Мұстафа Шоқай еңбектеріндегі тәуелсіздік идеясы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

АКАДЕМИК Е. А. БӨКЕТОВ АТЫНДАҒЫ

ҚАРАҒАНДЫ УНИВЕРСИТЕТІ

ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

«Мұстафа Шоқай еңбектеріндегі тәуелсіздік идеясы»

Орындаған: ДИО-33к тобының студенті

Жакиш А. Қ.

Тексерген: т. ғ. к., доцент Қарсыбаева Ж. А.

Қарағанды 2020

Мазмұны

Кіріспе

: 1

Кіріспе: Мұстафа Шоқайдың қоғам қайраткері ретінде саяси көзқарасының қалыптасуы мен дамуы

3: 16

: 1. 1

Кіріспе: Мұстафа Шоқайдың өмірі мен саяси қызметі: негізгі кезеңдері

3: 16

: 1. 2

Кіріспе: Мұстафа Шоқай еңбегіндегі тұтас Түркістан және тәуелсіздік идеясы

3: 30

Кіріспе: Қорытынды

3: 37

Кіріспе: Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

3: 42

Кіріспе

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанның тәуелсіз дамуы уақыт өткен сайын қарқын алып, ұлттық, жалпыадамзаттық және демократиялық құндылықтар мен ұстанымдар негізінде биік мұраттарға бағыт түзеп келеді. Елімізде әлеуметтік-экономикалық, саяси - құқықтық реформалардың іске асырылуы мәдени - рухани өмірімізге жаңа сипат, тың мазмұн берді. Сондай түбірлі өзгерістер тарих ғылымының әлеуметтік қызметіне де ықпал жасады.

Тәуелсіздік жылдары отандық тарих ғылымының мазмұны тоталитарлық жүйенің идеологиялық ықпалынан арылуымен бірге тәуелсіздік идеологиясының әдістемелік негізінде тарихи дамудың ақиқат болмысын қалпына келтіру бағытында түрлі жұмыстар атқарылды. XX ғасыр басындағы қазақ зиялыларын ойландырған мәселелер, елдің елдігін, ұлттың бірлігін, жердің тұтастығын сақтау, қазақ халқын өркениетті елдердің қатарына қосу, ол үшін қазақ елін оқу, өнер - білім, іскерлік жолына салу, ең бастысы дербес мемлекет құру еді. Бұл тіпті бүгінде, яғни ғасыр басында күн тәртібінен түсе қойған жоқ, тіптен ең зәру мәселеге айналып отыр. Осы орайда кезінде тәуелсіздігіміз үшін күрескен, сондықтан да кеңестік тоталитарлық жүйенің құрбаны болып, қуғынына ұшыраған, саяси жүйе есімдерін кейінгі ұрпақ санасынан біржола ығыстыруға күш салған тұлғалардың тарихымызға қайта оралуы қажет.

1917 жылғы Қазан төңкерісінің нәтижесінде билік басына большевиктер келгеннен кейін Ресейдегі ұлт зиялыларының үлкен шоғыры шет ел асып, эмиграцияға кеткені белгілі. Бұл кезде тек орыс зиялылары ғана емес, сонымен қатар Ресейді мекендеген басқа да халықтардың өкілдері, соның ішінде түркі халықтарының да көптеген саяси жетекшілері шет елге кетті. Міне, осы уақытта Түркістан ұлтазаттық қозғалысы көсемдерінің бірі Мұстафа Шоқай да күрес тәсілін өзгертіп, мұғажырлық жолды саналы түрде таңдап алды. Ол Қоқан автономиясы кеңес билігімен күшпен құлатылғаннан кейін, Түркістан тәуелсіздігі мен тұтастығы жолындағы күресін жаңа тұрғыда жалғастырды. М. Шоқай шет елде өз жетекшілігімен жарық көрген баспасөз беттерінде және басқа да басылымдарда кеңестік Түркістанда 1920-1930 жж. орын алған саяси-тарихи оқиғалар мен елдің әлеуметтік-экономикалық дамуы туралы дәлелді деректерге сүйене отырып, большевиктердің жүргізген саясатын қатаң сынады. Ұлт күрескерінің көзқарастарының дәлелділігі соншалық, кеңес үкімет үшін М. Шоқай қауіпті тұлғаға айналды. Оның еңбектерін, шығармашылық мұрасын зерттеуге, оқуға тыйым салды. Кеңес дәуірінде Қазақстан тарихының идеологиялық қысыммен бұрмаланып жазылған тұстары бары белгілі. М. Шоқайдың қоғамдық-саяси көзқарастарын зерттеу бүгінгі таңда отандық тарих ғылымында ХХ ғасырдың 20-30 жж. елімізде орын алған тарихи-саяси оқиғаларды обьективті, жаңаша тұрғыда жазуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, XX ғасырдың басындағы қазақ, тұтас түрік елінің тәуелсіздігі жолындағы күрес майданына шыққан Мұстафа Шоқайдай ірі тұлғаның өмірін,

эмиграциядағы қызметі мен қоғамдық-саяси көзқарастарын зерттеу бүгінгі таңда өзінің өзектілігін жоғалтқан жоқ.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Мұстафа Шоқайдың көзқарастарын, өмірі мен қызметін зерттеу, оған тарихи тұрғыдан баға беру-зерттеушіге үлкен ізденімпаздықты талап етеді. Себебі, Мұстафа Шоқай қоғам қайраткері ретінде қалыптасып, халқы үшін қажетті еңбектер атқарар кемел шағында саяси эмигрант болуына тура келді. Ол өз өмірінің соңына дейін шетелде түркістандық саяси эмигранттардың көшбасшыларының бірі болған еді.

Жалпы алғанда, Мұстафа Шоқай жайлы жазылған деректер мен еңбектер өздерінің күрделілігімен, материалдың әрқилылығымен ерекшеленеді. Оның өмірі мен саяси қызметі ертеден-ақ зерттеушілердің қызығушылығын туғызған.

Кеңестік зерттеушілермен қатар, кеңес өкіметінің басында отырған қайраткерлер де М. Шоқай жөнінде өздерінің пікірлерін білдірген. Мысалы, ХХ ғ. 20-30 жж. Орталық Комитеттің Бас хатшысы И. Сталин ол туралы 1925 жылы 29 мамырда «Ақ жол» газетінің саяси бағыты туралы Қазақ өлкелік комитетінің мүшелеріне жазған хатында ақгвардияшыл Мұстафа Шоқайдың мақалалары жарияланғанын айтып, болашақта бұл газетті коммунистік басылымға айналдыру қажеттігін ұсынады [1, 17] . Осылайша, кеңес үкіметінің басшылары М. Шоқайдың қызметі мен көзқарастарын жіті бақылауға алып отырған.

1935 жылы Т. Рысқұлов «О контрреволюционной Алаш-Орде и ее осколках» атты мақаласында Мұстафа Шоқайдың «Бірлік туы» газетінің редакторы болып тұрған тұста антикеңестік үгіт-насихат жұмысын жүргізіп, газет беттерінде большевиктерді сынға алғаны туралы жазған [2, 332] .

Кеңес тарихшылары Н. Тимофеев пен С. Брайнин де Мұстафа Шоқайдың антикеңестік үгіт насихат жұмысымен шұғылданғанын жазған-ды [2, 333] .

Кейінгі кезеңде де кеңестік тарихнамада Мұстафа Шоқайдың көзқарастары мен қызметі тұрмақ, өзі туралы мәселеге орай бір ізді пікір қалыптаспай келді. Кеңестік тарихшылар И. А. Зевелов және басқалары, өзбекстандық Г. Ф. Хидоятов, қазақстандық В. П. Осипов өз еңбектерінде Мұстафа Шоқайды бас сауғалаған «қашқын» ретінде сипаттаған.

Ғалымдар А. И. Зевелов, Ю. А. Поляков, Л. В. Шишкинаның «Басмачество: правда истории и вымысел фальсификаторов» деген еңбекте М. Шоқай, З. Валидов, А. Ж. Кастанье, П. Эссертон кеңестік тарихнамада алғаш рет бастамашылықтың әлеуметтік құрамы мен құрылымын, оның түп негізін көрсетті деп берілді.

Бұл авторлардың жазуына қарағанда 1928 жылы Парижде француз тілінде бұрынғы Қоқан автономиялық өкіметінің басшысы М. Шоқайдың «Орта Азиядағы Кеңестер» деген еңбегі жарық көрген. Бұл Ұлы Қазан ревалюциясының түркістандық тарихы туралы жазылған тұңғыш еңбек деп ой қорытылады [3] .

Соны ойға алып, кеңес тарихшысы Хидоятов Г. «Правда против лжи» деген еңбегінде контртөңкерісшілерде халық қолдауы болған емес деп көрсетеді: «1917 жылғы 13 желтоқсандағы ұлттық буржуазияның Ташкент қаласындағы толқуы онда олардың артында тек дін қызметкерлері, орыс ақ гварияшылары, ескі қаланың ұсақ буржуазия өкілдері тұрғандарын анық байқатты. халық қолдамады. Қоқан автономиясының Президенті М. Шоқай біздің табысқа жетудің үміті жоқтығын алға тартатыны соның дәлелі дейді. 1917 жылы 1 қарашада Ташкенттегі билік пролетариат қолына көшеді» [4, 114] .

Кеңестік Ресейде Мұстафа Шоқайұлының шет жердегі қызметі туралы баяндайтын бірнеше еңбек жарияланған. Ол кітаптың біреуі «Набад» деп аталады, жанры тарихи романға келеді. Түркістандық коммунистерге қарсы шыққан бас көтерушілер жайлы жазылған . . . бұл соғыс 1918 жылдың ақпанында автономиялық үкмет таратылғаннан кейін басталып 1928 жылдың қазан айына дейін 10 жылға созылған. Большевиктер бұл соғысты «басмаштармен соғыс» немесе басқаша айтқанда «қазақшылармен соғыс» деп атаған-ды [5, 5] .

М. Шоқай туралы қатаң тыйым-шектеулердің әлсірей бастауы Кеңестер Одағы құлауға бет алған 1990 жылдардың басына дөп келеді. Бірақ бұл процесс бірден жүзеге аса қоймады. М. Шоқайды «халық жауынан» халық қаһарманына көтерген бұл үрдіс қазақ зиялыларының өте сақ және батыл әрекеттерінің арқасында жүзеге асты.

Кеңестер билігінің алғашқы кезеңінен бастап-ақ М. Шоқай шығармаларының зерттеле бастауына, таратылуына, тіпті оқылуына тыйым салынды. Бұл тыйымға мойынсұнбағандар, тіптен оның атын атағандар қатаң түрде жазаланды. Халық жауы деген желеумен Шоқайға байланысты мәлімет оқулықтар мен энциклопедияларға кірмей қалды. Тіптен Қазақстан мен қазақ халқына қатысты барлық мағлұматтарды қамту үшін үлкен еңбек сіңіріліп дайындалған 12 томдық «Қазақ Совет энциклопедиясында» Шоқай туралы ешқандай мәліметке орын берілмеді.

Тарихи кітаптарда Мұстафа Шоқай отанын сатқан опасыз ретінде көрсетілді. Кеңес дәуірінде Қазақстанның ресми тарихи кітабы саналған «Қазақ ССР тарихы» атты еңбекте Түркістан автономиясына қатысты оқиға баяндалып жатқанда Шоқайдың қарсы төңкерісшіл элемент екендігіне баса назар аударылды. 1961 жылы Алматыда жарық көрген «Қазақ ССР тарихы» атты еңбекте Шоқайға байланысты мына жолдарды кездестіреміз. « . . . Сонымен қатар ағылшын империалистерінің нұсқауымен 1917 жылдың қараша айының соңында «Қоқан автономиясы» деген бір автономия құрылды. Бұл кертартпа - төңкерісшіл мемлекеттің ішінде өзбек буржуазияшыл ұлтшылдарымен қатар қазақ ұлтшылдары М. Тынышбаев пен М. Шоқаев орын алды» деп көрсетіледі [6, 40] .

«Қазақ ССР тарихында «орын алған осы тұжырым Кеңестердің ресми көзқарасын байқатады. Мұндай ресми кітаптар Компартияның көзқарастары мен принциптерін көрсету мақсатында, партияның мұқият бақылауымен дайындалады. Бұларда жағымсыз пікір білдірген Шоқай туралы ешкімнің зерттеу жүргізіп, әлде бір материал жариялауы мүмкін емес еді. Кеңес идеологиясы бойынша жазылған тарих кітаптары зерттеушілер мен тарихшылар үшін жөн сілтеуші бағдаршам қызметін атқарады. Олардың барлығының нәр алатын бұлағы «Қазақ ССР тарихы» болып табылды. Қазақстан азаматтары, әсіресе ғалымдар мен өнер қайраткерлері, сондай-ақ ақын - жазушылар мен «коммунизмнің болашақ құрушылары»- жастар сол кітапта не жазылса, соны қабылдауға мәжбүр болды. Сол себепті «Қазақ ССР тарихында» төңкерісшіл, контрреволюционер деп сипаттама берілген М. Шоқай туралы сөз қозғау әсте мүмкін емес еді.

Кеңестік Қазақстанның ресми тарихында тыйым салынған тақырып тек М. Шоқай мен Түркістан автономиясы емес, Алашорда қозғалысы мен жетекшілері туралы жазуға да тыйым салынды. Алайда Алаш қозғалысының жетекшілері билік большевиктер қолына өткеннен кейін Шоқай секілді елді тастап кетудің орнына олармен ынтымақтасуды таңдап, Қазақстан кеңестік басқару жүйесінің құрылысына маңызды үлес қосты. Олар әсіресе оқу-ағарту, ғылым мен өнер секілді салада орасан зор еңбек сіңірді. Соған қарамастан 1925 жылдан бастап Алашорда мүшелері кеңестік әкімшілік орындарының қудалауына ұшырай бастады. 1930-1932 жылдары жүргізілген әртүрлі соттарда Алашорданың белсенді мүшелері «халық жауы» және «шетел тыңшылары» деген айыптармен бас бостандығынан айрылып, жер аударылып, көбінесе өлім жазасына кесілді. Бұл соттың қармағына ілікпей қалғандар 1937-1938 жылдардағы репрессия құрбаны болды. Алашорда қозғалысы мен олардың жетекшілері туралы зерттеу жүргізіп, еңбек жазуға да 1935 жылдан бастап тыйым салынды.

Кеңестер одағында қандай да бір себепке байланысты М. Шоқайдың аты атала қалса, артына міндетті түрде жағымсыз сипатта айтылатын дағды қалыптасты. Оған көбінесе кеңестік түркі тілдес республикаларда ауыр айыптау болып табылатын түрікшіл, исламшыл, ұлтшыл немесе әлем буржуазиясының тыңшысы секілді теңеулер жапсырылды.

М. Шоқайға қарсы кеңестік үгіт - насихат 1968 жылы шарықтау шегіне жетті. Сол жылы КГБ офицері С. Шәкібаевтың М. Шоқай туралы жазған «Үлкен Түркістанның күйреуі» атты романы жарық көрді. Деректі роман екені алға тартылған бұл шығарма Шоқайды шен-шекпен үшін елін немістерге сатқан опасыз ретінде көрсетуге тырысты. Кеңес дәуірінде Шоқай туралы тыйым салынбаған жалғыз басылым болып табылатын бұл роман оның нацистер түрмесінен Шығыс министрі Розенбергке хат жазуымен басталады. Хатында Шоқай Түркістанды тек Германияның құтқара алатындығына сенетіндігін, сол себепті тұтқынға түскен түркі тектес кеңес әскерінен көмекші отряд жасақтап, неміс армиясына көмектескісі келетіндігін білдіреді. Осылайша Шоқайды фашистік билік астындағы Түркістанға басшы болу үшін елін нацистерге бодан етуге тырысқан сатқын ретінде көрсетуге бағытталған оқиғалар тізбегі өрбиді. Қазақстанда 1960 жылдардың соңынан бастап кеңестік идеологияның белгіленген шеңберінен асып М. Шоқай туралы айту мүмкін емес еді. Бұл жағдай 1985 жылы кеңестік биліктің басына өткен М. Горбачевтің Қайта құру және жариялылық саясатына дейін жалғасты.

Сөйтіп Қазақстанда 1989 жылдың қаңтар айынан бастап Алашорда қайраткерлеріне қатысты шындықтың бетін ашудың алдында тұрған кедергі, тыйым жойылды.

Ақырында кеңестік қазақ тарихының соңғы шындығын жұртшылық талқысына ұсынған алғашқы қадам 1990 жылы 17 мамыр күні жарыққа шықты. Батылдық көрсеткен жазушы-журналист Бейбіт Қойшыбаевтың «Беймәлім тағдыр. Мұстафа Шоқаев туралы бірер сөз» атты мақаласы «Ана тілі» газетінде жарияланды [7] . М. Шоқай секілді кеңестік режимнің қайсар қарсыласы туралы пікірталасты бастаған алғашқы мақаланың «Ана тілі» газетінде жарық көруі де кездейсоқтық емес еді. Өйткені, «Ана тілі» газеті де қайта құру туындысы болып табылды. Сонымен қоса бұл басылым 1989 жылы 21 қазанда құрылған «Қазақ тілі» қоғамының баспасөз органы еді. Мұстафа Шоқай туралы толықтай мақаланы 1991 жылы мамыр айында Әнуар Әлімжанов жариялады. Мақала Кеңес Одағының шаңырағы шайқала бастаған және Қазақстанның Мәскеуден өз тәуелсіздігін жариялайтын желтоқсан айына бір табан қалған кезеңге сәйкес келеді. Ә. Әлімжановтың «Мұстафа Шоқай! Ол кім?» атты көлемді мақаласы «Қазақ әдебиеті» газетінің екі санында орын алды [8] . Ә. Әлімжанов осы мақаласымен Қазақстан баспасөзінде М. Шоқайды қазақтардың көсемі, тәуелсіздік күресінің қажымас жауынгері және ұлы тұлға ретінде бағалаған алғашқы кеңестік қазақ жазушысы болып табылады.

Тарихшы П. С. Беланның «Правда о Гросстуркситане и Туркистанском легионе» деген мақаласында Кеңес одағы тұсында Мұстафа Шоқай және В. Каюм-ханның «Түркістан Ұлттық Комитетін» құру барысына тоқталды. Еңбекте М. Шоқайды кеңес үкіметіне азамат соғысы кезеңінің өзінде-ақ қарсы шыққан деп бағалаған. Ал кейін Түркістан автономиясын Қызыл Гвардия отрядтарымен жойылып, «автономия» лидерлері өлді, бұдан кейін Мұстафа Шоқайдың эмиграцияға ұшырау туралы жазған [9, 47] .

Сонымен М. Шоқай қазақтың ұлттық мемлекетінің тарихи тұлғаларының ішіндегі ең көрнекті есімдердің біріне айналды. Шоқайға көрсетілген осы ынта-ықылас қарқынмен жалғаса бермек. Өйткені оның күресі мен идеялары Қазақстанның тәуелсіздік тарихының маңызды бір бөлігін құрайды.

Е. Абен, Е. Арын, И. Тасмагамбетов бастаган бip топ авторлардың құрастыруымен шыққан «Первые лица государства: политические портреты (с точки зрения истории и современности) » атты еңбектен Д. Сәтпаевтың «Человек, победивший забвение» атты мақаласында Мұстафа Шоқай тұлғасы жаңаша көзқарас тұрғысынан қарастырылған [10] . Онда кеңестік дәуірде Мұстафа Шоқайға тағылған айыптарды атай келіп, оның қоғамдық-саяси қызметіне жоғары баға бepeдi, сонымен қатар қaзiргi таңдағы тарих ғылымындағы қарастырылып жүрген Мұстафа Шоқай мен фашистер құрған Түкістан легионы мәселесін көтеріп, жан-жақты талдау жасайды. М. Шоқайдың легионды құруға атсалысты деген пікірді терістейді.

Бүгінгі таңдағы отандық тарихнамамызда Мұстафа Шоқай тұлғасын тыңғылықты зерттеп, соны көзқарастарымен құнды зерттеулер жазып жүрген бірқатар тарихшылар мен зерттеушілердің еңбектері жұмысты жазуда пайдаланылды. Атап өтсек, Садыкова Б. «М. Чокай» [11], Қара А. «Мұстафа Шоқай: өмірі, күресі, шығармашылығы» және Түркістан легионы туралы жазған еңбегі [12], Қойгелдиев М. «Тұтас Түркістан идеясы және М. Шоқай» [13], Нүсіпханұлы А. «Қайғыңды қайран қазақ арқаладым» [14], Жолдасбеков М. «Ел тағдыры, ер тағдыры» [15], Әбдіғазиева К. «М. Шоқайдың қызметкерлік негізінде жастарға патриоттық білім беру» [16], Нурпейісов К. «Алаш һәм Алашорда» [17] . Осы аталған зерттеулерден М. Шоқайдың қызметкерік қоғамдық-саяси еңбектері толығымен қарастырылады.

Ал келесі зерттеулер негізінен баспасөз материалдары: Садыкова Б. «Чокай и тоталитарный режим большевиков» [18], «М. Чокай как лидер наңионально - освободительного движение» атты газет мақалаларында М. Шоқайдың кеңес үкіметі саясатына қарсы көзқарастары айтылады.

Қойгелдив М. «Түркістанның ұлы перзенті» [19], Омарбеков Т. «М. Шоқайдың эмиграцияға кетуінің кейбір мәселелері» [20], Нүрпейісов К. «М. Шоқай Қазақстан мен Түркістанның 1917-1927 жж. қоғамдық-саяси өмірі туралы» [21], Хасен Оралтай «М. Шоқайдың шетелдегі ізбасарлары» [22], Нысанбаев Ә. «М. Шоқай тәуелсіздік жаршысы» [23], Ахметова Ж. К. «М. Шоқайдың өскен ортасы, қоғамдық-саяси көзқарастарының қалыптасуы» [24] атты баспасөз материалдарында М. Шоқайдың тұтас Түркістан идеясы шет елдегі атқарған қызметтері, Кеңес үкіметінің саясатына карсы көзқарастары көрсетіледі.

М. Шоқайдың «Тұтас Түркістан» идеясының калыптасуына, оның түрікшілдігіне ықпал еткен факторлар туралы мағлұмат беретін келесі баспасөз материалы- «Жас Түркістан» журналының кейбір сандарында жарық көрген Сәбит Шілдебайдың «Түрікшілдік калай дамыды?» атты мақалалары болып табылады [25] .

Соңғы кезде М. Шоқай туралы шыққан көлемді еңбектердің бipi -Д. Кыдыралиевтің 2007 жылы «Фолиант» баспасынан жарық көрген «Мұстафа Шоқай» деген зерттeyi [26] . Кітапта М. Шоқайдың есею жылдары, дүниетанымының қалыптасуы, қоғамдық-саяси жұмыстарға араласуы, Түркістан өлкесі мұсылмандарының орталық кеңесіне басшылық етуі, жергілікті тұрғындардың санасына басқа халықтармен тең құқылы өмір сүру идеясын ciңipyгe бағытталған қызметі кеңінен қарастырылған. Сонымен қатар кітаптың жартысына жуығы М. Шоқайдың эмиграциядағы кезеңіне арналып, оның бірнеше бағытта жұмыс істегені, ұлттық күрестің стратегиясы, тактикасы мен идеологиясын т. б. мәселелер туралы автор өзіндік ой түйіп соны деректер келтірген. Сонымен қатар автордың «Шоқайшылдық» туралы шындық», «Мұстафа көтерілген шың» [27], атты мақалаларының құндылығын да атап ету керек. Сонымен қатар автордың 2008 жылы жарық көрген «Атымды адам қойған соң» атты зерттеу жұмысында да М. Шоқай туралы, оның түрік әдебиетінің дамуына қосқан үлесі туралы айтылады[28] .

Көрнекті ақын Қасымхан Бегманов «Мұстафа Шоқай жолымен» деп аталған, қайраткердің туған жерінен бастап өмірден озғанша барған-тұрған жерлерін деректі фильм ретінде түсірді. Сонымен қатар осы атаумен кітап-альбом жарыққа шықты [29] . Зерттеудің құндылығы сонда, Стамбул, Париж, Берлин қалаларындағы М. Шоқайдың жаңа фото суреттері мен 20-30 шақты тарихи құжаттарға қол жеткізген. Осы жобаны ұйымдастырған. Жалпы зерттеуші қайраткердің қоғамдық-саяси қызметін, өмір жолын зерттеуде ауқымды жұмыстарды атқарған.

Тәуелсіздігімізді алғаннан кейінгі игі бастама ретінде Мұстафа Шоқайдың «Яш Түркістан» журналындағы саяси ойларын көрсететін «Мұстафа Шоқай. Таңдамалы» 3 томдық еңбегінің жарық көруі еді. Бұл үш томдық шығармалар Қазақстан Республикасының Ақпарат және қоғамдық келісім министрлігі бағдарламасы бойынша шығарылған еді. Еңбектің бірінші томы 1998 жылы басылып шықса [1], екінші томы 1999 жылы баспадан шығарылды [30] . Еңбектің бірінші томында 1935 жылдың №73 санын қоса алғанда «Яш Түркістан» журналында жарық көрген саяси тұжырымдар енсе, еңбектің екінші томында 1936 жылдан 1939 жылға дейінгі «Яш Түркістан» журналында жарық көрген еңбектері жазылып, ғалымдардың ой-пікірлерімен толықтырылған. Республикамыздың белгілі ғалымдары мен жазушылары: К. Нүрпейіс, Х. Абдуллин, М. Қозыбаев, М. Қойгелдиев, Т. Омарбеков, Б. Қойшыбаев, Ә. Әлімжанов және тағы басқа шығармашылық интеллигенция өкілдері нақты деректерге жүгініп, М. Шоқайдың халқына адал, күрделі де қиын тағдыр иесі болғандығын дәлелдеуге тырысты.

Жаңа тың материалдармен толықтырылып шыққан тағы бір кітап Қазақстан тарихы шетелдік тарихнамасын зерттеудің негізін қалаушы, шоқайтанушы К. Л. Есмағамбетовтың «Әлем таныған тұлға» атты еңбегінің орны ерекше. Бұл еңбекте автор М. Шоқайдың Франциядағы жеке мұрағаттық қоры, Ресей, Өзбекстан, Қазақстан, Германия, Түркия т. б. елдердің мұрағат материалдарын, қазақ, орыс, ағылшын, француз, неміс, түрік, поляк тілдеріндегі қолжазбаларынан алынған материалдарды пайдаланып жазған. Еңбектердің маңызды бір ерекшелігі-автордың өзіндік ой қорытулары, деректік базасының кең болуы [31] . Сонымен қатар, зерттеуде М. Шоқайдың біртұтас Түркістан идеясына назар аудартқызып, қайраткерлік болмысын сомдай білді деп айтсақ артық болмас.

Тәуелсіздік алғаннан бергі кезеңде Мұстафа Шоқай туралы қорғалған диссертациялық зерттеу жұмыстарының алатын орны ерекше. Олардың қатарында Ахметова Ж. К. [32], Қыдыралиев Д. Қ. [33], Тлеубердинов Қ. А. [34] зерттеу жұмыстарын атап өту керек.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.