Сералы Лапиннің 1917 жылғы ақпан революциясына дейінгі өмірі мен қызметі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3.16
1. Сералы Лапиннің 1917 жылғы ақпан революциясына дейінгі өмірі мен қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17.68
1.1.С.Лапиннің өскен және білім алған ортасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17.30
1.2.С.Лапиннің XX ғасырдың басындағы қоғамдық.саяси қызметі ... ...30.56
1.3. С.Лапиннің шығармашылық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56.68
2. Сералы Лапиннің 1917 жылғы революция тұсындағы қоғамдық.саяси қызметі 69.128
2.1. Ақпан революциясынан кейіңгі Түркістан өлкесіндегі саяси ахуал және С.Лапин ... 69.86
2.2. С.Лапин — "Шуро.и.уламо" ұйымының жетекшісі 86.107
2.3. С.Лапиннің "Түркістан" мұхтариятының құрылуы мен күшпен таратылуы тұсындағы қызметі" 107.128
Пайдаланылған деректер тізімі 135.149
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3.16
1. Сералы Лапиннің 1917 жылғы ақпан революциясына дейінгі өмірі мен қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17.68
1.1.С.Лапиннің өскен және білім алған ортасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17.30
1.2.С.Лапиннің XX ғасырдың басындағы қоғамдық.саяси қызметі ... ...30.56
1.3. С.Лапиннің шығармашылық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56.68
2. Сералы Лапиннің 1917 жылғы революция тұсындағы қоғамдық.саяси қызметі 69.128
2.1. Ақпан революциясынан кейіңгі Түркістан өлкесіндегі саяси ахуал және С.Лапин ... 69.86
2.2. С.Лапин — "Шуро.и.уламо" ұйымының жетекшісі 86.107
2.3. С.Лапиннің "Түркістан" мұхтариятының құрылуы мен күшпен таратылуы тұсындағы қызметі" 107.128
Пайдаланылған деректер тізімі 135.149
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының әлем қауымдастығы қатарынан егемен ел ретінде өз орнын тауып, тәуелсіздік туын тіккен осы бір өзгерістер заманында еліміздің өткен тарихына деген көзқарас та мүлдем жаңа сипатка ие болды. Оның бір көрінісі осы уақытқа дейін бұрмаланып, ақиқаты айтылмаған немесе біржақты қаралған тарихи құбылыстарды ой елегінен өткізіп, оларға объективті баға беруге деген талпыныс. Қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылықты қамтамасыз етіп, демократиялық мемлекет құруды мақсат тұтқан елімізде төл тарихымыздың олқылау жазылған тұстарын толықтыра түсуге барынша жағдай жасалып жатқаны белгілі. Осынау сәтте, яғни халқымыздың тарихи санасын қалыптастыруға бағытталған шаралар жүзеге асырылып жатқан мезгілде, қазақ халқының тарихыңда өзіндік терең із қалдырған қайраткерлердің ғұмырнамасын жасауды да қолға алғанымыз абзал. Мұндай ғұмырнамалық зерттеулер жекелеген қайраткерлердің өмір жолын танып білумен бірге, олар өмір сүрген дәуірдің қыр-сырын түсінуге де өз септігін тигізеді.
Еліміздің тарихында өзіңдік елеулі із қалдырған қайраткерлер катарына ХІХ ғасырдың соңы мен XX ғасыр басында тарих сахнасынан шыққан казақ зиялыларын жатқызуға болады. Бүгінгі таңда сол зиялы қауым өкілдерінің бірқатарының ғүмырнамасы жасалып, көпшілік қауымға ұсынылып жатыр. Дегенмен бұл бағыттағы ғылыми-зерттеу жұмыстарын тереңдете жүргізіп, қазақ зиялыларының ғұмырнамасы қатарын толықтыра түсуіміз керек.
Қазақ зиялыларының өмір жолы кеңестік дәуірде аракідік зерттелді. Олардың көпшілігі революциялық қозғалыстарға, кеңестік кұрылысқа атсалысқан кайраткерлерге арналды. Алайда мұндай іріктеме зерттеулер марксизм-ленинизм идеологиясы аясынан аса алмады. Ол дәуірде қазақ зиялыларының өмір жолын, атқарған қызметін объективті тұрғыда ашып көрсетуге кеңестік тарих ғылымының ұстанған идеологиясы тосқауыл болды.
Кеңестік тарих ғылымы сүйенген идеология кеңестік империя мүддесі жолында ұлттық мүддені ескермеді. ұлтшылдыққа қарсы күресемін деп ұлттық сипаты бар құбылыстарды аяққа басты. Кеңестер олағында аз халықтардан шыққан ұлтжанды, елін сүйген қайраткерлер ұлтшылдар болып қудалана тұсті.
Марксизм-ленинизм мен методологиясын басшылыққа алған "зерттеушілер 1917
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының әлем қауымдастығы қатарынан егемен ел ретінде өз орнын тауып, тәуелсіздік туын тіккен осы бір өзгерістер заманында еліміздің өткен тарихына деген көзқарас та мүлдем жаңа сипатка ие болды. Оның бір көрінісі осы уақытқа дейін бұрмаланып, ақиқаты айтылмаған немесе біржақты қаралған тарихи құбылыстарды ой елегінен өткізіп, оларға объективті баға беруге деген талпыныс. Қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылықты қамтамасыз етіп, демократиялық мемлекет құруды мақсат тұтқан елімізде төл тарихымыздың олқылау жазылған тұстарын толықтыра түсуге барынша жағдай жасалып жатқаны белгілі. Осынау сәтте, яғни халқымыздың тарихи санасын қалыптастыруға бағытталған шаралар жүзеге асырылып жатқан мезгілде, қазақ халқының тарихыңда өзіндік терең із қалдырған қайраткерлердің ғұмырнамасын жасауды да қолға алғанымыз абзал. Мұндай ғұмырнамалық зерттеулер жекелеген қайраткерлердің өмір жолын танып білумен бірге, олар өмір сүрген дәуірдің қыр-сырын түсінуге де өз септігін тигізеді.
Еліміздің тарихында өзіңдік елеулі із қалдырған қайраткерлер катарына ХІХ ғасырдың соңы мен XX ғасыр басында тарих сахнасынан шыққан казақ зиялыларын жатқызуға болады. Бүгінгі таңда сол зиялы қауым өкілдерінің бірқатарының ғүмырнамасы жасалып, көпшілік қауымға ұсынылып жатыр. Дегенмен бұл бағыттағы ғылыми-зерттеу жұмыстарын тереңдете жүргізіп, қазақ зиялыларының ғұмырнамасы қатарын толықтыра түсуіміз керек.
Қазақ зиялыларының өмір жолы кеңестік дәуірде аракідік зерттелді. Олардың көпшілігі революциялық қозғалыстарға, кеңестік кұрылысқа атсалысқан кайраткерлерге арналды. Алайда мұндай іріктеме зерттеулер марксизм-ленинизм идеологиясы аясынан аса алмады. Ол дәуірде қазақ зиялыларының өмір жолын, атқарған қызметін объективті тұрғыда ашып көрсетуге кеңестік тарих ғылымының ұстанған идеологиясы тосқауыл болды.
Кеңестік тарих ғылымы сүйенген идеология кеңестік империя мүддесі жолында ұлттық мүддені ескермеді. ұлтшылдыққа қарсы күресемін деп ұлттық сипаты бар құбылыстарды аяққа басты. Кеңестер олағында аз халықтардан шыққан ұлтжанды, елін сүйген қайраткерлер ұлтшылдар болып қудалана тұсті.
Марксизм-ленинизм мен методологиясын басшылыққа алған "зерттеушілер 1917
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
1. Бартольд В.В. О преподовании туземных наречии в Самарканде — Сочинение. т.2.ч.2. — М.,і 1964. с.305; Вместо ответа г-ну Лапину // Сонда. с.306-309; Еще о слове "сарт" // Сонда. с.310-314.
2. Вяткин В.Л. Еще о книжке г.Лапина // Туркестанский вестник. 1896. 26 марта.; Розен В.И.| Библиографическая заметка //
Записки восточного отделекия Императорского русскога
географического общества. 1896. N9. с.9.
3. Бөкейхан Ә. Таңдамалы. — Алм)аты: Қазақ энциклопедиясы, 1995.
- 478 б.
4л /Шоқай М. Таңдамалы. 2 т. - Длматы, "Қайнар", 1999 - 520 б. / 247 - 319 б. / 280, 288-289-6;
5. Валиди 3. Воспоминание. Боріба нар олов Туркестана и других
восточных мусульман-тюрков| за национальное бытие и
сохранение культуры. Кн.1. — Уфа: Китап, — 1994. — 410 с.
6. иСафаров Г. Колониальная ревсілюция (Опыт Туркестана). — М.,
Госиздат, 1921 - 147 с. |
олоров Е. Очерки национального освоб олительного движения в Средней Азии. — Ташкент, Госиздат, 1925. — 90 с; Симонов А. Февральская революция в Средней Азии // Коммунистическая мысль. Кн.З. — Ташкент, 1Й7. — 120 с; Алексеенков П. Кокандская автономия (револнЬция в Туркестане). — Ташкент, Госиздат, 1931 — 79 с.
8. Д олонов И.К. Победа октярьской революции в Туркестане. — М.,
Госиздат, 1957. — 104 с; Аминов М.У. Борьба за установление
Советской власти в Коканде // Труды Самаркандского
университета. Вып. 19. - Самарканд, 1967. С.28-43; Житов К.Е.
Победа Великой Октябрьской революции в Узбекистане. — М.,
Госполитиздат, 1957. — 104 с; Иноятов X. Октярьская революция
{ в Узбекистане. - М. Госполитздат, 1958. — 319 с; Победа
Советской власти в Средней Азии и Казахстана / Отв. ред.
И.И.Минц. - Ташкент: Фан,; 1967. — 770 с; Турсунов X.
Национальная по питика Коммуйистической партии в Туркестане
(1917-19200 гг.). — Ташкент, Узбекистон, 1971. — 367 с; Иноятов
Х.Ш. Победа Советской власти в Туркестане. М., Мысль, 1978. —
364 с. |
9. Зиманов С.З. В.И.Ленин и советская государственность в
Казахстане. — Алма-Ата: Наука, 1970. — 303 с.
10.д Зиманов С.З., Идрисов К.З. Общественно-политические взгляды
Мухамеджана Сералина. Алма-А|га, Наз ка, 1989. — 105 с. 11. Созакбаев С.У. Петербурскйй университет в истории политической и правовой мысли Казахстана (вторая половина XIX — начало XX вв.). Дисс... канд. юрид. наук. — Алма-Ата, 1985. - 199 с. /с.132/;
12. Қазақ совет энциклопедиясы. 7 т, 183 б.
13. Бендриков К.Е. Очерки по истории нар олного образования в
Туркестане (1865-1924). - М., Ңзд. АПН, 1960. - 500 с; Лунин
И.В. Жизнь и деятельность акадфмика В.В.Бартольда. — Ташкент:
Фан., 1981 - 220 с. / с.74.
14. Қойшыбаев Б. Жазықсыз яЫпа шеккендер. — Алматы,
"Қазақстан", 1990. - 68 б. /13-19 б/.
15. Сонда. 17-6.
16. Қойгеддиев М. Алаш қозғалысы. — Алматы: Санат, 1995. — 368 б;
V Нүрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. — Алматы: Ататек, 1995 —
256 6.
17. Аманжолова Д. Казахский автоңомизм и Россия. — М.; Россия
мол олая, 1994. - 216 с. /с.21/.
18. Ахмедов Ғ. Алаш "Алаш" б олғанда: Естеліктер мен тарихи
V деректер. — Алматы: Жалын, 1996. — 224 6.
19. Махаева А.Ш. Қазақ комитеттері: құрылуы мен қызметінің
[/"тарихы (наурыз 1917 — маусым 1918 жж.). Тарих ғыл. канд. ...
авторефераты. — Алматы, 1995. 25 б.
20. Мекебаев Т.Қ. Уақытша үкіметтің Қазақстандағы билік
орындарының қызметі. Тарих. ғыл. канд. ... авторефераты. -
Алматы, 1996. - 26 б.
21. Раджапов Ө.А. Оңтүстік Қазақстан 1917 жылғы қос революция
і тұсында. Тарих ғыл. канд. ... авторефераты. — Алматы, 1998. — 26
б.; Ілиясова К. Қазақ съездері: қаралған мәселелері, шешімдері және олардың орындалуы (1917-1919 жж.). Тарихи талдау. Тарих ғылым. Канд. ... авторефреаты. — Алматы, 1999. — 26 6.
1. Бартольд В.В. О преподовании туземных наречии в Самарканде — Сочинение. т.2.ч.2. — М.,і 1964. с.305; Вместо ответа г-ну Лапину // Сонда. с.306-309; Еще о слове "сарт" // Сонда. с.310-314.
2. Вяткин В.Л. Еще о книжке г.Лапина // Туркестанский вестник. 1896. 26 марта.; Розен В.И.| Библиографическая заметка //
Записки восточного отделекия Императорского русскога
географического общества. 1896. N9. с.9.
3. Бөкейхан Ә. Таңдамалы. — Алм)аты: Қазақ энциклопедиясы, 1995.
- 478 б.
4л /Шоқай М. Таңдамалы. 2 т. - Длматы, "Қайнар", 1999 - 520 б. / 247 - 319 б. / 280, 288-289-6;
5. Валиди 3. Воспоминание. Боріба нар олов Туркестана и других
восточных мусульман-тюрков| за национальное бытие и
сохранение культуры. Кн.1. — Уфа: Китап, — 1994. — 410 с.
6. иСафаров Г. Колониальная ревсілюция (Опыт Туркестана). — М.,
Госиздат, 1921 - 147 с. |
олоров Е. Очерки национального освоб олительного движения в Средней Азии. — Ташкент, Госиздат, 1925. — 90 с; Симонов А. Февральская революция в Средней Азии // Коммунистическая мысль. Кн.З. — Ташкент, 1Й7. — 120 с; Алексеенков П. Кокандская автономия (револнЬция в Туркестане). — Ташкент, Госиздат, 1931 — 79 с.
8. Д олонов И.К. Победа октярьской революции в Туркестане. — М.,
Госиздат, 1957. — 104 с; Аминов М.У. Борьба за установление
Советской власти в Коканде // Труды Самаркандского
университета. Вып. 19. - Самарканд, 1967. С.28-43; Житов К.Е.
Победа Великой Октябрьской революции в Узбекистане. — М.,
Госполитиздат, 1957. — 104 с; Иноятов X. Октярьская революция
{ в Узбекистане. - М. Госполитздат, 1958. — 319 с; Победа
Советской власти в Средней Азии и Казахстана / Отв. ред.
И.И.Минц. - Ташкент: Фан,; 1967. — 770 с; Турсунов X.
Национальная по питика Коммуйистической партии в Туркестане
(1917-19200 гг.). — Ташкент, Узбекистон, 1971. — 367 с; Иноятов
Х.Ш. Победа Советской власти в Туркестане. М., Мысль, 1978. —
364 с. |
9. Зиманов С.З. В.И.Ленин и советская государственность в
Казахстане. — Алма-Ата: Наука, 1970. — 303 с.
10.д Зиманов С.З., Идрисов К.З. Общественно-политические взгляды
Мухамеджана Сералина. Алма-А|га, Наз ка, 1989. — 105 с. 11. Созакбаев С.У. Петербурскйй университет в истории политической и правовой мысли Казахстана (вторая половина XIX — начало XX вв.). Дисс... канд. юрид. наук. — Алма-Ата, 1985. - 199 с. /с.132/;
12. Қазақ совет энциклопедиясы. 7 т, 183 б.
13. Бендриков К.Е. Очерки по истории нар олного образования в
Туркестане (1865-1924). - М., Ңзд. АПН, 1960. - 500 с; Лунин
И.В. Жизнь и деятельность акадфмика В.В.Бартольда. — Ташкент:
Фан., 1981 - 220 с. / с.74.
14. Қойшыбаев Б. Жазықсыз яЫпа шеккендер. — Алматы,
"Қазақстан", 1990. - 68 б. /13-19 б/.
15. Сонда. 17-6.
16. Қойгеддиев М. Алаш қозғалысы. — Алматы: Санат, 1995. — 368 б;
V Нүрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. — Алматы: Ататек, 1995 —
256 6.
17. Аманжолова Д. Казахский автоңомизм и Россия. — М.; Россия
мол олая, 1994. - 216 с. /с.21/.
18. Ахмедов Ғ. Алаш "Алаш" б олғанда: Естеліктер мен тарихи
V деректер. — Алматы: Жалын, 1996. — 224 6.
19. Махаева А.Ш. Қазақ комитеттері: құрылуы мен қызметінің
[/"тарихы (наурыз 1917 — маусым 1918 жж.). Тарих ғыл. канд. ...
авторефераты. — Алматы, 1995. 25 б.
20. Мекебаев Т.Қ. Уақытша үкіметтің Қазақстандағы билік
орындарының қызметі. Тарих. ғыл. канд. ... авторефераты. -
Алматы, 1996. - 26 б.
21. Раджапов Ө.А. Оңтүстік Қазақстан 1917 жылғы қос революция
і тұсында. Тарих ғыл. канд. ... авторефераты. — Алматы, 1998. — 26
б.; Ілиясова К. Қазақ съездері: қаралған мәселелері, шешімдері және олардың орындалуы (1917-1919 жж.). Тарихи талдау. Тарих ғылым. Канд. ... авторефреаты. — Алматы, 1999. — 26 6.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-16
1. Сералы Лапиннің 1917 жылғы ақпан революциясына дейінгі өмірі мен
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .17-68
1.1.С.Лапиннің өскен және білім алған
ортасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..17-30
1.2.С.Лапиннің XX ғасырдың басындағы қоғамдық-саяси қызметі ... ...30-56
1.3. С.Лапиннің шығармашылық
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56-68
2. Сералы Лапиннің 1917 жылғы революция тұсындағы қоғамдық-саяси қызметі
69-128
2.1. Ақпан революциясынан кейіңгі Түркістан өлкесіндегі саяси ахуал және
С.Лапин ... 69-86
2.2. С.Лапин — "Шуро-и-уламо" ұйымының жетекшісі 86-107
2.3. С.Лапиннің "Түркістан" мұхтариятының құрылуы мен күшпен таратылуы
тұсындағы қызметі" 107-128
Пайдаланылған деректер тізімі 135-149
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының әлем қауымдастығы қатарынан егемен ел
ретінде өз орнын тауып, тәуелсіздік туын тіккен осы бір өзгерістер
заманында еліміздің өткен тарихына деген көзқарас та мүлдем жаңа сипатка ие
болды. Оның бір көрінісі осы уақытқа дейін бұрмаланып, ақиқаты айтылмаған
немесе біржақты қаралған тарихи құбылыстарды ой елегінен өткізіп, оларға
объективті баға беруге деген талпыныс. Қоғамдық татулық пен саяси
тұрақтылықты қамтамасыз етіп, демократиялық мемлекет құруды мақсат тұтқан
елімізде төл тарихымыздың олқылау жазылған тұстарын толықтыра түсуге
барынша жағдай жасалып жатқаны белгілі. Осынау сәтте, яғни халқымыздың
тарихи санасын қалыптастыруға бағытталған шаралар жүзеге асырылып жатқан
мезгілде, қазақ халқының тарихыңда өзіндік терең із қалдырған
қайраткерлердің ғұмырнамасын жасауды да қолға алғанымыз абзал. Мұндай
ғұмырнамалық зерттеулер жекелеген қайраткерлердің өмір жолын танып білумен
бірге, олар өмір сүрген дәуірдің қыр-сырын түсінуге де өз септігін
тигізеді.
Еліміздің тарихында өзіңдік елеулі із қалдырған қайраткерлер катарына ХІХ
ғасырдың соңы мен XX ғасыр басында тарих сахнасынан шыққан казақ зиялыларын
жатқызуға болады. Бүгінгі таңда сол зиялы қауым өкілдерінің бірқатарының
ғүмырнамасы жасалып, көпшілік қауымға ұсынылып жатыр. Дегенмен бұл
бағыттағы ғылыми-зерттеу жұмыстарын тереңдете жүргізіп, қазақ зиялыларының
ғұмырнамасы қатарын толықтыра түсуіміз керек.
Қазақ зиялыларының өмір жолы кеңестік дәуірде аракідік зерттелді. Олардың
көпшілігі революциялық қозғалыстарға, кеңестік кұрылысқа атсалысқан
кайраткерлерге арналды. Алайда мұндай іріктеме зерттеулер марксизм-ленинизм
идеологиясы аясынан аса алмады. Ол дәуірде қазақ зиялыларының өмір жолын,
атқарған қызметін объективті тұрғыда ашып көрсетуге кеңестік тарих
ғылымының ұстанған идеологиясы тосқауыл болды.
Кеңестік тарих ғылымы сүйенген идеология кеңестік империя мүддесі жолында
ұлттық мүддені ескермеді. ұлтшылдыққа қарсы күресемін деп ұлттық сипаты
бар құбылыстарды аяққа басты. Кеңестер олағында аз халықтардан шыққан
ұлтжанды, елін сүйген қайраткерлер ұлтшылдар болып қудалана тұсті.
Марксизм-ленинизм мен методологиясын басшылыққа алған "зерттеушілер 1917
жылғы казақ революциясына дейін қазақта ұлттық интеллигенция қалыптасып
үлгермеді деген тұжырымды ұстанды. Ал, революцияға дейінгі кезеңде саны аз
болған қазақ зиялыларының қызметі "ұлттық буржуазия мен үстем тап
өкілдерінің мүддесін қорғау жолындағы әрекет" ретінде түсіндірілді Таптық
мүддені қызғыштай қорғаған кеңестік тарих ғылымы біз қарастырып отырған
кезеңдегі қазақ зиялыларының ұлттық еркіндікті қамтамасыз ету жолыңда
атқарған қызметін жоққа шығарып, теріс бағалады. Осығай орай қазақ
зиялыларының арасында өзіндік ұстанымдарымен дараланған С.Лапиннің қоғамдық-
саяси қызметі мен шығармашылық мұралары объективті, шынайы тұрғыда
бағаланбай қалды.
XX ғасыр басындағы қазақ зиялыларының алғашқы шоғыры қатарында С.Лапин да
қазақ халқын және Түркістан өлкесінің өзге де түркі-мұсылман халықтарын
ұлттық бостандыққа жеткізу, тұрмыс жағдайын көтеру, өркениетті елдер
қатарына қосу жолында аянбай еңбек етті. Түркістаңда 1917 жылғы Ақпан
төңкерісінен кейін "Шуро-и-уламо" ұйымына жетекшілік етті. Қоғамдық-саяси
қызметпен қатар шығармашылықпен айналысты.
С.Лапиннің өскен ортасында атқарған қызметін және шығармашылығын зерттеу
отандық тарих ғылымында XIX ғасырдың соңы мен XX ғасыр басындағы қазақ
қоғамындағы ұлт зиялыларының орнын айқындауға, оларға қатысты нақтылы
объективті ғылыми баға беруге өзіндік игі ықпалын тигізеді. Сондықтан біз
қарастырып отырған тақырыпты ғылыми өзекті мәселеге арналған деуге толық
негіз бар.
Мәселенің зерттелу деңгейі. С.Лапиннің қоғамдық-саяси қызметі мен
шығармашылық мұралары отандық тарих ғылымында арнайы зерттеу объектісі
ретінде қарастырыла қойған жоқ. Ғылыми әдебиеттерде С.Лапиннің қоғамдық-
саяси қызметінің түрлі кезеңдеріне қатысты және оның шығармашылық
мұраларына байланысты бағалар берілген. Оңдай бағалар өзінің өркелкілігімен
ерекшеленеді.
С.Лапинге қатысты алғашқы ғылыми пікірлер XIX ғасырдың соңғы кезеңінен
бастау алады. Бұл ретте көрнекті тарихшы-ғалым В.В.Бартольдтың есімін
ерекше атап көрсетуге болады. Оның бірқатар еңбектерінде С.Лапиннің
шығармашылығына қатысты пікірлер берілген. Ол "сарт" сөзінің (шығуы мен
мәніне және "сарт тіліне") байланысты ғылыми пікір таласқа түсіп,
С.Лапиннің бұл мәселелер жөнінде жасаған болжамдары мен тұжырымдарын сынға
алғанымен, оның өзін қалыптасқан зерттеуші ретінде бағалайды. С.Лапиннің
авторлығымен шыққан "Орысша және өзбекше сөздікке" және "Самарқан
қаласындағы тарихи ескерткіштердегі жазулардың аудармасы" атты еңбегіне
1896 жылы Санкт-Петербург ғылым академиясының академигі В.В.Розен және
белгілі тарихшы-археолог В.Л.Вяткин тараптарынан да бағалар берілген.
XX ғасыр басындағы қазақ зиялыларының көшбасшысы ретінде танылған
Ә.Бөкейхановтың "Айқап" журналы мен "Қазақ" газеті беттерінде жариялаған
мақалаларында С.Лапиннің Мемлекеттік думадағы мұсылман фракциясы жанында
атқарған қызметіне және 1914 жылы Санкт-Петербургте өткен бүкілресейлік
мұсылман съезіне қатысуына байланысты пікірлер білдірген. Ол пікірлерді
объективті тұрғыда берілген деп есептеуге болады.
С.Лапиннің 1917 жылғы қос революция тұсында атқарған қоғамдық-саяси
қызметіне қатысты қазақ зиялыларынан алғаш пікір білдірушілер қатарына
М.Шоқайды жатқызуға болады. Ол өзінің эмиграцияда жүріп жариялаған "1917
жыл естеліктерінен үзінділер" атты еңбегінде: "Сералы Лапинмен өзімнің жеке
қарым-қатынасыма келгенде, ол кісі мені туған інісіндей жақсы көретін еді
деуіме болады. Тек саяси мәселеде бір-бірімізге жолай алмадық," — дей
отырып, оның саяси ұстанымдарын сынға алған-ды. Оның бұл сыны азаттық
қозғалыстағы С.Лапиннің мұсылмандық, діни негіздерді басшылыққа алуынан
ғана емес, Ташкенттегі кеңестер өкіметі мен Түркістан мұхтариятының (Қоқан
автономиясы) қантөгіске бармай өзара ымыраға келуін ұсынуынан да туындаған
еді. Осы жерде көрнекті қоғам қайраткері Зәки Валиди Тоғанның еңбегінде
С.Лапинге байланысты білдірілген пікір М.Шоқайдың пікіріне ұқсас екендігін
де айта кеткен жөн.
Кеңес өкіметі орнағаннан кейінгі кезенде С.Лапиннің 1917 жылғы қызметіне
алғаш Г.Сафаровтьщ. 1921 жылы жарық көрген еңбегінде баға беріліп, онда
С.Лапин Түркістан өлкесінің жергілікті халықтарының діни-ұлттық мүддесін
қорғауды мұрат тұтқан кайраткер ретінде көрсетілген-ді. Алайда, XX ғасырдың
20-30 жылдары кеңестік тарих ғылымы қатаң идеологияландырылуына байланысты
С.Лапиннің қоғамдық-саяси қызметіне деген көзқарас өзгеріп, оның 1917 жылғы
революция тұсындағы саяси ұстанымы "панисламистік" пиғылмен ұштастырылды.
Сондай-ақ оның "Шуро-и-уламо" ұйымына жетекшілік етуі "контрреволюциялық",
"бұқара халықтың мүддесіне қайшы келетін әрекет" ретінде түсіндірілді.
Мұндай баға берген авторлар Е.Федоров, А.Симонов және П.Алексеенков еді.
Дегенмен бұл авторлардың қатарында Е.Федоровтың еңбегінде С.Лапиннің
бірінші орыс революциясы тұсындағы қызметіне қатысты оң баға орын алған.
Кеңестік тарих ғылымы алдымен сталиндік жосықсыздықтардың, содан кейін
валюнтаризм мен субъективизмнің тоқырау идеологиясы шырмауында болып келген
1930-1980 жылдары аралығында қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси қызметі
зерттелмеді. Әрине, бұл мәселе мүлдем назардан тыс қалып қойды дегенді
білдірмейді. Бірақ оған революцияға дейінгі Қазақстан мен Түркістандағы
революциялық қозғалысқа немесе кеңестік құрылысқа арналған еңбектерде
негізгі мәселеге жанама сюжет есебінде қарау үрдісі қалыптасты. Оны
И.К.Долонов, К.Е.Житов, Х.Иноятов, А.А. Гордиенко, Х.Турсунов, М.У.Аминов,
И.И.Минц секілді тарихшы-ғалымдардың Орта Азияда кеңестік биліктің
орнауына, яғни 1917 жылғы Қазан революциясының жеңісі туралы еңбектерінде
С.Лапиннің сол тұстағы қызметіне және ол жетекшілік еткен "Шуро-и-уламо"
ұйымына қатысты мәліметтердің берілуінен де аңғаруға болады. Осы аталған
авторлардың барлығының дерлік еңбектерінде С.Лапин маркстік-лениндік
метолологияның талап-тарына сай бағаланды. Соның ңәтижесінде қазан
революциясы қарсаңы мен одан кейінгі кезеңдегі С.Лапиннің қоғамдық-саяси
қызметі барынша қараланып көрсетілді.
Кеңестік құрылысқа арналған еңбектердің барлығында бірдей С.Лапиннің
атқарған қызметі теріс көрсетілді деп біржақты тұжырым болмайды. Өйткені
С.Лапиннің қызметінің кейбір кезендеріне кеңестік құрылысқа арналған кейбір
еңбектерде оң баға да берілді. Мәселен, С.З.Зимановтың еңбегінде С.Лапиннің
Мемлекеттік думадағы мұсылман фракциясы жанында Б.Қаратаев, Е.Оразаев
секілді т.б. қазақ зиялыларымен бірге аткарған қызметіне және XX ғасыр
басында қазақ баспасөзін шығару жолында жасаған әрекетіне объекгивті баға
беруге талпыныс жасалған. Мұндай талпыныс С.Зимайовтың К.З.Ыдыросовпен
бірге әзірлеген еңбегінен де аңғарылады.
С.У.Созақбаевтың 1985 жылы заң ғылымдары бойынша әзірлеген кандидаттық
диссертациясында С.Лапиннің қызметіне жоғары баға беріліп: "С.Лапин
университетте алған білімін қазақ халқының игілігіне жұмсауға тырысты. Ол
Түркістан өлкесінде орыс-қазақ мектептерін ашуға бар күшін салып, Ресей
мен Қазақстанның достық қатынасын нығайтуда қызу қызмет жасады," [11] —
делініп көрсетілді.
"Қазақ совет энциклопедиясында" С.Лапинге қатысты берілген мақалада оны
шығыс сәулет өнерін зерттеуші, ағартушы әрі адвокат деп көрсеткен. Ол
жөнінде мынандай пікір білдірілген: "Шығыс тілдерін (араб, парсы, т.б.)
жетік білген. Лапин Самарқандағы көне архитектуралық ескерткіштердің
жазуларын парсы тілінен орыс тілінен өлеңмен аударды және олардың салынған
жылын (араб әріптерінің орналасу жүйесіне байланысты), салдырған адамдарды
және сәулетшілердің есімін анықгады. Өзіне дейінгі- белгісіз болып келген
"Туһарт әл-Хани", "Шаһнама" дастандарының нұсқаларын, қолжазбаларын тапты.
Шаһи Зинда, араб қолбасшысы ибн Куссам жайлы аңыздарды жазып қалдырды".
С.Лапиннің ғылыми үйірмелердің қызметіне қатысуы жайында шығармалары туралы
мәліметтер кеңестік дәуірде жарық көрген К.Е.Бендриков пен И.В.Луниннің
еңбектерінде де кездеседі.
1990 жылы зерттеуші Б.Қойшыбаевтың "Жазықсыз жапа шеккендер" атты еңбегі
жарық көрді. Оның бұл еңбегінде С.Лапиннің өмір жолы мен қызметіне арналған
"Ориенталист Лапин" атты тарау берілген. Зерттеуші Б.Қойшыбаев С.Лапиннің
өміріне қатысты мәліметтердің біразын С.Лапиннің қарындасы Гүлзидәмнан
алғандығын еңбегінде атап өтіп, бірқатар мерзімді баспасөздердегі С.Лапин
туралы дерек көздерін ғылыми айналымға тартқан. Б.Қойшыбаевтың осы еңбегін
отандық тарих ғылымында С.Лапиннің қоғамдық-саяси қызметі мен
шығармашылығын зерттеуге арналған алғашқы талпыныс ретінде бағалауға
болады. Оның С.Лапин туралы мынандай пікірі ерекше назар аудартады: "Ол
Түркістан өлкесінде қазақ балалары үшін мектеп ашу ісіне араласты. Оның
адвокаттық" қызметінің пайдасын қарапайым халық 1905 және 1916 жылдары
айқын сезінді. Осы кездердегі ұлт-азаттық көтерілістерге қатысқаны үшін
өлім жазасына кесілген жергілікті халық өкілдерін (қазақ, қырғыз, өзбек)
ақтауы Лапиннің заң қызметіндегі үлкен еңбегіне саналады. Ол Түркістан
өлкесінде тұратын мұсылмандардың жинаған қаржысына Петербургте 1913 жылы
мешіт салу ісіне де атсалысты.
Б.Қойшыбаев осылайша С.Лапиннің қызметіне жоғары баға бергенмен оның өмір
жолы мен қоғамдық-саяси қызметінің кейбір тұстарына назар аудармаған-ды.
Мәселен, С.Лапиннің Түркістан мұғалімдер семинариясындағы қызметі кезінде
ғылыми үйірме жұмысына қатысуы, Мемлекеттік думадағы мұсылман фракциясы
жанындағы қызметі кезінде заң жобаларын әзірлеуге атсалысуы, 1914 жылы
бүкілресейлік мұсылман съезіне катысуы және 1917 жылғы қос революция
тұсындағы қызметі Б.Қойшыбаев еңбегінде каралмаған.
Еліміз егемендік алғаннан кейінгі кезеңде тарихымызды ұлттық мүдде
тұрғысынан жазу жолында алғашқы қадамдар жасалынып, XIX ғасырдың соңы мен
XX ғасыр басындағы қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси қызметінің
ерекшеліктері мен бағыттарына ғалымдар зер салып, онда "ақтаңдақ,"_беттерін
ашып көрсетуде елеулі табыстарға қол жеткізді. Бұл ретте М.Қойгелдиев пен
К.Нүрпейісовтің еңбектерін ерекше атап көрсетуге болады. Олардың еңбегінен
кейін ғалымдар арасында қазақ зиялыларының жекелеген өкілдерінің қоғамдық-
саяси қызметін зерттеуге деген құлшыныс арта тұсті. Мұндай талпынысқа
Д.Аманжолованың да еңбегі елеулі дәрежеде ықпал етті. 1996 жылы
Ғ.Ахмедовтың "Алаш "Алаш болғанда" атты еңбегі жарық көрді. Онда алғашқы
қазақ интеллигенциясы өкілдерінің тізімі беріліп, олардың қоғамдық-саяси
қызметінен шолу жасалған еді. Ол еңбекте С.Лапиннің өміріне қатысты
мәліметтер де орын алған. С.Лапиннің қоғамдық-саяси қызметіне қатысты
тұжырымдар мен ғылыми пікірлер негізінен 1990-жылдардың орта тұсынан бастап
кандидаттық диссертацияларда айтылды. А.Ш.Махаеваның "Қазақ комитеттерінің
құрылуы қызметі" атты кандидаттық диссертацияеында С.Лапиннің 1917 жылғы
Ақпан революциясынан кейінгі қызметінің кейбір тұстарына байланысты жаңа
көзқарас тұрғысынан баға берілген. Зерттеуші "Бірлік туы" газетіндегі
материалдарға сүйене отырып, С.Лапиннің 1917 жылы Перовскіде құрған "Халық
өкілдері кеңесі" ұйымына қатысты ой-пікір білдіріп, ондай ұйымдар
жергілікті халықтың мүддесін Уақытша үкімет жағдайында қорғауды мақсат
тұтты дейді.
Т.Қ.Мекебаевтың Уақытша укіметтің Қазақстандағы билік орындарының қызметіне
арналған диссертациялық жұмысында С.Лапиннің Уақытша үкіметтің жергілікті
органдарына қатысты көзқарасы қарастырылған. Онда ізденуші С.Лапинге баға
беруде М.Шоқайдың еңбегіңдегі пікіріне сүйенген. С.Лапинге ондай баға беру
А.Ө.Раджапов пен К.Ілиясованың кандидаттық диссертацияларына да тән.
Құрылтай жиналысына сайлау кезіндегі Қазақстандағы саяси партиялар мен
қоғамдық ұйымдардың қызметін зерттеген И.Е.Еремина өзінің диссертациясында
С.Лапин жетекшілік еткен "Шуро-и-уламо" ұйымына да тоқталған. Бірақ
ізденуші бұл ұйымның Құрылтай жиналысына депутаттыққа өз алдына бөлек
кандидаттар тізімін ұсынғанын назардан тыс қалдырған. Мұндай кемшіліктің
орны Е.Қ.Серікбаевтың кандидаттық диссертациясында біршама толықгырылған.
С.Лапиннің 1917-1918 жылдардағы атқарған қоғамдық-саяси қызметіне
Х.М.Тұрсынның Түркістан мұхтариятының қалыптасуы мен күйреуіне арналған
диссертациялық жұмысында шынайы баға беруге деген талпыныс айқын аңғарылды.
Бұл жұмыста ғылыми айналымға енгізілген тарихи деректер өзінің сонылығымен
ерекшеленеді.
Қазақстанның XX ғасыр басындағы қоғамдық-саяси өміріндегі мұсылмандық
қозғалысты зерттеуге арналған С.К.Рүстемовтың кандидаттық диссертациясында
бұл қозғалысқа С.Лапиннің да атсалысканы тың мәліметтердің негізінде
көрсетілген. Автордың пікірінше, С.Лапин мұсылмандық қозғалысқа атсалысу
арқылы қазақ халқының ғана емес, Ресей империясындағы өзге де түркі-
мұсылман халықтарының мүддесін қорғауды көздеген. Былайша айтқанда, С.Лапин
қазақ халқының азаттық қозғалысын өзге түркі-мұсылман халықтарының азаттық
қозғалысымен ұштастыруға талпынған. С.Рұстемовтың мұндай пікірі белгілі
дәрежеде С.Қ.Шілдебайдың және Г.А.Бисенованың кандидаттық
диссертацияларында қолдау тапқан. С.Қ.Шілдебай өзінің зерттеуінде
С.Лапинйің 1917 жылы құрған "Шуро-и-уламо" ұйымына көбірек көңіл бөлген. Ол
бұл ұйымға баға беруде М. Шоқайдың пікіріне сүйенген.
С.Лапиннің қоғамдық-саяси қызметі соңғы жылдары елімізде жарық көрген
ғылыми әдебиеттердщ ішінде тек Ә.М.Ауанасованың ғана монографиясында
[көрініс тапқан. Ол еңбекте С.Лапиннің бірінші орыс революциясы тұсында
және 1917 жылғы қос революция кезіндегі қызметіне орынды баға берілген.
Дегенмен ол еңбекге С.Лапиннің Санкт-Петербургте атқарған қызметі жайында
ешқандай пікір білдірілмеген.
Жуырда жарық қөрген "Қазақстан тарихының" академиялық басылымының 3-томында
С.Лапин қазақ зиялыларының алғашқы толқынының өкілі ретінде көрсетілген.
Сондай-ақ С.Лапиннің өмірі мен қызметіне қатысты мәліметтер 2000 жылы V
жарық көрген "Түркістан. Халықаралық энциклопедиясына енген. Ол туралы
мақаланы С .Смағұлова жазған.
Соңғы уақытта мерзімді баспасөз беттерінде де С.Лапинға қатысты мәліметтер
жарық көре бастады. Мәселен, "Түркістан" газетінде зерттеуші Т.Дайрабайдың
"Қазақ тарихындағы Лапиндер ізі" атты мақаласы жарияланған. Ол бұл
мақаласында С.Лапиннің қызметі мен шығармашылығына ғана емес, Лапиндер
әрекетіне де қатысты тың мәліметтер берілген.
С.Лапиннің 1911 жылдың бас кезінде Перовскіде .ашқан сауда-өнеркәсіптік
серіктестігі жайлы мәлімет алғаш рет отандық тарих ғылымында Д.И.Дулатова
мен НД.Нұртазинаның 1917 жылы жарық көрген мақаласында көрініс тапты.
Авторлар аталмыш серіктестік жергілікті халықты патша өкіметінің отаршылдық
саясаты жағдайында әлеуметтік жағынан қорғауды мақсат екенін дәлелді түрде
негіздеп, мақала соңында серіктестікке қатысты мұрағаттық құжатты көпшілік
назарына ұсынған.
Өзбекстандық зерттеушілердің 1990-жылдардан бастап жаңа сипатта шығара
бастаған бірқатар еңбектерінде С.Лапиннің XX ғасырдың бас кезінде атқарған
қоғамдық-саяси қызметіне байланысты ой-пікірлер білдірілген. Бұл ретте
М.Хасановтың макаласын ерекше атауға болады. Оның мақаласында С.Лапиннің
кеңестік биліктен жергілікті халық мүддесімен санасуды талап етуіне жоғары
баға берілген. Мұндай бағаларды Д.А.Алимова, А.А.Голованов, Н.Абдурахимова,
Г.Рустемова, Б.В.Хасанов секілді зерттеушілердің еңбекгерінен де
кездестіруге болады.
Түркістан мұхтариятының тарихын зерттеуші С.Агзамходжаевтың еңбегінде
С.Лапиннің 1917-1918 жылдардағы қызметіне қатысты объективті тұжырымдар
жасалған. Зерттеуші А.Мингноровтың 1917-1918 жылдардағы Түркістандағы
қоғамдық-саяси ұйымдардың тарихын зерттеуге арналған еңбегі С.Лапин
жетекшілік еткен "Шуро-и-уламо" ұйымының қызметі талданған. Бұл ұйымның
қызметін ашып көрсетуде негізінен ұлттық баспасөздердің мәліметтеріне
сүйенген.
В.А.Германов 2000 жылы жарық көрген еңбегінде алғаш рет С.Лапиннің 1918
жылы Германияға кетуін, ондағы тағдырын ашып көрсеткен. С.Лапиннің
эмиграциялық қызметі осы уақытқа шейін ғылыми әдебиеттерде көтеріле қойған
жоқ еді. Автордың келтірген деректері ғылыми айналымға бұрындары
енгізілмеуімен ерекшеленеді.
Ресей империясындағы түркі-мұсылман халықтарының азаттық қозғалысын
зерттеумен айналысып жүрген москвалық зерттеуші С.М.Исхаковтың 1917 жылғы
қос революция тұсындағы түркі-мұсылман халықтарының қоғамдық-саяси өміріне
арналған еңбегінде С.Лапинге катысты объективті баға берілген. Автор
С.Лапинді 1917 жыл кезінде Түркістан халықтарының мүддесін қорғауда аса
белсенділігімен көзге түсті дей отырып, оның жергілікті зиялылармен белгілі
бір мәселелер төңірегінде бір пікірге келмеуінің себептерін де ашып
көрсеткен. С.М.Исхаков еңбегі Москва мұрағаттарынаң алынған мол дерек
көзіне негізделуімен ерекшеленеді.
Кеңестік дәуірге дейінгі Ресейдегі түркі-мұсылман халықтарының азаттық
қозғалысы батыстық зерттеуші С.Зенковскийдің еңбегінде қарастырылған. Оның
еңбегінде С.Лапин жетекшілік еткен "Шуро-и-уламо" ұйымы Түркістан
халықтарының мұсылман мүддесін қорғауда діни ұстанымдарға беріктігімен
ерекшеленді деп тұсіндіріледі. Мұндай пікірді Б.Хаиттің еңбегінен де
кездестіруге болады.
Біз қарастырып отырған мәселенің ғылыми әдебиеттерде баяндалу тарихына
жасалған шолу тақырыптың арнайы зерттеу объектісі болмағандығын аңғартады.
Осы уақытқа дейін мұндай мәселені арнайы карауға қажет алғышарттар да
қалыптаса қойған жоқ-тын. Ондай қолайлы жағдай еліміз егемендік алғаннан
кейін ғана қалыптасты. Мұның өзі біз қарастырғалы отырған тақырыптың
өзектілігін айғақтай тұссе керек.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты —
С.Лапиннің ғұмырының барлық кезендерін қамти отырып, оның қоғамдық-саяси
қызметін, шығармашылығын бұрын ғылыми айналымға тартылмаған деректерге
сүйеніп зерттеу. Сөйтіп, С.Лапиннің XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың бас
кезіндегі атқарған қоғамдық-саяси қызметіне сай толық келбетін ашып
көрсету. Осы мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысында мынандай міндеттер алға
қойылды: С.Лапиннің өскен және білім алған ортасын, оның көзқарасының
қалыптасуына әсер еткен жағдайларды айқындау;
XX ғасыр басында С.Лапиннің қоғамдық-саяси өмірге атсалысуына объективті
баға беру мақсатында бірінші орыс революция тұсындағы, Мемлекеттік думадағы
мұсылман фракциясы жанындағы және т.б. қызметіне талдау жасау;
С.Лапиннің шығармашылық; қызметінің ерекшелігін ашып көрсету;
1917 жылғы ақпан революциясынан кейінгі қоғамдық - саяси өмірдің С.Лапинге
әсерін анықтау;
С.Лапин жетекшілік еткегі "Шуро-и-уламо" ұйымының алдына қойған мақсатына
және осы мақсатты жүзеге асыру жолында атқарған қызметіне объективті баға
беру;
С.Лапиннің Түркістан мұхтариятына және кеңестер билігіне көзқарасынан және
Германиядағы қызметіне талдау жасау.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шегі Сералы Лапин өмір сүрген жылдарды,
яғни 1868 жылдан 1919 жылға дейінгі аралықты камтиды.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Дипломдық жұмыста негізгі деректер
мұрағат құжаттарынан, мерзімді баспасөз мәліметтерінен, жарияланған
құжаттар ңен материалдар жинақтарынан, естеліктерден және ғылыми
зерттеулерде берілген ақпараттардан алынды Сондай-ақ С.Лапиннің өзінің
шығармалары дерек көзі ретінде алынды.
Алға қойған мәселені зерттеуде орталық, мемлекеттік мұрағатының, орталық
мемлекеттік мұрағатының, Ташкент облыстық мұрағатының, мемлекеттік
мұрағатының және Ресей мемлекеттік әлеуметтік-саяси тарих мұрағатының
қорларынан алынған құжаттар ғылыми айналымға тартылды. Осы аталған
мұрағаттардың ішінде С.Лапиннің қоғамдық-саяси қызметіне, өскен және білім
алған ортасына қатысты құжаттар көбіне Өзбекстан Республикасы орталық
мемлекеттік мұрағатында жинақталған. Ол С.Лапиннің туып-өскен жері кезінде
Түркістан генерал-губернаторлығының Сырдария облысына қарауына байланысты
болса керек. Оның үстіне С.Лапин Ташкент каласындағы Түркістан мұғалімдер
семинариясында білім алып, сонда бірнеше жыл қызмет етті, кейіннен Самарқан
облыстық генерал-губернатор басқармасында тілмәш болды, 1917 жылғы қос
революция жылдарында Ташкенттегі "Шуро-и-уламо" ұйымына жетекшілік етті.
Міне, осыларға байланысты С.Лапинге қатысты (Сырдария округтік Құрылтай
жиналысына сайлау істері жөніндегі комиссия) алынған құжаттарда С.Лапиннің
1917 жылғы қызметіне қатысты мәліметтер бар. Мәселен, 528-қорда С.Лапин
жетекшілік еткен "Шуро-и-уламо" ұйымы атынан Құрылтай жиналысына
депутаттықка кандидат ретінде ұсынылғандардың тізімі сақталған.
Ресей Федерациясының мемлекеттік мұрағатының 102-қоры (Полиция
департаменті) қаралды. Бұл қорды қарастыру барысында С.Лапиннің Мемлекеттік
думадағы мұсылман фракциясының ұйымдастырған іс-шараларына, Санкт-
Петербургте мешіт салу құрылысына және 1914-жылы өткен бүкілресейлік
мұсылман съезіне қатысқаны жайлы мәліметтерді таптық.
Ресей мемлекеттік әлеуметтік-саяси тарих мұрағатының 71-қорынан (Марксизм-
ленинизм институты) С.Лапин жетекшілік еткен "Шуро-и-уламо" ұйымының
жарғысы және оның Ташкент большевиктеріне жолдаған үндеуін, сондай-ақ сол
тұстағы қызметіне қатысты т.б. бірқатар құжаттар алынды.
Қазақстан Республикасы орталық мемлекеттік мұрағатының қорларын қарастыру
барысында 64-қордан (Дала генерал-губернаторлығының кеңсесі) С.Лапиннің
1914 жылы өткен бүкілресейлік мұсылман съезіне қатысып, онда баяндама
жасағаны жайлы, ал 1202-қордан (Е.Федоровтың жеке қоры) С.Лапиннің бірінші
орыс революциясы тұсындағы қоғамдық-саяси қызметіне байланысты мақсаттар
табылды.
Зерттеу жұмысы барысында XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында жарық
көрген көптеген мерзімді баспасөздердің материалдары ғылыми айналымға
тартылды. Ол мерзімді баспасөздердің денін орыс, қазақ және татар
тіліндегілер құрайды.
Қазақ тіліндегі мерзімді баспасөздерден "Айкап" журналында, "Қазақ"
газетінде және "Бірлік туы" газетінде жарияланған материалдарды
пайдалындық. "Айқап" журналы мен "Қазақ" газетінде С.Лапиннің XX ғасырдың
бас кезіндегі қоғамдық-саяси қызметіне қатысты материалдар бар. С.Лапиннің
Б.Қаратаев, Е.Оразаев, Ы.Жаманшалов, А.Жанталин, А.Өтегеновтармен бірге
1908 жылы қазақтарды жерге орналастыру туралы заң жобасын әзірлегені
жөнінде және бұл заң жобасына деген өзге қазақ зиялыларының көзқарастары
жайында, сондай-ақ С.Лапиннің бүкілресейлік мұсылман съезіне қатысқаны
туралы материалдарды "Айқап" журналы мен " қазақ" газеттерінде кездестіруге
болады. С.Лапиннің 1912 жылы ұйымдастырған сауда-өнеркәсіптік
серіктестігіне қатысты мәлімет " қазақ" газетінде берілген бұл мәліметтер
мұрағат мәліметтермен сай келеді және оны толықтыра түсіп, тұжырымдар
жасауға өзіндік игі ықпалын тигізеді.
1917-1918 жылдары жарық көрген "Бірлік туы" газетінде С.Лапиннің сол тарихи
кезенде атқарған қоғамдық-саяси қызметіне қатысты материалдар молынан
кездеседі. С.Лапиннің Перовскіде "Халық өкілдер кеңесін" құруына, Түркістан
өлкесі қазақтарының съезінде Құрылтай жиналысына депутаттыққа кандидат
ретінде ұсынылуына, Түркістан мұсылмандарының үшінші съезін ұйымдастыруына,
"Шуро-и-уламо" ұйымына жетекшілік етуіне қатысты пікірлер білдірілген.
Олардың көпшілігінде С.Лапиннің саяси ұстанымдары сынға алынған. "Шуро-и-
уламо" ұйымы атынан Құрылтай жиналысына өз алдына бөлек тізім ұсынуына
"Бірлік туы" газеті қарсылық білдірген.
Орыс тілді басылымдардан "Туркестанские ведомости", "Русский Туркестан",
"Слово", "Туркестанская туземная газета", "Свободный Самарканд" секілді
т.б. мерзімді баспасөздердің материалдары пайдаланылды. бұл басылымдардың
барлығында дерлік С.Лапиннің мақалалары да жарияланған. Мәселен,
"Туркестанские ведомости" газетінің 1894-1896 жылғы сандарында, "Слово"
газетінің 1908 жылғы санында, "Своб одный Самарканд" газетінің 1918 жылғы
санында С.Лапиннің бірқатар мақалалары жарық көрген. Сондай-ақ, бұл
газеттердің ішінде "Туркестанские ведомости", "Туркестанский курьер" және
"Туркестанская туземная газета" секілді басылымдарда С.Лапиннің
шығармаларына және қоғамдық-саяси қызметіне қатысты түрлі пікірлер
білдірілген. С.Лапиннің "сарт" сөзі мен тілі төңірегінде В.В.Бартольдпен
пікірталасы "Туркестанские ведомости" газеті арқылы жүрген.
Татар тіліндегі басылымдардан 1906 жылдан бастап Орынбор. каласында
Ф.Каримовтың редакторлығымен шығып тұрған "Уакыт" газеті мен 1917-1918
жылдары Ташкентте К.Бакировтың редакторлығымен шықкан "Улүғ Туркестан"
("Ұлы Түркістан") газеттерінің материалдары қолданыс тапты. Уакыт газетінің
1908 жылғы санында С.Лапиннің Ресей мұсылмандарының діни істері туралы заң
жобасын және қазақтарды жерге орналастыру туралы заң жобасын әзірлеуге
қатысып, бұл заң жобаларын Мемлекеттік думадағы мұсылман фракциясына
тапсырғаны туралы материалдар бар. Ал, "Улүғ Туркестан" газетінде СЛапиңнің
1917-1918 жылдардағы қызметінің сырына қатысты материалдар көптеп берілген.
"Шуро-и-уламо" ұйымына қатысты материалдардың дені осы газетте жинақгалған
десе де болады.
Жұмысты жазу барысында С.Лапиннің туыстарынан естелік алу жұмысы да
жүргізілді. Сондай естелік С.Лапиннің жиен қарындасы Зиба Қожановадан
(Сұлтанбек Қожановтың қызы) алынды. Оның естелігінде С.Лапиннің өскен
ортасы туралы қызғылықгы мәліметтер бар. М.Шоқайдың жарық көрген 2 томды
таңдамалы шығармасында студенттік кезінен және 1917 жылдағы кезінен
естеліктері берілген. Сол естеліктерде С.Лапин туралы айткандары жұмыста
кеңінен қолданылды.
Дипломдық жұмыста 1917 жылғы қазан революциясына қатысты кеңестік дәуірде
жарияланған құжаттар мен материалдар жинағында берілген мәліметтер де
пайдаланылды.
Осылайша мұрағат кұжаттары, мерзімді баспасөз материалдары, жарияланған
кұжаттар жинағы және естеліктер мен ғылыми өдебиеттердегі мәдіметтер бірін
бірі толықтырып, С.Лапиннің қоғамдық-саяси қызметі мен шығармашылығын аша
түсуге өз. септігін тигізді.
Зерттеу жұмысының метолологиялық негізі. Дипломдық жұмыста қойылған
мәселелерді ғылыми тұрғыдан ашып көрсету мақсатында тарихи зерттеудің
диалектикалық тәсілдерімен тығыз байланыстағы тарихилық, объективтілік
сияқты негізгі метолологиялық принциптер басшылыққа алынды. Сондай-ақ соңғы
жылдары көрнекті қайраткерлердің өмірі мен қызметін зерттеуде калыптасқан
жаңа концепциялар да ескерілді.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы — нақтылы деректер негізінде С.Лапиннің
қоғамдық-саяси, шығармашылық қызметі казіргі заман талабына сай және
объективті тұрғыда жан-жақгы талданып көрсетілді. Қол жеткізілген ғылыми
нәтижелерге сай Дипломдық жұмыста мынандай жаңалықтар бар:
- .С.Лапиннің көзкарасының қалыптасуына өскен және білім алған ортасы
әсер еткені айқындалып, Түркістан мұғалімдер семинариясында және Санкт-
Петербург университетінде оқыған кезеңде шығармашылық қойғандығы және саяси
мәселелерге қызығушылық таныткандығы көрсетілген; С.Лапиннің шығармашылық
қызметі "Орысша-өзбекше сөздік" шығаруынан, Самарқан қаласындағы тарихи
сәулет ескерткіштеріндегі жазбаларды тәржімалауынан, ғылыми үйірмелердің
жұмысына атсалысуындай, патша өкіметінің отаршылдық саясатын сынға алған
мақалалар жариялауынан көрінетіндігі айқындалған; С.Лапиннің бірінші орыс
революциясы тұсында орталық билік орындарына казақ халқының мұң-мұқтажын
білдірген петиция (арыз-тілек) тапсыруға атсалысканы, Ресей мұсылмандарының
діни істері және қазақтарды жерге орналастыру туралы заң жобаларын әзірлеп,
оны Мемлекеттік думадағы мұсылман фракциясына тапсырғаны туралы, қазақтарды
әлеуметтік жағынан қорғау мақсатында Перовскіде сауда-өнеркәсіптік
серіктестік кұрғаны жылы бүкілресейлік мұсылман сіезіне қазақ өкілі ретінде
қатысқаны туралы нақтылы мәліметтер келтіріліп, оның атқарған бұл қызметіне
талдау жасалған;
1917 жылғы Ақпан революциясының жеңісін Түркістан өлкесі халқын патша
өкіметінің қанауы мен зорлығынан құтқарады және өзін-өзі басқаруға
мүмкіндік береді деп қабылдап, сол тұста халықтың саяси белсенділігін
арттыруды көздеп, қоғамдық-саяси ұйымдардың қызметіне атсалысқаны
көрсетілген;
Түркістан өлкесіндегі мұсылман халықтарының мүддесін қорғауда ислам діні
негіздерін басшылыққа алуды ұсынған С.Лапин 1917 жылы шілдеде "Шуро-и-
уламо" ұйымын құрып өзінің саяси ұстанымдарына сай әрекет етуге талпынғаны
жаңа тың деректер негізінде дәлелденген;
С.Лапиннің Ташкенттегі Халық комиссарлар кеңесі мен Түркістан мұхтарияты
үкіметінің қантөгісті жағдайға бармай ымыраға келуін жақтағанына, кеңестер
билігінің күшпен орнауына наразылық танытып, эмиграцияға кетуіне және
ондағы қызметіне объективті ғылыми баға берілген.
Зерттеу жұмысыңың қолданыстық маңызы. Дипломдық жұмыстағы ғылыми нәтижелер
мен жаңалықтарды XIX ғасырдың соңы XX ғасыр басындағы Қазақстан тарихынан
арналған зерттеулерде кеңінен қолдануға болады. Сондай-ақ жоғары оқу
орындарында оқытылатын Қазақстан тарихы және түркі халықтары тарихы пәндері
бойынша лекциялар курсында және семинар сабақтарында пайдаланылуына болады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі Дипломдық жұмыстың мазмұнында жасалған
негізгі тұжырымдар мен қорытындылар ғылыми басылымдарда жарияланып ғылыми
конференцияларда талқыға салынды. Конференцияда жасалған баяндамалар
конференция материалдарында жарияланды.
Дипломдық жұмыс Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік
университетінің Қазақстан тарихы кафедрасы талқыланды. Әл-Фараби атындағы
Қазақ ұлттық университетінің Қазақстанның жаңа және қазіргі заман тарихы
кафедрасында талқыланып, диссертациялық кеңесте қорғауға ұсынылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған деректер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1.СЕРАЛЫ ЛАПИННІҢ 1917 ЖЫЛҒЫ АҚПАН РЕВОЛЮЦИЯСЫНА ДЕЙІНГІ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІ
1.1 С.Лапиннің өскен және білім алған ортасы
Сералы Мұңайтпасұлы Лапин 1868 жылы Түркістан генерал-губернаторлығына
қарасты Сырдария облысының Перовск уезіндегі Кеңтөбе болыстығының 4-
ауылында (қазіргі Қызылорда облысы Сырдария ауданы Қоғалы көл ауылы)
дүниеге келді.
Сералының атасы Лапы XIX ғасырдың бірінші жартысында Сыр бойында
қоныстанған кіші жүздің байұлы тайпасының жаппас руы арасында байлығымен
және жомарттығымен танылған қадірменді адам болған. Қазақтың көрнекті қоғам
және мемлекет кайраткерлері Сұлтанбек Қожановтың қызы — Зиба апайдың
(Сералының жиен қарындасы) анасы — Гүләндәмнан естігенін айтуына қарағанда
Лапы Сыр өңіріндегі жарлыларға жыл сайын мал таратып отырған көрінеді.
Лапының қартайып көрген ұлы Мұңайтпас жасынан пысықтығымен, іскерлігімен
танылып, көзі ашық адамдарға жақын жүруінің арқасында белгілі бір дәрежеде
абырой беделге ие болған. Ол Бомай, Рзақия (Жақия) және Хадиша есімді үш
әйел алған бұл үш әйелінен Сейдалы, Сералы, Әлиасқар, Балдырған,
Мырзамұрат, Қаражан, Жағыппар, Әлиакбар, Гүләндәм, Латифа, Әбухалық,
Нысанбай, Бану, Жәми, Әбдірахман, Әбутәліп есімді ұлдар мен қыздар туылған.
Мұңайтпастың ұлдары ішінде оку-білімге айрықша ынта танытқаны Сералы екен.
Әрбір адамның дүниетанымына, қайраткер ретінде калыптасуына өмір сүрген
дәуірі, өскен ортасы және тәлім-тәрбиесі ықпал ететіндігі ақиқат.
С.Лапиннің жастық шағы қазақ жерінің Ресей империясы отарына айналып,
бодандық қамытын киген кезеңіне тұспа-тұс келді. XIX ғасырдың 60-жылдары
патіпа өкімті-Қазақстанның оңтүстік -өңірін жаулауды толық аяқтап, 1867
жылы шілдеде бекітілген "Жетісу және Сырдария облыстармен басқару туралы
Уақытша Ережені" және 1868 жылы 21 қазанда қабылданған Орынбор және Батыс
Сібір генерал-губернаторлықтарының дала облыстарын басқару туралы Уақытша
Ережені" енгізу арқылы қазақ, қоғамын шексіз билеп-төстеуге мүмкіндік алды.
Ендігі уақытта патша өкіметі казақ халінің тыныс-тіршілігіне қатысты барлық
мәселелерді шешіп отыру құзырына ие болды.
1867 әкімшілік басқару реформасына сәйкес Қазалы, Шымкент, Әулиеата,
Ташкент және Перовск уездеріне бөлінген Сырдария облысы Түркіетан генерал-
губернаторлығы құрамына енді. С.Лапиннің туып-өскен жері Перовск уезіне
қарады. Перовск уезі батыс жағында Қазалы уезімен, солтұстігінде Торғай
және Ақмола облыстарымен, шығыс жағында Шымкент уезімен.
2. СЕРАЛЫ ЛАПИННІҢ 1917 ЖЫЛҒЫ ҚОС РЕВОЛЮЦИЯ ТҰСЫНДАҒЫ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ
ҚЫЗМЕТІ
2.1 Ақпан революциясынан кейінгі Түркістан өлкесіндегі саяси ахуал және С.
Лапин
1917 жылғы Ақпан революциясының жеңісі Ресейдің орталық аудандарында ғана
емес, шет аймақтарда да қоғамдық өмірдің жандануына, халықтың саяси
белсенділігінің артуына зор ықпал етті. Дегенмен шалғайда жатқай Түркістан
аймағында мұндай шабыт басқа өңірлерге қарағанда сәл кешеуілдеп барып
байқалды. Мұның себебін сол тұста "Туркестанский курьер" газеті патша
өкіметінің құлатылғаны туралы телеграф арқылы Ташкентке жеткен хабарды
Түркістан генерал-губернаторы Куропаткиннің салқын карсы алып, оны тек 5
күннен кейін ғана жария етуге рұқсат беруімен және ескі билік орындарының
тез арада жойылып, жаңаларының құрыла қоймауымен байланыстырған-ды.
Уақытша үкіметтің 5 наурыздағы каулысына сәйкес басқа өңірлерде ескі билік
орындары тез жойылып, оның орнына қоғамдық ұйымдардың атсалысуымен құрылған
өкімет органдарына билік тізгіні көшіп жатса Түркістан өлкесінде ескі
лауазым иелері, соның ішінде генерал-губернатор да өз қызметін сәуір айының
басына дейін жалғастырды. Түркістан генерал-губернаторы 8 наурызда жаңа
үкіметтен нақтылы нұскау түскенге дейін облыстық, уездік деңгейдегі лауазым
иелеріне өз қызметтерін жалғастыра беру керектігін және қоғамдық тәртіптің
сақталуын қадағалауға жіті. көңіл бөлуді тапсырды.
Өлкедегі мұндай жағдайға қарамастан патша өкіметінің кұлатылуы туралы хабар
жергілікті халық тарапынан зор куанышпен қарсы алынып, Уақытша үкімет атына
құттықтау жеделхаттары жолданып жатты. Мәселен, 1917 жылдың 7 наурызында
Сырдария облысының 12 болысы атынан, ал 11 наурызда Қара бұлақ ауылы
тұрғындары атынан Уақытша үкіметке, Петроградқа құттықтау жеделхаттары
жолданып, онда қазақтардың жаңа үкіметке толық қолдау көрсететіндігі және
жаңа биліктің қазақтар мүддесін. қорғайтынына сенім артатындықтары
білдірілді.
Патша өкіметінің құлатылғаны туралы хабарды С. Лапин Термезде жүріп естіп,
сондағы халықтың зор қуанышқа бөленгенінің куәсі болды. Наурыз айының 9
күні Термез тұрғындарының бейбіт шеруі өтіп, онда қала тұрғындары атынан
Мемлекеттік думаның Уақытша комитетінің төрағасына "Орыс халды өзіне ғана
емес, Ресейде тұратын барлық халықтарға да бостандық алып берді. Осыны
ескере отырып Ресейдің ең шеткі түкпірі болып табылатын Термездің
бұратаналары және осында борышын атқарып жатқан әскерилер Уақытша үкіметке
адал қызмет етуді және оған барынша қолдау көрсетуді өзіне міндет санайды,
Ескі билік орындарыньң тез арада ауыстыратынына, олардың орнына халықты
бұратана және бұратана емес деп бөлмейтін, халық мүддесін мемекет
мүддесімен ұштастыратын өкіметтің органдары бой көтеретініне сенеміз" деген
мазмұндағы жеделхат жолданған болатын.
Уақытша үкіметтің ұлттық мәселе бойынша қабылдаған алғашқы актілерінің бірі
1917 жылы 20 наурызда Ресей азаматтарының құқығындағы діни наным-
сенімдеріне, ұлтына карай шектеушіліктер алып тастауы болды. Ресей
тарихында бірінші рет діни нанымдық, нәсілдік кемсітушілікті жойылды деп,
ұлттар тендігін қағаз жүзінде болсі да жария еткен бұл акт бүрыңғы бұратана
атанған езгідегі ұлттардың орыстармен терезесін тең сезінуіне жол ашты.
Осы қаулы кабылданған күні Ә. Бөкейханов, М. Дулатов және М. Шоқай "Алаш
ұлына" атты мынадай мазмұндағы үндеу таратты: "Азаттық таңы атты. Тілекке
құдай жеткізді. күні кеше құл едік, енді бұл күн теңелдік. Қам көңілде
қаяудай атаман калған жоқ. Бізге осыңдай теңдік әперіп отырған орыс
халқының ақ жүрек адал ниетті көсемдері, орыс халқының жұмысшылары һәм
әскері. бұлар бостандық қан төгіп, жеңіп алды. Олардың бұл жақсылығы калай
қайтарамыз? Біз қазіргі әділ үкімет, азат Ресеймен бірлікте бір кемедеміз,
кемедегінің жаны бір. Ресейге бұрын жаны ашымайтын еді, қабырғамыз
қайыспайтын еді, енді орыс халқының өзімен тереземіз тең болған соң
жақсылығына сүйінеміз, жамандығына қүйінеміз. Жұрттың бәрі осылай бірігіп,
тізе қосып, қайрат қылғанда ғана азат халық бола аламыз. Соның үшін жаңа
үкіметке қолдай келген көмегімізді аямауымыз керек. Ұйымдасып, жаңа
үкіметтің қүшеюіне қызмет қылалық, кешікпей ашылатын Учредительное собрание
һәм Мемлекеттік думада бәйгеге қосылып, жүлде алып, халқьмыздың бақ-
берекесіне жол ашалық".
1917 жылдың көктемінде ресми билікке оппозицияда тұрған Петроградтағы
жұмысшы және солдат депутаттары Кеңесінің үндеуіне сәйкес жергілікті
жерлерде де мұндай ұйымдар бой көтере бастады. Ташкент қаласында 3 наурызда
жұмысшы депутаттар Кеңесі, 4 наурызда солдат депутаттарының Кеңесі. көп
ұзамай олар бірлесіп, жұмысшы және солдат депутаттарының Ташкент кеңесі деп
аталды. Оның жетекшілігімен Түркістан өлкесіндегі салалар мен ірі елді
мекендерде жергілікті жұмысшы және солдат депутаттарының кеңестері құрылып,
наурыз айының соңына дейін олардың өлкедегі саны 75-ке жетті. Кеңеске
сайланғандардың басым көпшілігі еуропалық нәсілдегі ұлттардың өкілдерінен
тұрды.
Жұмысшы және солдат депуаттары кеңестерінің құрылуымен бір мезгілде Уақытша
үкіметтің, жергілікті билік орындарының міндетін орындауға талпынған 1
қоғамдық ұйымдардың атқару комитеттеріне сайлау жүрді. Мұндай атқару
комитеттеріне негізінен белгілі бір ұйым атынан ғана өкілдер енгізілетін.
Бұл өз кезегінде атқару комитеттеріне өлкеде тез ұйымдасқан жұмысшы және
солдат депутаттары Кеңестеріне көп мүмкіндік беретін. Ал, ешқандай ұйымдары
жоқ жергілікті халық өкілдерін енгізе алмай, атқару комитеттерінде өз
мүдделерін қорғаудан құр алақан қалу жағдайының алдында тұрды. ұлттық
қоғамдық ұйымдарды құруға сол тұста жетекшілік ететін зиялы азаматтардың;
аздығы да сезілген болатын. Мұны "Бірлік туы" ;газетінде жазылған мына бір
жолдардың мазмұнынан да аңғаруға болады: "Ең алғаш. өзгеріс болған уақытта
Ақмешіт қазақтары бұл таныс болмаған жаңа бір жота басшы табайық деп
телеграмма үстіне телеграмма беріп Петербордан Мұстафа Шоқайды, Термезден
Сералы Лапинді, Самарқаннан Хұсан Ибрагимовты, мұғалім Табанбаевты,
Қазаннан. Серікбай Ақаевты, Әндіжаннан Қоңырқожа Қожықовты, Қармақшыдан
мұғалім Ибраһим Қасымовты шақырды".
Перовск уезі қазақтарының жеделхатын алған С.Лапин 14 наурызда Ташкентке
келді онда Мүнауар Қари Әбдурашидханов, I. Қожаев, Т. Нарботабеков, 3.
Сарымсакқожаев секілді зиялы қауым өкілдерінің ұйымдастыруымен Ташкенттің
ескі шаһар бөлігінде өткен жергілікті мұсылмандар жиналысына қатысты. бұл
жиналысқа қатысушылар Уақытша үкіметке және оның жүргізіп отырған
демократиялық іс-шараларға қолдау танытатындығын білдіріп, атқару
комитеттеріне өз өкілдерін енгізу үшін бір ұйым құру керекгігі жөнінде
шешім қабылдады. Ол ұйым жиналыстың ұйғарымымен "Шуро-и-ислам" ("Ислам
кеңесі") деп аталатын болды. Осы жиналыста ұйымның 15 мүшеден тұратын
басқармасы құрылып, оның құрамына Әбдуахит Кари, Мүнауар Қари, Қ. Бабох
оджаев, М. Жолдасқожаев, I. Қожаев секілді т.б. қайраткерлермен бірге С.
Лапин да сайланды"- Жиналыста "Шуро-и-ислам" ұйымының бағдарламасы
әзірленіп, оны уақытша мерзімге деп қабылдады. Бағдарламада ұйымның мақсаты
Түркістан өлкесі мұсылмандары арасында заман талабына сай мәдени-
ағартушылық, саяси-экономикалық бағыттағы іс-шараларды жүзеге асыру;
көздеген максатқа жету жолында мұсылмандарды бір бағдарлама төңірегінде
топтастыру Уақытша үкіметінің алдағы жоспарларымен өлке тұрғындарын
таныстыру; тұрғындарды Құрылтай жиналысына әзірлеу екендігі аталып
көрсетілді.
"Шуро-и-ислам" ұйымының төрағасы Мүнауар Қари, оның орынбасары болып 2
Мемлекеттік думаның мүшесі Әбдуахит Қари сайланды.
Жиналыстың шешімімен "Шуро-и-ислам" ұйымына жақын арада бүкілтүркістандық
мұсылман съезін өткізуді ұйымдастыру жүктелді.
Құрамына өзбек, қазақ, татар және т.б. мұсылман халықтарының өкілдері
кірген "Шуро-и-исламның" "Нажот" ("Азаттық") атты баспасөз органын сәуір
айынан бастап шығару жолға қойылды. Сондай-ақ, көптеген қалаларда, соның
ішінде Черняевта, Түркістанда, Қазалыда, Әулиеатада бөлімшелері ашылды. Бұл
бөлімшелердің ашылуына С. Лапин да белгілі дәрежеде атсалысты. Мәселен,
наурыз айының 21 күні С. Лапин Черняевта "Шуро-и-ислам" ұйымының бөлімшесін
құруға қатысып, қала тұрғындарын осы ұйымға кіруге үндеді [216].
"Шуро-и-ислам" ұйымының құрылуы Түркістан өлкесінің саяси өміріндегі
маңызды оқиға болды. Ол өлкенің орталығы Ташкенттегі саяси күштердің
жергілікті билік органдарын құрудағы арасалмағына өзгерістер әкелді. "Шуро-
и-ислам" ұйымының нығая түсуімен Ташкентте Петроградтағы секілді қос
өкіметтіліктің орнығуына тосқауыл қойылды Саяси аренада үш өкіметтіліктің
болуына, яғни Уақытша үкіметтің жергілікті органы, жұмысшы және солдат
депутаттарының Қеңестері және жергілікті халықтың мүддесін қорғауды
көздеген "Шуро-и-ислам" ұйымының қатар өмір сүруіне алып келді.
Ресейлік зерттеуші Г.А.Герасименко қосөкіметтілік жағдайында шет аймақтарда
қоғамдық ұйымдар саяси өмірге белсене араласып, бірден маңызды мекемелерге
айналды деген пікір білдіреді. бұл пікірдің шындыққа жанасымды екенін
Түркістан генерал-губернаторының 19 наурызда Сырдария облыстық әскери
губернаторына берген нұсқауында: "Сіздің жұмысыңыз халықтың және қоғамдық
ұйымдардың қолдауынсыз түкке тұрмайды", — деуі айқындай түссе керек.
С.Лапин наурыз айының соңына қарай Перовскіге келіп, онда ұлттық ұйым құру
ісіне жетекшілік етуге тырысып бақты. Алайда, бұл кезде Перовскіде ұлттық
ұйым құру ісі қиын жағдайда жүріп жатқанды. Бірлік туы" газеті бұл туралы
былай деп көрсетеді:"Өзге жұрттар өз көргендерге" үлгі боларлық өз бетімен
күн көрудің халіне жеткендігін көрсетіп отыр. Біздің казақ тым болмаса,
жаңа хүкіметтің көрсетіп берген жолына түсіп кете алмай, ауылнай һәм
облосной комитеттері сайлауына талас шығарып, былығып жатыр. Сол қалыпа
бағып, жұрттың шырқын бұзарлық партия жиятын жолына түсіп кетті. Жай, момын
бұқара халықтың надандығы бұлардың осы бұзақылықтарына жол беріп әуреде
жүр". Ақмешіт өңірінде қалыптасқан мұндай ахуал ондағы казақтардың бір ұйым
төңірегіңе топтасуға мүмкіндік бермеді. 26 наурыз күні Ақмешітте өткен
қазақтар жиналысында бір ауыздылық болмай қазақтар екіге жарылды Сөйтіп,
Ерәлі Қасымов төрағалық еткен Ақмешіт ұлттық кеңесі) мен С.Лапин жетекшілік
еткен Ақмешіт халық өкілдерінің кеңесі құрылды. Ақмешіттегі, бұл комитеттер
жөнінде М. Шоқай өз естелігінде былай деп жазады: "Төңкеріс хабары жеткен
төңірегіндегі халық Ерәліні ұлттық комитеттің төрағасы етіп сайлады. Ерәлі
өзінің бітім болмысымен, төңкерістен, жалпы саясаттан өзін аулақ ұстаған
еді. Ол кезде Ақмешіт халқы төңкерісшіл-саясатшыл біреуді іздеген күннің
өзінде лайықты. біреуді табулары екіталай еді. Сондықтан да, барлық
тілмаштар Ерәліге қарсы бірікті. Бұл табиғи бір жайт-тұғын. Өйткені олар
ескі "көкелерінен", солар арқылы оңай олжалап үйренген байлықтан қағылды.
Мұндай арамтамақтар жаңа жағдайға, өзге шарттарға оңай көндіге алмады. Сол
себепті, олар, халықты өзін жаншыған бұрынғы Ресей үстемдігі кұлаған соң,
тілеулестерімен бірігіп, көксегенін жерден тауып беретін бір күшті іздеуге
кірісті. Ресей жергілікті жұмысшы-солдат өкілдерінің кеңестері олардың
іздегені бола кетті. Бүкіл қорсоқыр писарь мен тілмаш атаулы сол кездегі
Ақмешіт пен оның төңірегіндегі билікті қолына алған осы кеңестерге қызметке
кірді. Ал ұлттық комитет әлгі Кеңестердің көзіне біткен сүйелмен бірдей
еді. Сондықтан да оны жою қамына кірісті. Ұлттық Кеңес болса, аз халықтың
өз елін билеуге хақысы бар екендігін айтып, қарсы шықты. Міне, осынысы үшін
Ерәлі жұмысшы-солдат кеңесінің дұшпаны ретінде көрсетілді. Ақмешіттің ұсақ
тілмаштары Ерәліге карсы жүргізген сүрқия әрекеттерінде өздерінен шені биік
әлдекімдерден қолдау көрді. Ақмешіттегі ұлттық кеңес Сералының соңынан
жүрмеді. Сол себепті Сералы халық өкілдері кеңесі дегенді шығарды. Уәдені
үйіп төккен бағдарламасы бар бұл ұйымға көңіл бөлгендер аз болды. Сералы
аты аталып өткен Құсайын Ибраһимді де әлгі ұйымға тартты. Ибраһим Ресей
жұмысшы-солдат кеңесімен тығыз байланыс орнатты. Екі жақтың да іздегені
табылып, ауыз жаласты да қалды. Міне, сөйтіп, бұлар Ресейде төңкеріс
басталғаннан қүннен бері бізге, түркістандықтарға өздерінің жиеркенішті
бейнесімен танылды".
Шын мәнісінде С.Лапиннің жетекшілігімен құрылған Ақмешіт халық өкілдерінің
кеңесі өзінің алдына жергілікті халықтың мүддесін қорғауды бірінші кезекке
қойған-ды. Өңірге ашаршылық кауіпі төніп тұрғанда халыкты азық-түлікпен
қамтамасыз ету жолдарын қарастырып, ұйым бұл істе жұмысшы және солдат
депутаттары Кеңесімен бірге әрекет ету кажет деп тапты. Өйткені, жұмысшы
және солдат депутаттары Кеңесі мүшелерінің басым көпшілігі өңірге азық-
түлік, тасымалданатын теміржол жұмысшыларынан тұратын.
М.Шоқай сол кезде Ақмешітке келгенінде С.Лапинмен жолығып, одан жұмысшы
және солдат депутаттары Кеңесімен жақындасуының, бұл істе белсенділік
танытқан Х.Ибраһиммен тығыз қарым-қатынаста болуының астарын сұраған. Сонда
алған жауабы жайлы М.Шоқай былай деп еске алады: "Сералы Лапинмен өзімнің
жеке ол кісі мені туған інісіндей жақсы көретін еді деуіме болады. Тек
саяси мәселеде біз бір-бірімізге жолай алмадық. Бір оңаша кездескенімізде
мен одан "ел арасында абыройынан айырылған Хұсан Ибраһиммен соншалық
араласуыңыздың жөні қайсы?" - деп сұрадым. Менің бұл сұрағыма Сералы
Лапиннің Зиновьев туралы: "Осындай жексұрын дуаналар сізге неге керек?" -
деген сұраққа: "Жарық болған кеменің тесігіне тығуға жаман жалба да
жарайды", деп жауап бергенін айтты. Демек, "жаман жалба" дегенде
революционер, марксист Ленин марксизм мен революциядан алыста, марксизмнің
нағыз дұшпаны біздің Сералымен бір пікірде болып шыққаны ғой. Екеуі де
саяси күрестің ашық жүріп жатқан елдерінде жаман жалбаны да пайдалануға
болады деп ойлайды екен".
С.Лапин Перовскіде болған шағында жергілікті қазақтарды біріктіремін деген
ойын жүзеге асыра алмады. ұлттық кеңес, халық" өкілдерінің Кеңесі және
жұмысшы-солдат депутаттарының Кеңесі ымыраға келмей, өзара талас-тартысын
жалғастырып жатты. Мұны байқаған С.Лапин саяси жұмысты өлке орталығында
Ташкентте жүргізу керек деп шешіп, сонда кетті. Өзінің орнына Х.Ибраһимді
қалдырды. Осылайша Х.Ибраһим халық өкілдері кеңесінің төрағасы болып шыға
келді.
Көп ұзамай осы үш ұйым өкілдерінің атсалысуымен құрылған уездік атқару
комитетінің төрағасы болып Х.Ибраһим сайланды. Оның бүған қол жеткізуіне
жұмысшы және солдат депутаттары Кеңесінің төрағасы Агапов белгілі дәрежеде
ықпал етті. Атқару комитетінде Х.Ибраһим мен Агаповтың бірлесе қызмет етуі
барысында халық мүддесі ескеріле бермегендігі жөнінде "Бірлік туы"
газетінің "Ақмешіт уезінен" деген бас мақаласында ашық айтылған.
Агапов басқарған солдат және жұмысшы депутаттарының Кеңесі Ташкенттегі
жұмысшы және солдат депутаттарының Кеңесіне арқа сүйеді, өз қызметін
солармен үйлестіріп отыруға талпынды.
1917 жылы 6 наурызда Уақытша патша үкіметтің шешімі бойынша Түркістан
комитеті құрылды. Мұны "Шуро-и-ислам" ұйымы Ақпан революциясынан кейінгі
демократиялық өзгерістің жеңісі деп бағалап, өлкеге Түркістан комитетінің
мүшелері келгенге дейін ескі билік органдарының чиновниктерін қызметтерінен
кетіру жөнінде шешім кабылдады. Бұл мәселені қарастыру мақсатында ұйым
басқармасының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-16
1. Сералы Лапиннің 1917 жылғы ақпан революциясына дейінгі өмірі мен
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .17-68
1.1.С.Лапиннің өскен және білім алған
ортасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..17-30
1.2.С.Лапиннің XX ғасырдың басындағы қоғамдық-саяси қызметі ... ...30-56
1.3. С.Лапиннің шығармашылық
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56-68
2. Сералы Лапиннің 1917 жылғы революция тұсындағы қоғамдық-саяси қызметі
69-128
2.1. Ақпан революциясынан кейіңгі Түркістан өлкесіндегі саяси ахуал және
С.Лапин ... 69-86
2.2. С.Лапин — "Шуро-и-уламо" ұйымының жетекшісі 86-107
2.3. С.Лапиннің "Түркістан" мұхтариятының құрылуы мен күшпен таратылуы
тұсындағы қызметі" 107-128
Пайдаланылған деректер тізімі 135-149
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының әлем қауымдастығы қатарынан егемен ел
ретінде өз орнын тауып, тәуелсіздік туын тіккен осы бір өзгерістер
заманында еліміздің өткен тарихына деген көзқарас та мүлдем жаңа сипатка ие
болды. Оның бір көрінісі осы уақытқа дейін бұрмаланып, ақиқаты айтылмаған
немесе біржақты қаралған тарихи құбылыстарды ой елегінен өткізіп, оларға
объективті баға беруге деген талпыныс. Қоғамдық татулық пен саяси
тұрақтылықты қамтамасыз етіп, демократиялық мемлекет құруды мақсат тұтқан
елімізде төл тарихымыздың олқылау жазылған тұстарын толықтыра түсуге
барынша жағдай жасалып жатқаны белгілі. Осынау сәтте, яғни халқымыздың
тарихи санасын қалыптастыруға бағытталған шаралар жүзеге асырылып жатқан
мезгілде, қазақ халқының тарихыңда өзіндік терең із қалдырған
қайраткерлердің ғұмырнамасын жасауды да қолға алғанымыз абзал. Мұндай
ғұмырнамалық зерттеулер жекелеген қайраткерлердің өмір жолын танып білумен
бірге, олар өмір сүрген дәуірдің қыр-сырын түсінуге де өз септігін
тигізеді.
Еліміздің тарихында өзіңдік елеулі із қалдырған қайраткерлер катарына ХІХ
ғасырдың соңы мен XX ғасыр басында тарих сахнасынан шыққан казақ зиялыларын
жатқызуға болады. Бүгінгі таңда сол зиялы қауым өкілдерінің бірқатарының
ғүмырнамасы жасалып, көпшілік қауымға ұсынылып жатыр. Дегенмен бұл
бағыттағы ғылыми-зерттеу жұмыстарын тереңдете жүргізіп, қазақ зиялыларының
ғұмырнамасы қатарын толықтыра түсуіміз керек.
Қазақ зиялыларының өмір жолы кеңестік дәуірде аракідік зерттелді. Олардың
көпшілігі революциялық қозғалыстарға, кеңестік кұрылысқа атсалысқан
кайраткерлерге арналды. Алайда мұндай іріктеме зерттеулер марксизм-ленинизм
идеологиясы аясынан аса алмады. Ол дәуірде қазақ зиялыларының өмір жолын,
атқарған қызметін объективті тұрғыда ашып көрсетуге кеңестік тарих
ғылымының ұстанған идеологиясы тосқауыл болды.
Кеңестік тарих ғылымы сүйенген идеология кеңестік империя мүддесі жолында
ұлттық мүддені ескермеді. ұлтшылдыққа қарсы күресемін деп ұлттық сипаты
бар құбылыстарды аяққа басты. Кеңестер олағында аз халықтардан шыққан
ұлтжанды, елін сүйген қайраткерлер ұлтшылдар болып қудалана тұсті.
Марксизм-ленинизм мен методологиясын басшылыққа алған "зерттеушілер 1917
жылғы казақ революциясына дейін қазақта ұлттық интеллигенция қалыптасып
үлгермеді деген тұжырымды ұстанды. Ал, революцияға дейінгі кезеңде саны аз
болған қазақ зиялыларының қызметі "ұлттық буржуазия мен үстем тап
өкілдерінің мүддесін қорғау жолындағы әрекет" ретінде түсіндірілді Таптық
мүддені қызғыштай қорғаған кеңестік тарих ғылымы біз қарастырып отырған
кезеңдегі қазақ зиялыларының ұлттық еркіндікті қамтамасыз ету жолыңда
атқарған қызметін жоққа шығарып, теріс бағалады. Осығай орай қазақ
зиялыларының арасында өзіндік ұстанымдарымен дараланған С.Лапиннің қоғамдық-
саяси қызметі мен шығармашылық мұралары объективті, шынайы тұрғыда
бағаланбай қалды.
XX ғасыр басындағы қазақ зиялыларының алғашқы шоғыры қатарында С.Лапин да
қазақ халқын және Түркістан өлкесінің өзге де түркі-мұсылман халықтарын
ұлттық бостандыққа жеткізу, тұрмыс жағдайын көтеру, өркениетті елдер
қатарына қосу жолында аянбай еңбек етті. Түркістаңда 1917 жылғы Ақпан
төңкерісінен кейін "Шуро-и-уламо" ұйымына жетекшілік етті. Қоғамдық-саяси
қызметпен қатар шығармашылықпен айналысты.
С.Лапиннің өскен ортасында атқарған қызметін және шығармашылығын зерттеу
отандық тарих ғылымында XIX ғасырдың соңы мен XX ғасыр басындағы қазақ
қоғамындағы ұлт зиялыларының орнын айқындауға, оларға қатысты нақтылы
объективті ғылыми баға беруге өзіндік игі ықпалын тигізеді. Сондықтан біз
қарастырып отырған тақырыпты ғылыми өзекті мәселеге арналған деуге толық
негіз бар.
Мәселенің зерттелу деңгейі. С.Лапиннің қоғамдық-саяси қызметі мен
шығармашылық мұралары отандық тарих ғылымында арнайы зерттеу объектісі
ретінде қарастырыла қойған жоқ. Ғылыми әдебиеттерде С.Лапиннің қоғамдық-
саяси қызметінің түрлі кезеңдеріне қатысты және оның шығармашылық
мұраларына байланысты бағалар берілген. Оңдай бағалар өзінің өркелкілігімен
ерекшеленеді.
С.Лапинге қатысты алғашқы ғылыми пікірлер XIX ғасырдың соңғы кезеңінен
бастау алады. Бұл ретте көрнекті тарихшы-ғалым В.В.Бартольдтың есімін
ерекше атап көрсетуге болады. Оның бірқатар еңбектерінде С.Лапиннің
шығармашылығына қатысты пікірлер берілген. Ол "сарт" сөзінің (шығуы мен
мәніне және "сарт тіліне") байланысты ғылыми пікір таласқа түсіп,
С.Лапиннің бұл мәселелер жөнінде жасаған болжамдары мен тұжырымдарын сынға
алғанымен, оның өзін қалыптасқан зерттеуші ретінде бағалайды. С.Лапиннің
авторлығымен шыққан "Орысша және өзбекше сөздікке" және "Самарқан
қаласындағы тарихи ескерткіштердегі жазулардың аудармасы" атты еңбегіне
1896 жылы Санкт-Петербург ғылым академиясының академигі В.В.Розен және
белгілі тарихшы-археолог В.Л.Вяткин тараптарынан да бағалар берілген.
XX ғасыр басындағы қазақ зиялыларының көшбасшысы ретінде танылған
Ә.Бөкейхановтың "Айқап" журналы мен "Қазақ" газеті беттерінде жариялаған
мақалаларында С.Лапиннің Мемлекеттік думадағы мұсылман фракциясы жанында
атқарған қызметіне және 1914 жылы Санкт-Петербургте өткен бүкілресейлік
мұсылман съезіне қатысуына байланысты пікірлер білдірген. Ол пікірлерді
объективті тұрғыда берілген деп есептеуге болады.
С.Лапиннің 1917 жылғы қос революция тұсында атқарған қоғамдық-саяси
қызметіне қатысты қазақ зиялыларынан алғаш пікір білдірушілер қатарына
М.Шоқайды жатқызуға болады. Ол өзінің эмиграцияда жүріп жариялаған "1917
жыл естеліктерінен үзінділер" атты еңбегінде: "Сералы Лапинмен өзімнің жеке
қарым-қатынасыма келгенде, ол кісі мені туған інісіндей жақсы көретін еді
деуіме болады. Тек саяси мәселеде бір-бірімізге жолай алмадық," — дей
отырып, оның саяси ұстанымдарын сынға алған-ды. Оның бұл сыны азаттық
қозғалыстағы С.Лапиннің мұсылмандық, діни негіздерді басшылыққа алуынан
ғана емес, Ташкенттегі кеңестер өкіметі мен Түркістан мұхтариятының (Қоқан
автономиясы) қантөгіске бармай өзара ымыраға келуін ұсынуынан да туындаған
еді. Осы жерде көрнекті қоғам қайраткері Зәки Валиди Тоғанның еңбегінде
С.Лапинге байланысты білдірілген пікір М.Шоқайдың пікіріне ұқсас екендігін
де айта кеткен жөн.
Кеңес өкіметі орнағаннан кейінгі кезенде С.Лапиннің 1917 жылғы қызметіне
алғаш Г.Сафаровтьщ. 1921 жылы жарық көрген еңбегінде баға беріліп, онда
С.Лапин Түркістан өлкесінің жергілікті халықтарының діни-ұлттық мүддесін
қорғауды мұрат тұтқан кайраткер ретінде көрсетілген-ді. Алайда, XX ғасырдың
20-30 жылдары кеңестік тарих ғылымы қатаң идеологияландырылуына байланысты
С.Лапиннің қоғамдық-саяси қызметіне деген көзқарас өзгеріп, оның 1917 жылғы
революция тұсындағы саяси ұстанымы "панисламистік" пиғылмен ұштастырылды.
Сондай-ақ оның "Шуро-и-уламо" ұйымына жетекшілік етуі "контрреволюциялық",
"бұқара халықтың мүддесіне қайшы келетін әрекет" ретінде түсіндірілді.
Мұндай баға берген авторлар Е.Федоров, А.Симонов және П.Алексеенков еді.
Дегенмен бұл авторлардың қатарында Е.Федоровтың еңбегінде С.Лапиннің
бірінші орыс революциясы тұсындағы қызметіне қатысты оң баға орын алған.
Кеңестік тарих ғылымы алдымен сталиндік жосықсыздықтардың, содан кейін
валюнтаризм мен субъективизмнің тоқырау идеологиясы шырмауында болып келген
1930-1980 жылдары аралығында қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси қызметі
зерттелмеді. Әрине, бұл мәселе мүлдем назардан тыс қалып қойды дегенді
білдірмейді. Бірақ оған революцияға дейінгі Қазақстан мен Түркістандағы
революциялық қозғалысқа немесе кеңестік құрылысқа арналған еңбектерде
негізгі мәселеге жанама сюжет есебінде қарау үрдісі қалыптасты. Оны
И.К.Долонов, К.Е.Житов, Х.Иноятов, А.А. Гордиенко, Х.Турсунов, М.У.Аминов,
И.И.Минц секілді тарихшы-ғалымдардың Орта Азияда кеңестік биліктің
орнауына, яғни 1917 жылғы Қазан революциясының жеңісі туралы еңбектерінде
С.Лапиннің сол тұстағы қызметіне және ол жетекшілік еткен "Шуро-и-уламо"
ұйымына қатысты мәліметтердің берілуінен де аңғаруға болады. Осы аталған
авторлардың барлығының дерлік еңбектерінде С.Лапин маркстік-лениндік
метолологияның талап-тарына сай бағаланды. Соның ңәтижесінде қазан
революциясы қарсаңы мен одан кейінгі кезеңдегі С.Лапиннің қоғамдық-саяси
қызметі барынша қараланып көрсетілді.
Кеңестік құрылысқа арналған еңбектердің барлығында бірдей С.Лапиннің
атқарған қызметі теріс көрсетілді деп біржақты тұжырым болмайды. Өйткені
С.Лапиннің қызметінің кейбір кезендеріне кеңестік құрылысқа арналған кейбір
еңбектерде оң баға да берілді. Мәселен, С.З.Зимановтың еңбегінде С.Лапиннің
Мемлекеттік думадағы мұсылман фракциясы жанында Б.Қаратаев, Е.Оразаев
секілді т.б. қазақ зиялыларымен бірге аткарған қызметіне және XX ғасыр
басында қазақ баспасөзін шығару жолында жасаған әрекетіне объекгивті баға
беруге талпыныс жасалған. Мұндай талпыныс С.Зимайовтың К.З.Ыдыросовпен
бірге әзірлеген еңбегінен де аңғарылады.
С.У.Созақбаевтың 1985 жылы заң ғылымдары бойынша әзірлеген кандидаттық
диссертациясында С.Лапиннің қызметіне жоғары баға беріліп: "С.Лапин
университетте алған білімін қазақ халқының игілігіне жұмсауға тырысты. Ол
Түркістан өлкесінде орыс-қазақ мектептерін ашуға бар күшін салып, Ресей
мен Қазақстанның достық қатынасын нығайтуда қызу қызмет жасады," [11] —
делініп көрсетілді.
"Қазақ совет энциклопедиясында" С.Лапинге қатысты берілген мақалада оны
шығыс сәулет өнерін зерттеуші, ағартушы әрі адвокат деп көрсеткен. Ол
жөнінде мынандай пікір білдірілген: "Шығыс тілдерін (араб, парсы, т.б.)
жетік білген. Лапин Самарқандағы көне архитектуралық ескерткіштердің
жазуларын парсы тілінен орыс тілінен өлеңмен аударды және олардың салынған
жылын (араб әріптерінің орналасу жүйесіне байланысты), салдырған адамдарды
және сәулетшілердің есімін анықгады. Өзіне дейінгі- белгісіз болып келген
"Туһарт әл-Хани", "Шаһнама" дастандарының нұсқаларын, қолжазбаларын тапты.
Шаһи Зинда, араб қолбасшысы ибн Куссам жайлы аңыздарды жазып қалдырды".
С.Лапиннің ғылыми үйірмелердің қызметіне қатысуы жайында шығармалары туралы
мәліметтер кеңестік дәуірде жарық көрген К.Е.Бендриков пен И.В.Луниннің
еңбектерінде де кездеседі.
1990 жылы зерттеуші Б.Қойшыбаевтың "Жазықсыз жапа шеккендер" атты еңбегі
жарық көрді. Оның бұл еңбегінде С.Лапиннің өмір жолы мен қызметіне арналған
"Ориенталист Лапин" атты тарау берілген. Зерттеуші Б.Қойшыбаев С.Лапиннің
өміріне қатысты мәліметтердің біразын С.Лапиннің қарындасы Гүлзидәмнан
алғандығын еңбегінде атап өтіп, бірқатар мерзімді баспасөздердегі С.Лапин
туралы дерек көздерін ғылыми айналымға тартқан. Б.Қойшыбаевтың осы еңбегін
отандық тарих ғылымында С.Лапиннің қоғамдық-саяси қызметі мен
шығармашылығын зерттеуге арналған алғашқы талпыныс ретінде бағалауға
болады. Оның С.Лапин туралы мынандай пікірі ерекше назар аудартады: "Ол
Түркістан өлкесінде қазақ балалары үшін мектеп ашу ісіне араласты. Оның
адвокаттық" қызметінің пайдасын қарапайым халық 1905 және 1916 жылдары
айқын сезінді. Осы кездердегі ұлт-азаттық көтерілістерге қатысқаны үшін
өлім жазасына кесілген жергілікті халық өкілдерін (қазақ, қырғыз, өзбек)
ақтауы Лапиннің заң қызметіндегі үлкен еңбегіне саналады. Ол Түркістан
өлкесінде тұратын мұсылмандардың жинаған қаржысына Петербургте 1913 жылы
мешіт салу ісіне де атсалысты.
Б.Қойшыбаев осылайша С.Лапиннің қызметіне жоғары баға бергенмен оның өмір
жолы мен қоғамдық-саяси қызметінің кейбір тұстарына назар аудармаған-ды.
Мәселен, С.Лапиннің Түркістан мұғалімдер семинариясындағы қызметі кезінде
ғылыми үйірме жұмысына қатысуы, Мемлекеттік думадағы мұсылман фракциясы
жанындағы қызметі кезінде заң жобаларын әзірлеуге атсалысуы, 1914 жылы
бүкілресейлік мұсылман съезіне катысуы және 1917 жылғы қос революция
тұсындағы қызметі Б.Қойшыбаев еңбегінде каралмаған.
Еліміз егемендік алғаннан кейінгі кезеңде тарихымызды ұлттық мүдде
тұрғысынан жазу жолында алғашқы қадамдар жасалынып, XIX ғасырдың соңы мен
XX ғасыр басындағы қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси қызметінің
ерекшеліктері мен бағыттарына ғалымдар зер салып, онда "ақтаңдақ,"_беттерін
ашып көрсетуде елеулі табыстарға қол жеткізді. Бұл ретте М.Қойгелдиев пен
К.Нүрпейісовтің еңбектерін ерекше атап көрсетуге болады. Олардың еңбегінен
кейін ғалымдар арасында қазақ зиялыларының жекелеген өкілдерінің қоғамдық-
саяси қызметін зерттеуге деген құлшыныс арта тұсті. Мұндай талпынысқа
Д.Аманжолованың да еңбегі елеулі дәрежеде ықпал етті. 1996 жылы
Ғ.Ахмедовтың "Алаш "Алаш болғанда" атты еңбегі жарық көрді. Онда алғашқы
қазақ интеллигенциясы өкілдерінің тізімі беріліп, олардың қоғамдық-саяси
қызметінен шолу жасалған еді. Ол еңбекте С.Лапиннің өміріне қатысты
мәліметтер де орын алған. С.Лапиннің қоғамдық-саяси қызметіне қатысты
тұжырымдар мен ғылыми пікірлер негізінен 1990-жылдардың орта тұсынан бастап
кандидаттық диссертацияларда айтылды. А.Ш.Махаеваның "Қазақ комитеттерінің
құрылуы қызметі" атты кандидаттық диссертацияеында С.Лапиннің 1917 жылғы
Ақпан революциясынан кейінгі қызметінің кейбір тұстарына байланысты жаңа
көзқарас тұрғысынан баға берілген. Зерттеуші "Бірлік туы" газетіндегі
материалдарға сүйене отырып, С.Лапиннің 1917 жылы Перовскіде құрған "Халық
өкілдері кеңесі" ұйымына қатысты ой-пікір білдіріп, ондай ұйымдар
жергілікті халықтың мүддесін Уақытша үкімет жағдайында қорғауды мақсат
тұтты дейді.
Т.Қ.Мекебаевтың Уақытша укіметтің Қазақстандағы билік орындарының қызметіне
арналған диссертациялық жұмысында С.Лапиннің Уақытша үкіметтің жергілікті
органдарына қатысты көзқарасы қарастырылған. Онда ізденуші С.Лапинге баға
беруде М.Шоқайдың еңбегіңдегі пікіріне сүйенген. С.Лапинге ондай баға беру
А.Ө.Раджапов пен К.Ілиясованың кандидаттық диссертацияларына да тән.
Құрылтай жиналысына сайлау кезіндегі Қазақстандағы саяси партиялар мен
қоғамдық ұйымдардың қызметін зерттеген И.Е.Еремина өзінің диссертациясында
С.Лапин жетекшілік еткен "Шуро-и-уламо" ұйымына да тоқталған. Бірақ
ізденуші бұл ұйымның Құрылтай жиналысына депутаттыққа өз алдына бөлек
кандидаттар тізімін ұсынғанын назардан тыс қалдырған. Мұндай кемшіліктің
орны Е.Қ.Серікбаевтың кандидаттық диссертациясында біршама толықгырылған.
С.Лапиннің 1917-1918 жылдардағы атқарған қоғамдық-саяси қызметіне
Х.М.Тұрсынның Түркістан мұхтариятының қалыптасуы мен күйреуіне арналған
диссертациялық жұмысында шынайы баға беруге деген талпыныс айқын аңғарылды.
Бұл жұмыста ғылыми айналымға енгізілген тарихи деректер өзінің сонылығымен
ерекшеленеді.
Қазақстанның XX ғасыр басындағы қоғамдық-саяси өміріндегі мұсылмандық
қозғалысты зерттеуге арналған С.К.Рүстемовтың кандидаттық диссертациясында
бұл қозғалысқа С.Лапиннің да атсалысканы тың мәліметтердің негізінде
көрсетілген. Автордың пікірінше, С.Лапин мұсылмандық қозғалысқа атсалысу
арқылы қазақ халқының ғана емес, Ресей империясындағы өзге де түркі-
мұсылман халықтарының мүддесін қорғауды көздеген. Былайша айтқанда, С.Лапин
қазақ халқының азаттық қозғалысын өзге түркі-мұсылман халықтарының азаттық
қозғалысымен ұштастыруға талпынған. С.Рұстемовтың мұндай пікірі белгілі
дәрежеде С.Қ.Шілдебайдың және Г.А.Бисенованың кандидаттық
диссертацияларында қолдау тапқан. С.Қ.Шілдебай өзінің зерттеуінде
С.Лапинйің 1917 жылы құрған "Шуро-и-уламо" ұйымына көбірек көңіл бөлген. Ол
бұл ұйымға баға беруде М. Шоқайдың пікіріне сүйенген.
С.Лапиннің қоғамдық-саяси қызметі соңғы жылдары елімізде жарық көрген
ғылыми әдебиеттердщ ішінде тек Ә.М.Ауанасованың ғана монографиясында
[көрініс тапқан. Ол еңбекте С.Лапиннің бірінші орыс революциясы тұсында
және 1917 жылғы қос революция кезіндегі қызметіне орынды баға берілген.
Дегенмен ол еңбекге С.Лапиннің Санкт-Петербургте атқарған қызметі жайында
ешқандай пікір білдірілмеген.
Жуырда жарық қөрген "Қазақстан тарихының" академиялық басылымының 3-томында
С.Лапин қазақ зиялыларының алғашқы толқынының өкілі ретінде көрсетілген.
Сондай-ақ С.Лапиннің өмірі мен қызметіне қатысты мәліметтер 2000 жылы V
жарық көрген "Түркістан. Халықаралық энциклопедиясына енген. Ол туралы
мақаланы С .Смағұлова жазған.
Соңғы уақытта мерзімді баспасөз беттерінде де С.Лапинға қатысты мәліметтер
жарық көре бастады. Мәселен, "Түркістан" газетінде зерттеуші Т.Дайрабайдың
"Қазақ тарихындағы Лапиндер ізі" атты мақаласы жарияланған. Ол бұл
мақаласында С.Лапиннің қызметі мен шығармашылығына ғана емес, Лапиндер
әрекетіне де қатысты тың мәліметтер берілген.
С.Лапиннің 1911 жылдың бас кезінде Перовскіде .ашқан сауда-өнеркәсіптік
серіктестігі жайлы мәлімет алғаш рет отандық тарих ғылымында Д.И.Дулатова
мен НД.Нұртазинаның 1917 жылы жарық көрген мақаласында көрініс тапты.
Авторлар аталмыш серіктестік жергілікті халықты патша өкіметінің отаршылдық
саясаты жағдайында әлеуметтік жағынан қорғауды мақсат екенін дәлелді түрде
негіздеп, мақала соңында серіктестікке қатысты мұрағаттық құжатты көпшілік
назарына ұсынған.
Өзбекстандық зерттеушілердің 1990-жылдардан бастап жаңа сипатта шығара
бастаған бірқатар еңбектерінде С.Лапиннің XX ғасырдың бас кезінде атқарған
қоғамдық-саяси қызметіне байланысты ой-пікірлер білдірілген. Бұл ретте
М.Хасановтың макаласын ерекше атауға болады. Оның мақаласында С.Лапиннің
кеңестік биліктен жергілікті халық мүддесімен санасуды талап етуіне жоғары
баға берілген. Мұндай бағаларды Д.А.Алимова, А.А.Голованов, Н.Абдурахимова,
Г.Рустемова, Б.В.Хасанов секілді зерттеушілердің еңбекгерінен де
кездестіруге болады.
Түркістан мұхтариятының тарихын зерттеуші С.Агзамходжаевтың еңбегінде
С.Лапиннің 1917-1918 жылдардағы қызметіне қатысты объективті тұжырымдар
жасалған. Зерттеуші А.Мингноровтың 1917-1918 жылдардағы Түркістандағы
қоғамдық-саяси ұйымдардың тарихын зерттеуге арналған еңбегі С.Лапин
жетекшілік еткен "Шуро-и-уламо" ұйымының қызметі талданған. Бұл ұйымның
қызметін ашып көрсетуде негізінен ұлттық баспасөздердің мәліметтеріне
сүйенген.
В.А.Германов 2000 жылы жарық көрген еңбегінде алғаш рет С.Лапиннің 1918
жылы Германияға кетуін, ондағы тағдырын ашып көрсеткен. С.Лапиннің
эмиграциялық қызметі осы уақытқа шейін ғылыми әдебиеттерде көтеріле қойған
жоқ еді. Автордың келтірген деректері ғылыми айналымға бұрындары
енгізілмеуімен ерекшеленеді.
Ресей империясындағы түркі-мұсылман халықтарының азаттық қозғалысын
зерттеумен айналысып жүрген москвалық зерттеуші С.М.Исхаковтың 1917 жылғы
қос революция тұсындағы түркі-мұсылман халықтарының қоғамдық-саяси өміріне
арналған еңбегінде С.Лапинге катысты объективті баға берілген. Автор
С.Лапинді 1917 жыл кезінде Түркістан халықтарының мүддесін қорғауда аса
белсенділігімен көзге түсті дей отырып, оның жергілікті зиялылармен белгілі
бір мәселелер төңірегінде бір пікірге келмеуінің себептерін де ашып
көрсеткен. С.М.Исхаков еңбегі Москва мұрағаттарынаң алынған мол дерек
көзіне негізделуімен ерекшеленеді.
Кеңестік дәуірге дейінгі Ресейдегі түркі-мұсылман халықтарының азаттық
қозғалысы батыстық зерттеуші С.Зенковскийдің еңбегінде қарастырылған. Оның
еңбегінде С.Лапин жетекшілік еткен "Шуро-и-уламо" ұйымы Түркістан
халықтарының мұсылман мүддесін қорғауда діни ұстанымдарға беріктігімен
ерекшеленді деп тұсіндіріледі. Мұндай пікірді Б.Хаиттің еңбегінен де
кездестіруге болады.
Біз қарастырып отырған мәселенің ғылыми әдебиеттерде баяндалу тарихына
жасалған шолу тақырыптың арнайы зерттеу объектісі болмағандығын аңғартады.
Осы уақытқа дейін мұндай мәселені арнайы карауға қажет алғышарттар да
қалыптаса қойған жоқ-тын. Ондай қолайлы жағдай еліміз егемендік алғаннан
кейін ғана қалыптасты. Мұның өзі біз қарастырғалы отырған тақырыптың
өзектілігін айғақтай тұссе керек.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты —
С.Лапиннің ғұмырының барлық кезендерін қамти отырып, оның қоғамдық-саяси
қызметін, шығармашылығын бұрын ғылыми айналымға тартылмаған деректерге
сүйеніп зерттеу. Сөйтіп, С.Лапиннің XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың бас
кезіндегі атқарған қоғамдық-саяси қызметіне сай толық келбетін ашып
көрсету. Осы мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысында мынандай міндеттер алға
қойылды: С.Лапиннің өскен және білім алған ортасын, оның көзқарасының
қалыптасуына әсер еткен жағдайларды айқындау;
XX ғасыр басында С.Лапиннің қоғамдық-саяси өмірге атсалысуына объективті
баға беру мақсатында бірінші орыс революция тұсындағы, Мемлекеттік думадағы
мұсылман фракциясы жанындағы және т.б. қызметіне талдау жасау;
С.Лапиннің шығармашылық; қызметінің ерекшелігін ашып көрсету;
1917 жылғы ақпан революциясынан кейінгі қоғамдық - саяси өмірдің С.Лапинге
әсерін анықтау;
С.Лапин жетекшілік еткегі "Шуро-и-уламо" ұйымының алдына қойған мақсатына
және осы мақсатты жүзеге асыру жолында атқарған қызметіне объективті баға
беру;
С.Лапиннің Түркістан мұхтариятына және кеңестер билігіне көзқарасынан және
Германиядағы қызметіне талдау жасау.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шегі Сералы Лапин өмір сүрген жылдарды,
яғни 1868 жылдан 1919 жылға дейінгі аралықты камтиды.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Дипломдық жұмыста негізгі деректер
мұрағат құжаттарынан, мерзімді баспасөз мәліметтерінен, жарияланған
құжаттар ңен материалдар жинақтарынан, естеліктерден және ғылыми
зерттеулерде берілген ақпараттардан алынды Сондай-ақ С.Лапиннің өзінің
шығармалары дерек көзі ретінде алынды.
Алға қойған мәселені зерттеуде орталық, мемлекеттік мұрағатының, орталық
мемлекеттік мұрағатының, Ташкент облыстық мұрағатының, мемлекеттік
мұрағатының және Ресей мемлекеттік әлеуметтік-саяси тарих мұрағатының
қорларынан алынған құжаттар ғылыми айналымға тартылды. Осы аталған
мұрағаттардың ішінде С.Лапиннің қоғамдық-саяси қызметіне, өскен және білім
алған ортасына қатысты құжаттар көбіне Өзбекстан Республикасы орталық
мемлекеттік мұрағатында жинақталған. Ол С.Лапиннің туып-өскен жері кезінде
Түркістан генерал-губернаторлығының Сырдария облысына қарауына байланысты
болса керек. Оның үстіне С.Лапин Ташкент каласындағы Түркістан мұғалімдер
семинариясында білім алып, сонда бірнеше жыл қызмет етті, кейіннен Самарқан
облыстық генерал-губернатор басқармасында тілмәш болды, 1917 жылғы қос
революция жылдарында Ташкенттегі "Шуро-и-уламо" ұйымына жетекшілік етті.
Міне, осыларға байланысты С.Лапинге қатысты (Сырдария округтік Құрылтай
жиналысына сайлау істері жөніндегі комиссия) алынған құжаттарда С.Лапиннің
1917 жылғы қызметіне қатысты мәліметтер бар. Мәселен, 528-қорда С.Лапин
жетекшілік еткен "Шуро-и-уламо" ұйымы атынан Құрылтай жиналысына
депутаттықка кандидат ретінде ұсынылғандардың тізімі сақталған.
Ресей Федерациясының мемлекеттік мұрағатының 102-қоры (Полиция
департаменті) қаралды. Бұл қорды қарастыру барысында С.Лапиннің Мемлекеттік
думадағы мұсылман фракциясының ұйымдастырған іс-шараларына, Санкт-
Петербургте мешіт салу құрылысына және 1914-жылы өткен бүкілресейлік
мұсылман съезіне қатысқаны жайлы мәліметтерді таптық.
Ресей мемлекеттік әлеуметтік-саяси тарих мұрағатының 71-қорынан (Марксизм-
ленинизм институты) С.Лапин жетекшілік еткен "Шуро-и-уламо" ұйымының
жарғысы және оның Ташкент большевиктеріне жолдаған үндеуін, сондай-ақ сол
тұстағы қызметіне қатысты т.б. бірқатар құжаттар алынды.
Қазақстан Республикасы орталық мемлекеттік мұрағатының қорларын қарастыру
барысында 64-қордан (Дала генерал-губернаторлығының кеңсесі) С.Лапиннің
1914 жылы өткен бүкілресейлік мұсылман съезіне қатысып, онда баяндама
жасағаны жайлы, ал 1202-қордан (Е.Федоровтың жеке қоры) С.Лапиннің бірінші
орыс революциясы тұсындағы қоғамдық-саяси қызметіне байланысты мақсаттар
табылды.
Зерттеу жұмысы барысында XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында жарық
көрген көптеген мерзімді баспасөздердің материалдары ғылыми айналымға
тартылды. Ол мерзімді баспасөздердің денін орыс, қазақ және татар
тіліндегілер құрайды.
Қазақ тіліндегі мерзімді баспасөздерден "Айкап" журналында, "Қазақ"
газетінде және "Бірлік туы" газетінде жарияланған материалдарды
пайдалындық. "Айқап" журналы мен "Қазақ" газетінде С.Лапиннің XX ғасырдың
бас кезіндегі қоғамдық-саяси қызметіне қатысты материалдар бар. С.Лапиннің
Б.Қаратаев, Е.Оразаев, Ы.Жаманшалов, А.Жанталин, А.Өтегеновтармен бірге
1908 жылы қазақтарды жерге орналастыру туралы заң жобасын әзірлегені
жөнінде және бұл заң жобасына деген өзге қазақ зиялыларының көзқарастары
жайында, сондай-ақ С.Лапиннің бүкілресейлік мұсылман съезіне қатысқаны
туралы материалдарды "Айқап" журналы мен " қазақ" газеттерінде кездестіруге
болады. С.Лапиннің 1912 жылы ұйымдастырған сауда-өнеркәсіптік
серіктестігіне қатысты мәлімет " қазақ" газетінде берілген бұл мәліметтер
мұрағат мәліметтермен сай келеді және оны толықтыра түсіп, тұжырымдар
жасауға өзіндік игі ықпалын тигізеді.
1917-1918 жылдары жарық көрген "Бірлік туы" газетінде С.Лапиннің сол тарихи
кезенде атқарған қоғамдық-саяси қызметіне қатысты материалдар молынан
кездеседі. С.Лапиннің Перовскіде "Халық өкілдер кеңесін" құруына, Түркістан
өлкесі қазақтарының съезінде Құрылтай жиналысына депутаттыққа кандидат
ретінде ұсынылуына, Түркістан мұсылмандарының үшінші съезін ұйымдастыруына,
"Шуро-и-уламо" ұйымына жетекшілік етуіне қатысты пікірлер білдірілген.
Олардың көпшілігінде С.Лапиннің саяси ұстанымдары сынға алынған. "Шуро-и-
уламо" ұйымы атынан Құрылтай жиналысына өз алдына бөлек тізім ұсынуына
"Бірлік туы" газеті қарсылық білдірген.
Орыс тілді басылымдардан "Туркестанские ведомости", "Русский Туркестан",
"Слово", "Туркестанская туземная газета", "Свободный Самарканд" секілді
т.б. мерзімді баспасөздердің материалдары пайдаланылды. бұл басылымдардың
барлығында дерлік С.Лапиннің мақалалары да жарияланған. Мәселен,
"Туркестанские ведомости" газетінің 1894-1896 жылғы сандарында, "Слово"
газетінің 1908 жылғы санында, "Своб одный Самарканд" газетінің 1918 жылғы
санында С.Лапиннің бірқатар мақалалары жарық көрген. Сондай-ақ, бұл
газеттердің ішінде "Туркестанские ведомости", "Туркестанский курьер" және
"Туркестанская туземная газета" секілді басылымдарда С.Лапиннің
шығармаларына және қоғамдық-саяси қызметіне қатысты түрлі пікірлер
білдірілген. С.Лапиннің "сарт" сөзі мен тілі төңірегінде В.В.Бартольдпен
пікірталасы "Туркестанские ведомости" газеті арқылы жүрген.
Татар тіліндегі басылымдардан 1906 жылдан бастап Орынбор. каласында
Ф.Каримовтың редакторлығымен шығып тұрған "Уакыт" газеті мен 1917-1918
жылдары Ташкентте К.Бакировтың редакторлығымен шықкан "Улүғ Туркестан"
("Ұлы Түркістан") газеттерінің материалдары қолданыс тапты. Уакыт газетінің
1908 жылғы санында С.Лапиннің Ресей мұсылмандарының діни істері туралы заң
жобасын және қазақтарды жерге орналастыру туралы заң жобасын әзірлеуге
қатысып, бұл заң жобаларын Мемлекеттік думадағы мұсылман фракциясына
тапсырғаны туралы материалдар бар. Ал, "Улүғ Туркестан" газетінде СЛапиңнің
1917-1918 жылдардағы қызметінің сырына қатысты материалдар көптеп берілген.
"Шуро-и-уламо" ұйымына қатысты материалдардың дені осы газетте жинақгалған
десе де болады.
Жұмысты жазу барысында С.Лапиннің туыстарынан естелік алу жұмысы да
жүргізілді. Сондай естелік С.Лапиннің жиен қарындасы Зиба Қожановадан
(Сұлтанбек Қожановтың қызы) алынды. Оның естелігінде С.Лапиннің өскен
ортасы туралы қызғылықгы мәліметтер бар. М.Шоқайдың жарық көрген 2 томды
таңдамалы шығармасында студенттік кезінен және 1917 жылдағы кезінен
естеліктері берілген. Сол естеліктерде С.Лапин туралы айткандары жұмыста
кеңінен қолданылды.
Дипломдық жұмыста 1917 жылғы қазан революциясына қатысты кеңестік дәуірде
жарияланған құжаттар мен материалдар жинағында берілген мәліметтер де
пайдаланылды.
Осылайша мұрағат кұжаттары, мерзімді баспасөз материалдары, жарияланған
кұжаттар жинағы және естеліктер мен ғылыми өдебиеттердегі мәдіметтер бірін
бірі толықтырып, С.Лапиннің қоғамдық-саяси қызметі мен шығармашылығын аша
түсуге өз. септігін тигізді.
Зерттеу жұмысының метолологиялық негізі. Дипломдық жұмыста қойылған
мәселелерді ғылыми тұрғыдан ашып көрсету мақсатында тарихи зерттеудің
диалектикалық тәсілдерімен тығыз байланыстағы тарихилық, объективтілік
сияқты негізгі метолологиялық принциптер басшылыққа алынды. Сондай-ақ соңғы
жылдары көрнекті қайраткерлердің өмірі мен қызметін зерттеуде калыптасқан
жаңа концепциялар да ескерілді.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы — нақтылы деректер негізінде С.Лапиннің
қоғамдық-саяси, шығармашылық қызметі казіргі заман талабына сай және
объективті тұрғыда жан-жақгы талданып көрсетілді. Қол жеткізілген ғылыми
нәтижелерге сай Дипломдық жұмыста мынандай жаңалықтар бар:
- .С.Лапиннің көзкарасының қалыптасуына өскен және білім алған ортасы
әсер еткені айқындалып, Түркістан мұғалімдер семинариясында және Санкт-
Петербург университетінде оқыған кезеңде шығармашылық қойғандығы және саяси
мәселелерге қызығушылық таныткандығы көрсетілген; С.Лапиннің шығармашылық
қызметі "Орысша-өзбекше сөздік" шығаруынан, Самарқан қаласындағы тарихи
сәулет ескерткіштеріндегі жазбаларды тәржімалауынан, ғылыми үйірмелердің
жұмысына атсалысуындай, патша өкіметінің отаршылдық саясатын сынға алған
мақалалар жариялауынан көрінетіндігі айқындалған; С.Лапиннің бірінші орыс
революциясы тұсында орталық билік орындарына казақ халқының мұң-мұқтажын
білдірген петиция (арыз-тілек) тапсыруға атсалысканы, Ресей мұсылмандарының
діни істері және қазақтарды жерге орналастыру туралы заң жобаларын әзірлеп,
оны Мемлекеттік думадағы мұсылман фракциясына тапсырғаны туралы, қазақтарды
әлеуметтік жағынан қорғау мақсатында Перовскіде сауда-өнеркәсіптік
серіктестік кұрғаны жылы бүкілресейлік мұсылман сіезіне қазақ өкілі ретінде
қатысқаны туралы нақтылы мәліметтер келтіріліп, оның атқарған бұл қызметіне
талдау жасалған;
1917 жылғы Ақпан революциясының жеңісін Түркістан өлкесі халқын патша
өкіметінің қанауы мен зорлығынан құтқарады және өзін-өзі басқаруға
мүмкіндік береді деп қабылдап, сол тұста халықтың саяси белсенділігін
арттыруды көздеп, қоғамдық-саяси ұйымдардың қызметіне атсалысқаны
көрсетілген;
Түркістан өлкесіндегі мұсылман халықтарының мүддесін қорғауда ислам діні
негіздерін басшылыққа алуды ұсынған С.Лапин 1917 жылы шілдеде "Шуро-и-
уламо" ұйымын құрып өзінің саяси ұстанымдарына сай әрекет етуге талпынғаны
жаңа тың деректер негізінде дәлелденген;
С.Лапиннің Ташкенттегі Халық комиссарлар кеңесі мен Түркістан мұхтарияты
үкіметінің қантөгісті жағдайға бармай ымыраға келуін жақтағанына, кеңестер
билігінің күшпен орнауына наразылық танытып, эмиграцияға кетуіне және
ондағы қызметіне объективті ғылыми баға берілген.
Зерттеу жұмысыңың қолданыстық маңызы. Дипломдық жұмыстағы ғылыми нәтижелер
мен жаңалықтарды XIX ғасырдың соңы XX ғасыр басындағы Қазақстан тарихынан
арналған зерттеулерде кеңінен қолдануға болады. Сондай-ақ жоғары оқу
орындарында оқытылатын Қазақстан тарихы және түркі халықтары тарихы пәндері
бойынша лекциялар курсында және семинар сабақтарында пайдаланылуына болады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі Дипломдық жұмыстың мазмұнында жасалған
негізгі тұжырымдар мен қорытындылар ғылыми басылымдарда жарияланып ғылыми
конференцияларда талқыға салынды. Конференцияда жасалған баяндамалар
конференция материалдарында жарияланды.
Дипломдық жұмыс Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік
университетінің Қазақстан тарихы кафедрасы талқыланды. Әл-Фараби атындағы
Қазақ ұлттық университетінің Қазақстанның жаңа және қазіргі заман тарихы
кафедрасында талқыланып, диссертациялық кеңесте қорғауға ұсынылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған деректер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1.СЕРАЛЫ ЛАПИННІҢ 1917 ЖЫЛҒЫ АҚПАН РЕВОЛЮЦИЯСЫНА ДЕЙІНГІ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІ
1.1 С.Лапиннің өскен және білім алған ортасы
Сералы Мұңайтпасұлы Лапин 1868 жылы Түркістан генерал-губернаторлығына
қарасты Сырдария облысының Перовск уезіндегі Кеңтөбе болыстығының 4-
ауылында (қазіргі Қызылорда облысы Сырдария ауданы Қоғалы көл ауылы)
дүниеге келді.
Сералының атасы Лапы XIX ғасырдың бірінші жартысында Сыр бойында
қоныстанған кіші жүздің байұлы тайпасының жаппас руы арасында байлығымен
және жомарттығымен танылған қадірменді адам болған. Қазақтың көрнекті қоғам
және мемлекет кайраткерлері Сұлтанбек Қожановтың қызы — Зиба апайдың
(Сералының жиен қарындасы) анасы — Гүләндәмнан естігенін айтуына қарағанда
Лапы Сыр өңіріндегі жарлыларға жыл сайын мал таратып отырған көрінеді.
Лапының қартайып көрген ұлы Мұңайтпас жасынан пысықтығымен, іскерлігімен
танылып, көзі ашық адамдарға жақын жүруінің арқасында белгілі бір дәрежеде
абырой беделге ие болған. Ол Бомай, Рзақия (Жақия) және Хадиша есімді үш
әйел алған бұл үш әйелінен Сейдалы, Сералы, Әлиасқар, Балдырған,
Мырзамұрат, Қаражан, Жағыппар, Әлиакбар, Гүләндәм, Латифа, Әбухалық,
Нысанбай, Бану, Жәми, Әбдірахман, Әбутәліп есімді ұлдар мен қыздар туылған.
Мұңайтпастың ұлдары ішінде оку-білімге айрықша ынта танытқаны Сералы екен.
Әрбір адамның дүниетанымына, қайраткер ретінде калыптасуына өмір сүрген
дәуірі, өскен ортасы және тәлім-тәрбиесі ықпал ететіндігі ақиқат.
С.Лапиннің жастық шағы қазақ жерінің Ресей империясы отарына айналып,
бодандық қамытын киген кезеңіне тұспа-тұс келді. XIX ғасырдың 60-жылдары
патіпа өкімті-Қазақстанның оңтүстік -өңірін жаулауды толық аяқтап, 1867
жылы шілдеде бекітілген "Жетісу және Сырдария облыстармен басқару туралы
Уақытша Ережені" және 1868 жылы 21 қазанда қабылданған Орынбор және Батыс
Сібір генерал-губернаторлықтарының дала облыстарын басқару туралы Уақытша
Ережені" енгізу арқылы қазақ, қоғамын шексіз билеп-төстеуге мүмкіндік алды.
Ендігі уақытта патша өкіметі казақ халінің тыныс-тіршілігіне қатысты барлық
мәселелерді шешіп отыру құзырына ие болды.
1867 әкімшілік басқару реформасына сәйкес Қазалы, Шымкент, Әулиеата,
Ташкент және Перовск уездеріне бөлінген Сырдария облысы Түркіетан генерал-
губернаторлығы құрамына енді. С.Лапиннің туып-өскен жері Перовск уезіне
қарады. Перовск уезі батыс жағында Қазалы уезімен, солтұстігінде Торғай
және Ақмола облыстарымен, шығыс жағында Шымкент уезімен.
2. СЕРАЛЫ ЛАПИННІҢ 1917 ЖЫЛҒЫ ҚОС РЕВОЛЮЦИЯ ТҰСЫНДАҒЫ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ
ҚЫЗМЕТІ
2.1 Ақпан революциясынан кейінгі Түркістан өлкесіндегі саяси ахуал және С.
Лапин
1917 жылғы Ақпан революциясының жеңісі Ресейдің орталық аудандарында ғана
емес, шет аймақтарда да қоғамдық өмірдің жандануына, халықтың саяси
белсенділігінің артуына зор ықпал етті. Дегенмен шалғайда жатқай Түркістан
аймағында мұндай шабыт басқа өңірлерге қарағанда сәл кешеуілдеп барып
байқалды. Мұның себебін сол тұста "Туркестанский курьер" газеті патша
өкіметінің құлатылғаны туралы телеграф арқылы Ташкентке жеткен хабарды
Түркістан генерал-губернаторы Куропаткиннің салқын карсы алып, оны тек 5
күннен кейін ғана жария етуге рұқсат беруімен және ескі билік орындарының
тез арада жойылып, жаңаларының құрыла қоймауымен байланыстырған-ды.
Уақытша үкіметтің 5 наурыздағы каулысына сәйкес басқа өңірлерде ескі билік
орындары тез жойылып, оның орнына қоғамдық ұйымдардың атсалысуымен құрылған
өкімет органдарына билік тізгіні көшіп жатса Түркістан өлкесінде ескі
лауазым иелері, соның ішінде генерал-губернатор да өз қызметін сәуір айының
басына дейін жалғастырды. Түркістан генерал-губернаторы 8 наурызда жаңа
үкіметтен нақтылы нұскау түскенге дейін облыстық, уездік деңгейдегі лауазым
иелеріне өз қызметтерін жалғастыра беру керектігін және қоғамдық тәртіптің
сақталуын қадағалауға жіті. көңіл бөлуді тапсырды.
Өлкедегі мұндай жағдайға қарамастан патша өкіметінің кұлатылуы туралы хабар
жергілікті халық тарапынан зор куанышпен қарсы алынып, Уақытша үкімет атына
құттықтау жеделхаттары жолданып жатты. Мәселен, 1917 жылдың 7 наурызында
Сырдария облысының 12 болысы атынан, ал 11 наурызда Қара бұлақ ауылы
тұрғындары атынан Уақытша үкіметке, Петроградқа құттықтау жеделхаттары
жолданып, онда қазақтардың жаңа үкіметке толық қолдау көрсететіндігі және
жаңа биліктің қазақтар мүддесін. қорғайтынына сенім артатындықтары
білдірілді.
Патша өкіметінің құлатылғаны туралы хабарды С. Лапин Термезде жүріп естіп,
сондағы халықтың зор қуанышқа бөленгенінің куәсі болды. Наурыз айының 9
күні Термез тұрғындарының бейбіт шеруі өтіп, онда қала тұрғындары атынан
Мемлекеттік думаның Уақытша комитетінің төрағасына "Орыс халды өзіне ғана
емес, Ресейде тұратын барлық халықтарға да бостандық алып берді. Осыны
ескере отырып Ресейдің ең шеткі түкпірі болып табылатын Термездің
бұратаналары және осында борышын атқарып жатқан әскерилер Уақытша үкіметке
адал қызмет етуді және оған барынша қолдау көрсетуді өзіне міндет санайды,
Ескі билік орындарыньң тез арада ауыстыратынына, олардың орнына халықты
бұратана және бұратана емес деп бөлмейтін, халық мүддесін мемекет
мүддесімен ұштастыратын өкіметтің органдары бой көтеретініне сенеміз" деген
мазмұндағы жеделхат жолданған болатын.
Уақытша үкіметтің ұлттық мәселе бойынша қабылдаған алғашқы актілерінің бірі
1917 жылы 20 наурызда Ресей азаматтарының құқығындағы діни наным-
сенімдеріне, ұлтына карай шектеушіліктер алып тастауы болды. Ресей
тарихында бірінші рет діни нанымдық, нәсілдік кемсітушілікті жойылды деп,
ұлттар тендігін қағаз жүзінде болсі да жария еткен бұл акт бүрыңғы бұратана
атанған езгідегі ұлттардың орыстармен терезесін тең сезінуіне жол ашты.
Осы қаулы кабылданған күні Ә. Бөкейханов, М. Дулатов және М. Шоқай "Алаш
ұлына" атты мынадай мазмұндағы үндеу таратты: "Азаттық таңы атты. Тілекке
құдай жеткізді. күні кеше құл едік, енді бұл күн теңелдік. Қам көңілде
қаяудай атаман калған жоқ. Бізге осыңдай теңдік әперіп отырған орыс
халқының ақ жүрек адал ниетті көсемдері, орыс халқының жұмысшылары һәм
әскері. бұлар бостандық қан төгіп, жеңіп алды. Олардың бұл жақсылығы калай
қайтарамыз? Біз қазіргі әділ үкімет, азат Ресеймен бірлікте бір кемедеміз,
кемедегінің жаны бір. Ресейге бұрын жаны ашымайтын еді, қабырғамыз
қайыспайтын еді, енді орыс халқының өзімен тереземіз тең болған соң
жақсылығына сүйінеміз, жамандығына қүйінеміз. Жұрттың бәрі осылай бірігіп,
тізе қосып, қайрат қылғанда ғана азат халық бола аламыз. Соның үшін жаңа
үкіметке қолдай келген көмегімізді аямауымыз керек. Ұйымдасып, жаңа
үкіметтің қүшеюіне қызмет қылалық, кешікпей ашылатын Учредительное собрание
һәм Мемлекеттік думада бәйгеге қосылып, жүлде алып, халқьмыздың бақ-
берекесіне жол ашалық".
1917 жылдың көктемінде ресми билікке оппозицияда тұрған Петроградтағы
жұмысшы және солдат депутаттары Кеңесінің үндеуіне сәйкес жергілікті
жерлерде де мұндай ұйымдар бой көтере бастады. Ташкент қаласында 3 наурызда
жұмысшы депутаттар Кеңесі, 4 наурызда солдат депутаттарының Кеңесі. көп
ұзамай олар бірлесіп, жұмысшы және солдат депутаттарының Ташкент кеңесі деп
аталды. Оның жетекшілігімен Түркістан өлкесіндегі салалар мен ірі елді
мекендерде жергілікті жұмысшы және солдат депутаттарының кеңестері құрылып,
наурыз айының соңына дейін олардың өлкедегі саны 75-ке жетті. Кеңеске
сайланғандардың басым көпшілігі еуропалық нәсілдегі ұлттардың өкілдерінен
тұрды.
Жұмысшы және солдат депуаттары кеңестерінің құрылуымен бір мезгілде Уақытша
үкіметтің, жергілікті билік орындарының міндетін орындауға талпынған 1
қоғамдық ұйымдардың атқару комитеттеріне сайлау жүрді. Мұндай атқару
комитеттеріне негізінен белгілі бір ұйым атынан ғана өкілдер енгізілетін.
Бұл өз кезегінде атқару комитеттеріне өлкеде тез ұйымдасқан жұмысшы және
солдат депутаттары Кеңестеріне көп мүмкіндік беретін. Ал, ешқандай ұйымдары
жоқ жергілікті халық өкілдерін енгізе алмай, атқару комитеттерінде өз
мүдделерін қорғаудан құр алақан қалу жағдайының алдында тұрды. ұлттық
қоғамдық ұйымдарды құруға сол тұста жетекшілік ететін зиялы азаматтардың;
аздығы да сезілген болатын. Мұны "Бірлік туы" ;газетінде жазылған мына бір
жолдардың мазмұнынан да аңғаруға болады: "Ең алғаш. өзгеріс болған уақытта
Ақмешіт қазақтары бұл таныс болмаған жаңа бір жота басшы табайық деп
телеграмма үстіне телеграмма беріп Петербордан Мұстафа Шоқайды, Термезден
Сералы Лапинді, Самарқаннан Хұсан Ибрагимовты, мұғалім Табанбаевты,
Қазаннан. Серікбай Ақаевты, Әндіжаннан Қоңырқожа Қожықовты, Қармақшыдан
мұғалім Ибраһим Қасымовты шақырды".
Перовск уезі қазақтарының жеделхатын алған С.Лапин 14 наурызда Ташкентке
келді онда Мүнауар Қари Әбдурашидханов, I. Қожаев, Т. Нарботабеков, 3.
Сарымсакқожаев секілді зиялы қауым өкілдерінің ұйымдастыруымен Ташкенттің
ескі шаһар бөлігінде өткен жергілікті мұсылмандар жиналысына қатысты. бұл
жиналысқа қатысушылар Уақытша үкіметке және оның жүргізіп отырған
демократиялық іс-шараларға қолдау танытатындығын білдіріп, атқару
комитеттеріне өз өкілдерін енгізу үшін бір ұйым құру керекгігі жөнінде
шешім қабылдады. Ол ұйым жиналыстың ұйғарымымен "Шуро-и-ислам" ("Ислам
кеңесі") деп аталатын болды. Осы жиналыста ұйымның 15 мүшеден тұратын
басқармасы құрылып, оның құрамына Әбдуахит Кари, Мүнауар Қари, Қ. Бабох
оджаев, М. Жолдасқожаев, I. Қожаев секілді т.б. қайраткерлермен бірге С.
Лапин да сайланды"- Жиналыста "Шуро-и-ислам" ұйымының бағдарламасы
әзірленіп, оны уақытша мерзімге деп қабылдады. Бағдарламада ұйымның мақсаты
Түркістан өлкесі мұсылмандары арасында заман талабына сай мәдени-
ағартушылық, саяси-экономикалық бағыттағы іс-шараларды жүзеге асыру;
көздеген максатқа жету жолында мұсылмандарды бір бағдарлама төңірегінде
топтастыру Уақытша үкіметінің алдағы жоспарларымен өлке тұрғындарын
таныстыру; тұрғындарды Құрылтай жиналысына әзірлеу екендігі аталып
көрсетілді.
"Шуро-и-ислам" ұйымының төрағасы Мүнауар Қари, оның орынбасары болып 2
Мемлекеттік думаның мүшесі Әбдуахит Қари сайланды.
Жиналыстың шешімімен "Шуро-и-ислам" ұйымына жақын арада бүкілтүркістандық
мұсылман съезін өткізуді ұйымдастыру жүктелді.
Құрамына өзбек, қазақ, татар және т.б. мұсылман халықтарының өкілдері
кірген "Шуро-и-исламның" "Нажот" ("Азаттық") атты баспасөз органын сәуір
айынан бастап шығару жолға қойылды. Сондай-ақ, көптеген қалаларда, соның
ішінде Черняевта, Түркістанда, Қазалыда, Әулиеатада бөлімшелері ашылды. Бұл
бөлімшелердің ашылуына С. Лапин да белгілі дәрежеде атсалысты. Мәселен,
наурыз айының 21 күні С. Лапин Черняевта "Шуро-и-ислам" ұйымының бөлімшесін
құруға қатысып, қала тұрғындарын осы ұйымға кіруге үндеді [216].
"Шуро-и-ислам" ұйымының құрылуы Түркістан өлкесінің саяси өміріндегі
маңызды оқиға болды. Ол өлкенің орталығы Ташкенттегі саяси күштердің
жергілікті билік органдарын құрудағы арасалмағына өзгерістер әкелді. "Шуро-
и-ислам" ұйымының нығая түсуімен Ташкентте Петроградтағы секілді қос
өкіметтіліктің орнығуына тосқауыл қойылды Саяси аренада үш өкіметтіліктің
болуына, яғни Уақытша үкіметтің жергілікті органы, жұмысшы және солдат
депутаттарының Қеңестері және жергілікті халықтың мүддесін қорғауды
көздеген "Шуро-и-ислам" ұйымының қатар өмір сүруіне алып келді.
Ресейлік зерттеуші Г.А.Герасименко қосөкіметтілік жағдайында шет аймақтарда
қоғамдық ұйымдар саяси өмірге белсене араласып, бірден маңызды мекемелерге
айналды деген пікір білдіреді. бұл пікірдің шындыққа жанасымды екенін
Түркістан генерал-губернаторының 19 наурызда Сырдария облыстық әскери
губернаторына берген нұсқауында: "Сіздің жұмысыңыз халықтың және қоғамдық
ұйымдардың қолдауынсыз түкке тұрмайды", — деуі айқындай түссе керек.
С.Лапин наурыз айының соңына қарай Перовскіге келіп, онда ұлттық ұйым құру
ісіне жетекшілік етуге тырысып бақты. Алайда, бұл кезде Перовскіде ұлттық
ұйым құру ісі қиын жағдайда жүріп жатқанды. Бірлік туы" газеті бұл туралы
былай деп көрсетеді:"Өзге жұрттар өз көргендерге" үлгі боларлық өз бетімен
күн көрудің халіне жеткендігін көрсетіп отыр. Біздің казақ тым болмаса,
жаңа хүкіметтің көрсетіп берген жолына түсіп кете алмай, ауылнай һәм
облосной комитеттері сайлауына талас шығарып, былығып жатыр. Сол қалыпа
бағып, жұрттың шырқын бұзарлық партия жиятын жолына түсіп кетті. Жай, момын
бұқара халықтың надандығы бұлардың осы бұзақылықтарына жол беріп әуреде
жүр". Ақмешіт өңірінде қалыптасқан мұндай ахуал ондағы казақтардың бір ұйым
төңірегіңе топтасуға мүмкіндік бермеді. 26 наурыз күні Ақмешітте өткен
қазақтар жиналысында бір ауыздылық болмай қазақтар екіге жарылды Сөйтіп,
Ерәлі Қасымов төрағалық еткен Ақмешіт ұлттық кеңесі) мен С.Лапин жетекшілік
еткен Ақмешіт халық өкілдерінің кеңесі құрылды. Ақмешіттегі, бұл комитеттер
жөнінде М. Шоқай өз естелігінде былай деп жазады: "Төңкеріс хабары жеткен
төңірегіндегі халық Ерәліні ұлттық комитеттің төрағасы етіп сайлады. Ерәлі
өзінің бітім болмысымен, төңкерістен, жалпы саясаттан өзін аулақ ұстаған
еді. Ол кезде Ақмешіт халқы төңкерісшіл-саясатшыл біреуді іздеген күннің
өзінде лайықты. біреуді табулары екіталай еді. Сондықтан да, барлық
тілмаштар Ерәліге қарсы бірікті. Бұл табиғи бір жайт-тұғын. Өйткені олар
ескі "көкелерінен", солар арқылы оңай олжалап үйренген байлықтан қағылды.
Мұндай арамтамақтар жаңа жағдайға, өзге шарттарға оңай көндіге алмады. Сол
себепті, олар, халықты өзін жаншыған бұрынғы Ресей үстемдігі кұлаған соң,
тілеулестерімен бірігіп, көксегенін жерден тауып беретін бір күшті іздеуге
кірісті. Ресей жергілікті жұмысшы-солдат өкілдерінің кеңестері олардың
іздегені бола кетті. Бүкіл қорсоқыр писарь мен тілмаш атаулы сол кездегі
Ақмешіт пен оның төңірегіндегі билікті қолына алған осы кеңестерге қызметке
кірді. Ал ұлттық комитет әлгі Кеңестердің көзіне біткен сүйелмен бірдей
еді. Сондықтан да оны жою қамына кірісті. Ұлттық Кеңес болса, аз халықтың
өз елін билеуге хақысы бар екендігін айтып, қарсы шықты. Міне, осынысы үшін
Ерәлі жұмысшы-солдат кеңесінің дұшпаны ретінде көрсетілді. Ақмешіттің ұсақ
тілмаштары Ерәліге карсы жүргізген сүрқия әрекеттерінде өздерінен шені биік
әлдекімдерден қолдау көрді. Ақмешіттегі ұлттық кеңес Сералының соңынан
жүрмеді. Сол себепті Сералы халық өкілдері кеңесі дегенді шығарды. Уәдені
үйіп төккен бағдарламасы бар бұл ұйымға көңіл бөлгендер аз болды. Сералы
аты аталып өткен Құсайын Ибраһимді де әлгі ұйымға тартты. Ибраһим Ресей
жұмысшы-солдат кеңесімен тығыз байланыс орнатты. Екі жақтың да іздегені
табылып, ауыз жаласты да қалды. Міне, сөйтіп, бұлар Ресейде төңкеріс
басталғаннан қүннен бері бізге, түркістандықтарға өздерінің жиеркенішті
бейнесімен танылды".
Шын мәнісінде С.Лапиннің жетекшілігімен құрылған Ақмешіт халық өкілдерінің
кеңесі өзінің алдына жергілікті халықтың мүддесін қорғауды бірінші кезекке
қойған-ды. Өңірге ашаршылық кауіпі төніп тұрғанда халыкты азық-түлікпен
қамтамасыз ету жолдарын қарастырып, ұйым бұл істе жұмысшы және солдат
депутаттары Кеңесімен бірге әрекет ету кажет деп тапты. Өйткені, жұмысшы
және солдат депутаттары Кеңесі мүшелерінің басым көпшілігі өңірге азық-
түлік, тасымалданатын теміржол жұмысшыларынан тұратын.
М.Шоқай сол кезде Ақмешітке келгенінде С.Лапинмен жолығып, одан жұмысшы
және солдат депутаттары Кеңесімен жақындасуының, бұл істе белсенділік
танытқан Х.Ибраһиммен тығыз қарым-қатынаста болуының астарын сұраған. Сонда
алған жауабы жайлы М.Шоқай былай деп еске алады: "Сералы Лапинмен өзімнің
жеке ол кісі мені туған інісіндей жақсы көретін еді деуіме болады. Тек
саяси мәселеде біз бір-бірімізге жолай алмадық. Бір оңаша кездескенімізде
мен одан "ел арасында абыройынан айырылған Хұсан Ибраһиммен соншалық
араласуыңыздың жөні қайсы?" - деп сұрадым. Менің бұл сұрағыма Сералы
Лапиннің Зиновьев туралы: "Осындай жексұрын дуаналар сізге неге керек?" -
деген сұраққа: "Жарық болған кеменің тесігіне тығуға жаман жалба да
жарайды", деп жауап бергенін айтты. Демек, "жаман жалба" дегенде
революционер, марксист Ленин марксизм мен революциядан алыста, марксизмнің
нағыз дұшпаны біздің Сералымен бір пікірде болып шыққаны ғой. Екеуі де
саяси күрестің ашық жүріп жатқан елдерінде жаман жалбаны да пайдалануға
болады деп ойлайды екен".
С.Лапин Перовскіде болған шағында жергілікті қазақтарды біріктіремін деген
ойын жүзеге асыра алмады. ұлттық кеңес, халық" өкілдерінің Кеңесі және
жұмысшы-солдат депутаттарының Кеңесі ымыраға келмей, өзара талас-тартысын
жалғастырып жатты. Мұны байқаған С.Лапин саяси жұмысты өлке орталығында
Ташкентте жүргізу керек деп шешіп, сонда кетті. Өзінің орнына Х.Ибраһимді
қалдырды. Осылайша Х.Ибраһим халық өкілдері кеңесінің төрағасы болып шыға
келді.
Көп ұзамай осы үш ұйым өкілдерінің атсалысуымен құрылған уездік атқару
комитетінің төрағасы болып Х.Ибраһим сайланды. Оның бүған қол жеткізуіне
жұмысшы және солдат депутаттары Кеңесінің төрағасы Агапов белгілі дәрежеде
ықпал етті. Атқару комитетінде Х.Ибраһим мен Агаповтың бірлесе қызмет етуі
барысында халық мүддесі ескеріле бермегендігі жөнінде "Бірлік туы"
газетінің "Ақмешіт уезінен" деген бас мақаласында ашық айтылған.
Агапов басқарған солдат және жұмысшы депутаттарының Кеңесі Ташкенттегі
жұмысшы және солдат депутаттарының Кеңесіне арқа сүйеді, өз қызметін
солармен үйлестіріп отыруға талпынды.
1917 жылы 6 наурызда Уақытша патша үкіметтің шешімі бойынша Түркістан
комитеті құрылды. Мұны "Шуро-и-ислам" ұйымы Ақпан революциясынан кейінгі
демократиялық өзгерістің жеңісі деп бағалап, өлкеге Түркістан комитетінің
мүшелері келгенге дейін ескі билік органдарының чиновниктерін қызметтерінен
кетіру жөнінде шешім кабылдады. Бұл мәселені қарастыру мақсатында ұйым
басқармасының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz