оқушылардың ұнамды сапаларын тану мен оларды орынды пайдалану қажет.
6. Тәрбиеленуде оқушылардың жастық және даралық ерекшеліктерін ескеру орынды.
7. Тәрбие ұжымда жүргізіліп, ұжым арқылы іске асырылуы.
8. Тәрбие барысында мұғалімнің, мектептің, отбасының және қоғамдық мекемелердің педагогикалық ұмтылыстарының бірлігі мен келісімі қажет.
Мектептегі оқу- жұмысы да, оқшылардағы жеке адамдық сапаларды тәрбиелеу де осы заңдылықтарды ескеру негізінде жүзеге асырылуы тиіс.
Тәрбие принциптері - бұл тәрбиесінің мазмұнына әдәістеріне оны ұйымдастыруға қойылатын негізгі талаптарды анықтайтын бастау ережелері. Олар тәрбие процесінің өзіндік еркшелігін танытады. Педагогикалық процестің жалпы принциптерін нақты тәрбие принциптерінің өзгешелігі- тәрбие міндеттерін шешудегі педагогтар ұсынатын ортақ ережелер екендігінде жатыр. Осы принциптерге қойылатын талаптарды сипаттайық.
1. Міндеттілік. Тәрбие принциптері - бұл кеңес, нұсқау емес, олар тоық және міндетті түрде тәжірбиеге ұласуды талап етеді. Принциптерді дөрекі түрде әркез бұзу және ондағы міндеттерді орындамау тәрбиелеу процесінің пәрменділігін кемітіп қана қоймай, сонымен бірге ол принциптердің негізін, түп- тамырын ыдыратады.Егер тәрбиеші принцип міндеттерін бұзса, онда ол тәрбие процесі жетекшілігінен аластатылады. Тіпті ,мысалы, егер педагог гуманистік принциптерді , жеке басты қадірлеу принциптерін қасақана әрі дөрекі бұзса, онда ол заңжы жауапкешілікке тартылуы қажет.
2. Комплекстілік. Принциптер комплекс, бөлінбеген талаптар түрінде тәрбие процесінің барлық кезеңдерінде бірігімді қолдауы тиіс. Принциптер тармақталмай, фронтальды әрә барлығы бірдей ісек асып отырады.
3. Бірмәнділік. Тәрбие рпинциптері жалпыға бірдей ортақ ережелер ретінде бірмәнді болып келеді, олардың арасында біреуін бірінші кезекте орындау екректі немесеертеңге қалдыра салуға болатынсияқты немесе қосалқы принциптері болмайды. Барлық принциптердітеңдей мәнді депбағалау тәрбие процесінің жемісті болуының кепілі.
Сонымен бірге тәрбие принциптері- дайын нұсқау емес, тіпті олар ұстану арқылы жоғары тәтижеге автоматты түрде жеткізе алатын әмбебап (универсал) ережелер де емес. Олар тәрбиеге қажет арнайы білімдерді, тұлға тәжірбиесін, шеберлігін алмастыра алмайды. Тәрбие принциптерініңталаптары баршаға бірдей болса да, олардың практика жүзінеде іске асырылуы тұлғалық шарттарға байланысты болады.
Тәрбие процесі сүйетін принциптер белгілі жүйені құрайды. Тәрбие жүйелерінің түрлері бұрын да, қазір де көптеп саналады. Әлбетте, олардағы принциптердің сипаты, жекелей міндеттері, тіпті кейбір принциптерінің өздері өзгеріске түседі. Қазіргі тәрбиелеу жүйесі мынадай принциптерді ұсынады:
тәрбиенің қоғамдық бағытта болуы;
тәрбиенің еңбекпен, өмірбен байланысы;
тәрбиеде дұрыстыққа арқа сүйеу;
тәрбие гуманизациясы;
тәрбиеге тұлғалық тұрғыдан қарау;
тәрбиелік ықпалдардың бірлігі.
Адамгершілік тәрбиесі - жеке адамды қалыптастыруда ерекше орын алады.
Ол отбасына, Отанға, халықтар достығына, адал, кіршіксіз көзқарас, қарым - қатынаста болуды талап етеді.
Адамгершілік тәрбиесі - оқушыларды адамгершілік ұғымды, принциптерді, мінез - құлық нормаларын ұғу жайындағы біліммен қаруландырады.
Оқушылар оларды жаттау ғана емес - оқу, тәрбие, еңбек процесінде іске асыруы қажет. Содан барып адамгершілік олардың сеніміне айналады. [7]
1.2 Рухани - адамгершілік тәрбиесінің міндеттері мен мазмұны.
Рухани- адамгершілік тәрбие дегеніміз - мақсатты және жүйелі түрде тәрбиеленушінің санасына, сезіміне және тәртібіне қоғамдық мораль талаптарына сәйкес адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру.
Рухани - адамгершілік тәрбиесінің негізгі міндеттері:
рухани-адамгершілік сананы қалыптастыру;
рухани-адамгершілік сезімді дамыту және тәрбиелеу;
рухани-адамгершілік тәртібінде іскерлік пен дағдыны дамыту;
этикалық білім беру.
Адамдар арасындағы қарым - қатынас - адамгершілік. Адамның тәртібі - мораль.
Қай уақытта болмасын адамгершілік тәрбие қоғамдық қалыптасқан моральдық нормалардың негізінде жүргізілсе керек. Олар өзінің әлеуметтік мәні жағынан бүкіл адамзаттық, тарихи шектеулі, таптық болуы мүмкін деген ой әдебиеттерде үстемдік етіп келді. Негізінен дұрыс.Бірақ, моральдық нормалардың ұлттық сипаты да болатын сияқты. Әрбір ұлттың, жұрттың өздерінің психологиялық өмір - тіршілігіне, орналасқан жеріне, кәсібіне байланысты жүздеген, мыңдаған жылдар ішінде қалыптасқан бүкіл елі болып мойындаған моральдық нормалары болуға тиісті.
Рухани-адамгершілік тәрбиеге мыналар кіреді:
- адамның қоғаммен саналы байланысын қалыптастыру өзінің тәртібін қоғамның жағдайымен келісімділікке қажетсіндіру;
- адамгершілік білімнің адамгершілік сенімге ауысуы, жүйелі сенім қалыптастыру;
- тұрақты адамгершілік сезім және адамгершілік сана қалыптастыру, жоғары деңгейдегі мәдени тәртіп, адамға деген сый құрметтің бір көрінісі, адамгершілік дағды қалыптастыру. [8]
Қазіргі мектепте адамгершілік тәрбиесінің мазмұны үлкен мәнді өзгерістерге ұшырауда, себебі жалпы адамзаттық құндылықты қайта жандандыру қажет болып тұр. Ең басты құндылық - өмір. Жүсіп Баласағұн толғауларын оқыған сайын жүрекке нұрын құя түсетін ерекшелік адамдардың күнделікті тірліктегі адамгершілік қарым - қатынасы. Адамға ардақтап қара, ардақ тұтсаң өзіңнің де адамшылық қадіріңді түсінесің.
Жақсылық қыл, шамаң келсе, баршаға,
Шүбәланба, қайтар қайырып қаншама!
Тек жақсылықпен ұшпаққа шығасың. Достыққа достық парызың, жауды аяған жаралы ... Ең қиыны "достықты сақтау" дейді Жүсіп Баласұғын. Бүгінгі күні оқушылардың өзін - өзі өлтіру саны үлкен қауіп төндіріп тұр. Кейбіреуі өмірге түңіліп, немесе жалғыз өзі қалғаннан осындайға барады. Біздің ұлттық моральымызда осындай қиыншылық туғанда адамдарға баруды солардың көмегін, қорғанысын іздеуге шақырады.
Келесі жалпы адамзаттық құндылық - бостандық. Демократия жағдайында жеке тұлғаның құқығы мен бостандығы әжептәуір өсті.
Қазіргі жағдайда жоғары сынып оқушыларының, мектеп бітірушілердің мәдени деңгейінің төмен екендігін көруге болады. Мектепте тыңдау қажет ол тәрбиенің негізгі көрсеткіші, әсіресе бастауыш сыныпта. Оқушы тыңдаудан жауапкершілікке, саналы тәртіпке ауысуы керек.
Адам баласы қоғамда өзінің адамгершілік қасиеттерімен, қайырымдылығымен, адалдығымен, әділеттілігімен ардақталады.
Мына адамгершілік қасиеттер де өзінің мәнін әлі жоғалтқан жоқ. Оларға: патриоттық сезім, интернационалистік рух, жауапкершілік, ұждан қайырымдылық, тәртіптілік т.б Қазіргі адамгершілік тәрбиесі жүйесінде көкейкесті мәселе болып жыныстық тәрбие мен еңбекке деген қарым - қатынас болып табылады . Ал күнделікті мекеп өмірінде кездесетін маскүнемдік, наркомания, жезөкшелік, арамтамақтық, қатыгездік жастардың жағымсыз қылықтары болып табылады. Жасыратыны жоқ, олар адамдық қасиетіне рухани және дене жағынан адамды тоздырады.
Рухани - адамгершілік қасиеттерінің құрамды бөлігі
ұлтжандылық, елжандылық, отаншылдық халқымыз баланың жақсы - жаман болуы оның жаратылысынан деген қағиданы келтіреді. Көп жылдар біз бұған мән бермедік. Ал шындығына келсек, баланың әке - шешесінің бір - біріне деген таза шынайы сезімінен жаралуы, ана құрсағында ортаның үлкендердің, қоғамның жақсы ықпалында дамып жетілуі, жарық дүниеге келген соң оның бауырында уызына тойып, ана сөзінің үніне бағынып өсуі осы жаратылысының дұрыстығы.
Жастарды саналы тәртіпке тәрбиелеу проблемасы ерекше маңызға ие. Бүгінгі таңның талаптарына сәйкес осы міндеттерді жаңаша тұрғыдан шешу қажеттігі туындап отыр.
Сол себепті, саналы тәртіпке тәрбиелеу, түсінігі қазіргі жағдайға сай сапалық жаңа үндестікке ие болуда, яғни әрбір шәкірт адамдық асыл қасиеттерді бағдарлай да бағалай білуі, ізгілік күшіне, қоғамға деген өзіндік көзқарасы және өзінің жеке жауапкершілігі туралы түсінігі мол болуы тиіс. [9]
Осылайша, саналы тәртіп ұғымы жеке адамның өзіндік қасиеті ретінде айқындалып отыр. Жастарды саналылыққа тәрбиелеу барысында гуманитарлық пәндердің мүмкіндіктері мол. Себебі ұрпақ тәрбиесі жайлы қай халықтың болсын ақын - ғұламалары ертеден-ақ ой толғап, сыр шерткен, өз білгенін ортаға салған. өз халқының жоғын жоқтап, ертеңін көп ойлаған кемеңгер де данышпан ақын - ұлы Абай. Ақын шығармалары жастарды саналы тәртіпке тәрбиелеудің жарқын көрінісі іспетті:
Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін,
Жоқ-барды, ертеңгіні термек үшін.
Көкірегі сезімді, тілі орамды
Жаздым үлгі жастарға бермек үшін.
Оқушыларды саналы тәртіпке тәрбиелеудің негізгі жолдары.
1.А.С.Макаренко саналы тәртіпке тәрбиелеудің аса маңызды жолы оқушылардың ұжымдық қызметіне, олар мен айналадағы болмыстың арасындағы қарым - қатынасқа, қоғамның бай моральдық нормаларын үнемі енгізу үшін бұл бай байлықты балалардың күнделікті өміріне енгізу керек деп есептеді. Жарасымды тәрбие - деп жазды ол, бұл сонымен қатар тәртіпті, ұжым, қоғам және өзінің алдындағы - өз арының алдындағы жауапкершікті тәрбиелеу.
2. Оқушыларға арнаулы Ереженің үнемі енгізілуін жүзеге асырып отырмаған жерде әдеттегідей, оқу - тәрбие үрдісін ұйымдастыруда елеулі олқылықтар орын алуда. Ережелерді жүйелі түрде насихаттау және мінез - құлықтың жекелеген ережелері ашылатын және бірыңғай педагогикалық талаптарды оқушыларға ұсыну.
1. Педагогтардың және оқушылардың өзара қарым - қатынасының дұрыс орнауы. Бұл қарым-қатынастардың жоғары моральдық талаптар мен тәрбиеленушілерге жолдастық құрмет көрсетудің нормасын А.С. Макаренко нақты белгілеп берген болатын. Сонымен қатар А.С. Макаренко талап қоюшылықты құрмет көрсетуге қарама - қарсы қоюдан үнемі сақтандырып отырды. Өзін құрметтемейтін адамнан құрмет көрсетуді талап етуге болмайды деді ол.
А.С. Макаренко өзінің жұмысында ұжымға қоятын талапты анықтаған.
1. Бірінші талап тәртіп пен ұйымшылдықты қамтамасыз етеді.
2. Белсенділер тобын құру арқылы.
3. Ұжымға қоятын талап.
Саналы тәртіпке жетудің маңызды шарттарының бірі - оқушылардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, тәрбие үрдісінің сабақтастығын сақтау.
Ақын Шәкәрімнің: Адам атаулыны бір бауырдай қылып екі өмірде (бұл дүние мен о дүние) жақсылықпен өмір сүргізетін жалғыз жол - ол мұсылман жолы - деген тұжырымды әрбір жүрекке жол тапқанда ғана, адамдардың көкірегінде имандылық орнығып, бір сәттік нәпсі үшін ештеңеден тайынбайтын қатыгездіктен тыйылмақ. Басты мақсат - жастарға рухани байлығымызды беру жолында ғасырлардан келе жатқан дәстүрлерімізді шұрайлы тілмен жеткізе білуде екендігін ескертуіміз керек.
Қорыта айтсақ, адамгершілік тәрбиесінің негізгі мазмұны: адам бойында қалыптасқан жеке қасиеттердің (гуманизм, адалдық, батылдық, төзімділік) жиынтығы болатын сезім мен сенімді, әдетті адамгершілік қасиет ретінде қалыптастыру, адамға деген сүйіспеншілік, құрмет, қайырымдылық сезімін дамыту арқылы тәрбиелеу, оқушылардың өз міндетіне, өзгенің мүддесіне көпшілік мүддесіне байыпты қарау, өз Отанын сүю, басқаның мүддесін өзінікіндей сезінуі, ұлттар достығын қажет деп түсінетін интернационалдық рухта тәрбиелеу, адамгершілік - парыз, позиция, бағдар, мақсат.
1.3 Жалпы адамзаттық құндылықтар - тұлғаны қалыптастырудың негізі.
Соңғы он жыл бойы руханилылыққа оралайық деген пікірлерді жиі естіп жүрміз. Бұл ұғымдар туралы түсініктер де алуан түрлі. Көпшіліктің қайсібірі оны дін тұрғысында ғана түсінгендіктен одан қашқақтап, тәрбиенің бастауы, қайнар көзі тек халық педагогикасы, ұлттық түбірімізде, құндылықтарымыз да сонда дейді. Алайда халық педагогикасы қалыптасқаға дейін адамгершілік қағидаларының болмағаны ма? Жалпы адамзаттық құндылықтар дегеніміз не? Ойланып көрелік. Меніңше, олар абстрактілі емес, яғни бұл құндылықтар нақты. Бұлар - ождан, ар, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz