1922 жылғы ақша реформасы

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Әл - Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

Факультеті Экономика және бизнес жоғары мектебі
Кафедрасы Қаржы және есеп

СӨЖ
Тақырыбы: 1. Ақшаның пайда болу тарихына зерттеу 2. Қазақстан Республикасында болған ақша реформаларын зерттеу

Орындаған:Ділжанов Д.О
Тексерген:Асилова А.С

Алматы, 2020ж

МАЗМҰНЫ

1.Ақшаның пайда болу тарихына зерттеу
а)Ақшаның пайда болу тарихы
ә)Қазақстан жерінде ақшаның дамуы
б)Қорытынды

2. Қазақстан Республикасында болған ақша реформаларын зерттеу
а) Ақша рефомасының қажеттілігі мен түрлері
ә) 1922 жылғы ақша реформасы.
б) 1947 жылғы ақша реформасы.
в)1961 жылғы ақша реформасы.
г)Теңге - тұрлаулы валюта.
д)Қорытынды

3.Пайдаланылған әдебиеттер

Ақша - айырбас құралы ретінде барлық адамдармен қабылданатын және басқа тауарларды (қызметтерді) бағалауға қызмет ететін кезкелген тауар немесе символ
Әр уақыттарда және дүниенің түрлі бөліктерінде адамдар ақша ретінде әр түрлі тауарларды - астық, мал, қымбат тастар және металдарды пайдаланды. Ұзақ уақыттар бойы ақша есебінде алтын және күміс жүрді. Қымбат металдардың физикалық қасиеттері (біртектілігі, мықтылығы, құндылығы) ақша атқаруға тиісті талаптарды толық ақтады. Сондай-ақ металл ақшалардың маңызды қасиеттерінің бірі - оларды бөлуге болытын еді. Қымбат металдар, көлемі қандай болса да, өзінің пайдалы қасиеттері мен құндылығын жоғалтпайды. Құнды металдың белгілі бір көлемінің сақталуына мемлекеттік кепілдік ететін алтын және күміс теңгелер пайда болды.[
Соңғы ғасырларда алтын және күміс теңгелердің орнына қағаз ақшалар жүре бастады. Қағаз ақшаның құны алтынмен кепілденді және олар алтынға еркін айырбасталды.
Ақша- жалпыға бірдей балама ретінде барлық басқа тауарлардың құнын көрсететін ерекше тауар. Ақша барлық тауар өндірушілер, сатушылар, тұтынушылар арасындағы экономикалық бйланысты қамтамасыз етеді.Ақша тауар өндірісі мен тауар айырбасының тарихи дамуы нәтижесінде пайда болды. Алғашқы бір еңбек өнімі екінші еңбек өніміне тікелей айырбасталды. Кейінірек айырбас сауда дамуының барысында құнның толық және жайылыңқы формасы келді. Одан әрі өндіріс пен айырбастың дамуы нәтижесінде тауарлар арасынан бір тауар бөлініп шығып, басқа тауарлар осы тауарға айырбасталды.Сөйтіп құнның толық және жайылыңқы формасы құнның жалпылық формасына орын берді. Құнның ең жоғарғы ақша формасындағы жалпыға бірдей балама рөлі бір тауардың еншісіне тиді, яғни ерекше тауар түрі-ақша пайда болды. Осы кезде әр түрлі тайпалар мен халықтар арасында ақша ретінде ішні және сыртқы сауда-саттықтың басты заттары болып табылатын тауарлар бөлініп шықты. Бертін келе тауар өндірісі мен тауар айырбасының дамуы және халықтар арасындағы қарым-қатынастың ұлғаюы нәтижесінде ақща түрлі металдарға ауыса бастады. Өйткені металл (әсіресе, алтын, күиіс) өзінің табиғи қасиетінің арқасында ақша рөлін атқаруға өте қолайлы болды. Алтын мен күмістің жалпыға бірдей балама рөлін атқаруына байланысты құнның жалпылық формасы ақша формасымен айырбасталды. Ол кез келген тауарға айырбасталды.
Ақша ерте заманда пайда болды, олар тауар өндірісінің дамуындағы бірден-бір шартыжәне өнімі болып табылады. Тауар -бұлсату немесе айырбастау үшін жасалынған еңбек өнімі. Заттың тауарға айналуы, ақшаның пайда болуы объективті алғы шарттарды құрастырады. Бір кез келген зат тауар бола алмайды. Егер тұтыну құны өз сатып алушысын таппаса немесе қоғам тарапынан мойындалмасамұндай бұйым тауарлы формаға ие емес, өйткені оның қоғамға қажеті шамалы. Алғашқы қауымдық құрлыс кезінде бір тауардың басқа бір тауарға кездейсоқ аййырбасталу барысындаайырбас құнының жәй немесекездейсоқформалары қолданылады.
Тауар өндірісінің өсіуіне байланысты неғұрлымжиі айырбасталатын тауар барлық басқа тауарлардың бір-бірімен өзараайырбастауқұрамыбола бастады. Осыдан келіп құнынтолықнемесекеңкөлемдегі формасынан жалпықұндықжәне осытауарлар ақша деп аталады. Бір халықтың өзіне әртүрліуақытттарында және әртүрліхалықтарда бір мезгілде әртүрлі эквиваленттер болады сонымен қатар.
1. Ірі еңбек бөлінісінің нәтижесінде мал бағушылардың бөлініп шығуымен мал айырба с құрамына айналады.
2. Солтүстік халықтары ең бірінші тауар ретінде айырбас үшін жүнді пайдаланады.
3. Жылы теңіздердің жағасын мекендегендер айналыс құрал ретінде бақалшақ пайдаланады.
Өнермен жер иеленушілердің бөлінуімен эевмваленттің жетілуі жалғасты бөлінушлік, бірігушілік, біркелкілік мінездемелері бар эквиваленттер пайда болады. Бұл аз бұзылатын өсімдік өнімдері күріш,какао құйма түріндегі .Жалпы эквивалент ретінде металда пайда болады .Металл ақшаның артықтылығы біркелкі төзімді ұсақтанады.Металл ақшаның кең таралуымен ақша есебінің салмақты жүйесі нақтылана түсті.Кейін келе металдың арасында басты рөлді алтын мен күміске өте бағаланды,өйткені олар жалпы эквивалент үшін аса қажетті сапаға ие б.ғ.д.13ғ салмағы көрсетілген құймалар болады.Монеталардың пайда болуы ақшаның құрылуындағы соңғы кезең болып табылады.Алтын жеке айналыс құралы болғанда монометализм леп аталады.Алтын мен күміс қатар жүрген кезле бейметализм деп аталады.Ақшаның өмір сүруіндегі объективтік қажеттілік ол тауар өндірісі және тауар айналысының болуына негізделеді кез-келген тауар айналысында ақша айналыс құралы болып табылады.Тауар және бір-бірімен бөлінбейді ақша айналысы болса онда тауар айналысында болады.Ақша жалпы бірдей эквивалент ерекше тауар онда барлық басқа тауардың құны бейнеленеді және оның делдал ретінде қатысуыменен тауар өндірушілер арасында еңбек өнімднрінің айырбасы үздіксіз жасалына береді.Ақша -өндіруімен бөлу процестерінде адамдар арасында белгілі бір экономикалық құжаттар қатынастарда көрсететін тарихи даму үстіндегі экономикалық категория болып табылады.Экономикалық категория ретінде ақшаның мәні оның 3 қасиетінің бірігуі мен көрініс табады.
1. Жалпыға тікелей айырбасталу.
2. Айырбас құнының дербес формасы.
3. Еңбектің сырттық заттық өлшемі.
Ақшаның пайда болуы мен мәні жайлы біркелкі шешімін тапқан жоқ.Экономикалық мектеп өкілдерінің бірі ерте дүниедегі грек ойшылы Аристотель ұсынған қағидаға сүйене отырып, ақшаны-белгілі шарт,адамдар арасындағы саналы келісім нәтижесі ретінде бекіткен тауарды айыр-бастауға қажетті құрал ретінде қарастырған.Үшінші өкілдері өзінің табиғаты бойынша алтын немесе күміске жататындығын айтқан.
Ақшаның пайда болуын түсіндіру үшін, тауар құны қатынасында қорытындылатын,құнның даму көрінісіне көз салып, оның қарапайым терең байқалатын ьнйнесін, көзді алатын ақшалай түріне дейін қарау керек.Сонда ғана оның жұмбақтығы да жойылады.
Тауардың айырбасталу кезеңінде құнның көрінісі төмендегідей түрге ие болады:алғашқысы жай немесе кездейсоқ,ол алғашқы қауымдық қоғамда бірінші ең ірі еңбек бөлінісінен соң, жалпы алғашқы қауым тайпасынан малшылар тайпасының бөлінуі арқылы пайда болды.Бір тайпалар малмен айналысса,ал екіншілері-жермен айналысты, сөйтіп өнімді айырбастау үшін экономикалық негіз пайда бола бастады.
Ақша (ағылш.money; cash; нем. Geldn, Geldmittelpi) -- жалпыға бірдей балама ретінде барлық басқа тауарлардың құнын көрсететін ерекше тауар. Ал барлық тауар өндірушілер, сатушылар, тұтынушылар арасындағы экономикалық байланысты қаматамасыз етеді. Ақша тауар өндірісі мен тауар айырбасының тарихи дамуы нәтижесінде пайда болды. Алғашқы кезде бір еңбек өнімі екінші еңбек өніміне тікелей айырбасталды. Кейінірек айырбас сауда дамуының барысында құнның жай формасының орнына құнның толық және жайылыңқы формасы келді. Одан әрі өндіріс пен айырбастың дамуы нәтижесінде тауарлар арасынан бір тауар бөлініп шығып, басқа тауарлар осы тауарға айырбасталды. Сөйтіп, құнның толық және жайылыңқы формасы құнның жалпылық формасына орын берді. Құнның ең жоғарғы ақша формасындағы жалпыға бірдей балама рөлі бір тауардың еншісіне тиді, яғни ерекше тауар түрі - ақша пайда болды. Осы кезде әр түрлі тайпалар мен халықтар арасында ақша ретінде ішкі және сыртқы сауда-саттықтың басты заттары болып табылатын тауарлар бөлініп шықты. Ақша рөлін кейбір халықтарда (гректер, римдіктер, славяндар, моңғолдар, т.б.) мал, ертедегі Русьте, Скандинавияда - аң терісі, Қытайда - шай, Абиссинияда - тұз атқарды. Қазақстанда ішкі сауда-саттық жүргізу үшін жалпыға бірдей балама ретінде тоқты немесе саулық қой пайдаланылды. Бертін келе тауар өндірісі мен тауар айырбасының дамуы және халықтар арасындағы қарым-қатынастың ұлғаюы нәтижесінде ақша рөлі түрлі металдарға ауыса бастады. Өйткені, металл (әсіресе алтын, күміс) өзінің табиғи қасиетінің арқасында ақша рөлін атқаруға өте қолайлы болды. Алтын мен күмістің жалпыға бірдей балама рөлін атқаруына байланысты құнның жалпылық формасы ақша формасымен айырбасталды. Ол кез келген тауарға айырбасталды.
Қазақстан жерінде ақшаның пайда болуы және тарихына тоқталатын болсақ, біздің заманымыздан бұрынғы 3 ғасырдағы хуннулар ақша орнына күміс пышақты пайдаланып келсе, біздің заманымыздың 1 ғасырында салық есебіне алтын, күміс құймаларды алып тұрған. Ақ ғұндар бір бетіне пехлеви, екінші бетіне эфталит (түркі-руни) жазуы бар теңгелер (біздің заманымыздың 5 - 6 ғасырлары) жасап, сауда айналымына кіргізген. Қазақ елі (қазақ халқын құраған негізгі тайпалар) баба түркілер Ұлы Жібек жолына орналасқандықтан ақша жасау, оны айналымға еңгізуді өмір қажеттілігі деп тым ерте қолға алған. 6 - 8 ғасырларда билеуші рулардың таңбасы қашалған, ру рәмізін бейнелеген теңгелер құя бастаған. Сырдарияның орта алабында өмір сүрген тайпалардың қола теңгелері, 6 - 8 ғасырлардың 1-жартысына дейінгі аралықта қолданылған. Бұл теңгелерде Ашиде әулетінің рәмізі болған арыстан бейнеленген. Мұндай теңгелерді Суяб, Тараз қалаларындағы арнаулы шеберханаларда құйған. Сонымен қатар Отырар маңындағы қалаларда да түрлі теңгелер жасалған.
Біздің заманымыздың 704 - 766 жылдары Таразда құйылып, айналымға енген теңгелердің бетінде Түргеш қаған теңгесі немесе Түркінің көк ханының теңгесі деген анықтама жазулар бар. Бұл - тайпалық дәрежедегі теңге емес, бүкіл мемлекет дәулетін, мүлкін, ел ырысын куәландыратын кепілдеме. Осы сияқты 6 - 8 ғасырлар аралығына жататын мыс, қола, күміс теңгелер Суяб, Ақбешім қалаларында да шығарылып тұрған. Испиджаб қаласында арнайы теңге сарайы болған. Бұдан кейінгі кезеңде Қарахан әулеті билік құрған тұста Қазақстан және Орта Азияда сауданың күшті дамуына байланысты ақша шығару, ақша айналымы да кең етек алды. Әсіресе, мыс, күміс ақшалар көптеп шығарылды. Соның ішінде Тараз, Испиджаб теңгелері ел экономикасында; ал 12 ғасырдың 2-жартысы - 13 ғасырдың басында Отырарда шыққан Мухаммед ибн Текештің теңгелері Қазақстан жеріндегі сауда-саттықта ерекше міндет атқарды. Ол дәуірдегі мыс, күміс, алтын ақшалар өзінің салмағы бойынша алтынмен бағаланып, сауда айналымына енді.
Монғол жаугершілігінің алғашқы кезінде (1220 - 1250) Қазақ жерінде жалпы сауда қатынасы құлдырап кетті. Соның салдарынан ақша қатынасы да тоқтады. Ақыры монғол билеушілерінің бас пайдасы үшін, халықтан купчур салық жинап, хан қазынасын толтыру үшін 1251 жылғы Құрылтай шешімімен алтын динарлар шығарыла бастады. Бұл теңгелердің құрамында алтын 50 - 60% ғана болды. Алтын мөлшерінің көп болмауы оның құнын сол кездегі нақты сауда тауарының құнымен жақындастыру еді. Салмағы мол алтын ақшалармен қымбат тауарларды мол мөлшерде сатып алса, салмағы аз, майда алтын ақшалармен ұсақ тауарларды сатып алатын етіп ақшаны айналымға түсіріп тұрған. Ұсақ саудаға арналған сыртына күміс жалатқан мыс теңгелердің салмағы 6 - 8 г болды. Бетінде Мөнгү хани (хан теңгесі) деген жазуы болды. Бұл ақша 13 жыл бойы үзбей шығарылды. Қазақстанның оңтүстік және батыс аудандарына осы Отырар ақшасы мол тарады. Сол заманда Отырар ақшасымен деңгейлес Ақмалықта шығарылған теңгелер де ғалымдардың назарын аударып отыр.
1271 ж. Масудбек реформасы ақша айналымында жаңа кезең ашты. Бұл реформа бойынша алтынды ақша орнына қолдану мүлдем тоқтатылып, салмағы 2 г, тазалығы 78 - 81% күміс ақшалар айналымға кіргізілді. Бұл күміс ақшаларды Қазақстанның Тараз, Кенже қалаларында шыңдау әдісімен әзірлеп, 1271 жылдан 14 ғасырдың басқы кезеңіне дейін айналымда болды. 1321 ж. жүргізген Кебек хан реформасының да үлкен маңызы болды. Ол бүкіл мемлекет атынан Кебек хан теңгесін айналымға енгізді. Ақшаның салмағы 8 г. Күмістен шыңдап жасаған. Кебек хан теңгесі Қазақстанның Испиджаб, Тараз, Отырар, Сығанақ қалаларында әзірленді.
Өзбек хан, Жәнібек хан, Бердібек хан, Наурызбек хан, Қызыр хандардың атынан шығарылған Алтын Орда теңгелері Жетісу - Түркістаннан Еділ жағалауына дейін кең тарады. Бұдан кейін 1428 ж. енгізген Ұлықбектің ақша реформасы Орта Азия және Қазақстан жеріндегі халықтар арасында кеңінен белгілі болды.
16 ғасырда Отырардың мыс теңгелері, Ясының (Түркістанның) күміс теңгелері Оңтүстік Қазақстан жерінде сауда айналымында өз міндетін атқарып келді. 16 ғасырдың соңы - 17 ғасырдың басында Қазақ хандарының атымен өндірілген мыс ақшалар болды. Бұл ақшалардың дизайндық шеберлігі жоғары дәрежеде болмағанымен Қазақ хандығында сауда ісін бір жолға қоюда, халықтың басын біріктіруде үлкен міндет атқарды. Еліміз егемендік алғаннан кейін 1993 ж. Қазақстан Республикасының жаңа ақшасы шығарылды.
Ақша әр алуан қызмет атқарады: тауарлар мен әр түрлі қызметтердің құнын көрсетеді, айналым құралы, төлем құралы ретінде пайдаланылады, сол сияқты қор жинау және сақтау құралының рөлін атқарады. Ақша өнімді шығаруға кеткен шығынды өлшеуге, еңбекті сан және сапа жағынан бақылауға мүмкіндік береді.

Қазақстан Республикасында болған ақша реформалары

Ақша реформасын жүргізудегі қажеттілігі мен мәні атты жұмысымыз негізгі екі бөлімнен тұқрады. Мұндағы қаралған мәселе Кеңес үкіметі тұсындағы ақша реформалары туралы және егеменді ел болып өз теңгемізді енгізумен қатар Қазақ- стандағы ақша реформасының жүргізілуі қарастырылады.
Ақша реформасы мемлекеттің билігі мен ақша жүйелерінің толық немесе ішінара өзгеруі және ақшаның бір жүйесінің екіншісіне немесе ақшаның бір белгісінің жаңа белгіге ауыстырылуы. Ақша реформасы капитализм жағдайында буржуазиялық мүддесі үшін жүргізілді, оның ақыры халықты қанауды күшейтуге, тұрмысын нашарлатуға әкелді. КСРО және басқа да социалистік елдер еңбекшілер мүддесі әр уақытта мемлекет қамқорлығында болды, ол ақша реформасы кезінде еңбекшілердің әл - ауқатын жақсартуға бағытталған арнаулы экономикалық шараларды жүргізуден байқалады.
КСРО - да ақша реформасы екі рет - жаңа экономикалық саясаттың алғашқы жылдарында 1922 - 1924 жылдары және Ұлы Отан соғысы аяқталғаннан кейін 1947 жылы жүргізілді. Азамат соғысы одан кейін Ұлы Отан соғысы кезінде Совет үкіметі Отан қорғау шараларына байланысты көп шығындарды өтеу мақсатымен ақшаны айналыс қажетінен артық шығара беруге мәжбүр болды. Бұған қоса көпшілік қолды тұтыну тауарларын өндіру мен сату мөлшерінің кемуі салдарынан нақты ақшаның айналыс қажеттілігі де азайды. КСРО Комитетінің 1947 жылғы "Ақша реформасын жүргізу және азық - түлік пен өнеркіәсіп тауарларына карточкалық жүйені" жою туралы қаулысына ақша реформасын жүргізу еңбекшілердің әл - ауқат дәрежесін арттыруға, халық шаруашылығын қалпына келтіруге және Совет үкіметінің күш қуатын одан әрі нығайта беруге көмектеседі деп көрсетілді. КСРО - ның қаулысына бойынша 1960 жылы бағалардың масштабын өзгерту және осы күнгі айналыстағы ақшаны жаңа ақшаға ауыстыру туралы қаулы қабылдынды.
Егеменді еліміздің ұлттық теңгесі 1993 жылы 15 қарашада қабылданды. Осы кезде ақша реформасы Қазақстанда жүрді. Ол еркін айырбасталатын валюталарға шектеусіз айырбасталды.
1922 жылғы ақша реформасы. Өскелең халық шаруашылығына тұрақты ақша қажет болды, онсыз қала мен ауыл арасындағы тауар алмасуы қалыптастыру, өндірісте есеп жұмыстарын ұйымдастырып, оған шаруашылық есепті енгізу, еңбекке экономикалық жағынан ынталандыру мүмкін емес еді. Сондықтан рубльді, тұрақтандыру мақсатында 1922 жылдың күзінде ақша реформасын жүргізу басталды.
Ақша реформасы деп мемлекеттік ақша жүйесіне өзгеріс енгізуді айтамыз. Ақша реформасы жүргізілгенді бір ақша жүйесін екінші ақша жүйесімен ауыстырады, я болмаса сол ақша жүйесінің кейбір элементерін өзгертеді.
1922 - 1924 жылдардағы ақша реформасын жүргізуге мына жағдайлар әсер етті.
Біріншіден, 1917 жылғы қазан төңкерілісінен кейін патшалық Ресейден қалған тауар - ақша айналымын елдегі азамат соғысы мен шетел әскерлік интервенциясы одан әрі бұзылуына жол ашты. Оның мәні - шаруалар өндірген өнімнің өз қажетінен артығын, кей жағдайда өзіне қажетті бөлігін де мемлекетке нақты бағамен өткізіп отырды. Сонда да өткізген өніміне шаруалар қолма - қол ақша ала алмай қарызға берді. Осының салдарынан нарықта сатылатын тауарлар күрт азайып, бағалар өсіп отырды. Халық азық - түлікпен және керекті заттармен тек карточкамен қамтамасыз етілді және де жалақы заттай түрде беріліп отырды. Ақшаның қызметі тек жалақыны есептеумен шектеліп қолма - қол ақшаны әскер қатарындағылар ғана алды.
Екіншіден, ақша айналымына жүйелі түрде көп мөлшерде ақша шығару да ақша жүйесінің бұзылуына әсер етіп отырды. Оккупацияланған аймақтарда ақша шығаратын эмиссиялық орталықтар пайда болды. Сонымен қатар кейбір үкімет орындары да өз алдына ақша шығарымен шұғылданды. Нәтижесінде қағаз ақша мөлшері көбейіп тауар бағасы өсіп отырды.
Елдегі шаруашылықтың күйзелуін азық - түліктің, тауарлардың жетіспеушілігін және Кеңес үкіметін сақтап қалуға жұмсалған әскери шығындарды өтеу үшін және халық шаруашылығын қалыпына келтіру үшін еңбек өнімділігін арттыратын шараларды іске асыру қажет болды.
1921 жылғы наурызында болған РКП(б) - ның Х съезінде жаңа экономикалық саясат қабылданды. Онда шаруалар өнім салықтарын мемлекетке төлегеннен кейін артық өнімдерін базарға сатуға мүмкіндік алды. Қаламен ауыл арасында нарықтық қатынас дами бастады. Жеке меншік капиталдың саудаға ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.