Дарынды балаларға - талантты ұстаз Республикалық педагогикалық олимпиада
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты Жолдауының он жетінші бағытында: ...бүкіл еліміз бойынша әлемдік стандарттар деңгейінде сапалы білім беру қызметін көрсетуге қол жеткізуіміз үшін оқытудың әр оқушының білімі мен қабілет деңгейінің тиімділігін бағалаудың біртұтас жүйесін жасау керек - деп көрсеткен[1].
Қазақстан ғасырлар тоғысында тәуелсіз елге айналып, саяси, әлеуметтік және экономикалық жүйесі әлемдік өркениет үлгісінде қайта құрылуы білім беру саласындағы қазақтың ұлттық мектебін жасау, оқушының шығармашылық қабілеттілігін арттыру мен келешекте басқа мемлекеттер арасында жетекші орынға иелену негізінде жан-жақты, ақыл-ой өрісі кемелденген оқушы тәрбиелеу мәселесін шешу қажеттігін қойып отыр. Қазақстан Республикасының Білім туралы заңына сәйкес Әр баланың жеке қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке адамның дарындылығын, талантын, қабілетін дамыту сияқты өзекті мәселелер өткізіліп отырғаны белгілі[2]. Өйткені ғылым мен техниканы, өндірісті әлемдік деңгейде дамыту үшін елімізге шығармашылықпен жұмыс жасайтын білімді, жоғары дайындығы бар білікті маман қажет. Шығармашылығы жоғары, дарынды балаларға білім беруді, әр ғылымның бүгінгі даму дәрежесіне сәйкес жүргізу, бір жағынан қоғамға талантты мамандар даярлау тиімді болса, екінші жағынан, ерекше қабілетті балалардың жеке өзіндік интеллектуалдық дамуын қанағаттандыруды қамтамасыз етеді. Әрбір қоғамның әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі, сол қоғамдағы жеке адамның шығармашылық потенциалына байланысты. Олай болса, егеменді еліміз Қазақстанда дарынды баланы дамыту мен анықтаудың қажеттігі туындап отыр. Қазіргі кезде қоғамдағы қарқынды өзгерістер жыл сайын жаңа өмір салтын құруда.
Кез-келген елдің болашағы білім беру жүйесінің жаңа зиялылар қауымының деңгейіне байланысты болғандықтан, Қазақстан халқына да әлемнің дамыған елдерімен тең дәрежеде білім беру қажеттігі күмән тудырмайды. Әлемдік білім кеңістігіне еркін енуді көздейтін дарынды балаларға білім беру жүйесі туралы сөз қозғалғанда, ең алдымен білім мазмұнын жаңарту мәселесі өзектілігімен ерекшеленеді.
Қазақстанның орта білім жүйесінің алдында бүкіл адамзаттық құндылық тұғырнамасында қалыптасқан, тәні және жаны сұлу өзіне-өзі сенімді, ғылыми-теориялық білімділігі мен тәжірибелік қабілеттері арқылы күрделі әлемдік, өмірлік әрі әлеуметтік кеңістікке еркін ене алатын қасиеттерге ие дарынды тұлға тәрбиелеу міндеті қойылып отыр.
Кез-келген елдің жоғары дамуы олардағы өсіп келе жатқан жастардың жоғарғы шығармашылық және талпыныс күшіне байланысты. Балабақша, мектеп және басқа да білім беру мекемелерінің алдында балаларды тәрбиелеуде, оларға жан-жақты білім беруде үлкен жауапкершілік тұр.
Бүгінгі таңда дарынды балалар мәселесін зерттеуге қатысты философиялық, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттер жинақталған. Бұл мәселенің түп-тамыры ғасырлар тереңінде жатқаны да белгілі.
Зерттеу жұмысында дарынды оқушыларды анықтау деңгейі, ғылыми әдіснамалық негізі, дамыту ерекшеліктері қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі дарынды оқушыларды тәрбиелеу жұмысының педагогикалық жетілуінің жүйелік сипатымен негізделеді. Дарынды оқушылардың ерекшеліктерін дамыту деңгейі қазіргі заман талабына сай жүзеге асады. Жалпы дарынды оқушылардың қалыптасуы оқу процесінің ұйымдастырылу деңгейіне, мұғалімнің іскерлігіне, оқушылардың ынтасына, көзқарасына тәуелді.
Жоғарыда айтылғандарға байланысты әрбір мұғалім Қазақстан Республикасының үшінші мыңжылдықтағы жаңа әлеуметтік мәдени жағдайына орай, дарынды баланы тәрбиелеудің мақсатына, мазмұнына, түрлеріне, әдіс-тәсілдерінің ауқымды өзгерістеріне байыптап қарап, бағамдау үшін оқушыларға тәрбие берудің тарихи-физиологиялық, педагогикалық-психологиялық мәселелеріне аса зор мән берген жөн.
Тәрбие - қоғамдық үрдіс, қоғам мен тұлғаның ара-қатынасын қамтамасыз ететін басты жүйе. Оның негізгі өлшемі өмірге қажетті тұлғаның жағымды қасиеттерін дамыту болып табылады. Оқушылардың сапалы тәртібі мен байыпты мінезін қалыптастыру, оған сәйкес сезімін және сенімін тәрбиелеу педагогтің мақсатқа бағытталған іс-әрекетіне байланысты.
Жұмыстың теориялық бөлімі дарындылық ұғымының педагогикалық-психологиялық ғылыми әдебиеттерде алатын орнын талдаумен сипатталады.
Балалардың дарындылығының педагогикалық мәселесін түсінудің бастауы Я.А.Коменский, И.Г.Песталоции, А.Дистервег, Дж.Дьюи, К.Д.Ушинский секілді көрнекті педагогтардың еңбектерінде қаланған. Олар өздерінің еңбектерінде балалардың жеке ақыл-ой ерекшеліктеріне, сондай-ақ оқушылардың ерекше қабілеттерін дамыту қажеттілігіне аса көңіл бөлді.
АҚШ-та интеллектуалды дарындылық мәселесін зерттеумен Х.Гарднер, Дж.Рензулли, Р.Дж.Стернберг айналысса, шығармашылық дарындылықты зерттеуде танымал АҚШ зерттеушілері Дж.Гилфорд, П.Торренс, Ф.Баррон, К.Тейлор, Дж.Кэррода, Б.Блуман, Ж.Брюно танымал болғаны белгілі, ал Англияда - Дж.Фримен, Германияда - К.А.Хеллер, Г.Трост, Х.К.Урбан, Израильде - Э.Ландау зерттеулері қарастырылады.
Дипломдық жұмыс тақырыбының зерттелу жағдайына келетін болсақ, дарынды оқушылардың оқу-тәрбие үдерісіне бейімделуінің кейбір аспектілері В.Н.Дружинин, Н.С.Лейтес, А.И.Савенков, М.А.Холодная, С.Рензулли, Э.Ландау, С.В.Кузнецова, С.И.Қалиева, Н.А.Құдиярова, Г.Нұрымбетова, В.И.Иванов еңбектерінде қарастырылған.
Соңғы кездерде дарындылық жайлы мынадай тұжырымдамалық ережелер әзірленген: яғни, интеллектуалдық дарындылық феноменіне жасқа сай келу тұжырымдамасы (Н.С.Лейтес); дарындылыққа жақындап келу адамның шығармашылық қабілетінің көрінісі секілді (А.М.Матюшкин, В.С.Юркевич), дарындылықтың динамикалық теориясы (Ю.Д.Бабаева, М.А.Холодная), адамның экопсихологиялық даму шеңберінде дарындылық дамуына экопсихологиялық келу (В.В.Панов).
Мұғалімнің кәсіби шеберлігі, білімділік деңгейі, шығармашылығы туралы Ы.Алтынсарин, Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, П.П.Блонский, М.Жұмабаев, А.В.Луначарский, А.С.Макаренко, С.Т.Шацкий, В.А.Сухомлинский, қазіргі білімнің жаңа үлгісін құру барысында Қазақстан ғалымдары өз еңбектерінде шебер мұғалім ғылыми ізденіс мәдениетімен қарулану керек деді.
Зерттеу мақсаты: дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі педагогтың кәсіптік дайындығының ерекшелігін, шеберлігін ескере отырып, қажеттілігін көрсету.
Зерттеу нысаны: дарындылық психологиясы және дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі педагогтың кәсіптік дайындығы.
Зерттеу пәні: дарынды балаларды тәрбиелеу жұмысындағы педагогикалық-психологиялық негіздері.
Зерттеу болжамы: егер білім беру мен тәрбие процесінде педагог дарындылықтың психологиялық-педагогикалық ерекшеліктерін тереңірек түсініп және мұғалімнің педагогтық сапасы, кәсіби жарамдығы, кәсіби дайындық рольдері дұрыс бағытта анықталса, онда баланың бойындағы дарындылық нышанын жетілдіруге болады.
Зерттеудің міндеттері:
1. Дарынды балалар туралы ғылыми-теориялық әдебиеттермен танысу, саралау;
2. Диагностикалау негізінде дарынды балалардың типтерін анықтау;
3. Дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі мұғалімнің кәсіптік деңгейін белгілеу.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері - дарындылық психологиясын көп ғалымдар зерттеген, олар: ағылшын психологы Ф.Гальтон (ІХғ), неміс педагог-психологы Э.Мейман (ІХ аяғы мен ХХ ғ басы), неміс психологы В.Штерн (ХХ ғ І жартысы). Д.Ж.Гильфорд, П.Торренс, Ф.Баррен, К.Тейлор.
Ресей психологтары: Л.С.Выготский, Б.Т.Ананьев, Н.С.Лейтес, В.М.Теплов, М.Матюшкин, В.Э.Чудновский, В.А.Крутовский, Л.А.Венгер.
Сол сияқты өзіміздің Қазақстан жерінде туып-өскен қазақтың жантанушы, ағартушы ғалымдары Ж.Аймауытов, Т.Тәжібаев, Қ.Жарықбаев, М.Мұқанов, С.Қалиев, С.Ұзақбаева, Ж.Қоянбаев.
Зерттеу әдістері - зерттеу бағыты бойынша педагогикалық және психологиялық әдістемелік әдебиеттерді талдау; педагогикалық-психологиялық іс-тәжірибелермен танысып, ғылыми тұрғыда сараптау; дарынды балалармен топтық және жеке жұмыстар жүргізу; олардың арасында психологиялық әдістемелер, тренингтер өткізу; жүргізілген психологиялық әдістемелердің, тренингтердің тиімділігін анықтау мақсатында тапсырмалар дайындау және алынған нәтижелерді өңдеу.
Зерттеудің кезеңдері - бірінші кезең - зерттеу мәселесі бойынша философиялық, педагогикалық-психологиялық, ғылыми-әдістемелік әдебиеттер туралы материалдар жинақталып, талдау, қорытынды жасалып, жүйеленді; қарама-қайшылықтар анықталып, зерттеудің нысаны мен пәні, мақсаты мен міндеттері анықталып, болжамы жасалды.
Екінші кезең - анықталған педагогикалық-психологиялық шарттар мен жасалған үлгіні эксперимент жүзінде тексеру мен зерттеудің болжамын растау мақсатында қалыптастырушы эксперимент жүргізілді.
Үшінші кезең - тәжірибелік-педагогикалық жұмыстардың нәтижесі талданып, жүйеленіп, қорытындыланды; алынған нәтижелерге статистикалық өңдеулер жасалынды; зерттеу нәтижесінде алынған материалдар дипломдық жұмыс түрінде рәсімделді.
Зерттеу базасы: Ақтөбе қаласы, №22 орта мектебі.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
3.1 Дарындылық туралы жалпы түсінік
Еңсесін енді көтеріп келе жатқан біздің еліміз үшін дарынды ұрпақтың орны мүлде бөлек, - Н.Ә.Назарбаев[1].
Қазіргі кезде қоғамымызда негізгі болып дарындылықтың ғылымилығы ғана емес, сонымен бірге дарындылықтың өмірде шынайы көрінуі, оны анықтаудағы әдістер, балада дарындылықтың дамуы және оның әлеуметтік тұрғыдан қалыптасуы негізгі мәселелердің бірі болып отыр. Бүгін дарынды балаларды қамқорлау бұл ертеңгі ғылым дамуы мен мәдениетті және әлеуметтік өмірді сақтау болып табылады. Дарындылықты анықтаудың әдістері баршылық, олардың өз қабілетін жүзеге асыру үшін өзіндік жобалар жасалуда. Балалардың дер кезінде өз дарындылығын түсіну және өз шығармашылығын жетілдіру, жауапкершілікті де өз мойнына алу мәселелері де жеткілікті келеді. Дарындылық әртүрлі жаста, әр салада көрінуі мүмкін. Мектепке дейінгі шақта сурет салуға, музыкаға, жалпы шығармашылыққа деген қабілеттілік ерте дамиды. Ең негізгі міндет - дарындылық сипаттамасында оның өткінші, яғни белгілі жас шағында көрінетінін немесе оның нақты ерекшелігін анықтау болып табылады. Балада байқалатын дарындылық көрсеткіштерін көріп, оның болашақтағы шығармашылық потенциалын бірден анықтауға болмайды, себебі ол уақыт өте келе өзгеруі де мүмкін.
Адамның психикалық ерекшеліктері жөніндегі идеялар, оның ішкі қабілеттілігі туралы ойлар сонау ертедегі грек философтарының еңбектерінде, қайта өрлеу дәуірі ғалымдарының және алдыңғы қатарлы әр елдің озық ойлы педагогтарының еңбектерінде кездеседі.
Таланттылық пен данышпандылық туралы құнды пікірлер ерте грек философтарының еңбектерінде көптеп қарастырылған. Бірақ адам психикасы танымдық құбылыстың ішіндегі танып білуге, ұғынуға қиын мәселелердің бірі болғандықтан, жекелеген адамдардың табиғи ерекшеліктері мен оларда табиғи қабілеттің болуы құдіреті күшті құдайдың жарылқағаны деп есептеген. Платонның пікірінше, ақынның туындылары өзінің өнерлілігі мен білімінен емес, құдайдың құдыретінен, оның белгілеуінен.
Ерте грек философтары дарындылықты құдайдың құдіретінен дей келе, оны дамытуда білім мен тәрбие берудің маңызын жоққа шығармайды.
Қайта өрлеу дәуірінде дарындылық табиғатын танып-білу мәселесімен испандық Хуан Уарте айналысты[3]. Ол испан империясының қайта өрлеуінің болашағы мемлекеттік қызметке аса дарынды азаматтарды тарту деп есептеді. Оның зерттеулерінің негізгі мақсаты адамдардың жеке басындағы қабілеттілікті анықтай отырып, болашақта кәсіби маман таңдауда ескеру болып табылады. Бұл зерттеулер саралау (дифференциалды) психологияның негізін қалады деуге болады.
Хуан Уартенің пікірінше талант адам табиғатына байланысты, дегенмен, оның дамуына тәрбие мен еңбек қажет. Ол таланттылық мәселесімен айналысатын мемлекеттік жүйе құру жөнінде пікір қозғаған және жас жеткіншектердің қабілеттіліктерін дамыту үшін арнайы жұмыс жүргізу керектігі, сондай-ақ мұндай жұмысты ақылы мен білімі өте жоғары ұлы адамдар жүргізу керек деп есептейді.
Қабілеттілік пен дарындылық мәселесі - Орта Азия мен Қазақстан ойшылдарын да толғандырған мәселе. Араб сөз бостандығының негізін қалаушылар (Әл-Хорезми, Фердоуси, Ибн Сина, Беруни және т.б.) философия, логика, химия, астрономия, география, медицина, психология ғылымдарымен бірге жас жеткіншектерді тәрбиелеу мәселелеріне көп еңбектер арнаған. Мысалы, Әл-Фараби Бақытқа жету трактаты еңбегінде этикалық мәселелермен қатар адам қабілеттілігіне, білім беруде түрлі озық әдіс-тәсілдерді қолдану жолдарына көңіл бөледі[4].
Орта ғасырдағы Еуропалықтардың пікірінше, егер адамдар бірдей жағдайда өмір сүрсе, олардың ақыл-естері бірдей болар еді дегенге тірелді.
Джон Локк өзінің Адамның ақыл-ой тәжірибесі атты философиялық еңбегінде мынадай пікір айтады: адамда туа біткен пікірлер болмайды, олар тәжірибе негізінде пайда болады; адамның сәби кезіндегі ақыл-ойы таза тақта секілді, сезімде жоқ нәрсе ақыл-ойда да болуы мүмкін емес[5].
Неміс классикалық философтары (Э.Кант пен Гегель) дарындылық түсінігінің ерекшелігін зерттеу, осыған дейінгі қиялшылдығы басым философиялық ұғымдарды жетілдіріп адамның дарындылығын дамыту және әрекеттік сипатын сезінуге мүмкіндік береді[6;7].
Балалардың дарындылығының педагогикалық мәселесін түсінудің бастауы Я.А.Коменский[8], И.Г.Песталоцци[9], А.Дистервег[10], Дж.Дьюи[11], К.Д.Ушинский[12] секілді көрнекті педагогтардың еңбектерінде қаланған. Олар өздерінің еңбектерінде балалардың жеке ақыл-ой ерекшеліктеріне, сондай-ақ оқушылардың ерекше қабілеттерін дамыту қажеттілігіне аса көңіл бөлді.
ХІХ ғ соңында Ф.Гальтон Дарындылықтың тұқымқуалаушылығы: оның заңдары мен салдары атты еңбегінде талант пен дарындылықтың, психологиялық ерекшеліктердің, жеке қасиеттердің тұқымқуалаушылығын көрсету мақсатында Еуропа мен Англияның көрнекті қайраткерлерінің өмірбаяндық, статистикалық және тарихи зерттеулерінде кең ауқымды мәліметтер келтірген. Оның ойынша, тұқымқуалаушылық пен іріктеу - қоғам мен адам дамуының маңызды факторлары. Ф.Гальтон өз зерттеулерінде таланттың тұқымқуалаушылығы туралы қорытындыға келді[13]. Сондай-ақ ол таланттар мен дарындылардың дамуына қоршаған ортаның ықпалы мен дарындылар мінезінің ерекшеліктері де әсер етпей қоймайды дегенді айтады. Сонымен қатар бірінші орынға ол табиғи дарындылықты қояды, оның астарында адамды биік беделге жетелейтін іс-әрекет жасау мүмкіндігі мен қабілетін беретін ақыл-қасиет бар деп ойлайды. Ең маңыздысы осы қасиеттермен бірге еңбектегі төзімділік сәйкес келуі тиіс, яғни ұзақ уақыт бойына қиын жұмысты жасау қабілеті. Солай бола тұра, осы қасиеттердің бәрі әлі де жеткіліксіз, адамның өзі ішкі күш-жігері мен ынтасына сүйеніп, жолындағы кедергілерді жоя отырып, адам ұлылығының шыңына қол жеткізуі тиіс. Сонымен, Гальтонның ойынша, дарындылық энергия мен ауыр еңбекке деген қабілеттілік тұқым қуалайтын қасиеттер. Ол атап көрсеткен кедергілерді дарынды адамдардың өміріндегі дағдарыстық кезең деп қарастыруға болады, дәл осы дағдарыс олардың дарынының көрінуі мен дамуына жағдай жасаған болатын. Оның айтуынша, дарынды адамдар үшін білімді және білімсіз болу маңызды емес. Адамның маңызды жетістігі - кезінде маңызды кедергілерден өтіп, оны жеңе білуі адамның дарындылығынан хабар береді.
Ф.Гальтон көптеген әйгілі де қабілетті адамдардың өмірін бақылай келе, кез-келген деңгейдегі қабілеттілікте тұқымқуалаушылық - негізгі шарт деген қорытындыға келеді.
Ф.Гальтоннан кейін неміс педагогі және психологі Э.Мейман (ХІХ-ХХ ғ.ғ) дарындылық мәселесін зерттеуді теориялық тұрғыда жалғастырып, соның негізінде дарындылық белгілерінің типтерін белгіледі. Сонымен қатар туа біткен дарындылық пен кейіннен игерілген дарындылықты бірлікте қарауға тырысты. Э.Мейман дарындылықтың дамуына әсерін, дарындылық, қабілеттілік, жетістікке жетушілік арасалмағын қарастырды[14].
ХХ ғ бірінші жартысында неміс психологі В.Штерн адамның жеке басы ерекшелігін зерттеп, жеке бас психологиясының негізін қалады. Ол талантты бағалау әдістерін қарастырып, оқушылардың ақыл-ой қабілетін анықтауға арналған қабілеттілік коэффициентін көрсетті. В.Штерн ақыл-ой қабілеттілігінің келесі анықтамасын ұсынды: Ақыл-ой қабілеттілігі - өз ойын саналы түрде жаңа талаптарға қарай бағыттайтын, жаңа міндеттер мен өмір жағдайына бейімделетін, жалпы ақыл-ой қабілеттілігі. В.Штерннің пікірінше, дарынды деп жаңа талаптарға әртүрлі салада, әртүрлі жағдайларда тез бейімделе алатын адамды айтуға болады[15].
Осы зерттеудің ізбасарлары - ресейлік ғалымдар Н.К.Кольцов[16], Ю.А.Филипченко[17], П.П.Чулков[18] т.б Ресей империясының атақты Л.Н.Толстой, А.С.Пушкиннің және Ф.И.Шаляпин, М.Горький, С.А.Есениндердің ата-тегінің генеологиясын зерттеп, мынадай қорытындыға келеді: дарынды адам құнды тұқымқуалаушылық қабілеттердің өте сирек кездесетін жиынтығының көрінісі болып табылады. Академиялық зиялы қауым өкілдерінің ата-тегін зерттеу, өз кезегінде, оның аса көрнекті өкілдері жоғары, кейде айрықша дарынды және сонымен қатар жұмысқа деген аса жоғары қабілеттілігімен ерекшеленетінін көрсетті. Зиялы қауым өкілдері неғұрлым күшті болып, оның ауқымы да кеңейе түсіп, оның өмір сүру жағдайы да қолайлы болған, олардың қатарынан дарындылардың пайда болуы ықтималдығы артады. Зиялы қауымның кедейлігі кезінде таланттардың көптігін күту өте қиын.
1927 жылы В.М.Бехтерев КСРО Үкіметіне Ми пантеонын құру туралы ұсыныс жасады[19]. Аталған жобаның міндеті Ленинградта Мемлекеттік рефлексиологиялық институт жанынан дарындылық пен данышпандықтың анатомиялық негізін зерттеу жөніндегі зерттеу базасын ұйымдастыру және осы мақсатта саяси, мәдени және өнер салаларындағы дарынды адамдардың Ми банкін құру болатын. Осындай ойлар бұрын да айтылған болатын. 1918 жылы психолог және педолог М.А.Рыбников[20] Өмірбаяндық институтты ұйымдастыру жобасын дайындады, оның міндеті ұлы тұлғалардың өмірбаянының үлкен бөлігін сақтауға арналса, 1921 жылы медицина докторы Г.В.Сегалин[21] Дарындылықтың шығармашылық институтын құру туралы ұсынысын білдірді. Осылайша, дарындыларға қызығушылық өте жоғары болды.
ХІХ ғасырда қазақ халық ағартушылары да халықты сауаттандыру, жеке тұлғаның қабілетін, дарындылықты дамыту мәселелерін көтере бастады. Ағартушы Ы.Алтынсарин: Табиғи ақыл өзін қоршағанды ғана құшағына ала алса, оны дамытып өзі көрмегенді де танып білуге мүмкіндік жасайтын тек қана өркениетке жетелейтін озық білім,-дейді[22].
Қазақ ағартушылары дарындылықтың туа біткен қасиет екенін мойындай отырып, адам қабілеттілігінің дамуына білім мен тәрбиенің, еңбектің, қоршаған ортаның зор ықпалының бар екенін айтады.
А.Құнанбаев адамды қоршаған орта - табиғаттың бір бөлігі дей келе, табиғаттың адам баласына берген керемет сыйы - туылғаннан бастап білуге, түсінуге деген ұмтылысы деп есептейді. Бірақ, бала өсе келе осы қасиетті біртіндеп жоғалта береді. Ұлы ойшыл адамның ойы мен санасы еңбектің іс-әрекеті кезінде қалыптасады деп тұжырымдайды. Кей қасиет туа бітеді, ал кейбірі еңбек арқылы қалыптасады[23].
Дарындылық теориясының негізі Ресей педагогтары мен психологтарының еңбектерінде жақсы көрініс тапқан. Л.Выготский[24], Б.Г.Ананьев[25], В.А.Крутецкий[26], Н.Лейтес[27], Б.Тепловтың[28] психологиялық-педагогикалық тұжырымдары дарындылыққа интегралдық жеке тәрбие ретінде жүйелі көзқарас тууына негіз болды, адам қабілеттілігінің құрылымдық бөліктерін анықтауға мүмкіндік берді.
Соңғы кездерде дарындылық жайлы мынадай тұжырымдамалық ережелер әзірленген: яғни, интеллектуалдық дарындылық феноменіне жасқа сай келу тұжырымдамасы (Н.С.Лейтес[27]); дарындылыққа жақындап келу адамның шығармашылық қабілетінің көрінісі секілді (А.М.Матюшкин[29], В.С.Юркевич[30]), дарындылықтың динамикалық теориясы (Ю.Д.Бабаева[31], М.А.Холодная[32]), адамның экопсихологиялық даму шеңберінде дарындылық дамуына экопсихологиялық келу (В.В.Панов[33]).
Қазіргі таңда дарындылық мәселесі барлық елде негізгі маңызды мәселе болып отыр. Әртүрлі әдебиеттерді талдай келіп, интеллектуалды дарындылық мәселелері біздің елде және шетелде де ғылыми зерттелу үстінде екені айқын болды. АҚШ-та интеллектуалды дарындылық мәселесін зерттеумен Г.Гарднер[34], Дж.Рензулли[35], Р.Дж.Стернберг[36] айналысса, шығармашылық дарындылықты зерттеуде танымал АҚШ зерттеушілері Дж.Гилфорд[37], П.Торренс[38], Ф.Баррон[39], К.Тейлор[40], Дж.Кэррода[41], Б.Блуман[42], Ж.Брюно[43] танымал болғаны белгілі, ал Англияда - Дж.Фримен[44], Германияда - К.А.Хеллер[45], Г.Трост[46], Х.К.Урбан[47], Израильде - Э.Ландау[48] зерттеді.
Ресей елінде интеллектуалды дарындылықты Ю.Д.Бабаева[31], Д.Б.Богоявленская[49], М.И.Воловикова[50], В.Н.Дружинин[51], Н.С.Лейтес[27], Л.И.Ларионова[52], А.М.Матюшкин[29], В.И.Панов[33], А.И.Савенков[53], М.А.Холодная[32], Н.Б.Шумакова[54], В.С.Юркевич[30] зерттеген.
ХІХ-ХХ ғасырлар тоғысында ассоциативтік психологияда дарындылық мәселесіне функционалдық көзқарас туындады. А.Бине[56], В.Вундт[57], Д.Милль[57], Г.Спенсер[58], Т.Циген[59] сияқты психологтар ой-өріс дарындылығын диагностикалау үшін бес негізгі функцияны өлшеп, зерттеу керектігін айтады. Олар: ой, зейін, ерік, қабылдау және есте сақтау.
ХХ ғ І жартысындағы орыс философы және психологы И.И.Лапшин[60] Ойлап шығару философиясы және философиядағы ойлап шығару деген еңбегінде дарынды философтар табиғатын зерттей келе ұлы философтар - Платон, Демокрит, Аристотель, Кант пен Гегель, Г.Спенсер және басқаларының өмірбаяны мен шығармашылығын талдай келе, дарындылар табиғатына және олардың ашқан жаңалықтарына әртүрлі дәуір ғалымдары көзқарастарын қарастырды. Ол мынадай қорытынды жасады: дарындылардың тамаша қабілеттерін ашатын факторлар - тең дәрежеде тұқымқуалаушылық пен әлеуметтік орта болып табылады.
И.И.Лапшиннің айтуы бойынша, ғылым бірте-бірте дамиды, сонымен бірге кейінгілері алдыңғыларымен тікелей байланысты болады[60]. Көрнекті философтар әртүрлі философиялық мектептердің ізбасарлары болды және олардың шығармашылық қызметінің бастапқы кезеңінде еліктеу үлкен рөлге ие болды. И.И.Лапшин еліктеуді дарындылық кепілі ретінде қарастырған Канттың пікіріне сүйенеді. Осы жерде атап өту керек, заманауи психологияда осы тезистің дәлелін В.Н.Дружининнің Қабілеттер психологиясы еңбегінен табуға болады[51].
ХХ ғасырдың бас кезінде Қазақстанда педагогикалық теория негіздерінің қалыптасуына ат салысқан көрнекті қайраткерлер Ж.Аймауытов[61], А.Байтұрсынов[62], М.Дулатов[63], М.Жұмабаевтардың[64] педагогикалық мұраларында білім беру үрдісінде балалардың қызығуы мен қабілеттілігін қалыптастыру мәселесін ескеру керектігі баса айтылған. Ж.Аймауытов Психология және мамандық таңдау еңбегінде эксперименттік зерттеу нәтижелеріне сүйеніп, мамандықты дұрыс таңдай білуге арналған кеңестерін ұсынады. Оның пікірінше, мамандық таңдауда адамның жеке қасиеттерін: темпераментін, қабілеттілігін, мінезін, күш-жігерін ескеру қажет. Сонымен қатар Ж.Аймауытовтың ойынша, әрбір адамның өзінің табиғатына тән қасиетпен айналысқаны тиімді болады дейді[61].
М.Жұмабаев өзінің Педагогика еңбегінде адамның жалпы рухани дамуы туралы айта келіп, тәрбиені ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық деп бірнеше түрге бөліп қарастырады[64]. Ол жеке тұлға тәрбиесі мәселесін интеллектуалдық қабілеттілікпен тығыз байланыста деп атап өткен.
Елімізде дарынды балалармен жұмысты жетілдірудің мынадай бағыттары бойынша зерттеулер маңызды болып табылады: дарынды балалармен жұмысты ұйымдастырудың басқару аспектісін Ү.Б.Жексенбаева[65], Л.И.Нарықбаева[66]; математика пәнін оқытуда дарынды балалардың дарындылығын дамытуды О.А.Жумадиллаева[67]; жалпы білім беретін мектептердің педагогикалық процесінде дарындылықты дамыту шарттарын С.В.Кузнецова[68], С.И.Қалиева[69] зерттеген. Сонымен қатар дарынды балаларды оқыту және тәрбиелеу мәселесін Е.М.Арын[70], Б.О.Байтукова[71], Н.Д.Иванова[72], С.С.Мендигалиева[73], А.К.Сатова[74]; интеллектуалды дарынды балалардың дарындылығын дамытуды И.Б.Отческая[75] және Н.Н.Хан[76], А.К.Ризуанованың[77], А.Есполованың[78] жұмыстарында оқушыны оқыту және тәрбиелеу процесіндегі педагогтың шығармашылық рөліне көп көңіл бөлінген.
Бүгінгі таңда дарынды балалар мәселесін зерттеуге қатысты философиялық, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерде маңызды ой-пікірлер жинақталған. Бұл мәселенің түп тамыры ғасырлар тереңінде жатыр.
Дж.Рензулли[35] бойынша Дарындылық дегеніміз - үш байланыстың үйлесімділігі: жоғары интеллектілік, креативтілік және нәтижеге жетудегі ынталылық. Осы үш қасиеттің біреуі болмаса, адам дарын ретінде қалыптаспайды. Интеллекттің жетіспеуінен адам жақсы нәтижеге жете алмайды.
А.Матюшкин[29]: Дарындылықтың психологиялық құрылымы - шығармашылықтың негізгі құрылымдық элементтерімен және адамның шығармашылық дамуымен сәйкес келеді.
Е.Соколов[79]: Дарынды оқушыда басым болатын танымдық түрткі жаңалыққа ынталанудың, жаңалықты жағдайды туындатудың, жай нәрседен жаңалықты байқаудың төменгі баспалдағында пайда болатын ізденушілікке, зерттеушілікке белсенділік формасында көрінеді.
Л.С.Выготский[24] дарындылық - шығармашылық еңбектің аса жоғары немесе аса төмен біржақты шамадан тыс дамуы дегенді айтады. Соған орай ол Э.А.Морселлидің мынадай сөздерін мысалға алады, дарынды адам - адам типінің дамитын, алға басатын түрі.
А.Ф.Лазурский[80] дарындылықты сапалық жағынан қарапайым адамдардың қабілетінен еш айырмашылығы жоқ қабілеттер жиынтығы, ал айырмашылығы тек саны жағынан деп пайымдайды.
Б.М.Теплов[28]: Дарындылық - бір немесе бірнеше іс-әрекеттерді нәтижелі орындауға қатысы бар жеке даралық психологиялық ерекшелік және өзінде бар дағды, ептілік және білімдерге сәйкестенбестен-ақ бұл білім мен дағдыларды жеңіл әрі тез меңгерумен түсіндіруге болады-деп тұжырымдаған.
С.Л.Рубинштейннің[81] ойы бойынша дарынның дамуы спираль бойынша жүзеге асады: қандай да бір деңгейді көрсететін қабілеттің жүзеге асу мүмкіншілігі қабілеттің ары қарай едәуір жоғары деңгейде дамуы үшін жаңа мүмкіншіліктерді ашады. Осылайша, адамның дарындылығы жаңа мүмкіншіліктердің диапазонымен анықталады, ол өзіндегі бар мүмкіншіліктің таралуын қамтамасыз етеді.
Сол жылдардағы оқулықтар мен оларға қосымшасының авторлары да осындай көзқараста болды. П.А.Рудик[82] дарындылық терминімен қабілеттіліктің дамуына алғышарт болып табылатын, туа біткен қабілеттілік деп, ал Н.Д.Левитов[83] аналитикалық-физиологиялық нышан бейнелейтін қабілеттіліктің табиғи қоры деп тұжырым жасаған.
Дарындылыққа А.Г.Асмолов[84] жұмыстарында мәнді, аса терең түсінік берілген. Ол бұл феноменнің табиғатын түсіндіруге көңіл бөлген. А.Г.Асмолов ғылыми зерттеулерде үш түрлі көзқарас бар екенін көрсетеді, яғни генді, әлеуметтік, тарихи-эволюциялық қатынасқа, герменевтикалық парадигма біріншілік түсіндірушілер дарындылық мазмұнында генетикалық алғышарттар негізі дейді. Екіншілік түсінікті жақтаушылар адамнан генетиканы тіптен бөліп шығып, өз зерттеулерінде дарындылықтың қалыптасуына бағытталған әлеуметтік манипуляция әдістерінің ізденісіне көңіл бөліп, қоршаған орта факторын басым етеді.
С.Л.Рубинштейн дарын құрылымының негізгі екі компонентін көрсетеді[81]:
1. операциялы - іс-әрекетті жүзеге асыратын әрекет тәсілдері;
2. ядро - анализ және синтез процестерінің сапасы ретінде операцияны реттеуші психикалық процестер.
Б.Г.Ананьев дарынды балаларды зерттей келе, олар еңбекке тартымдылығымен өзгешеленетін және еңбектен қанағаттануды сезінетін нағыз кішкентай еңбекқорлар болып табылады, - деп көрсетеді[25]. Бұл тұжырым маңызды ереже жасауға итермелейді. Еңбекке бейімділік - дарындылықтың көрінуі ретінде болады.
Осыған орай жоғарыда аталған ұғымдардың мән-мағынасын ашып, оларды қалыптастыру мәселесіне қатысты көптеген ғылыми еңбектер туындауда. Солардың бірі - Н.Лейтестің редакциялауымен 1996 жылы жарық көрген Дарынды балалар мен ересек балалардың психологиясы кітабы[27]. Осы еңбегінде Н.Лейтес дарындылық ұғымына мынадай анықтама береді: Дарындылық - баланың өз құрдастарымен салыстырғанда бірдей жағдайда білімді игеру деңгейінің жоғарылығы мен аса ерекше байқалатын шығармашылық қабілетінің байқалуы.
С.В.Кузнецова төмендегідей анықтама береді[85]: оқушы дарындылығы - осы білімді кез-келген жағдайға қолдана алатын, білімнің кеңдігі, жас ерекшелігіне сәйкес жоғары белсенділігі, психикалық процестерінің дамуының жоғары деңгейлігі, дұрыс ой-түйіндерге сүйене отырып, жұмысты жемісті орындауды қамтамасыз ететін психикалық қасиеттерінің жиынтығы.
С.И..Ожеговтың сөздігінде дарындылық табиғаттан берілетін ерекше қабілет деп түсіндіріледі[86].
Дарындылық тұжырымдамалары атты психологтар дайындаған құжатта Дарынды бала дегеніміз - айрықша жетістіктермен ерекшеленетін және іс-әрекет барысында сондай жетістіктерге ұмтылатын баланы айтамыз, - делінген.
Педагогикалық энциклопедияда бұған келесі түсінік беріледі. Дарындылық - бұл адамның белгілі іс-әрекет аумағында ерекше табыстарға жетуге көмектесетін, қабілет дамуының жоғары деңгейі.
Э.А.Голубева зерттеулері көрсеткендей таным функцияларының жеке даралық типтік ерекшеліктерінде өте айқын көрінетін дихотомия - вербалды және вербалды емес болып табылады[87]. Бұл танымдық қабілеттердің ең негізгі психологиялық сипаттамасының негізгі мәні физиологиялық деңгейде түсіндіріледі: олардың қалыптасуының релевантты табиғи негізі болып жоғары жүйке әрекеттерінің арнайы адамға тән типі болып табылады.
Мысалы, Э.Ландау дарындылыққа мынадай анықтама береді: дарындылық - бұл баланың ішкі дүниесі мен сыртқы ортасының өзара әсерлесу жүйесі[48]. Сыртқы орта баланың өзіне тән қабілетін (интеллектісін, шығармашылығын, талантын) ашуға мүмкіндік береді. Осы өзара әсер арқылы дарынды баланың Мен жүйесі нақтыланып, белгілі бір іс-әрекет жасауға ниеті, белсенділігі пайда болып, оқушы табандылықтың нәтижесінде өз мақсатына қол жеткізеді. Тек сыртқы ортамен байланыс кезінде ғана баланың эмоционалды және интеллектуалды дарындылығын белсендіріп жүзеге асырады. Э.Ландау бойынша, баланың рухани есеюі интеллектінің жоғары көрсеткішіне жағымды әсер етеді.
Н.А.Құдиярованың пікірінше[88], адамда дарындылықтың 3 түрі: дарындылық (балалық кезде ерекше байқалатын туғаннан берілетін нышандар жүйесі), талант және данышпандық деп аталатын жоғары түрлері болады. Дарындылық - наным мен сенім, күшті ерік-жігер, тұрақты мінез, алғыр зейін, еңбексүйгіштік, өзіне-өзі қатты талап қоя білу арқылы қалыптаса түседі.
Г.Нұрымбетованың пікірінше[89], дарынды бала - бұл ұлттық құндылық. Өйткені ол өз қатарынан әлдеқайда дамыған, ерекше зейіні бар, белгілі бір іс-әрекет бойынша асқан қабілеттілік таныта алатын, жоғары жетістіктермен даралана білетін жеке тұлға. Жалпы адами мәдениетте дарындылық жеке құндылық ретінде әрі адам табиғатында өзгеше бір таптырмайтын құбылыс болып қарастырылады. Г.Нұрымбетованың анықтауы бойынша дарындылық - жалпы қабілеттіліктің даму дәрежесі, оның әрекет диапазоны табысқа жетуін анықтайды. Дарындылық - арнайы қабілеттіліктің негізгі дамуы болғанымен, бірақ сыртқы фактордан тәуелсіз болып табылады. Дарындылық - даралығымен даралану, ойлылығымен ерекшелену. Л.Нарықбаева[66], С.И.Қалиева[69] пікірінше адам іс-әрекетінің әлеуметтік маңызды сферасындағы жоғары жетістіктер оқушының дарындылығына байланысты болып табылады.
В.И.Ивановтың көрсетуі[90], бұндай баламен қарым-қатынас кезінде педагогикалық менталитеттен арылып, оқушыны педагогикалық әсердің объекті ретінде қабылдамай, субъект - субъект позициясын ұстана білу қажет. Зерттеушілер үнемі ізденіс үстінде жүріп, оқу үрдісіндегі инновациялық бағыттарға көп көңіл аударады. Мұғалімдер дарынды балаға жағдай жасауға бағытталуы қажет. Бұндай бала оқу үрдісінде белсенді бағытты ұстанып, айналасындағы әлемді танып, онымен ашық қарым-қатынасқа түсе отырып, шешімін өзі іздеп шындықты табуға тырысуы қажет. Дарынды бала оқу үрдісінде қиындықты сезінбесе мұғалімдер қуанады. Бірақ олардың болашақ сәтсіздіктерінің себебі осында, себебі бұндай балалардың танымдық іс-әрекеті дамушы ақыл-ой мен қабілетке ұқсас, бірақ өмірде кездесетін қиындықтарды жеңе алмауында болады.
Дарындылыққа арналған теориялық пікірлердің, модельдердің, тұжырымдамалардың көптігіне қарамастан, оның әлі күнге тұрақты терминологиясы қалыптаспаған, ғалымдар әлі күнге дейін осы құбылыс жайында ортақ бір пікірге келмеген, ортақ құрылымдары, даму заңдылықтары бар болса да, дарындылықтың дәл анықтамасы нақтыланбаған.
1. Дарындылық - жеке тұлғаның жас ерекшеліктеріне байланысты дамитын қабілет сапасы (Я.А.Понамарев[91], В.С.Юркевич[30], Д.Б.Богоявленская[49]);
2. Дарындылық - табиғи қасиет және адами іс-әрекеттінің әлеуметтік мүмкіндігіне байланысты қабілеттіліктердің бірігуі арқылы жарыққа шығады (С.Л.Рубинштейн[81], В.Д.Щадриков[92], А.Н.Леонтьев[93], А.В.Брушлинский[94]);
3. Дарындылықтың ең негізгі факторы, жоғары ақыл-ой көзі, жеке тұлғаның шығармашылық табиғаты болып табылады (В.С.Юркевич[30], Б.Г.Ананьев[25]);
4. Дарындылық - жеке тұлғаның психологиялық мүмкіндіктерінің жиынтығы және істі нәтижелі орындаудағы қасиеттерінің алғы шарты (В.Н.Дружинин[51], А.И.Савенков[53], Дж.Рензулли[35], Р.Стенберг[36], Дж.Гилфорд[37], Н.Н.Поддъяков[95], т.б);
5. Дарындылық түсінігінде тұлғаның жеке өзгешеліктерін және шығармашылық мүмкіндіктерін түсінуге мүмкіндік беретін жеке тұлғаның әлеуеті деген түсінігі қалыптасқан (Дж.Гилфорд[37], А.И.Савенков[53]).
6. Дарындылықтың әртүрлі деңгейлерінде және барлық тіршілік әрекетінде байқалатын күрделі құрылымды түрлері мен типтері бар (В.А.Крутецкий[26], А.В.Петровский[96], К.Тейлор[40], т.б);
7. Барлық зерттеушілер дарындылықтың дамуына әлеуметтік орта және арнайы шарттар (жанұя, мектеп, қоғам, т.б) маңызды әсер етеді деп санайды.
Осы теориялық қорытындылардан мынадай тұжырым шығады:
Дарындылық - бір немесе бірнеше іс-әрекеттерде ерекше жетістіктерге жетуге мүмкіндік беретін тұлға мүмкіндіктерінің өзіндік бірігуі арқылы анықталатын, интеллектуалды және шығармашылық әлеуметтің ең жоғарғы деңгейінен көрінуіне әсер ететін интегралды-тұлғалық білім көрсеткіші.
Дарынды балалардың ерекшелік сипаттамаларына осы және басқада педагогикалық тұрғыдан қарастыруларды біріктіре отырып, зерттеушілер дарындылықтың типтері мен категорияларын классификациялайды.
Белгілі зерттеуші Н.С.Лейтес қабілетті балалардың 3 категориясын анықтап берді[27].
Бірінші категория - ақыл-ой қабілеті ерте жастан байқалған оқушылар.
Екінші категория - жеке бір іс-әрекет түрі мен белгілі бір мектептегі ғылым түріне қабілеттілігімен көзге түскен оқушылар.
Үшінші категория - дарындылық күш-қажырымен ерекшеленетін оқушылар.
Ақыл-ой қабілетімен ерте жастан көзге түскен оқушыларға мектептегі оқу кезіндегі қарқындылық тән. Кейбіреулерінің ақыл-ойы табанды түрде дамиды да өз қатарластарын басып озады. Олардың ақыл-ойының кемеңгерлілігі сонша - оларды байқамау мүмкін емес.
Бала дарындылығының байқалмайтын жағдайлары да кездеседі. Кейде тіпті баланың есейген шағында сирек кездесетін қабілеттері көрініс тауып жатады.
Балалардың бойында белгілі бір қабілеттердің жарқын көрінісі ақыл-ой деңгейінің жалпы дамуымен, ғылымның, өнердің арнайы бір саласына бейімделуімен сипатталады.
Үшінші категорияға жататын оқушылар жалпы дамуы жағынан өз қатарластарының алдына шықпайды, ақыл-ойының өзіндік ерекшелігімен өзгешеленеді.
А.Холодная дарынды балаларды 6 типке бөлу керек деп ұсынады[32]:
1) тапқырлар;
2) зерек оқушылар;
3) креативтілер;
4) құзырлылар;
5) таланттылар;
6) кемеңгерлер.
А.И.Савенков дарынды балаларды үш топқа бөледі[53]:
1) жалпы дарындылық деңгейі бойынша ең жоғары көрсеткішті балалар;
2) белгілі бір әрекет шеңберінде жетістіктерге жеткен балалар;
3) мектепте озат оқитын балалар (академиялық дарындылық).
Дарындылықтың танылуына байланысты екі көзқарас бар:
1) барлық бала дарынды болып табылады;
2) дарынды балалар өте сирек кездеседі.
Бұл мәселе туралы педагогтар мен психологтар мынадай тұжырым жасайды: потенциалды дарындылық іс-әрекеттің бірнеше түрімен айналысатын балаларға тән, ондай балалар аз емес.
Дарындылық жайлы айтылған пікірлер өзіндік ерекшеліктеріне қарамастан, бұл феноменнің негізінде адамға іс-әрекеттің бір немесе бірнеше түрінде жоғары нәтижеге жетуге мүмкіндік беретін қабілеттер жатыр.
Сонымен, дарынды бала - бұл болашақта жаңа технологияларды шығарушы, әділ саясаткер, сенімді медбике, шебер музыкант, қайталанбас суретші, еркіндікті сүйетін, жауапты, рухы биік адам, бұл - ұлттық құндылық.
Дарындылық түрлерінің дифференцияциясы классификацияға негізделген критерий бойынша анықталады. Дарындылықта сандық және сапалық аспектіні бөлуге болады.
Ғалымдар дарындылық мәселесін зерттей келе, оның жалпы және арнайы түрін бөліп көрсетеді. Дарындылықтың 2 түрі де іс-әрекеттің әртүрлілігі мен формасында жалпы кезеңдер болуына байланысты. Осылай, жалпы ақыл-ой дарындылығы іс-әрекеттің барлық түрімен қамтамасыз етілгенде ғана орындалады. Олардың табысты орындалуы үшін белгілі ақыл-ой сапасы, ақыл-ой құндылығы қажет болады.
Арнайы дарындылық, өзі ерекше ашылып көрінетін белгілі іс-әрекет түрлерімен байланысты (математикалық, техникалық, музыкалық, сурет салу өнері, ақындық дарындылық және т.б.).
Кәсіптік қабілеттерді зерттеумен танымал ғалым Ч.Спирмен ақыл-ой энергиясының жалпы факторы бар екенін көрсетті[97]. Ол фактор түрлі іс-әрекеттің табысты шешілуін анықтайды.
Жалпы ақыл-ой дарындылығы жетістігі талап етілетін жағдайдың бәрінде болады (жалпы сұрақ, әртүрлі жаттығуда индивидтің ақыл-ой қабілеті мүмкіндігінің бірдей болмауы). Мектептің жалпы білім беру шартындағы оқушылар арасындағы ақыл-ой қатынасы бойынша ерекшеліктер жоспарда бірінші орынға шығады.
Мектепте орташа оқитын оқушыны бағалау негізінде бағдарлау өткен уақыттарда қалды. Қазір біздің қоғамның жаңа дамуында құрбыларынан интеллект белгілерін көрсете отырып, озық өткен балаларға көңіл аудару - мектептің көкейкесті міндетінің бірі болып табылады.
Жалпы ақыл-ой қабілеттілігіне біршама психологтардың зерттеу жұмыстары арналған. Ақыл-ой мүмкіндігінің біртұтас сипаттамасын, жиі интеллект сөзімен белгілейді. Психологияда бұл термин аумағында дау-жанжал туылуда: интеллект құрылымының күрделілігі анықталуда, оның әртүрлі сапалы түрлері бөлінуде. Бірақ бұл терминнен бас тарту дұрыс емес секілді көрінеді. Ол таным және шығармашылық мүмкіндіктердің өзіндік деңгейін белгілеуге арналады (ақыл-ой сферасында), яғни көбіне ақыл-ой дарындылығы түсінігінің термині ретінде қолданылады.
Интеллект - өсіп келе жатқан балалардың түрткі болулары мен ұмтылыстарымен біртұтас дамуы күмәнсіз. Ақыл-ой дарындылығы интеллектте сай келмейді. Дарындылық - бұл жеке тұлғаның ерекше құрылымы.
Ақыл-ой дарындылығының арнайы түрлері, яғни философиялық-теориялық жаттығуларға, қоғамдық іс-әрекетке, қандай да бір ғылым аумағында, техникаға немесе ұйымдастырушылық-практикалық іс-әрекет түрлеріне дарындылық - мәселенің маңызды бөлігі болып табылады.
Олар жиі мектепке дейінгі және төменгі сынып жасындағы балалардың арасында кездеседі. Екінші категорияда - арнайы, мысалы: математика немесе басқа ғылымының қандай да бір аумағында ақыл-ой қабілеттілігінің белгілері бар балалар. Мұндай оқушылар жасөспірім жаста байқалуы мүмкін. Үшінші категорияда - оқуда табысты болып үлгермеген, бірақ психикасының шынайылығымен, танымдық белсенділігімен, сирек кездесетін ақыл-ой қорымен қамтамасыз етілген балалар енгізілген. Бұл жерде потенциалды немесе жасырынды дарындылық туралы сөз болып отыр. Мұндай ақыл-ой мүмкіндігі бар оқушылар жоғары сыныпқа дейінгі жаста жиі көрінеді.
Балалардың жалпы интеллектуалды және арнайы дарындылығы түрлерінен бөтен, бұл феноменнің даралығы басқа критерийлер бойынша да болуы мүмкін. Ресейлік психологтар (Ю.А.Бабаева[31], Д.Богоявленская[49], А.В.Брушлинский[94], В.Н.Дружинин[51], И.И.Ильясов[98], Н.С.Лейтес[27], Н.Б.Шумакова[99], А.Н.Панов[33], М.А.Холодная[32], В.Д.Щадриков[92], В.С.Юркевич[30]): дарындылықтың жұмысшы, жиі қолданылатын концепциясы деп берілген психологиялық білім берудің критерийлері мен классификациясын бөледі:
психика сферасын қамтамасыз етушілер мен іс-әрекет түрлері;
дарындылықтың қалыптастырушы деңгейі;
дарындылықтың көрініс беру формасы;
дарындылықтың әртүрлі іс-әрекет түрінде көрініс беруінің ауқымдылығы, дамудың жас ерекшелігі.
Дарындылықтың түрлеріне келтірілген негіздеу бойынша қарастырайық.
Бірінші критерий
(дарындылықтың іс-әрекет түрлеріне байланысты)
практикалық танымдық көркемдік коммуникативті рухани-бағалық
Іс-әрекетке сәйкес дарындылықтың мынадай түрлерін бөлуге болады: практикалық іс-әрекетте - кәсіптік дарындылық, танымдық іс-әрекетте - түрлі деңгейдегі интеллектуалды дарындылық, көркемдікте - эстетикалық, хореографиялық, сахналық, әдеби-ақындық, сурет салу өнері мен музыкалық, коммуникативті іс-әрекетте - лидерлік дарындылық, рухани-бағалық іс-әрекетте - адамдарға қызмет ету, т.б. Дарындылықтың әртүрі барлық психикалық мүмкіндіктерді нақты іс-әрекет түрінде ерекше, маңызды болып табылатын сапалардың басым болуы мен бір уақытта қосылуын болжайды.
Іс-әрекеттің басым өтетін түрі бойынша дарындылықтың қай түрін анықтасақ та, әр дарындылықта іс-әрекеттің басқа түрлері де көрінетінін байқауымыз керек. Мысалы, суретші немесе музыкант іс-әрекеттің сипаттамасы бойынша көркемдік-эстетикалық болып табылады. Бірақ сонымен қатар, онымен танымдық, практикалық, коммуникативті және рухани-бағалық іс-әрекет түрлері қолданылады.
Екінші критерий
(дарындылықтың қалыптасу деңгейі бойынша)
потенциалды көкейкесті
Көкейкесті дарындылық - бұл жас ерекшелігі шамасына сай, нақты бір пән аумағында іс-әрекеттің жоғары деңгейде орындалуында байқалатын, баланың қол жеткізген көрсеткіштерімен байланысты болатын педагогикалық ерекшелік. Көкейкесті дарынды балалардың ерекше категориясын талантты балалар құрайды. Талантты бала объективті көкейкестілікті және әлеуметтік маңызды талаптарға жауап беретін іс-әрекеттерді орындауда нәтиже береді. Талантты балалар нақты эксперименттермен бағаланады (іс-әрекеті аумағында білім сәйкес келетін жоғары квалификацияланған кәсіпкер).
Потенциалды дарындылық - бұл қандай да бір іс-әрекет түрінде жоғары жетістікке жету үшін, белгілі психикалық алғышарттары потенциалды болатын баланың психологиялық ерекшелігі. Бірақ бала, бұл мүмкіндіктерді тап осы уақытта қызметтік жетіспеушілікке сәйкес орындай алмайды.
Үшінші критерий
(дарындылықтың көрініс беру формасы бойынша)
айқын жасырын
Айқын дарындылық - бала іс-әрекетінде қолайсыз жағдайлар болса да, жеткілікті түрде ашық немесе айқын түрде көрінеді. Мұғалімге немесе кәсіпкерге баладан осы дарындылықты айқындау және олармен әрі қарай жұмыс жасау бағдарламасын дұрыс белгілеу оңайға түседі.
Жасырын дарындылық іс-әрекетте аздап білдірілген формада көрінеді. Сондықтан да дарындылықты балалардан анықтау және олармен жұмыс жасауда қателер кетуі мүмкін. Осымен қатар, мұндай перспективасы жоқ балалар уақыты келе жоғары нәтижелерге жетпеуі мүмкін. Мұндай қателер келтірмеу үшін, балаларға әдістемелерді кешенді кезеңдер қолданумен диагностика жүргізу қажет.
Төртінші критерий
(дарындылықтың әртүрлі іс-әрекетте көрініс беруінің ауқымдылығы бойынша)
жалпы арнайы
Жалпы дарындылық - іс-әрекеттің әртүрлілілігі мен формаларында жалпы кезеңдер болуына байланысты. Ақыл-ой қабілеті кез-келген істі табысты орындау үшін қажет.
Арнайы дарындылықтың психикалық қасиеттері ашылатын, белгілі іс-әрекет түрлерімен байланысты (техникалық, музыкалық, сурет өнерінің, әдеби-ақындық дарындылық т.б).
Бесінші критерий
(дарындылықтың дамуының жас ерекшелігіне байланысты)
ерте кешеуілденген
Өмірлік практикада дарындылықтың ерте көрінуі байқалады. Бұл - психикалық даму жылдамдығымен байланысты. Ерте дарындылық мысалы ретінде вундеркиндтер (таңқаларлық бала мағынасында) деп аталатын балалар бола алады. Мектепке дейінгі немесе мектеп жасындағы оқушылар болып табылатын вундеркиндтер, қандай да бір іс-әрекет түрінде тамаша табыстарға жетеді (музыкада, суретте,т.б). Мұндай балалар кейде өте жақсы ақыл-ой қабілеттерінде көрініс табады (ерте әріп танып, оқу, хат, санау, т.б.). Атақты музыканттардың өмірбаяндары дәлелдейтіндей, дарындылық музыкада ерте көрінеді. Ал одан кешқұрым, сурет өнерінде көрінеді. Ғылым жетістігінде мәнді нәтижелерге жету, әдетте кешқұрым өтеді, ол қандай да жаңалық үшін терең және ауқымды біліммен қамтамасыз етілу керектігімен баланысты.
Осы келтірілген дарындылық классификациясымен қатар, әдебиеттерде басқа да көзқарастар кездесуде. Шетел ғалымдары дарындылықтың келесі түрлерін бөледі:
интеллектуалды, оның түрі - академиялық;
көркемдік, шығармашылық (креативтілік);
әлеуметтік психомоторлы немесе спорттық.
Басқа ғалымдар шығармашылықты еңбектің өз бетінше түрі етіп бөлудің қажеті жоқ,- дейді. Шығармашылық дарындылық - бұл тек жоғары деңгейлік емес, сонымен қатар оның өзгеруі мен дамуының ерекшелігі. Іс-әрекет әрдайым жеке орындалады. Оның мақсаты мен мотивтері іс-әрекеттің жүруіне әсер етеді. Дарындылық жоғары деңгейдегі қабілеттілік кешенінің барын, сонымен қатар баланың мотивациясын, оның іспен айналысудағы қызығушылығын да болжайды. Адам өз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты Жолдауының он жетінші бағытында: ...бүкіл еліміз бойынша әлемдік стандарттар деңгейінде сапалы білім беру қызметін көрсетуге қол жеткізуіміз үшін оқытудың әр оқушының білімі мен қабілет деңгейінің тиімділігін бағалаудың біртұтас жүйесін жасау керек - деп көрсеткен[1].
Қазақстан ғасырлар тоғысында тәуелсіз елге айналып, саяси, әлеуметтік және экономикалық жүйесі әлемдік өркениет үлгісінде қайта құрылуы білім беру саласындағы қазақтың ұлттық мектебін жасау, оқушының шығармашылық қабілеттілігін арттыру мен келешекте басқа мемлекеттер арасында жетекші орынға иелену негізінде жан-жақты, ақыл-ой өрісі кемелденген оқушы тәрбиелеу мәселесін шешу қажеттігін қойып отыр. Қазақстан Республикасының Білім туралы заңына сәйкес Әр баланың жеке қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке адамның дарындылығын, талантын, қабілетін дамыту сияқты өзекті мәселелер өткізіліп отырғаны белгілі[2]. Өйткені ғылым мен техниканы, өндірісті әлемдік деңгейде дамыту үшін елімізге шығармашылықпен жұмыс жасайтын білімді, жоғары дайындығы бар білікті маман қажет. Шығармашылығы жоғары, дарынды балаларға білім беруді, әр ғылымның бүгінгі даму дәрежесіне сәйкес жүргізу, бір жағынан қоғамға талантты мамандар даярлау тиімді болса, екінші жағынан, ерекше қабілетті балалардың жеке өзіндік интеллектуалдық дамуын қанағаттандыруды қамтамасыз етеді. Әрбір қоғамның әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі, сол қоғамдағы жеке адамның шығармашылық потенциалына байланысты. Олай болса, егеменді еліміз Қазақстанда дарынды баланы дамыту мен анықтаудың қажеттігі туындап отыр. Қазіргі кезде қоғамдағы қарқынды өзгерістер жыл сайын жаңа өмір салтын құруда.
Кез-келген елдің болашағы білім беру жүйесінің жаңа зиялылар қауымының деңгейіне байланысты болғандықтан, Қазақстан халқына да әлемнің дамыған елдерімен тең дәрежеде білім беру қажеттігі күмән тудырмайды. Әлемдік білім кеңістігіне еркін енуді көздейтін дарынды балаларға білім беру жүйесі туралы сөз қозғалғанда, ең алдымен білім мазмұнын жаңарту мәселесі өзектілігімен ерекшеленеді.
Қазақстанның орта білім жүйесінің алдында бүкіл адамзаттық құндылық тұғырнамасында қалыптасқан, тәні және жаны сұлу өзіне-өзі сенімді, ғылыми-теориялық білімділігі мен тәжірибелік қабілеттері арқылы күрделі әлемдік, өмірлік әрі әлеуметтік кеңістікке еркін ене алатын қасиеттерге ие дарынды тұлға тәрбиелеу міндеті қойылып отыр.
Кез-келген елдің жоғары дамуы олардағы өсіп келе жатқан жастардың жоғарғы шығармашылық және талпыныс күшіне байланысты. Балабақша, мектеп және басқа да білім беру мекемелерінің алдында балаларды тәрбиелеуде, оларға жан-жақты білім беруде үлкен жауапкершілік тұр.
Бүгінгі таңда дарынды балалар мәселесін зерттеуге қатысты философиялық, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттер жинақталған. Бұл мәселенің түп-тамыры ғасырлар тереңінде жатқаны да белгілі.
Зерттеу жұмысында дарынды оқушыларды анықтау деңгейі, ғылыми әдіснамалық негізі, дамыту ерекшеліктері қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі дарынды оқушыларды тәрбиелеу жұмысының педагогикалық жетілуінің жүйелік сипатымен негізделеді. Дарынды оқушылардың ерекшеліктерін дамыту деңгейі қазіргі заман талабына сай жүзеге асады. Жалпы дарынды оқушылардың қалыптасуы оқу процесінің ұйымдастырылу деңгейіне, мұғалімнің іскерлігіне, оқушылардың ынтасына, көзқарасына тәуелді.
Жоғарыда айтылғандарға байланысты әрбір мұғалім Қазақстан Республикасының үшінші мыңжылдықтағы жаңа әлеуметтік мәдени жағдайына орай, дарынды баланы тәрбиелеудің мақсатына, мазмұнына, түрлеріне, әдіс-тәсілдерінің ауқымды өзгерістеріне байыптап қарап, бағамдау үшін оқушыларға тәрбие берудің тарихи-физиологиялық, педагогикалық-психологиялық мәселелеріне аса зор мән берген жөн.
Тәрбие - қоғамдық үрдіс, қоғам мен тұлғаның ара-қатынасын қамтамасыз ететін басты жүйе. Оның негізгі өлшемі өмірге қажетті тұлғаның жағымды қасиеттерін дамыту болып табылады. Оқушылардың сапалы тәртібі мен байыпты мінезін қалыптастыру, оған сәйкес сезімін және сенімін тәрбиелеу педагогтің мақсатқа бағытталған іс-әрекетіне байланысты.
Жұмыстың теориялық бөлімі дарындылық ұғымының педагогикалық-психологиялық ғылыми әдебиеттерде алатын орнын талдаумен сипатталады.
Балалардың дарындылығының педагогикалық мәселесін түсінудің бастауы Я.А.Коменский, И.Г.Песталоции, А.Дистервег, Дж.Дьюи, К.Д.Ушинский секілді көрнекті педагогтардың еңбектерінде қаланған. Олар өздерінің еңбектерінде балалардың жеке ақыл-ой ерекшеліктеріне, сондай-ақ оқушылардың ерекше қабілеттерін дамыту қажеттілігіне аса көңіл бөлді.
АҚШ-та интеллектуалды дарындылық мәселесін зерттеумен Х.Гарднер, Дж.Рензулли, Р.Дж.Стернберг айналысса, шығармашылық дарындылықты зерттеуде танымал АҚШ зерттеушілері Дж.Гилфорд, П.Торренс, Ф.Баррон, К.Тейлор, Дж.Кэррода, Б.Блуман, Ж.Брюно танымал болғаны белгілі, ал Англияда - Дж.Фримен, Германияда - К.А.Хеллер, Г.Трост, Х.К.Урбан, Израильде - Э.Ландау зерттеулері қарастырылады.
Дипломдық жұмыс тақырыбының зерттелу жағдайына келетін болсақ, дарынды оқушылардың оқу-тәрбие үдерісіне бейімделуінің кейбір аспектілері В.Н.Дружинин, Н.С.Лейтес, А.И.Савенков, М.А.Холодная, С.Рензулли, Э.Ландау, С.В.Кузнецова, С.И.Қалиева, Н.А.Құдиярова, Г.Нұрымбетова, В.И.Иванов еңбектерінде қарастырылған.
Соңғы кездерде дарындылық жайлы мынадай тұжырымдамалық ережелер әзірленген: яғни, интеллектуалдық дарындылық феноменіне жасқа сай келу тұжырымдамасы (Н.С.Лейтес); дарындылыққа жақындап келу адамның шығармашылық қабілетінің көрінісі секілді (А.М.Матюшкин, В.С.Юркевич), дарындылықтың динамикалық теориясы (Ю.Д.Бабаева, М.А.Холодная), адамның экопсихологиялық даму шеңберінде дарындылық дамуына экопсихологиялық келу (В.В.Панов).
Мұғалімнің кәсіби шеберлігі, білімділік деңгейі, шығармашылығы туралы Ы.Алтынсарин, Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, П.П.Блонский, М.Жұмабаев, А.В.Луначарский, А.С.Макаренко, С.Т.Шацкий, В.А.Сухомлинский, қазіргі білімнің жаңа үлгісін құру барысында Қазақстан ғалымдары өз еңбектерінде шебер мұғалім ғылыми ізденіс мәдениетімен қарулану керек деді.
Зерттеу мақсаты: дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі педагогтың кәсіптік дайындығының ерекшелігін, шеберлігін ескере отырып, қажеттілігін көрсету.
Зерттеу нысаны: дарындылық психологиясы және дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі педагогтың кәсіптік дайындығы.
Зерттеу пәні: дарынды балаларды тәрбиелеу жұмысындағы педагогикалық-психологиялық негіздері.
Зерттеу болжамы: егер білім беру мен тәрбие процесінде педагог дарындылықтың психологиялық-педагогикалық ерекшеліктерін тереңірек түсініп және мұғалімнің педагогтық сапасы, кәсіби жарамдығы, кәсіби дайындық рольдері дұрыс бағытта анықталса, онда баланың бойындағы дарындылық нышанын жетілдіруге болады.
Зерттеудің міндеттері:
1. Дарынды балалар туралы ғылыми-теориялық әдебиеттермен танысу, саралау;
2. Диагностикалау негізінде дарынды балалардың типтерін анықтау;
3. Дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі мұғалімнің кәсіптік деңгейін белгілеу.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері - дарындылық психологиясын көп ғалымдар зерттеген, олар: ағылшын психологы Ф.Гальтон (ІХғ), неміс педагог-психологы Э.Мейман (ІХ аяғы мен ХХ ғ басы), неміс психологы В.Штерн (ХХ ғ І жартысы). Д.Ж.Гильфорд, П.Торренс, Ф.Баррен, К.Тейлор.
Ресей психологтары: Л.С.Выготский, Б.Т.Ананьев, Н.С.Лейтес, В.М.Теплов, М.Матюшкин, В.Э.Чудновский, В.А.Крутовский, Л.А.Венгер.
Сол сияқты өзіміздің Қазақстан жерінде туып-өскен қазақтың жантанушы, ағартушы ғалымдары Ж.Аймауытов, Т.Тәжібаев, Қ.Жарықбаев, М.Мұқанов, С.Қалиев, С.Ұзақбаева, Ж.Қоянбаев.
Зерттеу әдістері - зерттеу бағыты бойынша педагогикалық және психологиялық әдістемелік әдебиеттерді талдау; педагогикалық-психологиялық іс-тәжірибелермен танысып, ғылыми тұрғыда сараптау; дарынды балалармен топтық және жеке жұмыстар жүргізу; олардың арасында психологиялық әдістемелер, тренингтер өткізу; жүргізілген психологиялық әдістемелердің, тренингтердің тиімділігін анықтау мақсатында тапсырмалар дайындау және алынған нәтижелерді өңдеу.
Зерттеудің кезеңдері - бірінші кезең - зерттеу мәселесі бойынша философиялық, педагогикалық-психологиялық, ғылыми-әдістемелік әдебиеттер туралы материалдар жинақталып, талдау, қорытынды жасалып, жүйеленді; қарама-қайшылықтар анықталып, зерттеудің нысаны мен пәні, мақсаты мен міндеттері анықталып, болжамы жасалды.
Екінші кезең - анықталған педагогикалық-психологиялық шарттар мен жасалған үлгіні эксперимент жүзінде тексеру мен зерттеудің болжамын растау мақсатында қалыптастырушы эксперимент жүргізілді.
Үшінші кезең - тәжірибелік-педагогикалық жұмыстардың нәтижесі талданып, жүйеленіп, қорытындыланды; алынған нәтижелерге статистикалық өңдеулер жасалынды; зерттеу нәтижесінде алынған материалдар дипломдық жұмыс түрінде рәсімделді.
Зерттеу базасы: Ақтөбе қаласы, №22 орта мектебі.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
3.1 Дарындылық туралы жалпы түсінік
Еңсесін енді көтеріп келе жатқан біздің еліміз үшін дарынды ұрпақтың орны мүлде бөлек, - Н.Ә.Назарбаев[1].
Қазіргі кезде қоғамымызда негізгі болып дарындылықтың ғылымилығы ғана емес, сонымен бірге дарындылықтың өмірде шынайы көрінуі, оны анықтаудағы әдістер, балада дарындылықтың дамуы және оның әлеуметтік тұрғыдан қалыптасуы негізгі мәселелердің бірі болып отыр. Бүгін дарынды балаларды қамқорлау бұл ертеңгі ғылым дамуы мен мәдениетті және әлеуметтік өмірді сақтау болып табылады. Дарындылықты анықтаудың әдістері баршылық, олардың өз қабілетін жүзеге асыру үшін өзіндік жобалар жасалуда. Балалардың дер кезінде өз дарындылығын түсіну және өз шығармашылығын жетілдіру, жауапкершілікті де өз мойнына алу мәселелері де жеткілікті келеді. Дарындылық әртүрлі жаста, әр салада көрінуі мүмкін. Мектепке дейінгі шақта сурет салуға, музыкаға, жалпы шығармашылыққа деген қабілеттілік ерте дамиды. Ең негізгі міндет - дарындылық сипаттамасында оның өткінші, яғни белгілі жас шағында көрінетінін немесе оның нақты ерекшелігін анықтау болып табылады. Балада байқалатын дарындылық көрсеткіштерін көріп, оның болашақтағы шығармашылық потенциалын бірден анықтауға болмайды, себебі ол уақыт өте келе өзгеруі де мүмкін.
Адамның психикалық ерекшеліктері жөніндегі идеялар, оның ішкі қабілеттілігі туралы ойлар сонау ертедегі грек философтарының еңбектерінде, қайта өрлеу дәуірі ғалымдарының және алдыңғы қатарлы әр елдің озық ойлы педагогтарының еңбектерінде кездеседі.
Таланттылық пен данышпандылық туралы құнды пікірлер ерте грек философтарының еңбектерінде көптеп қарастырылған. Бірақ адам психикасы танымдық құбылыстың ішіндегі танып білуге, ұғынуға қиын мәселелердің бірі болғандықтан, жекелеген адамдардың табиғи ерекшеліктері мен оларда табиғи қабілеттің болуы құдіреті күшті құдайдың жарылқағаны деп есептеген. Платонның пікірінше, ақынның туындылары өзінің өнерлілігі мен білімінен емес, құдайдың құдыретінен, оның белгілеуінен.
Ерте грек философтары дарындылықты құдайдың құдіретінен дей келе, оны дамытуда білім мен тәрбие берудің маңызын жоққа шығармайды.
Қайта өрлеу дәуірінде дарындылық табиғатын танып-білу мәселесімен испандық Хуан Уарте айналысты[3]. Ол испан империясының қайта өрлеуінің болашағы мемлекеттік қызметке аса дарынды азаматтарды тарту деп есептеді. Оның зерттеулерінің негізгі мақсаты адамдардың жеке басындағы қабілеттілікті анықтай отырып, болашақта кәсіби маман таңдауда ескеру болып табылады. Бұл зерттеулер саралау (дифференциалды) психологияның негізін қалады деуге болады.
Хуан Уартенің пікірінше талант адам табиғатына байланысты, дегенмен, оның дамуына тәрбие мен еңбек қажет. Ол таланттылық мәселесімен айналысатын мемлекеттік жүйе құру жөнінде пікір қозғаған және жас жеткіншектердің қабілеттіліктерін дамыту үшін арнайы жұмыс жүргізу керектігі, сондай-ақ мұндай жұмысты ақылы мен білімі өте жоғары ұлы адамдар жүргізу керек деп есептейді.
Қабілеттілік пен дарындылық мәселесі - Орта Азия мен Қазақстан ойшылдарын да толғандырған мәселе. Араб сөз бостандығының негізін қалаушылар (Әл-Хорезми, Фердоуси, Ибн Сина, Беруни және т.б.) философия, логика, химия, астрономия, география, медицина, психология ғылымдарымен бірге жас жеткіншектерді тәрбиелеу мәселелеріне көп еңбектер арнаған. Мысалы, Әл-Фараби Бақытқа жету трактаты еңбегінде этикалық мәселелермен қатар адам қабілеттілігіне, білім беруде түрлі озық әдіс-тәсілдерді қолдану жолдарына көңіл бөледі[4].
Орта ғасырдағы Еуропалықтардың пікірінше, егер адамдар бірдей жағдайда өмір сүрсе, олардың ақыл-естері бірдей болар еді дегенге тірелді.
Джон Локк өзінің Адамның ақыл-ой тәжірибесі атты философиялық еңбегінде мынадай пікір айтады: адамда туа біткен пікірлер болмайды, олар тәжірибе негізінде пайда болады; адамның сәби кезіндегі ақыл-ойы таза тақта секілді, сезімде жоқ нәрсе ақыл-ойда да болуы мүмкін емес[5].
Неміс классикалық философтары (Э.Кант пен Гегель) дарындылық түсінігінің ерекшелігін зерттеу, осыған дейінгі қиялшылдығы басым философиялық ұғымдарды жетілдіріп адамның дарындылығын дамыту және әрекеттік сипатын сезінуге мүмкіндік береді[6;7].
Балалардың дарындылығының педагогикалық мәселесін түсінудің бастауы Я.А.Коменский[8], И.Г.Песталоцци[9], А.Дистервег[10], Дж.Дьюи[11], К.Д.Ушинский[12] секілді көрнекті педагогтардың еңбектерінде қаланған. Олар өздерінің еңбектерінде балалардың жеке ақыл-ой ерекшеліктеріне, сондай-ақ оқушылардың ерекше қабілеттерін дамыту қажеттілігіне аса көңіл бөлді.
ХІХ ғ соңында Ф.Гальтон Дарындылықтың тұқымқуалаушылығы: оның заңдары мен салдары атты еңбегінде талант пен дарындылықтың, психологиялық ерекшеліктердің, жеке қасиеттердің тұқымқуалаушылығын көрсету мақсатында Еуропа мен Англияның көрнекті қайраткерлерінің өмірбаяндық, статистикалық және тарихи зерттеулерінде кең ауқымды мәліметтер келтірген. Оның ойынша, тұқымқуалаушылық пен іріктеу - қоғам мен адам дамуының маңызды факторлары. Ф.Гальтон өз зерттеулерінде таланттың тұқымқуалаушылығы туралы қорытындыға келді[13]. Сондай-ақ ол таланттар мен дарындылардың дамуына қоршаған ортаның ықпалы мен дарындылар мінезінің ерекшеліктері де әсер етпей қоймайды дегенді айтады. Сонымен қатар бірінші орынға ол табиғи дарындылықты қояды, оның астарында адамды биік беделге жетелейтін іс-әрекет жасау мүмкіндігі мен қабілетін беретін ақыл-қасиет бар деп ойлайды. Ең маңыздысы осы қасиеттермен бірге еңбектегі төзімділік сәйкес келуі тиіс, яғни ұзақ уақыт бойына қиын жұмысты жасау қабілеті. Солай бола тұра, осы қасиеттердің бәрі әлі де жеткіліксіз, адамның өзі ішкі күш-жігері мен ынтасына сүйеніп, жолындағы кедергілерді жоя отырып, адам ұлылығының шыңына қол жеткізуі тиіс. Сонымен, Гальтонның ойынша, дарындылық энергия мен ауыр еңбекке деген қабілеттілік тұқым қуалайтын қасиеттер. Ол атап көрсеткен кедергілерді дарынды адамдардың өміріндегі дағдарыстық кезең деп қарастыруға болады, дәл осы дағдарыс олардың дарынының көрінуі мен дамуына жағдай жасаған болатын. Оның айтуынша, дарынды адамдар үшін білімді және білімсіз болу маңызды емес. Адамның маңызды жетістігі - кезінде маңызды кедергілерден өтіп, оны жеңе білуі адамның дарындылығынан хабар береді.
Ф.Гальтон көптеген әйгілі де қабілетті адамдардың өмірін бақылай келе, кез-келген деңгейдегі қабілеттілікте тұқымқуалаушылық - негізгі шарт деген қорытындыға келеді.
Ф.Гальтоннан кейін неміс педагогі және психологі Э.Мейман (ХІХ-ХХ ғ.ғ) дарындылық мәселесін зерттеуді теориялық тұрғыда жалғастырып, соның негізінде дарындылық белгілерінің типтерін белгіледі. Сонымен қатар туа біткен дарындылық пен кейіннен игерілген дарындылықты бірлікте қарауға тырысты. Э.Мейман дарындылықтың дамуына әсерін, дарындылық, қабілеттілік, жетістікке жетушілік арасалмағын қарастырды[14].
ХХ ғ бірінші жартысында неміс психологі В.Штерн адамның жеке басы ерекшелігін зерттеп, жеке бас психологиясының негізін қалады. Ол талантты бағалау әдістерін қарастырып, оқушылардың ақыл-ой қабілетін анықтауға арналған қабілеттілік коэффициентін көрсетті. В.Штерн ақыл-ой қабілеттілігінің келесі анықтамасын ұсынды: Ақыл-ой қабілеттілігі - өз ойын саналы түрде жаңа талаптарға қарай бағыттайтын, жаңа міндеттер мен өмір жағдайына бейімделетін, жалпы ақыл-ой қабілеттілігі. В.Штерннің пікірінше, дарынды деп жаңа талаптарға әртүрлі салада, әртүрлі жағдайларда тез бейімделе алатын адамды айтуға болады[15].
Осы зерттеудің ізбасарлары - ресейлік ғалымдар Н.К.Кольцов[16], Ю.А.Филипченко[17], П.П.Чулков[18] т.б Ресей империясының атақты Л.Н.Толстой, А.С.Пушкиннің және Ф.И.Шаляпин, М.Горький, С.А.Есениндердің ата-тегінің генеологиясын зерттеп, мынадай қорытындыға келеді: дарынды адам құнды тұқымқуалаушылық қабілеттердің өте сирек кездесетін жиынтығының көрінісі болып табылады. Академиялық зиялы қауым өкілдерінің ата-тегін зерттеу, өз кезегінде, оның аса көрнекті өкілдері жоғары, кейде айрықша дарынды және сонымен қатар жұмысқа деген аса жоғары қабілеттілігімен ерекшеленетінін көрсетті. Зиялы қауым өкілдері неғұрлым күшті болып, оның ауқымы да кеңейе түсіп, оның өмір сүру жағдайы да қолайлы болған, олардың қатарынан дарындылардың пайда болуы ықтималдығы артады. Зиялы қауымның кедейлігі кезінде таланттардың көптігін күту өте қиын.
1927 жылы В.М.Бехтерев КСРО Үкіметіне Ми пантеонын құру туралы ұсыныс жасады[19]. Аталған жобаның міндеті Ленинградта Мемлекеттік рефлексиологиялық институт жанынан дарындылық пен данышпандықтың анатомиялық негізін зерттеу жөніндегі зерттеу базасын ұйымдастыру және осы мақсатта саяси, мәдени және өнер салаларындағы дарынды адамдардың Ми банкін құру болатын. Осындай ойлар бұрын да айтылған болатын. 1918 жылы психолог және педолог М.А.Рыбников[20] Өмірбаяндық институтты ұйымдастыру жобасын дайындады, оның міндеті ұлы тұлғалардың өмірбаянының үлкен бөлігін сақтауға арналса, 1921 жылы медицина докторы Г.В.Сегалин[21] Дарындылықтың шығармашылық институтын құру туралы ұсынысын білдірді. Осылайша, дарындыларға қызығушылық өте жоғары болды.
ХІХ ғасырда қазақ халық ағартушылары да халықты сауаттандыру, жеке тұлғаның қабілетін, дарындылықты дамыту мәселелерін көтере бастады. Ағартушы Ы.Алтынсарин: Табиғи ақыл өзін қоршағанды ғана құшағына ала алса, оны дамытып өзі көрмегенді де танып білуге мүмкіндік жасайтын тек қана өркениетке жетелейтін озық білім,-дейді[22].
Қазақ ағартушылары дарындылықтың туа біткен қасиет екенін мойындай отырып, адам қабілеттілігінің дамуына білім мен тәрбиенің, еңбектің, қоршаған ортаның зор ықпалының бар екенін айтады.
А.Құнанбаев адамды қоршаған орта - табиғаттың бір бөлігі дей келе, табиғаттың адам баласына берген керемет сыйы - туылғаннан бастап білуге, түсінуге деген ұмтылысы деп есептейді. Бірақ, бала өсе келе осы қасиетті біртіндеп жоғалта береді. Ұлы ойшыл адамның ойы мен санасы еңбектің іс-әрекеті кезінде қалыптасады деп тұжырымдайды. Кей қасиет туа бітеді, ал кейбірі еңбек арқылы қалыптасады[23].
Дарындылық теориясының негізі Ресей педагогтары мен психологтарының еңбектерінде жақсы көрініс тапқан. Л.Выготский[24], Б.Г.Ананьев[25], В.А.Крутецкий[26], Н.Лейтес[27], Б.Тепловтың[28] психологиялық-педагогикалық тұжырымдары дарындылыққа интегралдық жеке тәрбие ретінде жүйелі көзқарас тууына негіз болды, адам қабілеттілігінің құрылымдық бөліктерін анықтауға мүмкіндік берді.
Соңғы кездерде дарындылық жайлы мынадай тұжырымдамалық ережелер әзірленген: яғни, интеллектуалдық дарындылық феноменіне жасқа сай келу тұжырымдамасы (Н.С.Лейтес[27]); дарындылыққа жақындап келу адамның шығармашылық қабілетінің көрінісі секілді (А.М.Матюшкин[29], В.С.Юркевич[30]), дарындылықтың динамикалық теориясы (Ю.Д.Бабаева[31], М.А.Холодная[32]), адамның экопсихологиялық даму шеңберінде дарындылық дамуына экопсихологиялық келу (В.В.Панов[33]).
Қазіргі таңда дарындылық мәселесі барлық елде негізгі маңызды мәселе болып отыр. Әртүрлі әдебиеттерді талдай келіп, интеллектуалды дарындылық мәселелері біздің елде және шетелде де ғылыми зерттелу үстінде екені айқын болды. АҚШ-та интеллектуалды дарындылық мәселесін зерттеумен Г.Гарднер[34], Дж.Рензулли[35], Р.Дж.Стернберг[36] айналысса, шығармашылық дарындылықты зерттеуде танымал АҚШ зерттеушілері Дж.Гилфорд[37], П.Торренс[38], Ф.Баррон[39], К.Тейлор[40], Дж.Кэррода[41], Б.Блуман[42], Ж.Брюно[43] танымал болғаны белгілі, ал Англияда - Дж.Фримен[44], Германияда - К.А.Хеллер[45], Г.Трост[46], Х.К.Урбан[47], Израильде - Э.Ландау[48] зерттеді.
Ресей елінде интеллектуалды дарындылықты Ю.Д.Бабаева[31], Д.Б.Богоявленская[49], М.И.Воловикова[50], В.Н.Дружинин[51], Н.С.Лейтес[27], Л.И.Ларионова[52], А.М.Матюшкин[29], В.И.Панов[33], А.И.Савенков[53], М.А.Холодная[32], Н.Б.Шумакова[54], В.С.Юркевич[30] зерттеген.
ХІХ-ХХ ғасырлар тоғысында ассоциативтік психологияда дарындылық мәселесіне функционалдық көзқарас туындады. А.Бине[56], В.Вундт[57], Д.Милль[57], Г.Спенсер[58], Т.Циген[59] сияқты психологтар ой-өріс дарындылығын диагностикалау үшін бес негізгі функцияны өлшеп, зерттеу керектігін айтады. Олар: ой, зейін, ерік, қабылдау және есте сақтау.
ХХ ғ І жартысындағы орыс философы және психологы И.И.Лапшин[60] Ойлап шығару философиясы және философиядағы ойлап шығару деген еңбегінде дарынды философтар табиғатын зерттей келе ұлы философтар - Платон, Демокрит, Аристотель, Кант пен Гегель, Г.Спенсер және басқаларының өмірбаяны мен шығармашылығын талдай келе, дарындылар табиғатына және олардың ашқан жаңалықтарына әртүрлі дәуір ғалымдары көзқарастарын қарастырды. Ол мынадай қорытынды жасады: дарындылардың тамаша қабілеттерін ашатын факторлар - тең дәрежеде тұқымқуалаушылық пен әлеуметтік орта болып табылады.
И.И.Лапшиннің айтуы бойынша, ғылым бірте-бірте дамиды, сонымен бірге кейінгілері алдыңғыларымен тікелей байланысты болады[60]. Көрнекті философтар әртүрлі философиялық мектептердің ізбасарлары болды және олардың шығармашылық қызметінің бастапқы кезеңінде еліктеу үлкен рөлге ие болды. И.И.Лапшин еліктеуді дарындылық кепілі ретінде қарастырған Канттың пікіріне сүйенеді. Осы жерде атап өту керек, заманауи психологияда осы тезистің дәлелін В.Н.Дружининнің Қабілеттер психологиясы еңбегінен табуға болады[51].
ХХ ғасырдың бас кезінде Қазақстанда педагогикалық теория негіздерінің қалыптасуына ат салысқан көрнекті қайраткерлер Ж.Аймауытов[61], А.Байтұрсынов[62], М.Дулатов[63], М.Жұмабаевтардың[64] педагогикалық мұраларында білім беру үрдісінде балалардың қызығуы мен қабілеттілігін қалыптастыру мәселесін ескеру керектігі баса айтылған. Ж.Аймауытов Психология және мамандық таңдау еңбегінде эксперименттік зерттеу нәтижелеріне сүйеніп, мамандықты дұрыс таңдай білуге арналған кеңестерін ұсынады. Оның пікірінше, мамандық таңдауда адамның жеке қасиеттерін: темпераментін, қабілеттілігін, мінезін, күш-жігерін ескеру қажет. Сонымен қатар Ж.Аймауытовтың ойынша, әрбір адамның өзінің табиғатына тән қасиетпен айналысқаны тиімді болады дейді[61].
М.Жұмабаев өзінің Педагогика еңбегінде адамның жалпы рухани дамуы туралы айта келіп, тәрбиені ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық деп бірнеше түрге бөліп қарастырады[64]. Ол жеке тұлға тәрбиесі мәселесін интеллектуалдық қабілеттілікпен тығыз байланыста деп атап өткен.
Елімізде дарынды балалармен жұмысты жетілдірудің мынадай бағыттары бойынша зерттеулер маңызды болып табылады: дарынды балалармен жұмысты ұйымдастырудың басқару аспектісін Ү.Б.Жексенбаева[65], Л.И.Нарықбаева[66]; математика пәнін оқытуда дарынды балалардың дарындылығын дамытуды О.А.Жумадиллаева[67]; жалпы білім беретін мектептердің педагогикалық процесінде дарындылықты дамыту шарттарын С.В.Кузнецова[68], С.И.Қалиева[69] зерттеген. Сонымен қатар дарынды балаларды оқыту және тәрбиелеу мәселесін Е.М.Арын[70], Б.О.Байтукова[71], Н.Д.Иванова[72], С.С.Мендигалиева[73], А.К.Сатова[74]; интеллектуалды дарынды балалардың дарындылығын дамытуды И.Б.Отческая[75] және Н.Н.Хан[76], А.К.Ризуанованың[77], А.Есполованың[78] жұмыстарында оқушыны оқыту және тәрбиелеу процесіндегі педагогтың шығармашылық рөліне көп көңіл бөлінген.
Бүгінгі таңда дарынды балалар мәселесін зерттеуге қатысты философиялық, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерде маңызды ой-пікірлер жинақталған. Бұл мәселенің түп тамыры ғасырлар тереңінде жатыр.
Дж.Рензулли[35] бойынша Дарындылық дегеніміз - үш байланыстың үйлесімділігі: жоғары интеллектілік, креативтілік және нәтижеге жетудегі ынталылық. Осы үш қасиеттің біреуі болмаса, адам дарын ретінде қалыптаспайды. Интеллекттің жетіспеуінен адам жақсы нәтижеге жете алмайды.
А.Матюшкин[29]: Дарындылықтың психологиялық құрылымы - шығармашылықтың негізгі құрылымдық элементтерімен және адамның шығармашылық дамуымен сәйкес келеді.
Е.Соколов[79]: Дарынды оқушыда басым болатын танымдық түрткі жаңалыққа ынталанудың, жаңалықты жағдайды туындатудың, жай нәрседен жаңалықты байқаудың төменгі баспалдағында пайда болатын ізденушілікке, зерттеушілікке белсенділік формасында көрінеді.
Л.С.Выготский[24] дарындылық - шығармашылық еңбектің аса жоғары немесе аса төмен біржақты шамадан тыс дамуы дегенді айтады. Соған орай ол Э.А.Морселлидің мынадай сөздерін мысалға алады, дарынды адам - адам типінің дамитын, алға басатын түрі.
А.Ф.Лазурский[80] дарындылықты сапалық жағынан қарапайым адамдардың қабілетінен еш айырмашылығы жоқ қабілеттер жиынтығы, ал айырмашылығы тек саны жағынан деп пайымдайды.
Б.М.Теплов[28]: Дарындылық - бір немесе бірнеше іс-әрекеттерді нәтижелі орындауға қатысы бар жеке даралық психологиялық ерекшелік және өзінде бар дағды, ептілік және білімдерге сәйкестенбестен-ақ бұл білім мен дағдыларды жеңіл әрі тез меңгерумен түсіндіруге болады-деп тұжырымдаған.
С.Л.Рубинштейннің[81] ойы бойынша дарынның дамуы спираль бойынша жүзеге асады: қандай да бір деңгейді көрсететін қабілеттің жүзеге асу мүмкіншілігі қабілеттің ары қарай едәуір жоғары деңгейде дамуы үшін жаңа мүмкіншіліктерді ашады. Осылайша, адамның дарындылығы жаңа мүмкіншіліктердің диапазонымен анықталады, ол өзіндегі бар мүмкіншіліктің таралуын қамтамасыз етеді.
Сол жылдардағы оқулықтар мен оларға қосымшасының авторлары да осындай көзқараста болды. П.А.Рудик[82] дарындылық терминімен қабілеттіліктің дамуына алғышарт болып табылатын, туа біткен қабілеттілік деп, ал Н.Д.Левитов[83] аналитикалық-физиологиялық нышан бейнелейтін қабілеттіліктің табиғи қоры деп тұжырым жасаған.
Дарындылыққа А.Г.Асмолов[84] жұмыстарында мәнді, аса терең түсінік берілген. Ол бұл феноменнің табиғатын түсіндіруге көңіл бөлген. А.Г.Асмолов ғылыми зерттеулерде үш түрлі көзқарас бар екенін көрсетеді, яғни генді, әлеуметтік, тарихи-эволюциялық қатынасқа, герменевтикалық парадигма біріншілік түсіндірушілер дарындылық мазмұнында генетикалық алғышарттар негізі дейді. Екіншілік түсінікті жақтаушылар адамнан генетиканы тіптен бөліп шығып, өз зерттеулерінде дарындылықтың қалыптасуына бағытталған әлеуметтік манипуляция әдістерінің ізденісіне көңіл бөліп, қоршаған орта факторын басым етеді.
С.Л.Рубинштейн дарын құрылымының негізгі екі компонентін көрсетеді[81]:
1. операциялы - іс-әрекетті жүзеге асыратын әрекет тәсілдері;
2. ядро - анализ және синтез процестерінің сапасы ретінде операцияны реттеуші психикалық процестер.
Б.Г.Ананьев дарынды балаларды зерттей келе, олар еңбекке тартымдылығымен өзгешеленетін және еңбектен қанағаттануды сезінетін нағыз кішкентай еңбекқорлар болып табылады, - деп көрсетеді[25]. Бұл тұжырым маңызды ереже жасауға итермелейді. Еңбекке бейімділік - дарындылықтың көрінуі ретінде болады.
Осыған орай жоғарыда аталған ұғымдардың мән-мағынасын ашып, оларды қалыптастыру мәселесіне қатысты көптеген ғылыми еңбектер туындауда. Солардың бірі - Н.Лейтестің редакциялауымен 1996 жылы жарық көрген Дарынды балалар мен ересек балалардың психологиясы кітабы[27]. Осы еңбегінде Н.Лейтес дарындылық ұғымына мынадай анықтама береді: Дарындылық - баланың өз құрдастарымен салыстырғанда бірдей жағдайда білімді игеру деңгейінің жоғарылығы мен аса ерекше байқалатын шығармашылық қабілетінің байқалуы.
С.В.Кузнецова төмендегідей анықтама береді[85]: оқушы дарындылығы - осы білімді кез-келген жағдайға қолдана алатын, білімнің кеңдігі, жас ерекшелігіне сәйкес жоғары белсенділігі, психикалық процестерінің дамуының жоғары деңгейлігі, дұрыс ой-түйіндерге сүйене отырып, жұмысты жемісті орындауды қамтамасыз ететін психикалық қасиеттерінің жиынтығы.
С.И..Ожеговтың сөздігінде дарындылық табиғаттан берілетін ерекше қабілет деп түсіндіріледі[86].
Дарындылық тұжырымдамалары атты психологтар дайындаған құжатта Дарынды бала дегеніміз - айрықша жетістіктермен ерекшеленетін және іс-әрекет барысында сондай жетістіктерге ұмтылатын баланы айтамыз, - делінген.
Педагогикалық энциклопедияда бұған келесі түсінік беріледі. Дарындылық - бұл адамның белгілі іс-әрекет аумағында ерекше табыстарға жетуге көмектесетін, қабілет дамуының жоғары деңгейі.
Э.А.Голубева зерттеулері көрсеткендей таным функцияларының жеке даралық типтік ерекшеліктерінде өте айқын көрінетін дихотомия - вербалды және вербалды емес болып табылады[87]. Бұл танымдық қабілеттердің ең негізгі психологиялық сипаттамасының негізгі мәні физиологиялық деңгейде түсіндіріледі: олардың қалыптасуының релевантты табиғи негізі болып жоғары жүйке әрекеттерінің арнайы адамға тән типі болып табылады.
Мысалы, Э.Ландау дарындылыққа мынадай анықтама береді: дарындылық - бұл баланың ішкі дүниесі мен сыртқы ортасының өзара әсерлесу жүйесі[48]. Сыртқы орта баланың өзіне тән қабілетін (интеллектісін, шығармашылығын, талантын) ашуға мүмкіндік береді. Осы өзара әсер арқылы дарынды баланың Мен жүйесі нақтыланып, белгілі бір іс-әрекет жасауға ниеті, белсенділігі пайда болып, оқушы табандылықтың нәтижесінде өз мақсатына қол жеткізеді. Тек сыртқы ортамен байланыс кезінде ғана баланың эмоционалды және интеллектуалды дарындылығын белсендіріп жүзеге асырады. Э.Ландау бойынша, баланың рухани есеюі интеллектінің жоғары көрсеткішіне жағымды әсер етеді.
Н.А.Құдиярованың пікірінше[88], адамда дарындылықтың 3 түрі: дарындылық (балалық кезде ерекше байқалатын туғаннан берілетін нышандар жүйесі), талант және данышпандық деп аталатын жоғары түрлері болады. Дарындылық - наным мен сенім, күшті ерік-жігер, тұрақты мінез, алғыр зейін, еңбексүйгіштік, өзіне-өзі қатты талап қоя білу арқылы қалыптаса түседі.
Г.Нұрымбетованың пікірінше[89], дарынды бала - бұл ұлттық құндылық. Өйткені ол өз қатарынан әлдеқайда дамыған, ерекше зейіні бар, белгілі бір іс-әрекет бойынша асқан қабілеттілік таныта алатын, жоғары жетістіктермен даралана білетін жеке тұлға. Жалпы адами мәдениетте дарындылық жеке құндылық ретінде әрі адам табиғатында өзгеше бір таптырмайтын құбылыс болып қарастырылады. Г.Нұрымбетованың анықтауы бойынша дарындылық - жалпы қабілеттіліктің даму дәрежесі, оның әрекет диапазоны табысқа жетуін анықтайды. Дарындылық - арнайы қабілеттіліктің негізгі дамуы болғанымен, бірақ сыртқы фактордан тәуелсіз болып табылады. Дарындылық - даралығымен даралану, ойлылығымен ерекшелену. Л.Нарықбаева[66], С.И.Қалиева[69] пікірінше адам іс-әрекетінің әлеуметтік маңызды сферасындағы жоғары жетістіктер оқушының дарындылығына байланысты болып табылады.
В.И.Ивановтың көрсетуі[90], бұндай баламен қарым-қатынас кезінде педагогикалық менталитеттен арылып, оқушыны педагогикалық әсердің объекті ретінде қабылдамай, субъект - субъект позициясын ұстана білу қажет. Зерттеушілер үнемі ізденіс үстінде жүріп, оқу үрдісіндегі инновациялық бағыттарға көп көңіл аударады. Мұғалімдер дарынды балаға жағдай жасауға бағытталуы қажет. Бұндай бала оқу үрдісінде белсенді бағытты ұстанып, айналасындағы әлемді танып, онымен ашық қарым-қатынасқа түсе отырып, шешімін өзі іздеп шындықты табуға тырысуы қажет. Дарынды бала оқу үрдісінде қиындықты сезінбесе мұғалімдер қуанады. Бірақ олардың болашақ сәтсіздіктерінің себебі осында, себебі бұндай балалардың танымдық іс-әрекеті дамушы ақыл-ой мен қабілетке ұқсас, бірақ өмірде кездесетін қиындықтарды жеңе алмауында болады.
Дарындылыққа арналған теориялық пікірлердің, модельдердің, тұжырымдамалардың көптігіне қарамастан, оның әлі күнге тұрақты терминологиясы қалыптаспаған, ғалымдар әлі күнге дейін осы құбылыс жайында ортақ бір пікірге келмеген, ортақ құрылымдары, даму заңдылықтары бар болса да, дарындылықтың дәл анықтамасы нақтыланбаған.
1. Дарындылық - жеке тұлғаның жас ерекшеліктеріне байланысты дамитын қабілет сапасы (Я.А.Понамарев[91], В.С.Юркевич[30], Д.Б.Богоявленская[49]);
2. Дарындылық - табиғи қасиет және адами іс-әрекеттінің әлеуметтік мүмкіндігіне байланысты қабілеттіліктердің бірігуі арқылы жарыққа шығады (С.Л.Рубинштейн[81], В.Д.Щадриков[92], А.Н.Леонтьев[93], А.В.Брушлинский[94]);
3. Дарындылықтың ең негізгі факторы, жоғары ақыл-ой көзі, жеке тұлғаның шығармашылық табиғаты болып табылады (В.С.Юркевич[30], Б.Г.Ананьев[25]);
4. Дарындылық - жеке тұлғаның психологиялық мүмкіндіктерінің жиынтығы және істі нәтижелі орындаудағы қасиеттерінің алғы шарты (В.Н.Дружинин[51], А.И.Савенков[53], Дж.Рензулли[35], Р.Стенберг[36], Дж.Гилфорд[37], Н.Н.Поддъяков[95], т.б);
5. Дарындылық түсінігінде тұлғаның жеке өзгешеліктерін және шығармашылық мүмкіндіктерін түсінуге мүмкіндік беретін жеке тұлғаның әлеуеті деген түсінігі қалыптасқан (Дж.Гилфорд[37], А.И.Савенков[53]).
6. Дарындылықтың әртүрлі деңгейлерінде және барлық тіршілік әрекетінде байқалатын күрделі құрылымды түрлері мен типтері бар (В.А.Крутецкий[26], А.В.Петровский[96], К.Тейлор[40], т.б);
7. Барлық зерттеушілер дарындылықтың дамуына әлеуметтік орта және арнайы шарттар (жанұя, мектеп, қоғам, т.б) маңызды әсер етеді деп санайды.
Осы теориялық қорытындылардан мынадай тұжырым шығады:
Дарындылық - бір немесе бірнеше іс-әрекеттерде ерекше жетістіктерге жетуге мүмкіндік беретін тұлға мүмкіндіктерінің өзіндік бірігуі арқылы анықталатын, интеллектуалды және шығармашылық әлеуметтің ең жоғарғы деңгейінен көрінуіне әсер ететін интегралды-тұлғалық білім көрсеткіші.
Дарынды балалардың ерекшелік сипаттамаларына осы және басқада педагогикалық тұрғыдан қарастыруларды біріктіре отырып, зерттеушілер дарындылықтың типтері мен категорияларын классификациялайды.
Белгілі зерттеуші Н.С.Лейтес қабілетті балалардың 3 категориясын анықтап берді[27].
Бірінші категория - ақыл-ой қабілеті ерте жастан байқалған оқушылар.
Екінші категория - жеке бір іс-әрекет түрі мен белгілі бір мектептегі ғылым түріне қабілеттілігімен көзге түскен оқушылар.
Үшінші категория - дарындылық күш-қажырымен ерекшеленетін оқушылар.
Ақыл-ой қабілетімен ерте жастан көзге түскен оқушыларға мектептегі оқу кезіндегі қарқындылық тән. Кейбіреулерінің ақыл-ойы табанды түрде дамиды да өз қатарластарын басып озады. Олардың ақыл-ойының кемеңгерлілігі сонша - оларды байқамау мүмкін емес.
Бала дарындылығының байқалмайтын жағдайлары да кездеседі. Кейде тіпті баланың есейген шағында сирек кездесетін қабілеттері көрініс тауып жатады.
Балалардың бойында белгілі бір қабілеттердің жарқын көрінісі ақыл-ой деңгейінің жалпы дамуымен, ғылымның, өнердің арнайы бір саласына бейімделуімен сипатталады.
Үшінші категорияға жататын оқушылар жалпы дамуы жағынан өз қатарластарының алдына шықпайды, ақыл-ойының өзіндік ерекшелігімен өзгешеленеді.
А.Холодная дарынды балаларды 6 типке бөлу керек деп ұсынады[32]:
1) тапқырлар;
2) зерек оқушылар;
3) креативтілер;
4) құзырлылар;
5) таланттылар;
6) кемеңгерлер.
А.И.Савенков дарынды балаларды үш топқа бөледі[53]:
1) жалпы дарындылық деңгейі бойынша ең жоғары көрсеткішті балалар;
2) белгілі бір әрекет шеңберінде жетістіктерге жеткен балалар;
3) мектепте озат оқитын балалар (академиялық дарындылық).
Дарындылықтың танылуына байланысты екі көзқарас бар:
1) барлық бала дарынды болып табылады;
2) дарынды балалар өте сирек кездеседі.
Бұл мәселе туралы педагогтар мен психологтар мынадай тұжырым жасайды: потенциалды дарындылық іс-әрекеттің бірнеше түрімен айналысатын балаларға тән, ондай балалар аз емес.
Дарындылық жайлы айтылған пікірлер өзіндік ерекшеліктеріне қарамастан, бұл феноменнің негізінде адамға іс-әрекеттің бір немесе бірнеше түрінде жоғары нәтижеге жетуге мүмкіндік беретін қабілеттер жатыр.
Сонымен, дарынды бала - бұл болашақта жаңа технологияларды шығарушы, әділ саясаткер, сенімді медбике, шебер музыкант, қайталанбас суретші, еркіндікті сүйетін, жауапты, рухы биік адам, бұл - ұлттық құндылық.
Дарындылық түрлерінің дифференцияциясы классификацияға негізделген критерий бойынша анықталады. Дарындылықта сандық және сапалық аспектіні бөлуге болады.
Ғалымдар дарындылық мәселесін зерттей келе, оның жалпы және арнайы түрін бөліп көрсетеді. Дарындылықтың 2 түрі де іс-әрекеттің әртүрлілігі мен формасында жалпы кезеңдер болуына байланысты. Осылай, жалпы ақыл-ой дарындылығы іс-әрекеттің барлық түрімен қамтамасыз етілгенде ғана орындалады. Олардың табысты орындалуы үшін белгілі ақыл-ой сапасы, ақыл-ой құндылығы қажет болады.
Арнайы дарындылық, өзі ерекше ашылып көрінетін белгілі іс-әрекет түрлерімен байланысты (математикалық, техникалық, музыкалық, сурет салу өнері, ақындық дарындылық және т.б.).
Кәсіптік қабілеттерді зерттеумен танымал ғалым Ч.Спирмен ақыл-ой энергиясының жалпы факторы бар екенін көрсетті[97]. Ол фактор түрлі іс-әрекеттің табысты шешілуін анықтайды.
Жалпы ақыл-ой дарындылығы жетістігі талап етілетін жағдайдың бәрінде болады (жалпы сұрақ, әртүрлі жаттығуда индивидтің ақыл-ой қабілеті мүмкіндігінің бірдей болмауы). Мектептің жалпы білім беру шартындағы оқушылар арасындағы ақыл-ой қатынасы бойынша ерекшеліктер жоспарда бірінші орынға шығады.
Мектепте орташа оқитын оқушыны бағалау негізінде бағдарлау өткен уақыттарда қалды. Қазір біздің қоғамның жаңа дамуында құрбыларынан интеллект белгілерін көрсете отырып, озық өткен балаларға көңіл аудару - мектептің көкейкесті міндетінің бірі болып табылады.
Жалпы ақыл-ой қабілеттілігіне біршама психологтардың зерттеу жұмыстары арналған. Ақыл-ой мүмкіндігінің біртұтас сипаттамасын, жиі интеллект сөзімен белгілейді. Психологияда бұл термин аумағында дау-жанжал туылуда: интеллект құрылымының күрделілігі анықталуда, оның әртүрлі сапалы түрлері бөлінуде. Бірақ бұл терминнен бас тарту дұрыс емес секілді көрінеді. Ол таным және шығармашылық мүмкіндіктердің өзіндік деңгейін белгілеуге арналады (ақыл-ой сферасында), яғни көбіне ақыл-ой дарындылығы түсінігінің термині ретінде қолданылады.
Интеллект - өсіп келе жатқан балалардың түрткі болулары мен ұмтылыстарымен біртұтас дамуы күмәнсіз. Ақыл-ой дарындылығы интеллектте сай келмейді. Дарындылық - бұл жеке тұлғаның ерекше құрылымы.
Ақыл-ой дарындылығының арнайы түрлері, яғни философиялық-теориялық жаттығуларға, қоғамдық іс-әрекетке, қандай да бір ғылым аумағында, техникаға немесе ұйымдастырушылық-практикалық іс-әрекет түрлеріне дарындылық - мәселенің маңызды бөлігі болып табылады.
Олар жиі мектепке дейінгі және төменгі сынып жасындағы балалардың арасында кездеседі. Екінші категорияда - арнайы, мысалы: математика немесе басқа ғылымының қандай да бір аумағында ақыл-ой қабілеттілігінің белгілері бар балалар. Мұндай оқушылар жасөспірім жаста байқалуы мүмкін. Үшінші категорияда - оқуда табысты болып үлгермеген, бірақ психикасының шынайылығымен, танымдық белсенділігімен, сирек кездесетін ақыл-ой қорымен қамтамасыз етілген балалар енгізілген. Бұл жерде потенциалды немесе жасырынды дарындылық туралы сөз болып отыр. Мұндай ақыл-ой мүмкіндігі бар оқушылар жоғары сыныпқа дейінгі жаста жиі көрінеді.
Балалардың жалпы интеллектуалды және арнайы дарындылығы түрлерінен бөтен, бұл феноменнің даралығы басқа критерийлер бойынша да болуы мүмкін. Ресейлік психологтар (Ю.А.Бабаева[31], Д.Богоявленская[49], А.В.Брушлинский[94], В.Н.Дружинин[51], И.И.Ильясов[98], Н.С.Лейтес[27], Н.Б.Шумакова[99], А.Н.Панов[33], М.А.Холодная[32], В.Д.Щадриков[92], В.С.Юркевич[30]): дарындылықтың жұмысшы, жиі қолданылатын концепциясы деп берілген психологиялық білім берудің критерийлері мен классификациясын бөледі:
психика сферасын қамтамасыз етушілер мен іс-әрекет түрлері;
дарындылықтың қалыптастырушы деңгейі;
дарындылықтың көрініс беру формасы;
дарындылықтың әртүрлі іс-әрекет түрінде көрініс беруінің ауқымдылығы, дамудың жас ерекшелігі.
Дарындылықтың түрлеріне келтірілген негіздеу бойынша қарастырайық.
Бірінші критерий
(дарындылықтың іс-әрекет түрлеріне байланысты)
практикалық танымдық көркемдік коммуникативті рухани-бағалық
Іс-әрекетке сәйкес дарындылықтың мынадай түрлерін бөлуге болады: практикалық іс-әрекетте - кәсіптік дарындылық, танымдық іс-әрекетте - түрлі деңгейдегі интеллектуалды дарындылық, көркемдікте - эстетикалық, хореографиялық, сахналық, әдеби-ақындық, сурет салу өнері мен музыкалық, коммуникативті іс-әрекетте - лидерлік дарындылық, рухани-бағалық іс-әрекетте - адамдарға қызмет ету, т.б. Дарындылықтың әртүрі барлық психикалық мүмкіндіктерді нақты іс-әрекет түрінде ерекше, маңызды болып табылатын сапалардың басым болуы мен бір уақытта қосылуын болжайды.
Іс-әрекеттің басым өтетін түрі бойынша дарындылықтың қай түрін анықтасақ та, әр дарындылықта іс-әрекеттің басқа түрлері де көрінетінін байқауымыз керек. Мысалы, суретші немесе музыкант іс-әрекеттің сипаттамасы бойынша көркемдік-эстетикалық болып табылады. Бірақ сонымен қатар, онымен танымдық, практикалық, коммуникативті және рухани-бағалық іс-әрекет түрлері қолданылады.
Екінші критерий
(дарындылықтың қалыптасу деңгейі бойынша)
потенциалды көкейкесті
Көкейкесті дарындылық - бұл жас ерекшелігі шамасына сай, нақты бір пән аумағында іс-әрекеттің жоғары деңгейде орындалуында байқалатын, баланың қол жеткізген көрсеткіштерімен байланысты болатын педагогикалық ерекшелік. Көкейкесті дарынды балалардың ерекше категориясын талантты балалар құрайды. Талантты бала объективті көкейкестілікті және әлеуметтік маңызды талаптарға жауап беретін іс-әрекеттерді орындауда нәтиже береді. Талантты балалар нақты эксперименттермен бағаланады (іс-әрекеті аумағында білім сәйкес келетін жоғары квалификацияланған кәсіпкер).
Потенциалды дарындылық - бұл қандай да бір іс-әрекет түрінде жоғары жетістікке жету үшін, белгілі психикалық алғышарттары потенциалды болатын баланың психологиялық ерекшелігі. Бірақ бала, бұл мүмкіндіктерді тап осы уақытта қызметтік жетіспеушілікке сәйкес орындай алмайды.
Үшінші критерий
(дарындылықтың көрініс беру формасы бойынша)
айқын жасырын
Айқын дарындылық - бала іс-әрекетінде қолайсыз жағдайлар болса да, жеткілікті түрде ашық немесе айқын түрде көрінеді. Мұғалімге немесе кәсіпкерге баладан осы дарындылықты айқындау және олармен әрі қарай жұмыс жасау бағдарламасын дұрыс белгілеу оңайға түседі.
Жасырын дарындылық іс-әрекетте аздап білдірілген формада көрінеді. Сондықтан да дарындылықты балалардан анықтау және олармен жұмыс жасауда қателер кетуі мүмкін. Осымен қатар, мұндай перспективасы жоқ балалар уақыты келе жоғары нәтижелерге жетпеуі мүмкін. Мұндай қателер келтірмеу үшін, балаларға әдістемелерді кешенді кезеңдер қолданумен диагностика жүргізу қажет.
Төртінші критерий
(дарындылықтың әртүрлі іс-әрекетте көрініс беруінің ауқымдылығы бойынша)
жалпы арнайы
Жалпы дарындылық - іс-әрекеттің әртүрлілілігі мен формаларында жалпы кезеңдер болуына байланысты. Ақыл-ой қабілеті кез-келген істі табысты орындау үшін қажет.
Арнайы дарындылықтың психикалық қасиеттері ашылатын, белгілі іс-әрекет түрлерімен байланысты (техникалық, музыкалық, сурет өнерінің, әдеби-ақындық дарындылық т.б).
Бесінші критерий
(дарындылықтың дамуының жас ерекшелігіне байланысты)
ерте кешеуілденген
Өмірлік практикада дарындылықтың ерте көрінуі байқалады. Бұл - психикалық даму жылдамдығымен байланысты. Ерте дарындылық мысалы ретінде вундеркиндтер (таңқаларлық бала мағынасында) деп аталатын балалар бола алады. Мектепке дейінгі немесе мектеп жасындағы оқушылар болып табылатын вундеркиндтер, қандай да бір іс-әрекет түрінде тамаша табыстарға жетеді (музыкада, суретте,т.б). Мұндай балалар кейде өте жақсы ақыл-ой қабілеттерінде көрініс табады (ерте әріп танып, оқу, хат, санау, т.б.). Атақты музыканттардың өмірбаяндары дәлелдейтіндей, дарындылық музыкада ерте көрінеді. Ал одан кешқұрым, сурет өнерінде көрінеді. Ғылым жетістігінде мәнді нәтижелерге жету, әдетте кешқұрым өтеді, ол қандай да жаңалық үшін терең және ауқымды біліммен қамтамасыз етілу керектігімен баланысты.
Осы келтірілген дарындылық классификациясымен қатар, әдебиеттерде басқа да көзқарастар кездесуде. Шетел ғалымдары дарындылықтың келесі түрлерін бөледі:
интеллектуалды, оның түрі - академиялық;
көркемдік, шығармашылық (креативтілік);
әлеуметтік психомоторлы немесе спорттық.
Басқа ғалымдар шығармашылықты еңбектің өз бетінше түрі етіп бөлудің қажеті жоқ,- дейді. Шығармашылық дарындылық - бұл тек жоғары деңгейлік емес, сонымен қатар оның өзгеруі мен дамуының ерекшелігі. Іс-әрекет әрдайым жеке орындалады. Оның мақсаты мен мотивтері іс-әрекеттің жүруіне әсер етеді. Дарындылық жоғары деңгейдегі қабілеттілік кешенінің барын, сонымен қатар баланың мотивациясын, оның іспен айналысудағы қызығушылығын да болжайды. Адам өз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz