ҚР нарықтық экономикаға өту ерекшеліктері
І. ҚОҒАМНЫҢ БІР КҮЙДЕН ЕКІНШІ ЖАҒДАЙҒА ӨТУ СЕБЕПТЕРІ
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАҒА ӨТУІ
2.1. Өтпелі экономика
2.2. ҚР нарықтық экономикаға өту ерекшеліктері
2.3. Өтпелі экономикада меншік мәселесінің қайта ұйымдастырылуы
ІІІ. ҚР НАРЫҚ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫН ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ТҮРҒЫДАН ДАМЫТУ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ
Нарықтық қоғам еркін бәсекедегі «таза» капитализм дәуірін қамтиды.
Дәстүрлі экономикалык қоғам қазіргі әлемнің Азия, Африка және Латын
Америкасынын 140-тай елінде өмір сүруде, ал ондағы ендіріс, белужәне
айырбастау дәстүрге, салтқа, жекелеген ғұрыптарға негізделтен және аралас
экономикалық қоғам негізінен индустриалды дамыған елдерді қамтиды.
Жоғарыдағы көрсетілген коғамды жіктеуде кайшылық жоқ, қайта олар бірін-бірі
толықтырады. Дәуірлерді нені өндіргенмен емес, қайта қалай өндіргендігімен
және қалай өндіргіш күштермен айыра аламыз деп жазған К. Маркс. Өндіргіш
күштердщ даму деңгейі коғамдық процестің жалпы критериі болып табылады.
Баскаша айтсақ, меншік түрінің әртүрлі жағдайыңда жүмыс күші өндіріс кұрал-
жабдығымен қайтіп біріктіріледі, қалай үйлестіріледі және қалай экономикада
баскарылады: нарықтык бәсекелістік арқылы, жоспарлау арқылы немесе екеуінің
көмегі аркылы ма, яғни аралас басқару жүйесі: мемлекет пен нарық аркылы.
Белгілі ғалым-экономистер, америка жоғарғы оку орнына арналған
«Экономикс» окулығының авторлары Р. Макконнелл мен Л.Брюдың көзқарастары
бойынша, әлемдегі иңдустриалды дамыған еддерді екі белгісімен ажыратуға
болады:
1. Өндіріс құрал-жабдығына деген меншіктің түрлері бойынша;
2. Осы экономикалык кызметтің үйлестіру және басқару әдістері
бойынша.
Қоғамдык өндіріс құрылымында өндіргіш кұштер өндірістік катынастармен
диалектикалық бірігу жағдайында болады. Өндірістік қатынастар — бұл
ондірістің қоғамдық түрде жүзеге асуы. Өңдірістік катынастар — бұл
меншіктік қатынастар.
Өндірістік қатынастардың өндіргіш күшпен бірігуі өндіріс әдісін
күрайды, яғни қоғамның экономикалык құрылуы, оның жономикалык базасы.
Экономикалық немесе өндірістік қатынастар отбасылық, діни, құкыктық,
мәдени, саяси, әлеуметтік қатынастармен косылып. коғамның коңдырмасын
кұрайды. Базис пен қондырма бірііу жағдайында болады. Базистің өндіргіш
күштер мен өндірістік қатынастар арасындағы қайшылықтары қоғамның жаңа
күйге көшуіне объективті жағдайлар тудырады. Бұл кезде қондырма қоғамның
бір күйден басқасына көшуіне көмектесуі мүмкін немесе етеуге кедергі
жасайды.
Адамзат коғамы өзінің бүкіл тарихында ендіргіш күштер деңгейі мен
өндірістік катынастар сипаты арасындағы объективті туыңдаған кайшылыктардың
әсерінен бір күйден екіншісіне, бір коғамдық экономикалық формациядан
басқасына, төменгі өркениет баспалдағынан жоғарғысына ауысуы. Меншік
түрлерінің ауысуына байланысты жаңа прогрессивті өндірістік катынастар
пайда болады.
1. Программа стабилизации Казахской ССР и переход к рынку. Алма-
Ата, 1991.
2. Реформы и перспективы. Казахстанская правда, 6 декабря 1996.
3. Шумпетер Й. Теория экономического развития. - М., Прогресс,
1982.
4. 4. Экопомика псрсходного периода. Учебное пособис /Под ред.
Радаева В В и др. - М., МГУ, 1995.
5. Экономика переходпого периода. Умебпое пособие /Под ред.
Радаева В В и др.. М. МГУ. 1995.
6. Ақша, несие, банктер: Оқулық / жалпы редакциясын басқарған Ғ.
С. Сейітқасымов. – Алматы: Экономика, 2001. – 466 бет.
7. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие: оқу құралы / жалпы
редакциясын басқарған Ғ. С. Сейітқасымов. – Алматы, 2004 жыл –
246 бет.
8. “Егемен Қазақстан” Республикалық газеті" ААҚ, № 251 (24504) 14
қазан, сенбі, 2006 жыл.
9. В.Л. Назарова «Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі
бухгалтерлік есеп» 205 бет
10. 11.С.Б. Баймұханова «Бухгалтерлік есеп»
11. Қ.Н. Кеулімжаев
Н.А. Құдайбергенов «Бухгалтерлік есеп принциптері»
12. Көшенова Б.А. «Ақша, Несие, Банктер, Валюта қатынастары»
13. / Алматы «Экономика»-2000ж / Мәдешев Б. «Нарықтық экономика
теориясына кіріспе»/ Алматы «Экономика»-1998ж /
14. Мэнкью Н.Г. «Макроэкономика», / Москва - 1999 г /
15. Мауленова С.С. «Экономикалық теория». /Алматы – 2004ж./
КІРІСПЕ
І. ҚОҒАМНЫҢ БІР КҮЙДЕН ЕКІНШІ ЖАҒДАЙҒА ӨТУ СЕБЕПТЕРІ
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАҒА ӨТУІ
2.1. Өтпелі экономика
2.2. ҚР нарықтық экономикаға өту ерекшеліктері
2.3. Өтпелі экономикада меншік мәселесінің қайта ұйымдастырылуы
ІІІ. ҚР НАРЫҚ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫН ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ТҮРҒЫДАН ДАМЫТУ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ
КІРІСПЕ
Нарықтық қоғам еркін бәсекедегі таза капитализм дәуірін қамтиды.
Дәстүрлі экономикалык қоғам қазіргі әлемнің Азия, Африка және Латын
Америкасынын 140-тай елінде өмір сүруде, ал ондағы ендіріс, белужәне
айырбастау дәстүрге, салтқа, жекелеген ғұрыптарға негізделтен және аралас
экономикалық қоғам негізінен индустриалды дамыған елдерді қамтиды.
Жоғарыдағы көрсетілген коғамды жіктеуде кайшылық жоқ, қайта олар бірін-бірі
толықтырады. Дәуірлерді нені өндіргенмен емес, қайта қалай өндіргендігімен
және қалай өндіргіш күштермен айыра аламыз деп жазған К. Маркс. Өндіргіш
күштердщ даму деңгейі коғамдық процестің жалпы критериі болып табылады.
Баскаша айтсақ, меншік түрінің әртүрлі жағдайыңда жүмыс күші өндіріс кұрал-
жабдығымен қайтіп біріктіріледі, қалай үйлестіріледі және қалай экономикада
баскарылады: нарықтык бәсекелістік арқылы, жоспарлау арқылы немесе екеуінің
көмегі аркылы ма, яғни аралас басқару жүйесі: мемлекет пен нарық аркылы.
Белгілі ғалым-экономистер, америка жоғарғы оку орнына арналған
Экономикс окулығының авторлары Р. Макконнелл мен Л.Брюдың көзқарастары
бойынша, әлемдегі иңдустриалды дамыған еддерді екі белгісімен ажыратуға
болады:
1. Өндіріс құрал-жабдығына деген меншіктің түрлері бойынша;
2. Осы экономикалык кызметтің үйлестіру және басқару әдістері
бойынша.
Қоғамдык өндіріс құрылымында өндіргіш кұштер өндірістік катынастармен
диалектикалық бірігу жағдайында болады. Өндірістік қатынастар — бұл
ондірістің қоғамдық түрде жүзеге асуы. Өңдірістік катынастар — бұл
меншіктік қатынастар.
Өндірістік қатынастардың өндіргіш күшпен бірігуі өндіріс әдісін
күрайды, яғни қоғамның экономикалык құрылуы, оның жономикалык базасы.
Экономикалық немесе өндірістік қатынастар отбасылық, діни, құкыктық,
мәдени, саяси, әлеуметтік қатынастармен косылып. коғамның коңдырмасын
кұрайды. Базис пен қондырма бірііу жағдайында болады. Базистің өндіргіш
күштер мен өндірістік қатынастар арасындағы қайшылықтары қоғамның жаңа
күйге көшуіне объективті жағдайлар тудырады. Бұл кезде қондырма қоғамның
бір күйден басқасына көшуіне көмектесуі мүмкін немесе етеуге кедергі
жасайды.
Адамзат коғамы өзінің бүкіл тарихында ендіргіш күштер деңгейі мен
өндірістік катынастар сипаты арасындағы объективті туыңдаған кайшылыктардың
әсерінен бір күйден екіншісіне, бір коғамдық экономикалық формациядан
басқасына, төменгі өркениет баспалдағынан жоғарғысына ауысуы. Меншік
түрлерінің ауысуына байланысты жаңа прогрессивті өндірістік катынастар
пайда болады.
Адамзат өркениеттілігі баспалдағымен қоғам көтеріле отырып,
қауымдастық (қоғамдық) меншік түрінен жекеге, жекеден қоғамдыққа
(мемлекетгікке) қозғалыс жасап, экономиканы тек қана рынокпен немесе тек
қана мемлекетпен басқарады. Қазіргі жағдайда өндіргіш күштер мен өндірістік
қатынастардың арасындағы кайшылықтар адамзат қоғамының аралас экономикаға,
аралас меншік (жеке мен мемлекеттік) түріне, басқару тәсілінің аралас
(рынок пен мемлекеттік) жүйесіне көшуімен жойылады.
І. ҚОҒАМНЫҢ БІР КҮЙДЕН ЕКІНШІ ЖАҒДАЙҒА ӨТУ СЕБЕПТЕРІ
Қазіргі экономикалық теорияда ең аз зерттелген мәселе — қоғамның
экономикалық жүйесінің бір типінен екіншісіне көшудің салдары мен өтпелі
экономиканың мән-жағдайы. Бұл дүниежүзілік қауымдастықтағы барлық елдердің
өзінің даму деңгейі мен экономикалық жағдайының сипаты түрғысынан, әртүрлі
күйді кешуімен түсіндіріледі. Сондықтан экономикалық теорияда қоғамның даму
сатысындағы құбылыстардың басты көрсеткіштеріне әзірше біркелкі кезқарас
жоқ. Демек, қоғамньщ бір кұйден екінші кұйіне көшудің мән-жағдайы жайында
біркелкі тұйінделген ой да жоқ. Баршаға белгілі нәрсе — еңбек құрал-
жабдықтарының дамуын деңгейіне қарай қоғам дамуын жіктеп бөлудін
төмендегідей тұрлері бар: тас дәуірі, қола және темір дәуірі.
Белгілі ғалым Л. Морган (1818-1881 жж.) енбек кұрал-сайманының даму
деңгейіне карай жабайы дәуір, жырткыштар және оркениетті дәуірлер деп
боледі.
Ағылшын ғалымы әрі философы Давид Юм (1711-1776 жж.) еңбек құрал-
сайманының дамуы негізінде коғамды — ен карапайым, көне (антикалық),
феодалдык және капиталистік деп боледі.
Американ социологы әрі экономисі Уолт Ростоу (1916 ж.) Экономикалык
осу сатылары теориясын ұсынды:
I — дәстүрлі коғам, мұнда ондірістің дамуы әлсіз сипатка ие;
II — қаркынды өрлеу ұшін экономикалық жағдай жасау стадиясы;
III — каркынды өрлеу кезеңі, мұнда экономикалык прогрестін күші оседі
және қоғамда билік жүргізе бастайды;
IV — толыккандылықка карай козғалу, мұнда жаңа гехника кең колемде
таралады;
V — тұтынудың жоғары жаппай дәуірі.
Осы қысқаша шолу көрсеткендей, қоғамның әртүрлі даму күйіеңбек кұрал-
сайманының даму деңгейімен ғана емес, сондай-ак ендіріс процесіндегі адам
катынастарының сипатымен, яғни өндіріс әдістерімең байланыстырылады.
Қоғамды өндіріс әдісімең бөлу мәселесін тереңірек зерттеген К. Маркс болды.
К. Маркс ондіріс әдісін беске боліп карайды:
а) алғашкы кауымдык; ә) құл иеленушілік;
б) феодалдык;
в) каниталистік;
г) коммунистік.
Казіргі Батыс экономикалык теория мектебі адамзат тарихындағы коғам
күйін үшке боліп карайды:
а) аграрлык;
ә) индустриалдык;
б) ностиндустриалдык (акпараттық).
Коғам дамуы бойынша коптеген әртүрлі классификацияға болу калымдарды
коғамныңдамуы сатыларыныңбіркелкі корсеткіштерін жасауға итермелейді.
Ғалымдардың коғамның даму децгейі бойынша классификацияға бөлу ұсынысының
әртүрлілігіне карамай-ак, оларда жекелеген ортақ элементтер баршылық. Бұл
отпелі экономика үшін алғашқы салдарларды гүжырымдауға комектеседі.
Ғалымдардыц есептуінше отпелі экономика теориясы адамзат коғамынын үш
ірі негізгі күйінен бастау алуы керек.
- біріншіден, мүндағы дәстүрлі экономика (нарықтық емес) еңбек кұрал-
жабдығы ең қарапайым. Біздін ойымызша, бұған алғашкы тұрмыстык кауым, кұл
иеленушілік және феодальдық өндіріс әдісі еніп. мұнда тауар айырбасы
тұракталған, локальды сыипат алып. яғни өнімді айырбассыз тікелей үлестіру
белең алады;
- екіншіден, нарыктык экономика, бұл индустриалды даму дәуірін
(капитализм) қамтиды;
-үшіншіден, постиндустриалды қоғам экономикасы, бұл нарықтық типтегі
экономикадан кейін жүзеге асады.
Американ ғалымы Д. Бэлл постиндус триалды коғам тұжырымдамасын жасай
отырып, бұл жүйенін төмендегідей бес белгісін келтіреді:
а) өндейтін сала экономикасынан қызмет көрсететін экономикаға көшу;
ә) тұрғындардың экономикалық белсенділігінде дене еңбегі жұмыскерлері
емес, ой еңбегі жұмыскерлерінің қарқыңды орын алуы, әсіресе ғылыми-
техникалык мамандар;
б) басқару аясында электроңдық-есептеу техникасы шешімін қабыддап,
оны кебірек қоддану;
в) саясатты қалыптастыруда жаңалықты ендіру негізі ретінде теориялық
білімнің басшылық ролінің болуы;
г) жаңа қоғамның маңызды инструменттері болып корпорация саналмайды,
университет пен зерттеу орталықтары болмақ.
Постиндустриалды коғамның экономикасы — бұл ақпараттық экономика.
Меншік тұрғысынан бұл экономика пострьшоктьіқтиптегі аралас экономика
ретіңде қаралды.
Егер қоғамды оның даму баспаддағы арқылы болетін теориялық
көзқарастарды жинақтайтын болсақ, онда схемалық түрде негізінен үш жікке
белуге болады:
а) формациялық;
ә) оркениетгілік;
б) нарықтық;
— формациялық жіктеу қоғамның томендегідей формацияға болінуін
қарастырады: алғашқы тұрмыстық қауым, құл иеленушілік, феодаддық,
капиталистік және коммунистік (формация - өндіргіш күштер мен өндірістік
катынастардың (әлеуметгік-экономикальіқ) және қондырмалық институттың
біріккендігі);
— өркениеттілік жіктеу коғамды үш дәуірге бөлуді қарастырады:
аграрлық, индустриалдық және постиңдустриаддық (ақпараттық);
— нарықтық жіктеу қоғамды — нарықтык және нарықтық емес деп боліп
қарайды.
Нарықтық емес қоғамға: алғашқы тұрмыстық қауым формациясы, құл
иеленушілік формациясы, феодалдық формация және жоспарлы-әміршіл
экономикалы социализм жатады.
Дәстүрлі экономикалык қоғам қазіргі әлемнің Азия, Африка және Латын
Америкасынын 140-тай елінде өмір сүруде, ал ондағы ендіріс, белужәне
айырбастау дәстүрге, салтқа, жекелеген ғұрыптарға негізделтен және аралас
экономикалық қоғам негізінен индустриаддыдамыған елдерді қамтиды.
Жоғарыдағы көрсетілген коғамды жіктеуде кайшылық жоқ, қайта олар бірін-бірі
толықтырады. Дәуірлерді нені өндіргенмен емес, қайта қалай өндіргендігімен
және қалай өндіргіш күштермен айыра аламыз деп жазған К. Маркс. Өндіргіш
күштердщ даму деңгейі коғамдық процестің жалпы критериі болып табылады.
Баскаша айтсақ, меншік түрінің әртүрлі жағдайыңда жүмыс күші өндіріс күрал-
жабдығымен қайтіп біріктіріледі, қалай үйлестіріледі және қалай экономикада
баскарылады: нарықтык бәсекелістік арқылы, жоспарлау арқылы немесе екеуінің
көмегі аркылы ма, яғни аралас басқару жүйесі: мемлекет пен нарық аркылы.
Белгілі ғалым-экономистер, америка жоғарғы оку орнына арналған
Экономикс окулығының авторлары Р. Макконнелл мен Л.Брюдың көзқарастары
бойынша, әлемдегі иңдустриалды дамыған еддерді екі белгісімен ажыратуға
болады:
1. Өндіріс құрал-жабдығына деген меншіктің түрлері бойынша;
2. Осы экономикалык кызметтің үйлестіру және басқару әдістері
бойынша.
Қоғамдык өндіріс құрылымында өндіргіш кұштер өндірістік катынастармен
диалектикалық бірігу жағдайында болады. Өндірістік қатынастар — бұл
ондірістің қоғамдық түрде жүзеге асуы. Өңдірістік катынастар — бүл
меншіктік қатынастар.
Өндірістік қатынастардың өндіргіш күшпен бірігуі өндіріс әдісін
күрайды, яғни қоғамның экономикалык құрылуы, оның жономикалык базасы.
Экономикалық немесе өндірістік қатынастар отбасылық, діни, құкыктық,
мәдени, саяси, әлеуметтік қатынастармен косылып. коғамның коңдырмасын
кұрайды. Базис пен қондырма бірііу жағдайында болады. Базистің өндіргіш
күштер мен өндірістік қатынастар арасындағы қайшылықтары қоғамның жаңа
күйге көшуіне объективті жағдайлар тудырады. Бұл кезде қондырма қоғамның
бір күйден басқасына көшуіне көмектесуі мүмкін немесе етеуге кедергі
жасайды.
Адамзат коғамы өзінің бүкіл тарихында өндіргіш күштер деңгейі мен
өндірістік катынастар сипаты арасындағы объективті туыңдаған кайшылыктардың
әсерінен бір күйден екіншісіне, бір коғамдық экономикалық формациядан
басқасына, төменгі өркениет баспалдағынан жоғарғысына ауысуы. Меншік
түрлерінің ауысуына байланысты жаңа прогрессивті өндірістік катынастар
пайда болады.
Адамзат өркениеттілігі баспалдағымен қоғам көтеріле отырып,
қауымдастық (қоғамдық) меншік түрінен жекеге, жекеден қоғамдыққа
(мемлекетгікке) қозғалыс жасап, экономиканы тек қана рынокпен немесе тек
қана мемлекетпен басқарады. Қазіргі жағдайда өндіргіш күштер мен өндірістік
қатынастардың арасындағы кайшылықтар адамзат қоғамының аралас экономикаға,
аралас меншік (жеке мен мемлекеттік) түріне, басқару тәсілінің аралас
(рынок пен мемлекеттік) жүйесіне көшуімен жойылады.
Тарихқа терең үңіле отырып байқағанымыз, бұрынғы заманның озінде
меншік түрлері таза күйінде болған емес, олардың кез келгенін басқасымен
аралас күйінде кездестіреміз. Мұндай жағдай көрнекті түрде біздің
дәуірімізге дейін УІ-ІУ ғасырда Ертедегі Рим мен Ертедегі Грецияда
байқалды. Ол елдерде сол кезде көне дүниелік (антикалық) меншік өмір сүрді.
Көне дүниелік (антикалық) меншік — қауымдык меншік түрінің жерге деген
синтезін қүрайды. Бұл мемлекеттік міндеттерді және әрбір азамат меншігін
шешудің негізі болып табылып, оларға ол еркін шешім қабылдай алады. Осы
дәуірге Ертедегі Афина мен Ертедегі Рим жетістігі дәлел, әсіресе жеке
тұлғаның, мәдениеттің ерлеуі, сондай-ақ азаматтық, саяси және экономикалык
әмірдін дамуы қарқынды болғаны тән.
Бүрынғы социалистік елдерде, КСРО-мен қоса 70-ші жылдардан бастап,
өндірістік қатынастар сипаты өндіргіш күштер даму деңгейімен қайшылыкка
келді. Бұл мемлекеттік меншіктің басқа меншік түріне қарағанда 90%
болуымен, барлық ұлғаймалы өндіріс аясын терең монополиялап, экономика
дамуын тежеуден байқалады. Осы елдердің экономикасы қатаң орталықтан
жоспарлаудың қысымында болып, экономикалық мүдделікті жоққа шығарып, ғылыми-
техникалық прогреске селқос кеңіл бөлді. Қоғамдык ендірістің тиімділігі 70-
шы жылдардан бастап катты төмендеп, тауардың тапшылығы жалпы белең алды.
Экономика ендірістің жеткіліксіз дамуынан экономикалық дағдарысқа тап
болды. Осыдан барып нарыкка етудің объективті қажеттілігі туды. Әтудің
қажеттілігі 1985-ші жылғы сәуірден бастап анық байқалды. Осы жылдан бастап
мемлекеттік басқару аппаратында қайта құру термині пайда болып, ол 1987-
ші жылдың маусым айынан нарық басқарудың бәлінбейтін элементі ретінде
дәріптелді.
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАҒА ӨТУІ
2.1. Өтпелі экономика
Өтпелі экономика типтерін өту процестерінің сипаты мен ауқымы бойынша
айырады. Өтпелі экономиканың ғаламдық және локалды типтерін бөліп қараймыз.
Ғаламдык адамзаттың бір дәуірден екінші дәуірге өтуімен байланысты:
индустриалдық дәуірге дейінгіден иңдустриаддыкка өту немесе
индустриалдыктан постиндустриалдыкка (акпараттық); екі оркениетіліктен
(шығыс және батыс) біркелкі әлемдік өркениетке өту.
Жоғарыда аталған дәуірлер шеңберінде локалдық өтпелі процестер жүзеге
асады: дәстүрлі экономикадан әртүрлі моделдегі рыноктық экономикаға өту.
Бүл кезде ғаламдық ету процесі отпелі экономиканың локалды нышаны мен
типтеріне қатты әсер етеді:
а) инерциялы экономика. Қоғам мен оның экономикасы қысқа мерзімде
өзінің сипатын, түрін және жағдайын езгерте алмайды. Инерциондық өтпелі
экономикада үзақ мерзім кезіне бүрынғы ескі жономикалықтүрлерді сақтауды
жүзеге асырады. Экономиканы, оның түрін, жай-күйі мен құрылымын, кадрларды
қайта оқытуды өзгерту, жаңа экономикалық ойды 5-10 жылда қалыптастыру
мүмкін емес, ал 500 күнде жүзеге асыру қиын болмақ.
Қазақстан Республикасы нарыққа өтудің екінші бағдарламасында өтпелі
кезеңдегі экономиканың инерциялығы ескеріліп, ескі әміршілдік-әкімшілдік
басқару элементін жаңа нарықтық катынастарға жайлап ауыстыруға бет-бұрыс
жасалды;
ә) өтпелі экономиканың тұрақсыздығы. Бұл жағдайда кез-келген ең жаңа
экономикалық тұр мен катынастар тез жойылады. Сондықтан тұрақты түрде ең
толыққан, ең тиімді, рыноктық қатынастардың динамикалық жаңа түрлерін
іздестірген дұрыс;
б) өтпелі экономикадағы ескі және жаңа экономикалык элементтер,
түрлер, болшектердің бір мезгілде болуы. Мұнда бір мезгілде кетіп бара
жатқан мемлекеттік меншік түрімен бірге жеке меншік пайда болып, ол әр
түрде байқалады. Сейтіп аралас меншік түрі пайда болады: мемлекеттік, жеке
меншікпен араласқан түрде және т.б.;
в) өтпелі экономиканың тарихилығы:
— ету белгілі тарихи мерзім кезінде жүзеге асады;
— етудің өзі белгілі мемлекетте болады. Нақтыласақ, Қазақстан
Республикасында өтпелі кезеңнің аяқталуы шамамен ХХІ-ші ғасырдың басына
белгіленуде.
г) өтпелі экономиканың озіне тән арнайы құбылысы, тіршілігі және
ерекшелігі бар. Себебі, бүл кезеңде барлық әлемдік қауымдастықтағы елдер
әртүрлі даму баспалдағында болып, экономикалық жүйенің біркелкі емес
моделін қолдануда.
Егер нарықтық жүйеге енетін елдерді алатын болсақ, оларды бір-бірімен
былай: нарықтық экономикадағы мемлекеттің ролі бойынша, мемлекеттік
меншіктің жалпы құрылымдағы әртүрлі меншік түрлеріндегі үлесі бойынша,
монополиялық және олигополиялық нарықтардың бар болуы бойынша, еркін
нарыктық сектордың үлесі бойынша айыруға болады. Нарықтық экономикадағы
елдер дәстүрлі экономикадан нарықтық экономиканың қазіргі жаңа түріне -
әлеуметтік бағытталған әрі басқарудың аралас түріне көшуде.
Бүрынғы социалистік елдердің нарыққа өтуі адамзат қоғамы дамуындағы
қайталанбас нәрсе. Олардың нарықтық экономикаға етуінің өзіне тән
ерекшелігі бар. Бұл өту құбылысы дәстүрлі түрде емес, жоспарлы экономикаға
енетін аздаған мемлекеттердің өзіне қатысты ерекшелігімен сыипатталады.
Жоспарлы экономикадағы аздаған елдердің езінде ету мерзіміне әсер
ететін кәдімгідей айырмашылықтар болады. Нақтыласақ, ТМД елдерінде жеке
меншік болған емес, ал 90% жуығы мемлекеттік меншік үлесіне тиді. Соңцыктан
мемлекеттен алу мен жекешелендіруге Польша мен Венгрияға қарағанда кеп
уақыт қажет бодды. Біз атап отырған екі едде мемлекеттік меншік үлесі 14 %-
дан асқан жок, ал жеке меншік үлесі — 76 % құрады.
Осыдан байқайтынымыз, Полыпа мен Венгрияға нарыққа етудін жедел
шоктық варианты әбден келеді, ал бұл Ресей үшін болмайтын жай. Алайда
Ресейде осы аталған өту варианты 500 күн бағдарламасымен жүзеге асты.
Өтпелі процестер өзінің сипаты жағьшан табиғи-эволюциялық және табиғи-
реформаторлық болып келеді.
Қоғамның бір жүйеден екіншісіне табиғи-эволюциялық процеске кешуі
әдетте ғаламдық эволюциялық процесс шеңберінде байқалады. Алайда ғаламдық
езгерістер шеңберінде етпелі процесс табиғи-реформаторлық сипатқа ие болуы
мүмкін. Өтпелі процестің табиғи-реформаторлық сипаты етпелі экономиканың
локаддық типінде байқалуы мүмкін.
Мысал ретінде, реформаторлық сипаттағы локальды өтпелі экономикаға
1917-ші жылдан кейінгі Ресейдегі социализм күрылысы кезенін айта аламыз.
Осындай жағдай 1946-шы жылдан соң Шығыс Еуропа мен Азия елдерінде болды.
Реформаторлык сыйпаттағы эіздлюциялықтипке мысал ретінде, соғыстан кейінгі
Германияның тоталитарлык қазіргі типтегі нарыктық экономикаға өтуін
айтамыз. Белгілі неміс ғалымы әрі экономисі Людвиг Эрхардтың (1897-1977
жж.) жасаған бағдарламасының негізінде өту жүзеге асты.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік бағытталған аралас парыктық
экономикаға өтуі ТМД елдеріндегі сияқты эволюциялық-реформаторлық сипат
алды. Нарықтық экономикаға өтудің Қазақстан Республикасындағы басты
міндеттері мыналар:
1. Мемлекеттік меншікті мемлекеттен алу және жекешелендіру.
Мемлекетсіздендіру - мемлекеттін экономиканы тікелей басқару қызметін алып
тастауын айтамыз. Меншікті жеке меншікке жекешелендіру мемлекеттің
абсолюттік монополиялық меншіктілігін жоюды білдіреді. Мемлекеттік
меншіктің ұлесі азайып, шамамен 30-40 % шеңберде қалады.
2. Қазақстандық кәсіпкерлердін әлеуметтік жігінің қалыптасуы (еңбекке
қабілеггі тұрғындардың жалпы санының 10-15% қамту).
3. Нарыктык инфракүрылымның қалыптасуы, басты нәрсе — тауар мен кор
биржасы және басқада әртүрлі нарықтың құрылуы.
4. Бәсекелістік пен косіпкерлікті дамыту максатымен экономиканы
монополиясыздандыру.
5. Бағаны бейтараптандыру, сүраным мен ұсыным негізінде рыноктық
сипаттағы бағаға кошу.
6. Экономиканың каржы-экономикалық тұрактануы.
7. Өтпелі кезеңде тұрғындардың әлеуметтік қорғау жүйесін мықты
қамтамасыз ету.
Нарыққа өту өзіндік мақсат емес, әлеуметтік бағытталған аралас
экономиканы кұрудың құралы. Экономика адам үшін емес, экономика адам үшін
болуы керек.
2.2. ҚР нарықтық экономикаға өту ерекшеліктері
Нарықтық катынастардын Қазақстан Республикасындағы қалыптасуының
ерекшелігі көптеген факторлармен байланысты түсіндіріледі: ұлттык,
әлеуметтік-демографиялық, ғылыми-техникалық, ұйымдық-кұрылымдық, табиғи-
шикізаттык, табиғи-климаттық және географиялық сипаттармен.
Біріншіден, етпелі экономиканың ерекшелігі сонда, Қазақстан өтуді
тұтастық шеңберінде, егемендікте және ез мемлекеттілігінде жүзеге асырады.
Екіншіден, экономиканың әтуін Қазақстан алғашқы рет әлемдік практикада
әкімшілдік-әміршілдікпен ғана емес, сондай-ақ қоғамдык меншіктегі жоспарлы
экономикалық жүйеден, жеке және аралас меншік түріне негізделген нарыққа
өтуді жүзеге асырды. Әкімшілдік-әміршіддік экономикадан нарықка өтудің
халыкаралық тәжірибесі Жапония мен Оңтүстік Кореядағы басқарудың әкімшілдік-
әміршілдік элементін қолданғандығы қажет нәрсе. Бірақ кезді жұмып қойып,
ұлттық кұндылық пен дәстүрді ескермей жат елдің гәжірбиесін көшіре салу,
экономиканы реформалауға толық мүмкіндік жасамайды. Сондықтан, әлемдік
өркениеттіліктің біздің ұлттық құндылығымызбен дәстүрімізге сай болатындай
генденциясына бағыт ұстағанымыз жөн.
Үшіншіден, Қазақстанның территориялық-географиялық жағдайы —
өркениеттіліктің батыс пен шығысты қосатын ерекше орыны болып табылып,
өткелі кезендегі экономикаға айрықша әсер етеді.
Төртіншіден, Қазақстан Республикасындағы экономиканы реформалау
созылған экономикалық дағдарыс жағдайында өтуде.
Ол КСРО-ның ыдырауымен, бұрынғы жалпы одақтық халық шаруашылығы
кешенінің экономикагіьіқбайланьістарьшьщүзілу імен түсіндіріледі. Жалпы
одақтық экономикамен интеграциялык елдерде болған, еліміздің қауқарлы
ғылыми-техникалық, өнеркөсіптік және ауыл шаруашылығы әулеуеті талап
етілмей калды.
Бесіншіден, әнеркәсіптегі мемлекеттік сектор негізінен ірі кен-байыту,
металлургиялық, химиялық және химия-мұнай көсіпорындарынан тұрады. Ауыл
шаруашылығында ірі кәсіпорындар — совхоздар көп болды. Республикада олар —
2059-ға жетіп, барлық ауыл шаруашылығы кәсіпорынының 75% құрады. Қазақстан
совхоздары ТМД-ғы ең ірі болып келіп, олардың әрқайсысында орташа алғанда
15 мың шамасынан аздау егіс келемі және 16 мыңнан астам ірі қара мал басы
болды. Осындай ерекшеліктер осы аядағы жекешелеңдіру сипатына әсер етпей
коймады.
Жекешелендіру тек қана үшінші кезеңде (1996-1998 жж.) ғана аяқгала
бастады. Сондай-ақ жекешелеңдіру мен өндірісті көтеру өнеркәсіптегі
сияқты ауыл шаруашылығында шет ел инвесторларының катысуымен жүзеге
асты.
Реформалау практикасы корсеткендей, Қазақстан Республикасы таңдап
алған бағыт — аралас әлеуметтік бағыттағы нарыктық экономиканы калыптастыру
— республиканың өзіндік жағдайын, өзінің моделін құру факторын көбірек
ескереді. Қазақстан ары қарай реформаны жүргізгенде баска елдің отпелі
экономикадағы әлсіздігі мен жетістіктерін есекере отырып, нарықтық
экономиканың өзіне тән ұлттык моделін кұрады.
2.3. Өтпелі экономикада меншік мәселесінің қайта ұйымдастырылуы
Өтпелі кезеңде нарықтық экономикаға өту мемлекет үшін киын мәселелерді
көдденең тартады: меншік катынастарын өзгерте, қайта құру, жалпы жаппай
мемлекеттік меншіктен өндіруші мен меншіккердің жақындасу түрлерін табу,
тіпті олардың толық бірігуін қамтамасыз ету. Демек, мемлекеттік меншікті
реформалау, оны жекешелендіру, мемлекеттік мүліктің жеке объект және жеке
ұжымдық (ұжымдық-топтық) иелігіне ауыстыру мәселесі туындайды. Мемлекеттік
кәсіпорындарды жекешелендіру ғана кәсіпорынның экономикалық еркіндігі мен
жауапкершілігін органикалық түрде ымыраластыра алады.
Бұрынғы кейбір социалистік елдерде мемлекеттік меншік баска меншік
түрлерінің жалпы күрылымына қарағанда артықтау болады. Осы жағдай ел
экономикасында бәсекелестіктің болмауына, алып келіп, өндіріс тиімділігін
төмендеуіне, ендіруші кәсіпорындар түтынушыны билеп төстеуіне және тапшылық
экономикасынын пайда болуына алып келді.
Осылардың барлығы бәсекелестік нарықтық ортаны қүру үшін мемлекеттік
меншікті реформалау қажеттілігін анықтады. Осыны жүзеге асыру өндірушінің
түтынушыға өктемділігін жоюға, өндіріс тиімділігін арттыруға, нарықты
жоғары сапалы тауар мен қызмет көрсетумен барынша толтыра түседі.
Отпелі экономика кезіндегі мемлекеттік қатынастарды басқаша құрудың
халықаралық тәжірибесі меншік түрлерін өзгертудін эволюция-реформаторлық
тәсілін, жекешелендіру тәсілін кеңірек қолдануды дәріптейді.
Экономикалық әдебиеттерде мына екі терминді: мемлекеттен алу мен
жекеншелендіруді бір-біріне теңестіріп қарайды. Алайда
мемлекетсіздендіру термині мемлекеттен тікелей басқару қызметін алып
тастауды түсіндіреді. Басқаша айтқанда, мемлекеттік кәсіпорынға езінше
еркіндік беру меншік түрін ауыстырумен байланысты емес. Мемлекетсіздендіру
мемлекеттік кәсіпорыңдардынтолык коммерциялык есепке көшуін білдіреді.
Мемлекетсіздендіру — жекешелендіруге дейінгі аралык баспалдак.
Ал жекешелендіру термині мемлекеттік меншіктің жеке меншікке өтуін
білдіреді.
Жекешелендірудің максаты:
— өтпелілік максатты алға тартып, жеке меншік топтарын кұру;
— мемлекеттік кәсіпорын мүліктерін жеке адам мен коммерциялык
қүрылымдарға мемлекеттік бюджетті толтыру үшін сату.
Мемлекеттік меншікті жекешелендірудің халықаралық практикасы
корсеткендей, жекешелендірудін екі варианты бар:
— катан вариантты жекешелендіруді каркынды жүргізу;
— жұмсак вариантты жекешелендіруді акырындап жүргізу. Жекешелендіру
— мемлекеттік меншікгің жеке меншікке езгеру ретінде өтпелі экономика
кезінде ТМД елдерінде ғана, Шығыс Еуропада және нарыктык экономикасы
дамыған елдерде: Ұлыбритания, Франция, Германия мен АҚШ-та кеңінен
колданылады. Алайда, жекешелендірудің мақсаты нарықтык экономикасы дамыған
елдер мен нарыктык экономика түскен елдерде әртүрлі. Егер нарыктық
экономикасы дамыған елдерде жекешелендіру мемлекеттік бюджетке косымша
қаржы тартуды мақсат етсе, отпелі экономика елдерінде жеке меншікті кұру
құралы болып, сонын негізінде бәсекелестік нарыктык ортаны кал ы
птастырады.
Дамыған елдерде жекешелендіру негізінен жекешелендірудің бір моделінде
жүзеге асты. Ол модель мемлекеттік кәсіпорындарды банк, сақтандыру
компаниялары, кейде түрғындардың сатып алуына негізделген еді.
АҚШ-да мемлекеттік кәсіпорынды сату ұзак мерзімде — 5 жылдың аумағында
жүргізіледі. Бір мезгілдегі (бірден толенетін) толем жалпы толенетін
соманың 20%-нан аспауы керек. ТМД мен Шығыс Еуропа елдерінде
жекешелендірудің өте күрделі моделі қолданылды.
Венгрияда кәсіпорынды олардың жұмыскерлері сатып алды. Онда
жұмыскерлердін каржылары ғана емес, кәсіпорынның тапқан пайдасы мен банк
несиелері колданылады.
Чехославакияда шағын кәсіпорындар аукцион арқылы сатылса, ірі
кәсіпорындар тұрғындар каржысын, банк несиелерін жөне шетел капиталын тарту
аркылы жекешелендірілді. Сондай-ақ Чехословакияда кәсіпорындар сатып алу
үшін түрғындарға купон мен чектер тегін таратылады. Чек пен купондар
жекешелендірілген кәсіпорынның акциясына айырбастау үшін берілген.
Ресейдегі жекешелендірудің басты мақсаты — мемлекеттік мүлікті сатып
алу негізінде меншіккер топтарын тезірек калыптастыру болды. Тұрғындар үшін
біркелкі мүмкіндіктер жасалды. Осыны жүйеге асыру үшін барлық түрғыңдарға
жекешелеңдіру чегі ваучерді берді. Олардың әрқайсысының құны 1000 рубль
болды. Иегерлері оны еркін қоладана адды: ваучерді сатуға,
жекешелендірілетін объект акциясын сатып алуға, ез ваучерін 600-дай
жекешелендіру корының кез-келгеніне салуға мүмкіндік жасады.
Қазақстандағы жекешелендіру процесі Чехословакияда қолданылған моделге
ұқсастықпен жүзеге асырылды.
Жекешелендіру екі кезеңмен жүргізілді: бірінші кезеңде тұрғыңдардан
қайтаруды кажет етпейтін тұрғын-үй купонын қолдана отырып, үйлерді
(пәтерді) жекешелендіру жүзеге асты; екінші кезенде тұрғындар
кайтарылмайтын жекешелендіру купонын алды. Оларды тек қана инвестициялық
жекешелендіру қоры арқылы қолдану мүмкіндігі жасалды. Ондай қор Қазақстанда
120-дай болды.
Жекешелендірудің бұл тәсілінің кемшілігі соңда, жекешелендіру
инвестициялық купон иесінің ез бетінше шешім кабылдау құқы жоқ, тек қана
оны инвестициялык қорына сала алды. Бұл адамнын нақты кәсіпорынды
жекешелендіруге қатысуына тікелей кедергі жасады.
Жекешелендіру процесі кәсіпорынды жұмыскерлердің сатып алу мүмкіндігін
қарастырып, ашық және жабық типтегі акционерлік қоғамды, акционерлік коғам-
шаруашылығын құрып, олардың акциясының 51% мемлекетке жатты.
Бірақ мемлекеттің холдинг типіндегі акционерлік қоғамға қатысуы
айтарлықтай нәтиже бермеді, әлсіз, банкрот болған кәсіпорындар тіріле
алмады. Мемлекеттің координациялық, басқару қызметі кәсіпорын басшыларын
бекітумен, ендіріс енімін үйлестірумен және пайданы холдинг қажеттілігіне
қолданумен шектелді. Бұл айналым қорын жоюға және кәсіпорынды банкроттыққа
алып келді.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерге қарағанда, ТМД мен Шығыс Еуропа
елдерінде, үшінші әлем дамушы елдерінде жұмсак жекешелендіру варианты
қолданылады. Бұл вариант — Чили, Индонезия, Индия, Алжир, Марокко, Мексика,
Туркия, сондай-ақ жаңа индустриалды екі елде — Оңтүстік Корея мен Тайванда
колданылды.
Жұмсақ жекешелендіру ерекшелігі сол, бұл вариантта мемлекетгік
секторды жылдам бұзу карастырылмаған, қайта оның кызметін басқаша
ұйымдастырып, ұзақ мерзімде жекешелендіру көзделген. Бұл іс-шаралар
мемлекеттік көсіпорынньщ экономикалық еркіндігін ақырындап ұлғайтумен,
олардың баға саясатының бір бөлігін либерализациялаумен, арнайы қатысу
қоры арқылы акционерлеп, бақылау пакет акциясын мемлекеттің сақтауы арқылы
жүзеге асады.
Қазақстан тәжірибесі көрсеткендей, холдингтік-акционерлік коғамды
колдану жекешелендірудің барлық мәселесін шешпейді.
Өтпелі экономикада мемлекетсіздендіру саясаты мен меншікті
жекешелендіру мемлекеттік меншіктің монополиялық жағдайын бұзу мен
экономикаға нарықтық сыйпат беріп қоймай, соңдай-ақ, экономикалық дамуды
тұрақтандыру мен экономикалық өсуге жетуді көздейді:
— ұлттық экономикаға шетел инвестициясын тарту;
— мемлекеттік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. ҚОҒАМНЫҢ БІР КҮЙДЕН ЕКІНШІ ЖАҒДАЙҒА ӨТУ СЕБЕПТЕРІ
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАҒА ӨТУІ
2.1. Өтпелі экономика
2.2. ҚР нарықтық экономикаға өту ерекшеліктері
2.3. Өтпелі экономикада меншік мәселесінің қайта ұйымдастырылуы
ІІІ. ҚР НАРЫҚ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫН ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ТҮРҒЫДАН ДАМЫТУ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ
КІРІСПЕ
Нарықтық қоғам еркін бәсекедегі таза капитализм дәуірін қамтиды.
Дәстүрлі экономикалык қоғам қазіргі әлемнің Азия, Африка және Латын
Америкасынын 140-тай елінде өмір сүруде, ал ондағы ендіріс, белужәне
айырбастау дәстүрге, салтқа, жекелеген ғұрыптарға негізделтен және аралас
экономикалық қоғам негізінен индустриалды дамыған елдерді қамтиды.
Жоғарыдағы көрсетілген коғамды жіктеуде кайшылық жоқ, қайта олар бірін-бірі
толықтырады. Дәуірлерді нені өндіргенмен емес, қайта қалай өндіргендігімен
және қалай өндіргіш күштермен айыра аламыз деп жазған К. Маркс. Өндіргіш
күштердщ даму деңгейі коғамдық процестің жалпы критериі болып табылады.
Баскаша айтсақ, меншік түрінің әртүрлі жағдайыңда жүмыс күші өндіріс кұрал-
жабдығымен қайтіп біріктіріледі, қалай үйлестіріледі және қалай экономикада
баскарылады: нарықтык бәсекелістік арқылы, жоспарлау арқылы немесе екеуінің
көмегі аркылы ма, яғни аралас басқару жүйесі: мемлекет пен нарық аркылы.
Белгілі ғалым-экономистер, америка жоғарғы оку орнына арналған
Экономикс окулығының авторлары Р. Макконнелл мен Л.Брюдың көзқарастары
бойынша, әлемдегі иңдустриалды дамыған еддерді екі белгісімен ажыратуға
болады:
1. Өндіріс құрал-жабдығына деген меншіктің түрлері бойынша;
2. Осы экономикалык кызметтің үйлестіру және басқару әдістері
бойынша.
Қоғамдык өндіріс құрылымында өндіргіш кұштер өндірістік катынастармен
диалектикалық бірігу жағдайында болады. Өндірістік қатынастар — бұл
ондірістің қоғамдық түрде жүзеге асуы. Өңдірістік катынастар — бұл
меншіктік қатынастар.
Өндірістік қатынастардың өндіргіш күшпен бірігуі өндіріс әдісін
күрайды, яғни қоғамның экономикалык құрылуы, оның жономикалык базасы.
Экономикалық немесе өндірістік қатынастар отбасылық, діни, құкыктық,
мәдени, саяси, әлеуметтік қатынастармен косылып. коғамның коңдырмасын
кұрайды. Базис пен қондырма бірііу жағдайында болады. Базистің өндіргіш
күштер мен өндірістік қатынастар арасындағы қайшылықтары қоғамның жаңа
күйге көшуіне объективті жағдайлар тудырады. Бұл кезде қондырма қоғамның
бір күйден басқасына көшуіне көмектесуі мүмкін немесе етеуге кедергі
жасайды.
Адамзат коғамы өзінің бүкіл тарихында ендіргіш күштер деңгейі мен
өндірістік катынастар сипаты арасындағы объективті туыңдаған кайшылыктардың
әсерінен бір күйден екіншісіне, бір коғамдық экономикалық формациядан
басқасына, төменгі өркениет баспалдағынан жоғарғысына ауысуы. Меншік
түрлерінің ауысуына байланысты жаңа прогрессивті өндірістік катынастар
пайда болады.
Адамзат өркениеттілігі баспалдағымен қоғам көтеріле отырып,
қауымдастық (қоғамдық) меншік түрінен жекеге, жекеден қоғамдыққа
(мемлекетгікке) қозғалыс жасап, экономиканы тек қана рынокпен немесе тек
қана мемлекетпен басқарады. Қазіргі жағдайда өндіргіш күштер мен өндірістік
қатынастардың арасындағы кайшылықтар адамзат қоғамының аралас экономикаға,
аралас меншік (жеке мен мемлекеттік) түріне, басқару тәсілінің аралас
(рынок пен мемлекеттік) жүйесіне көшуімен жойылады.
І. ҚОҒАМНЫҢ БІР КҮЙДЕН ЕКІНШІ ЖАҒДАЙҒА ӨТУ СЕБЕПТЕРІ
Қазіргі экономикалық теорияда ең аз зерттелген мәселе — қоғамның
экономикалық жүйесінің бір типінен екіншісіне көшудің салдары мен өтпелі
экономиканың мән-жағдайы. Бұл дүниежүзілік қауымдастықтағы барлық елдердің
өзінің даму деңгейі мен экономикалық жағдайының сипаты түрғысынан, әртүрлі
күйді кешуімен түсіндіріледі. Сондықтан экономикалық теорияда қоғамның даму
сатысындағы құбылыстардың басты көрсеткіштеріне әзірше біркелкі кезқарас
жоқ. Демек, қоғамньщ бір кұйден екінші кұйіне көшудің мән-жағдайы жайында
біркелкі тұйінделген ой да жоқ. Баршаға белгілі нәрсе — еңбек құрал-
жабдықтарының дамуын деңгейіне қарай қоғам дамуын жіктеп бөлудін
төмендегідей тұрлері бар: тас дәуірі, қола және темір дәуірі.
Белгілі ғалым Л. Морган (1818-1881 жж.) енбек кұрал-сайманының даму
деңгейіне карай жабайы дәуір, жырткыштар және оркениетті дәуірлер деп
боледі.
Ағылшын ғалымы әрі философы Давид Юм (1711-1776 жж.) еңбек құрал-
сайманының дамуы негізінде коғамды — ен карапайым, көне (антикалық),
феодалдык және капиталистік деп боледі.
Американ социологы әрі экономисі Уолт Ростоу (1916 ж.) Экономикалык
осу сатылары теориясын ұсынды:
I — дәстүрлі коғам, мұнда ондірістің дамуы әлсіз сипатка ие;
II — қаркынды өрлеу ұшін экономикалық жағдай жасау стадиясы;
III — каркынды өрлеу кезеңі, мұнда экономикалык прогрестін күші оседі
және қоғамда билік жүргізе бастайды;
IV — толыккандылықка карай козғалу, мұнда жаңа гехника кең колемде
таралады;
V — тұтынудың жоғары жаппай дәуірі.
Осы қысқаша шолу көрсеткендей, қоғамның әртүрлі даму күйіеңбек кұрал-
сайманының даму деңгейімен ғана емес, сондай-ак ендіріс процесіндегі адам
катынастарының сипатымен, яғни өндіріс әдістерімең байланыстырылады.
Қоғамды өндіріс әдісімең бөлу мәселесін тереңірек зерттеген К. Маркс болды.
К. Маркс ондіріс әдісін беске боліп карайды:
а) алғашкы кауымдык; ә) құл иеленушілік;
б) феодалдык;
в) каниталистік;
г) коммунистік.
Казіргі Батыс экономикалык теория мектебі адамзат тарихындағы коғам
күйін үшке боліп карайды:
а) аграрлык;
ә) индустриалдык;
б) ностиндустриалдык (акпараттық).
Коғам дамуы бойынша коптеген әртүрлі классификацияға болу калымдарды
коғамныңдамуы сатыларыныңбіркелкі корсеткіштерін жасауға итермелейді.
Ғалымдардың коғамның даму децгейі бойынша классификацияға бөлу ұсынысының
әртүрлілігіне карамай-ак, оларда жекелеген ортақ элементтер баршылық. Бұл
отпелі экономика үшін алғашқы салдарларды гүжырымдауға комектеседі.
Ғалымдардыц есептуінше отпелі экономика теориясы адамзат коғамынын үш
ірі негізгі күйінен бастау алуы керек.
- біріншіден, мүндағы дәстүрлі экономика (нарықтық емес) еңбек кұрал-
жабдығы ең қарапайым. Біздін ойымызша, бұған алғашкы тұрмыстык кауым, кұл
иеленушілік және феодальдық өндіріс әдісі еніп. мұнда тауар айырбасы
тұракталған, локальды сыипат алып. яғни өнімді айырбассыз тікелей үлестіру
белең алады;
- екіншіден, нарыктык экономика, бұл индустриалды даму дәуірін
(капитализм) қамтиды;
-үшіншіден, постиндустриалды қоғам экономикасы, бұл нарықтық типтегі
экономикадан кейін жүзеге асады.
Американ ғалымы Д. Бэлл постиндус триалды коғам тұжырымдамасын жасай
отырып, бұл жүйенін төмендегідей бес белгісін келтіреді:
а) өндейтін сала экономикасынан қызмет көрсететін экономикаға көшу;
ә) тұрғындардың экономикалық белсенділігінде дене еңбегі жұмыскерлері
емес, ой еңбегі жұмыскерлерінің қарқыңды орын алуы, әсіресе ғылыми-
техникалык мамандар;
б) басқару аясында электроңдық-есептеу техникасы шешімін қабыддап,
оны кебірек қоддану;
в) саясатты қалыптастыруда жаңалықты ендіру негізі ретінде теориялық
білімнің басшылық ролінің болуы;
г) жаңа қоғамның маңызды инструменттері болып корпорация саналмайды,
университет пен зерттеу орталықтары болмақ.
Постиндустриалды коғамның экономикасы — бұл ақпараттық экономика.
Меншік тұрғысынан бұл экономика пострьшоктьіқтиптегі аралас экономика
ретіңде қаралды.
Егер қоғамды оның даму баспаддағы арқылы болетін теориялық
көзқарастарды жинақтайтын болсақ, онда схемалық түрде негізінен үш жікке
белуге болады:
а) формациялық;
ә) оркениетгілік;
б) нарықтық;
— формациялық жіктеу қоғамның томендегідей формацияға болінуін
қарастырады: алғашқы тұрмыстық қауым, құл иеленушілік, феодаддық,
капиталистік және коммунистік (формация - өндіргіш күштер мен өндірістік
катынастардың (әлеуметгік-экономикальіқ) және қондырмалық институттың
біріккендігі);
— өркениеттілік жіктеу коғамды үш дәуірге бөлуді қарастырады:
аграрлық, индустриалдық және постиңдустриаддық (ақпараттық);
— нарықтық жіктеу қоғамды — нарықтык және нарықтық емес деп боліп
қарайды.
Нарықтық емес қоғамға: алғашқы тұрмыстық қауым формациясы, құл
иеленушілік формациясы, феодалдық формация және жоспарлы-әміршіл
экономикалы социализм жатады.
Дәстүрлі экономикалык қоғам қазіргі әлемнің Азия, Африка және Латын
Америкасынын 140-тай елінде өмір сүруде, ал ондағы ендіріс, белужәне
айырбастау дәстүрге, салтқа, жекелеген ғұрыптарға негізделтен және аралас
экономикалық қоғам негізінен индустриаддыдамыған елдерді қамтиды.
Жоғарыдағы көрсетілген коғамды жіктеуде кайшылық жоқ, қайта олар бірін-бірі
толықтырады. Дәуірлерді нені өндіргенмен емес, қайта қалай өндіргендігімен
және қалай өндіргіш күштермен айыра аламыз деп жазған К. Маркс. Өндіргіш
күштердщ даму деңгейі коғамдық процестің жалпы критериі болып табылады.
Баскаша айтсақ, меншік түрінің әртүрлі жағдайыңда жүмыс күші өндіріс күрал-
жабдығымен қайтіп біріктіріледі, қалай үйлестіріледі және қалай экономикада
баскарылады: нарықтык бәсекелістік арқылы, жоспарлау арқылы немесе екеуінің
көмегі аркылы ма, яғни аралас басқару жүйесі: мемлекет пен нарық аркылы.
Белгілі ғалым-экономистер, америка жоғарғы оку орнына арналған
Экономикс окулығының авторлары Р. Макконнелл мен Л.Брюдың көзқарастары
бойынша, әлемдегі иңдустриалды дамыған еддерді екі белгісімен ажыратуға
болады:
1. Өндіріс құрал-жабдығына деген меншіктің түрлері бойынша;
2. Осы экономикалык кызметтің үйлестіру және басқару әдістері
бойынша.
Қоғамдык өндіріс құрылымында өндіргіш кұштер өндірістік катынастармен
диалектикалық бірігу жағдайында болады. Өндірістік қатынастар — бұл
ондірістің қоғамдық түрде жүзеге асуы. Өңдірістік катынастар — бүл
меншіктік қатынастар.
Өндірістік қатынастардың өндіргіш күшпен бірігуі өндіріс әдісін
күрайды, яғни қоғамның экономикалык құрылуы, оның жономикалык базасы.
Экономикалық немесе өндірістік қатынастар отбасылық, діни, құкыктық,
мәдени, саяси, әлеуметтік қатынастармен косылып. коғамның коңдырмасын
кұрайды. Базис пен қондырма бірііу жағдайында болады. Базистің өндіргіш
күштер мен өндірістік қатынастар арасындағы қайшылықтары қоғамның жаңа
күйге көшуіне объективті жағдайлар тудырады. Бұл кезде қондырма қоғамның
бір күйден басқасына көшуіне көмектесуі мүмкін немесе етеуге кедергі
жасайды.
Адамзат коғамы өзінің бүкіл тарихында өндіргіш күштер деңгейі мен
өндірістік катынастар сипаты арасындағы объективті туыңдаған кайшылыктардың
әсерінен бір күйден екіншісіне, бір коғамдық экономикалық формациядан
басқасына, төменгі өркениет баспалдағынан жоғарғысына ауысуы. Меншік
түрлерінің ауысуына байланысты жаңа прогрессивті өндірістік катынастар
пайда болады.
Адамзат өркениеттілігі баспалдағымен қоғам көтеріле отырып,
қауымдастық (қоғамдық) меншік түрінен жекеге, жекеден қоғамдыққа
(мемлекетгікке) қозғалыс жасап, экономиканы тек қана рынокпен немесе тек
қана мемлекетпен басқарады. Қазіргі жағдайда өндіргіш күштер мен өндірістік
қатынастардың арасындағы кайшылықтар адамзат қоғамының аралас экономикаға,
аралас меншік (жеке мен мемлекеттік) түріне, басқару тәсілінің аралас
(рынок пен мемлекеттік) жүйесіне көшуімен жойылады.
Тарихқа терең үңіле отырып байқағанымыз, бұрынғы заманның озінде
меншік түрлері таза күйінде болған емес, олардың кез келгенін басқасымен
аралас күйінде кездестіреміз. Мұндай жағдай көрнекті түрде біздің
дәуірімізге дейін УІ-ІУ ғасырда Ертедегі Рим мен Ертедегі Грецияда
байқалды. Ол елдерде сол кезде көне дүниелік (антикалық) меншік өмір сүрді.
Көне дүниелік (антикалық) меншік — қауымдык меншік түрінің жерге деген
синтезін қүрайды. Бұл мемлекеттік міндеттерді және әрбір азамат меншігін
шешудің негізі болып табылып, оларға ол еркін шешім қабылдай алады. Осы
дәуірге Ертедегі Афина мен Ертедегі Рим жетістігі дәлел, әсіресе жеке
тұлғаның, мәдениеттің ерлеуі, сондай-ақ азаматтық, саяси және экономикалык
әмірдін дамуы қарқынды болғаны тән.
Бүрынғы социалистік елдерде, КСРО-мен қоса 70-ші жылдардан бастап,
өндірістік қатынастар сипаты өндіргіш күштер даму деңгейімен қайшылыкка
келді. Бұл мемлекеттік меншіктің басқа меншік түріне қарағанда 90%
болуымен, барлық ұлғаймалы өндіріс аясын терең монополиялап, экономика
дамуын тежеуден байқалады. Осы елдердің экономикасы қатаң орталықтан
жоспарлаудың қысымында болып, экономикалық мүдделікті жоққа шығарып, ғылыми-
техникалық прогреске селқос кеңіл бөлді. Қоғамдык ендірістің тиімділігі 70-
шы жылдардан бастап катты төмендеп, тауардың тапшылығы жалпы белең алды.
Экономика ендірістің жеткіліксіз дамуынан экономикалық дағдарысқа тап
болды. Осыдан барып нарыкка етудің объективті қажеттілігі туды. Әтудің
қажеттілігі 1985-ші жылғы сәуірден бастап анық байқалды. Осы жылдан бастап
мемлекеттік басқару аппаратында қайта құру термині пайда болып, ол 1987-
ші жылдың маусым айынан нарық басқарудың бәлінбейтін элементі ретінде
дәріптелді.
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАҒА ӨТУІ
2.1. Өтпелі экономика
Өтпелі экономика типтерін өту процестерінің сипаты мен ауқымы бойынша
айырады. Өтпелі экономиканың ғаламдық және локалды типтерін бөліп қараймыз.
Ғаламдык адамзаттың бір дәуірден екінші дәуірге өтуімен байланысты:
индустриалдық дәуірге дейінгіден иңдустриаддыкка өту немесе
индустриалдыктан постиндустриалдыкка (акпараттық); екі оркениетіліктен
(шығыс және батыс) біркелкі әлемдік өркениетке өту.
Жоғарыда аталған дәуірлер шеңберінде локалдық өтпелі процестер жүзеге
асады: дәстүрлі экономикадан әртүрлі моделдегі рыноктық экономикаға өту.
Бүл кезде ғаламдық ету процесі отпелі экономиканың локалды нышаны мен
типтеріне қатты әсер етеді:
а) инерциялы экономика. Қоғам мен оның экономикасы қысқа мерзімде
өзінің сипатын, түрін және жағдайын езгерте алмайды. Инерциондық өтпелі
экономикада үзақ мерзім кезіне бүрынғы ескі жономикалықтүрлерді сақтауды
жүзеге асырады. Экономиканы, оның түрін, жай-күйі мен құрылымын, кадрларды
қайта оқытуды өзгерту, жаңа экономикалық ойды 5-10 жылда қалыптастыру
мүмкін емес, ал 500 күнде жүзеге асыру қиын болмақ.
Қазақстан Республикасы нарыққа өтудің екінші бағдарламасында өтпелі
кезеңдегі экономиканың инерциялығы ескеріліп, ескі әміршілдік-әкімшілдік
басқару элементін жаңа нарықтық катынастарға жайлап ауыстыруға бет-бұрыс
жасалды;
ә) өтпелі экономиканың тұрақсыздығы. Бұл жағдайда кез-келген ең жаңа
экономикалық тұр мен катынастар тез жойылады. Сондықтан тұрақты түрде ең
толыққан, ең тиімді, рыноктық қатынастардың динамикалық жаңа түрлерін
іздестірген дұрыс;
б) өтпелі экономикадағы ескі және жаңа экономикалык элементтер,
түрлер, болшектердің бір мезгілде болуы. Мұнда бір мезгілде кетіп бара
жатқан мемлекеттік меншік түрімен бірге жеке меншік пайда болып, ол әр
түрде байқалады. Сейтіп аралас меншік түрі пайда болады: мемлекеттік, жеке
меншікпен араласқан түрде және т.б.;
в) өтпелі экономиканың тарихилығы:
— ету белгілі тарихи мерзім кезінде жүзеге асады;
— етудің өзі белгілі мемлекетте болады. Нақтыласақ, Қазақстан
Республикасында өтпелі кезеңнің аяқталуы шамамен ХХІ-ші ғасырдың басына
белгіленуде.
г) өтпелі экономиканың озіне тән арнайы құбылысы, тіршілігі және
ерекшелігі бар. Себебі, бүл кезеңде барлық әлемдік қауымдастықтағы елдер
әртүрлі даму баспалдағында болып, экономикалық жүйенің біркелкі емес
моделін қолдануда.
Егер нарықтық жүйеге енетін елдерді алатын болсақ, оларды бір-бірімен
былай: нарықтық экономикадағы мемлекеттің ролі бойынша, мемлекеттік
меншіктің жалпы құрылымдағы әртүрлі меншік түрлеріндегі үлесі бойынша,
монополиялық және олигополиялық нарықтардың бар болуы бойынша, еркін
нарыктық сектордың үлесі бойынша айыруға болады. Нарықтық экономикадағы
елдер дәстүрлі экономикадан нарықтық экономиканың қазіргі жаңа түріне -
әлеуметтік бағытталған әрі басқарудың аралас түріне көшуде.
Бүрынғы социалистік елдердің нарыққа өтуі адамзат қоғамы дамуындағы
қайталанбас нәрсе. Олардың нарықтық экономикаға етуінің өзіне тән
ерекшелігі бар. Бұл өту құбылысы дәстүрлі түрде емес, жоспарлы экономикаға
енетін аздаған мемлекеттердің өзіне қатысты ерекшелігімен сыипатталады.
Жоспарлы экономикадағы аздаған елдердің езінде ету мерзіміне әсер
ететін кәдімгідей айырмашылықтар болады. Нақтыласақ, ТМД елдерінде жеке
меншік болған емес, ал 90% жуығы мемлекеттік меншік үлесіне тиді. Соңцыктан
мемлекеттен алу мен жекешелендіруге Польша мен Венгрияға қарағанда кеп
уақыт қажет бодды. Біз атап отырған екі едде мемлекеттік меншік үлесі 14 %-
дан асқан жок, ал жеке меншік үлесі — 76 % құрады.
Осыдан байқайтынымыз, Полыпа мен Венгрияға нарыққа етудін жедел
шоктық варианты әбден келеді, ал бұл Ресей үшін болмайтын жай. Алайда
Ресейде осы аталған өту варианты 500 күн бағдарламасымен жүзеге асты.
Өтпелі процестер өзінің сипаты жағьшан табиғи-эволюциялық және табиғи-
реформаторлық болып келеді.
Қоғамның бір жүйеден екіншісіне табиғи-эволюциялық процеске кешуі
әдетте ғаламдық эволюциялық процесс шеңберінде байқалады. Алайда ғаламдық
езгерістер шеңберінде етпелі процесс табиғи-реформаторлық сипатқа ие болуы
мүмкін. Өтпелі процестің табиғи-реформаторлық сипаты етпелі экономиканың
локаддық типінде байқалуы мүмкін.
Мысал ретінде, реформаторлық сипаттағы локальды өтпелі экономикаға
1917-ші жылдан кейінгі Ресейдегі социализм күрылысы кезенін айта аламыз.
Осындай жағдай 1946-шы жылдан соң Шығыс Еуропа мен Азия елдерінде болды.
Реформаторлык сыйпаттағы эіздлюциялықтипке мысал ретінде, соғыстан кейінгі
Германияның тоталитарлык қазіргі типтегі нарыктық экономикаға өтуін
айтамыз. Белгілі неміс ғалымы әрі экономисі Людвиг Эрхардтың (1897-1977
жж.) жасаған бағдарламасының негізінде өту жүзеге асты.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік бағытталған аралас парыктық
экономикаға өтуі ТМД елдеріндегі сияқты эволюциялық-реформаторлық сипат
алды. Нарықтық экономикаға өтудің Қазақстан Республикасындағы басты
міндеттері мыналар:
1. Мемлекеттік меншікті мемлекеттен алу және жекешелендіру.
Мемлекетсіздендіру - мемлекеттін экономиканы тікелей басқару қызметін алып
тастауын айтамыз. Меншікті жеке меншікке жекешелендіру мемлекеттің
абсолюттік монополиялық меншіктілігін жоюды білдіреді. Мемлекеттік
меншіктің ұлесі азайып, шамамен 30-40 % шеңберде қалады.
2. Қазақстандық кәсіпкерлердін әлеуметтік жігінің қалыптасуы (еңбекке
қабілеггі тұрғындардың жалпы санының 10-15% қамту).
3. Нарыктык инфракүрылымның қалыптасуы, басты нәрсе — тауар мен кор
биржасы және басқада әртүрлі нарықтың құрылуы.
4. Бәсекелістік пен косіпкерлікті дамыту максатымен экономиканы
монополиясыздандыру.
5. Бағаны бейтараптандыру, сүраным мен ұсыным негізінде рыноктық
сипаттағы бағаға кошу.
6. Экономиканың каржы-экономикалық тұрактануы.
7. Өтпелі кезеңде тұрғындардың әлеуметтік қорғау жүйесін мықты
қамтамасыз ету.
Нарыққа өту өзіндік мақсат емес, әлеуметтік бағытталған аралас
экономиканы кұрудың құралы. Экономика адам үшін емес, экономика адам үшін
болуы керек.
2.2. ҚР нарықтық экономикаға өту ерекшеліктері
Нарықтық катынастардын Қазақстан Республикасындағы қалыптасуының
ерекшелігі көптеген факторлармен байланысты түсіндіріледі: ұлттык,
әлеуметтік-демографиялық, ғылыми-техникалық, ұйымдық-кұрылымдық, табиғи-
шикізаттык, табиғи-климаттық және географиялық сипаттармен.
Біріншіден, етпелі экономиканың ерекшелігі сонда, Қазақстан өтуді
тұтастық шеңберінде, егемендікте және ез мемлекеттілігінде жүзеге асырады.
Екіншіден, экономиканың әтуін Қазақстан алғашқы рет әлемдік практикада
әкімшілдік-әміршілдікпен ғана емес, сондай-ақ қоғамдык меншіктегі жоспарлы
экономикалық жүйеден, жеке және аралас меншік түріне негізделген нарыққа
өтуді жүзеге асырды. Әкімшілдік-әміршіддік экономикадан нарықка өтудің
халыкаралық тәжірибесі Жапония мен Оңтүстік Кореядағы басқарудың әкімшілдік-
әміршілдік элементін қолданғандығы қажет нәрсе. Бірақ кезді жұмып қойып,
ұлттық кұндылық пен дәстүрді ескермей жат елдің гәжірбиесін көшіре салу,
экономиканы реформалауға толық мүмкіндік жасамайды. Сондықтан, әлемдік
өркениеттіліктің біздің ұлттық құндылығымызбен дәстүрімізге сай болатындай
генденциясына бағыт ұстағанымыз жөн.
Үшіншіден, Қазақстанның территориялық-географиялық жағдайы —
өркениеттіліктің батыс пен шығысты қосатын ерекше орыны болып табылып,
өткелі кезендегі экономикаға айрықша әсер етеді.
Төртіншіден, Қазақстан Республикасындағы экономиканы реформалау
созылған экономикалық дағдарыс жағдайында өтуде.
Ол КСРО-ның ыдырауымен, бұрынғы жалпы одақтық халық шаруашылығы
кешенінің экономикагіьіқбайланьістарьшьщүзілу імен түсіндіріледі. Жалпы
одақтық экономикамен интеграциялык елдерде болған, еліміздің қауқарлы
ғылыми-техникалық, өнеркөсіптік және ауыл шаруашылығы әулеуеті талап
етілмей калды.
Бесіншіден, әнеркәсіптегі мемлекеттік сектор негізінен ірі кен-байыту,
металлургиялық, химиялық және химия-мұнай көсіпорындарынан тұрады. Ауыл
шаруашылығында ірі кәсіпорындар — совхоздар көп болды. Республикада олар —
2059-ға жетіп, барлық ауыл шаруашылығы кәсіпорынының 75% құрады. Қазақстан
совхоздары ТМД-ғы ең ірі болып келіп, олардың әрқайсысында орташа алғанда
15 мың шамасынан аздау егіс келемі және 16 мыңнан астам ірі қара мал басы
болды. Осындай ерекшеліктер осы аядағы жекешелеңдіру сипатына әсер етпей
коймады.
Жекешелендіру тек қана үшінші кезеңде (1996-1998 жж.) ғана аяқгала
бастады. Сондай-ақ жекешелеңдіру мен өндірісті көтеру өнеркәсіптегі
сияқты ауыл шаруашылығында шет ел инвесторларының катысуымен жүзеге
асты.
Реформалау практикасы корсеткендей, Қазақстан Республикасы таңдап
алған бағыт — аралас әлеуметтік бағыттағы нарыктық экономиканы калыптастыру
— республиканың өзіндік жағдайын, өзінің моделін құру факторын көбірек
ескереді. Қазақстан ары қарай реформаны жүргізгенде баска елдің отпелі
экономикадағы әлсіздігі мен жетістіктерін есекере отырып, нарықтық
экономиканың өзіне тән ұлттык моделін кұрады.
2.3. Өтпелі экономикада меншік мәселесінің қайта ұйымдастырылуы
Өтпелі кезеңде нарықтық экономикаға өту мемлекет үшін киын мәселелерді
көдденең тартады: меншік катынастарын өзгерте, қайта құру, жалпы жаппай
мемлекеттік меншіктен өндіруші мен меншіккердің жақындасу түрлерін табу,
тіпті олардың толық бірігуін қамтамасыз ету. Демек, мемлекеттік меншікті
реформалау, оны жекешелендіру, мемлекеттік мүліктің жеке объект және жеке
ұжымдық (ұжымдық-топтық) иелігіне ауыстыру мәселесі туындайды. Мемлекеттік
кәсіпорындарды жекешелендіру ғана кәсіпорынның экономикалық еркіндігі мен
жауапкершілігін органикалық түрде ымыраластыра алады.
Бұрынғы кейбір социалистік елдерде мемлекеттік меншік баска меншік
түрлерінің жалпы күрылымына қарағанда артықтау болады. Осы жағдай ел
экономикасында бәсекелестіктің болмауына, алып келіп, өндіріс тиімділігін
төмендеуіне, ендіруші кәсіпорындар түтынушыны билеп төстеуіне және тапшылық
экономикасынын пайда болуына алып келді.
Осылардың барлығы бәсекелестік нарықтық ортаны қүру үшін мемлекеттік
меншікті реформалау қажеттілігін анықтады. Осыны жүзеге асыру өндірушінің
түтынушыға өктемділігін жоюға, өндіріс тиімділігін арттыруға, нарықты
жоғары сапалы тауар мен қызмет көрсетумен барынша толтыра түседі.
Отпелі экономика кезіндегі мемлекеттік қатынастарды басқаша құрудың
халықаралық тәжірибесі меншік түрлерін өзгертудін эволюция-реформаторлық
тәсілін, жекешелендіру тәсілін кеңірек қолдануды дәріптейді.
Экономикалық әдебиеттерде мына екі терминді: мемлекеттен алу мен
жекеншелендіруді бір-біріне теңестіріп қарайды. Алайда
мемлекетсіздендіру термині мемлекеттен тікелей басқару қызметін алып
тастауды түсіндіреді. Басқаша айтқанда, мемлекеттік кәсіпорынға езінше
еркіндік беру меншік түрін ауыстырумен байланысты емес. Мемлекетсіздендіру
мемлекеттік кәсіпорыңдардынтолык коммерциялык есепке көшуін білдіреді.
Мемлекетсіздендіру — жекешелендіруге дейінгі аралык баспалдак.
Ал жекешелендіру термині мемлекеттік меншіктің жеке меншікке өтуін
білдіреді.
Жекешелендірудің максаты:
— өтпелілік максатты алға тартып, жеке меншік топтарын кұру;
— мемлекеттік кәсіпорын мүліктерін жеке адам мен коммерциялык
қүрылымдарға мемлекеттік бюджетті толтыру үшін сату.
Мемлекеттік меншікті жекешелендірудің халықаралық практикасы
корсеткендей, жекешелендірудін екі варианты бар:
— катан вариантты жекешелендіруді каркынды жүргізу;
— жұмсак вариантты жекешелендіруді акырындап жүргізу. Жекешелендіру
— мемлекеттік меншікгің жеке меншікке езгеру ретінде өтпелі экономика
кезінде ТМД елдерінде ғана, Шығыс Еуропада және нарыктык экономикасы
дамыған елдерде: Ұлыбритания, Франция, Германия мен АҚШ-та кеңінен
колданылады. Алайда, жекешелендірудің мақсаты нарықтык экономикасы дамыған
елдер мен нарыктык экономика түскен елдерде әртүрлі. Егер нарыктық
экономикасы дамыған елдерде жекешелендіру мемлекеттік бюджетке косымша
қаржы тартуды мақсат етсе, отпелі экономика елдерінде жеке меншікті кұру
құралы болып, сонын негізінде бәсекелестік нарыктык ортаны кал ы
птастырады.
Дамыған елдерде жекешелендіру негізінен жекешелендірудің бір моделінде
жүзеге асты. Ол модель мемлекеттік кәсіпорындарды банк, сақтандыру
компаниялары, кейде түрғындардың сатып алуына негізделген еді.
АҚШ-да мемлекеттік кәсіпорынды сату ұзак мерзімде — 5 жылдың аумағында
жүргізіледі. Бір мезгілдегі (бірден толенетін) толем жалпы толенетін
соманың 20%-нан аспауы керек. ТМД мен Шығыс Еуропа елдерінде
жекешелендірудің өте күрделі моделі қолданылды.
Венгрияда кәсіпорынды олардың жұмыскерлері сатып алды. Онда
жұмыскерлердін каржылары ғана емес, кәсіпорынның тапқан пайдасы мен банк
несиелері колданылады.
Чехославакияда шағын кәсіпорындар аукцион арқылы сатылса, ірі
кәсіпорындар тұрғындар каржысын, банк несиелерін жөне шетел капиталын тарту
аркылы жекешелендірілді. Сондай-ақ Чехословакияда кәсіпорындар сатып алу
үшін түрғындарға купон мен чектер тегін таратылады. Чек пен купондар
жекешелендірілген кәсіпорынның акциясына айырбастау үшін берілген.
Ресейдегі жекешелендірудің басты мақсаты — мемлекеттік мүлікті сатып
алу негізінде меншіккер топтарын тезірек калыптастыру болды. Тұрғындар үшін
біркелкі мүмкіндіктер жасалды. Осыны жүйеге асыру үшін барлық түрғыңдарға
жекешелеңдіру чегі ваучерді берді. Олардың әрқайсысының құны 1000 рубль
болды. Иегерлері оны еркін қоладана адды: ваучерді сатуға,
жекешелендірілетін объект акциясын сатып алуға, ез ваучерін 600-дай
жекешелендіру корының кез-келгеніне салуға мүмкіндік жасады.
Қазақстандағы жекешелендіру процесі Чехословакияда қолданылған моделге
ұқсастықпен жүзеге асырылды.
Жекешелендіру екі кезеңмен жүргізілді: бірінші кезеңде тұрғыңдардан
қайтаруды кажет етпейтін тұрғын-үй купонын қолдана отырып, үйлерді
(пәтерді) жекешелендіру жүзеге асты; екінші кезенде тұрғындар
кайтарылмайтын жекешелендіру купонын алды. Оларды тек қана инвестициялық
жекешелендіру қоры арқылы қолдану мүмкіндігі жасалды. Ондай қор Қазақстанда
120-дай болды.
Жекешелендірудің бұл тәсілінің кемшілігі соңда, жекешелендіру
инвестициялық купон иесінің ез бетінше шешім кабылдау құқы жоқ, тек қана
оны инвестициялык қорына сала алды. Бұл адамнын нақты кәсіпорынды
жекешелендіруге қатысуына тікелей кедергі жасады.
Жекешелендіру процесі кәсіпорынды жұмыскерлердің сатып алу мүмкіндігін
қарастырып, ашық және жабық типтегі акционерлік қоғамды, акционерлік коғам-
шаруашылығын құрып, олардың акциясының 51% мемлекетке жатты.
Бірақ мемлекеттің холдинг типіндегі акционерлік қоғамға қатысуы
айтарлықтай нәтиже бермеді, әлсіз, банкрот болған кәсіпорындар тіріле
алмады. Мемлекеттің координациялық, басқару қызметі кәсіпорын басшыларын
бекітумен, ендіріс енімін үйлестірумен және пайданы холдинг қажеттілігіне
қолданумен шектелді. Бұл айналым қорын жоюға және кәсіпорынды банкроттыққа
алып келді.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерге қарағанда, ТМД мен Шығыс Еуропа
елдерінде, үшінші әлем дамушы елдерінде жұмсак жекешелендіру варианты
қолданылады. Бұл вариант — Чили, Индонезия, Индия, Алжир, Марокко, Мексика,
Туркия, сондай-ақ жаңа индустриалды екі елде — Оңтүстік Корея мен Тайванда
колданылды.
Жұмсақ жекешелендіру ерекшелігі сол, бұл вариантта мемлекетгік
секторды жылдам бұзу карастырылмаған, қайта оның кызметін басқаша
ұйымдастырып, ұзақ мерзімде жекешелендіру көзделген. Бұл іс-шаралар
мемлекеттік көсіпорынньщ экономикалық еркіндігін ақырындап ұлғайтумен,
олардың баға саясатының бір бөлігін либерализациялаумен, арнайы қатысу
қоры арқылы акционерлеп, бақылау пакет акциясын мемлекеттің сақтауы арқылы
жүзеге асады.
Қазақстан тәжірибесі көрсеткендей, холдингтік-акционерлік коғамды
колдану жекешелендірудің барлық мәселесін шешпейді.
Өтпелі экономикада мемлекетсіздендіру саясаты мен меншікті
жекешелендіру мемлекеттік меншіктің монополиялық жағдайын бұзу мен
экономикаға нарықтық сыйпат беріп қоймай, соңдай-ақ, экономикалық дамуды
тұрақтандыру мен экономикалық өсуге жетуді көздейді:
— ұлттық экономикаға шетел инвестициясын тарту;
— мемлекеттік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz