Ғ.Мүсірепов туралы
КІРІСПЕ
І ҚАЗАҚ ӘЙЕЛІНІҢ ҚОҒАМ ӨМІРІНДЕГІ, ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИЕТІНДЕГІ РӨЛІ МЕН ОРНЫ
1.1 Көркем мәтіндегі «қазақ әйелі» концептісі.
ІІ ҒАБИТ МҮСІРЕПОВ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ «ҚАЗАҚ ӘЙЕЛІНІҢ» БЕЙНЕСІ
2.1 «Ұлпан» романындағы қазақ әйелі
ІІІ ДРАМАТУРГИЯДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘЙЕЛІ ОБРАЗЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
І ҚАЗАҚ ӘЙЕЛІНІҢ ҚОҒАМ ӨМІРІНДЕГІ, ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИЕТІНДЕГІ РӨЛІ МЕН ОРНЫ
1.1 Көркем мәтіндегі «қазақ әйелі» концептісі.
ІІ ҒАБИТ МҮСІРЕПОВ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ «ҚАЗАҚ ӘЙЕЛІНІҢ» БЕЙНЕСІ
2.1 «Ұлпан» романындағы қазақ әйелі
ІІІ ДРАМАТУРГИЯДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘЙЕЛІ ОБРАЗЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Мәңгілік тақырыптардың бірі - әйел мәселесі қоғамдық ғылымдардың ішінде, негізінен, қазақ әдебиеттануында көркем шығармалардағы әйел бейнесіне қатысты зерттеулерде кездеседі. Мысалы, Ғабит Мүсірепов өз творчествосында жігерлі де ақылды, сұлу да адал, мейірімді да қайсар, өршіл де күрескер, белгілі бір мүдде жолында өз жанын пида етуге бар, өр рухты да ер мінезді, мәрт те нәзік, бір сөзбен айтқанда суреткер мұраты болып келетін - қаһарман әйелдер туралы үзбей жазған суреткер. Шын мәнінде, қазақ тарихы мен мәдениетін зерделесек, сан ғасырлар бойғы күресте елдігін ерен еңбегімен, асқан парасатымен, шексіз шыдамдылығымен және сүйіспеншілігімен сақтай білген, ұлттық рухты ұрпағының бойына ақ сүті арқылы, бесік жыры мен туған тілі арқылы сіңіре білген әйел-аналар аз емес. Осымен байланысты ұлттың болмыс-бітімі, дүниеге көзқарасы мен рухани-мәдени құндылықтарына сәйкес әйелдің өзіндік табиғатын, қоғамдағы, отбасындағы әлеуметтік қызметімен сабақтас анықтау мәселесін ұлттық таным қорында тіл арқылы жинақталған әйел бейнесі арқылы дәлелдеудің мәні ерекше. Оның өміршеңдік сипатына сәйкес қазіргі қазақ қоғамындағы қазақ әйелі бейнесінің даму динамикасын, жаңару үрдісін анықтау зерттеу жұмысының негізгі ұстанымы болып табылады, әрі оның өзектілігін де айқындайды.
Зерттеу нысаны. Ғабит Мүсірепов шығармаларындағы қазақ әйелі образының жасалуы, сонымен қатар оның қоғамдағы орны мен рөлі туралы деректерді зерделеу. Ғ.Мүсіреповтің әңгіме, пьеса, роман жанрларында қазақ әйелі образын жасаудағы шеберлігін нақты мысалдар арқылы көрсету.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Қазақ әйелінің қоғам өміріндегі, ұлттық мәдениеттегі рөлі мен орнын оны сипаттайтын ерекшеліктерді айқындау және оны Ғ.Мүсірепов шығармаларындағы әйел образдары арқылы көрсету, түсіндіру. Аталған мақсатты орындауда алға қойылатын міндеттер:
oo ұлттық болмысымызда қалыптасқан әйел-кие, әйел-ана, әйел-сұлулық, әйел-өмір сыйлаушы, әйел-дана сияқты ұғымдарымызды әйел-ер ана, әйел-еңбеккер, қуатты ана бейнелерімен нақтылап дәлелдеу;
oo осы көркем образдар арқылы қазақ әйелінің ерлік, батырлық, жағымды істерін халыққа терең таныту;
oo зерттеу мазмұнында талданған ассоциациялар мен бағалау - қазақ әйелінің сезімдік, әлеуметтік, психологиялық, мәдени дәйегін ұлттық сананың кілтін ашатын тілдік құралдары арқылы айқындау.
Жұмыстың дереккөздері. Ғ.Мүсіреповтің қаламынан туған көркем туындылар, түсіндірме сөздіктер, мерзімді баспасөзден алынған деректер.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Зерттеудің негізгі жаңалығы - қазақ әйелі образының көркем шығармаларда суреттелуін, соның негізінде анықталған мына жайларды зерттеудің жаңалығы және нәтижелері деп санаймыз:
- қазақ әйелі бейнесінің аясына кіретін сөздер, көркем мәтіндер, мақал-мәтелдердің мағыналары айқындалып, олардың этномазмұндық мәнін ашу арқылы қазақ әйелінің бейнесі көрсетілді;
- ассоциативтік тәжірибе әдісін қолдану арқылы қазіргі ұрпақ санасындағы қазақ әйелі туралы қалыптасқан ұғым-түсініктер, ұлттық стереотиптер анықталды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Зерттеудің нәтижелері мен пайымдаулары қазақ тіл біліміндегі "қазақ әйелі" образының көркем шығармада қолданылуына байланысты зерттеулердің ғылыми-теориялық негіздерін нақтылай түсуге белгілі бір дәрежеде өз үлесін қосады. Зерттеу барысында талдау жасалынған Ғ.Мүсірепов туындыларын қазақ қоғамындағы әйелдің алатын орны мен маңызын түсіндіру үшін пайдалануға болады.
Зерттеудің нәтижелерін қазақ әдебиетінің тарихындағы талдауға қатысты арнайы курстарды жүргізуде, Ғабиттану пәнін оқыту тәжірибесінде қолдануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- қазақ әйелінің ойлау қабілеті, зейін - зерде ерекшелігі, дүниетанымы, парасат - пайым деңгейінің, мінезінің, еңбекқорлық, төзімділік, махаббат, сұлулық т.б. қасиеттерінің тілдік көрінісі;
- қазақ әйелі бейнесі - ұрпақтан ұрпаққа беріліп, сақталған ұлттық таным ақпаратының санада қалыптасқан мән - -мазмұны, қызметі;
- тілде, жадта бұрыннан сақталған ақпаратты қабылдау, тану, өңдеу арқылы жаңа сапада жаңғырту қазақ әйелі бейнесінің қазіргі қазақ қоғамындағы мәнін таным мен мәдениет сабақтастығын дәлелдейді.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Сипаттама, тарихи-салыстырмалы, сараптама әдістері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе, үш тарау, бірнеше тараушадан, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ҚАЗАҚ ӘЙЕЛІНІҢ ҚОҒАМ ӨМІРІНДЕГІ, ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИЕТІНДЕГІ РӨЛІ МЕН ОРНЫ
Қазақтың еншісіне тиген байтақ даламызды қай бұрышын алсақ та, әйел-анаға арнап тұрғызылған ғажайып кесене, әсем мұнара, өшпес ескерткіштер, тіпті тұтас қаланың атын көптеп кездестіруге болады. Ғалым А.Сейдімбек: Сырдария бойындағы Көккесене, Бикем мұнара, Сырлытам, Сарысу бойындағы Белең-ана, Болған-ана, Жұбан-ана, Арал түбіндегі Бегім ана күмбездері, мұнаралары, мазарлары ғажайып сырлы сымбатымен күні бүгінге дейін қайран қалдырады. Жеке ескерткіштер былай тұрсын, жұмыр жердің орта ғасырлық талғам-түсінігінде тұтас бір қаланың әйел атымен аталғаны дүние жүзінде сирек кездесетін құбылыс. Бұл ретте қазақ даласында Қатын дала, Қырыққыз қала, Баршынкент сияқты қалалардың болғаны таң қалдырады. Мұндағы Баршын сұлу әйгілі Алпамыстың жұбайы, Қаршымбайдың қызы, Оғыз еліне сөзі жүрген жеті арудың бірі болған деп жазады [1,402 б.].
Біздіңше, әйелден әлдеқайда күш-қуаты, қайраты мол еркектің ойына келіп, қолына алмаған сауапты іске заты нәзік болғанымен, намысы күшті әйелдің қиындықтан тайсалмай баруы ел-жұртты ерекше таңқалдырғаны анық. Сол себепті кез-келген қиын-қыстау кезеңде жол таба білетін әйелдерге деген айрықша құрметін халық осылайша білдірген тәрізді. Ертеректе халқымыз ел билеген ерлерге лайықты өмірлік серік бола білген ақылы мен сұлулығы асқан әйелдерді хатун-қатын деп атағаны белгілі, оған көне түркі жазба ескерткіштеріндегі мысалдар куә.
Әйелдерге байланысты топонимдерге қатысты аңыздар арқылы бүкіл қазақ дәстүрлі қоғамындағы гендерлік қатынастар туралы ой түюге, қоғамдағы әйел орнының қаншалықты жоғары деңгейде болғандығын, әйел ақылының, парасатының, мінез тектілігінің қаншалықты бағаланғанын байқауға болады.
А.Сейдімбектің пікірінше: Қазақ халқының әйел-ананы қадірлеп, тіптен культке айналдырғаны соншалық, тұтас руларды әйел есімімен атаған. Мәселен, Домалақ ене, Дәулетбике, Алтын, Мәукеш, Айбике, Нұрбике, Ұлдай - міне, мұның бәрі де ру атына айналған әйел есімдері...Тіптен, қазақ руларының елдігін танытар ұрандарының әйел-ана есімімен аталатыны да ғажап қой. Мәселен, Арғыннан тарайтын Сүйіндік руының ұраны - Жолбике, Қаракесек руының ұраны - Қарқабат, Найманның бір бұтағы Қызылайлардың ұраны - Қызай [1,400 б.].
Тілімізде киелі мәнді, яғни айрықша құрметтелетін ата-баба аруақтарын кие тұту белгісі ретіндегі ұрандар сақталу себебі, ел басына күн туған, қиын-қыстау кезеңде, ел үшін, жер үшін кескілескен шайқастарда ата-бабасының, сол рудан шыққан батырлардың, билердің, жыраулардың атын ұран етіп шақырып, солардан медет сұраған. Солардың ішінде ру, халық рухын көтерер, елдікке бастап, желеп - жебейтін әйел есімдері аз кездеспейді.
Түріктер айдаһар немесе қасқырдың (түп ана) суретін салған ту көтеріп, аруақты, рудың қамқоршы рухын шақырады екен. Ежелгі заманда оның әйел-ана болғандығы туралы ғылыми еңбектерде айтылады. Одан кейінгі ресми қазақ дәуірінде де көп рулардың ұрандарының аналарының аты болуы осыдан шығады. Осындай әйел атымен аталатын ұрандардың түп негізіне назар аударып көрейік:
Сонау Абылай хан заманында үш жүз ру қазақ жиналып бас қосқан бір жиында әр ру өзі еншілеген ұранын айқайлап жеткізіп, мына жиынға тік көтеріліп келген бүкіл қазақтың тұтастығынан белгі берді.
Абақ! Абақ! Абақ! - деп Үйсіндер дуылдады.
Ақжол! Ақжол! - деп Арғын қосылды.
Бақтияр, Домалақ ене! - Дулат күркіреді. Белгілі зерттеуші С.Қондыбай: Дей-түрік далалық мәдени-эстетикалық кеңістікте Ұран-тәңіриенің не тотемдік түп-бабаның есімі болып, кейін оның кейпі үндіевропалықтарға (гректегі Уран) да ауысқан. Ал үндіирандықтар Ұраннан (Варунадан) және өздерінің осы типтес тәңірлері болып есептелген Митрадан тұратын екі тәңірлік түсініктерді қалыптастырған - дей келе, орыстардың ура, немістердің hurra сөзі де осы ұран сөзінен шыққанын, ал аталған сөздің өзі түркілік праформалардың ішінде ұрық пен ана сөздерінің бірігуі болып табылатыны, яғни Ұрықана - Ұрана екпінмен айтылғанда Ұран сөзіне айналғаны туралы болжам айтады [2, 3 б.].
...Олай болса, Жалпы Керейдің он екі болыс болып отырған үлкен бір тармағы Абақ-Керей деп аталады. Абақ ол - әйел аты. Ондаған руларды бастаған әйелдің аты.
Жиырма болысқа жақындаған Қаракесек руларының ұраны - Қарқабат екен. Біржан сал Сарамен айтысқанда сол Қарқабатқа сыйынады ғой. Бәріңіздің құлағыңызда бар сөз - Сал Біржан салды айғайға Қарқабаттап демей ме? Сол Қарқабат әйел!
Айбике, Нұрбике, Сүйімбике, Қызбике, Бике, Күңгөне деп әйел атымен аталатын ондаған елдер бар. Бәрі де кемі бір руды бастаған әйел аты. Осы бес болыс Керейдің талай руы осы әйелдердің аттарымен аталмай ма? [2,182 б.].
Сонымен бірге қазақ әйелдерінің арасында елі үшін жауға да қарсы тұра алатын, қиын сәттерде ақылгөйлік таныта алатын аруларымыз да аз емес. Сондай аруларымыздың бірі атақты Төле бидің келіні Данагүл туралы халық арасында тараған аңызға назар аударсақ.
Төле би жесір дауын шешіп, ұзақ жолдан ауылына қайтып келе жатып, Бөген өзененінен өте бергенде бір топ қыз-келіншекті байқап қалады. Жақындағанда жаңағы топтағылар аттарынан түсып, Төле би мен қасындағы кісілерге ізет қылып, тұрып қалады. Төле бт бұларға:
− Аттарыңнан түсіп, бізді тосып қалдыңдар, қандай шаруаларың бар еді? - деп сұрайды.
− Ешқандай шаруамыз жоқ, анамыз айтатын еді, үлкеннің алдын кесіп өтпе, оларға ізетпен сәлем бер деп. Сіздерді байқап қалдық та, алдарыңыздан өтпей, сый-құрмет көрсетіп тұрғанымыз... - деп, құрбылары арасынан бір қыз ізетпен сыпайы жауап береді.
Төле би қыздың жауабына қатты риза болып, аты-жөнін біледі. Алакөз дегеннің қызы, аты - Данагүл екен. Төле би іштей: Атың даналы болса, ақылың саналы болар түбі депе ойланған бойда ілгері жүріп кетеді.
Аттың басын қыздың ауылына бұрып, Төле би қасындағы серіктерімен тура Алакөздің үйіне келіп түседі.
Қараша үйдің иесі Алакөз - байдың жылқышысы екен. Жалма-жан көршіден бір қойды қарызға алып сойып, барын дастарқанға жайып салып, есі кете құрмет көрсетеді.
Осы мезетте Алакөздің үйіне бір топ серіктерімен әйгілі Төле би келіп түсті дегенді естіген бай биге сәлем берейін деп, қараша үйге кіріп келеді.
− Сегіз қанат ақ үйім тұрғанда, жылқышының қара лашығына келіп түскеніңіз қалай? Мен сіздерді өз үйіме алып кетуге келіп тұрмын. Тай соямын, қымыз сапырамын, - дейді бай. Сонда Төле би:
− Сіздей байлардың үйіне түсіп жүрміз ғой. Бір жолы Алакөз сияқты кедейлердің үйін көргеніміз жөн болар, - деп, байға байсалды жауап береді.
Ет пісіп, тамақ тартылады. Төле би еттің құйқасын қасқалап кеседі де, бір құлағын, тілін таңдайымен Данагүлге беріп, тілек айтады:
− Шырағым, құлақ бергенім, балдай тәтті балам бол дегенім. Тіл мен таңдай бергенім іштегі құпиямды тауып отыратын шешен бол дегенім, - депті.
Данагүл:
− Рахмет, ата, тілегіңіз қабыл болсын, - деп, сабырлы тіл қатады.
Бата беріліп, дастархан жиналады. Төле би мен Алакөз құдалыққа келісіп, той ырымдарын жасап, Данагүл Төле биге келін болып түседі. Данагүл өзінің әдептілігімен бүкіл ауылға ұнайды. Атасы билікпен ел аралап кеткенде, Данагүл ел ішінде жұртқа бас-көз болып жүреді.
Бірде Төле би жолаушылап келе жатқанда бір топ қарақшының қолына түсіп, тоналады. Бұған би саспай тұрып:
− Сіздерге біздің жанымыз керек пе, жоқ әлде малымыз керек пе? Егер жан керек болса, бізді көп қинамай-ақ өлтіріңдер, егер маламыз керек болса, мәмлеге келейік. Бізде мал бар, алдарыңа әкеп берейік, босататын болсаңдар ауылға хат жазып берейін, - дейді.
Қарақшыға мал керек. Үйге жазған хатында Төле би: Кенже ұлыма құда түстім. Соған 40 құнан атан, 20 бура, 8 ақ бас атанымды осы барған адамнан айдатып жіберіңдер. Және оң босағамда тығулы жатқан алтынымды, сол босағамда жатқан күмісімді қоса беріп жіберіңдер деген екен. Хатты оқыған Данагүл жұмбақтың шешімін айтады:
− Атам қарақшының қолына түскен екен. 40 құнан атаны - 40 мықты жігіт, 20 бура дегені - 20 палуан, 8 ақ бас атаны - 8 ақсақал кісіні балам мен келінім ертіп келсін дегені, - дейді. Алтыны - баласы, күмісі - келіні мен, - деп атасын құтқарудың қамын ойлайды.
Сөйтіп жолға шығып, қарақшылардың бекінісіне жақындай бергенде, Данагүл қасындағы екі қарақшыға:
− Сіздер озып барып, хабар беріңіздер, біз малды жаяу жүріп кешке қарай жетеміз, - дейді.
Екі қарақшы шауып барып, Мал келе жатыр деп хабарлайды, Мол олжаға кенелдік дегендей қарақшылар аттарын қоя беріп, өздері алаңсыз жата береді.
Ел жатқан шамада 40 жігіт, 20 палуанымен сау етіп, қарақшыларды сойылдап, байлап қолға түсіреді. Сонда Төле би қарақшыларға:
− Келер кезек, өмір - біреу, кезек - екеу деген осы. Кеше мені тұтқындап едіңдер, бүгін сендер қолға түстіңдер, дүние кезек дегені осы... Сендер біреудің бермесін тартып аласыңдар, адал еңбек етпейсіңдер. Шөл далада қаңғып, қатын-бала жоқ, ит қорлықта күн өткізіп жүрсіңдер. Ұрлық түбі - қорлық. Мен сендерге өмір сыйлаймын. Мен Төле би деген билеріңмін. Тілімді алсаңдар, тәубәға келіңдер. Мына мағынасыз тірлікті қойыңдар, ұрпақ өсіріңдер, мал-жанды болыңдар, егіс егіп, күн көреміз десеңдер, мен көмектесемін, - дейді.
Осылай кешірім жасап отырған адамды бірінші рет көрген қарақшылар таң-тамаша болып, үнсіз қалады. Түндей түнеріп жатқан қарақшылардың басшысы Төле бидің алдына келіп, тізесін бүгіп, бас иеді.
Сөйтіп, келіні Данагүлдің ақылдылығы мен тапқырлығы арқасында Төле би қарақшылардан аман-есен босанып шығады [3,4 б.].
Осындай дана аруларымыздың бірі, Шыңғыс ханның ұрпағы Көшім ханның жұбайы Сүзге ханша да өз халқын жау қолынан аман алып қалған.
Ресейдің отаршылдығына қарсы ұлт-азаттық күресте Көшім хан орыстардың Сібірді және Солтүстік Қазақстан аймағын жаулауына жол бермей, тойтарыс жасауы нәтижесінде жүз жылға дейін шегіндірген. Сөйтіп Ресей патшалығы ХҮІІ ғасырдың басында ғана Ертіс өзенінің бойымен Зайсанға жете алған. Алғаш 1582 жылы атаман Ермак бастаған жаулаушы отрядтың қаруларына, зеңбіректеріне төтеп бере алмай, басы Көшім хан болып, ел-жерді тастап кетпек болады. Түпкі ойы - қайтып оралу. Бірақ, бұл мақсатына жета алмай, казактан қашамын деп, өз елінің жалтақ ағайындары қолынан қаза табады. Көшім ханның орыс отаршылдарына қарсы 15-20 жылға созылған қарсылығының екінші бір түйіні ханның сүйікті жұбайы Сүзге ханшаға қатысты. Сүзге ханша ақылдылығына қоса, көрікті келбетімен де ханның сүйіктісі болып, құрметке бөленгені анық.
Елінің басына қайғылы қара тұман орнап, жау шапқан тұста Сүзге қаланы бекініске айналдыруды қызу қолға алады. Қала сыртынан неше қабат ор қаздырып, оны Ертістің суық суымен толтырады. Бірнеше күнге жетерлік азық-түлікпен қамтамасыз етудің де жайы алдын-ала жасалады. Алайда, мұның бәрі ұзаққа жетпесі де айқын еді. Қоршауда қалғандарын да жұртшылық сезеді. Осының бәрін сезген Сүзге ханша айла жасамаққа кіріседі. Ендігі жерде, әсіресе бір өзі үшін қан төгіске жол бермеу үшін, халықты аман сақтау үшін ұрысты бастаушы атаман Иван Грозаның алдына тілек қояды. Қалған қала халқы мен аздаған жауынгерлерді қырмасын деп өтінеді. Жау жағы оған келіседі. Бірақ Сүзге ханшаны қалада қалуын талап етеді. Сүзге ханша мұны қабыл алып, қиын да болса талаптарына келіседі.
Сүзге ханша өзін қолдайтындардың қарсылығына қарамастан, олардың түгелдей қаладан кетулерін талап етіп, бұйрық береді. Сөйтіп халқының тұп-тұтас кемеге мініп, Ертіс бойымен жүзіп кеткенін көріп тұрып, елімен ақырғы рет қоштасып тұрғанын өзі де сезбей қалады...
Енді отряд тобы ханшаның ізіне түседі. Сүзге ханша халқының кезекті қорлықтан құтқарғанына риза болып, өзі жау қолына тірі түспеуге бекінеді. Сүзгенің өлігін тапқанда казактар да бей-жай қалмаған. Атаманның өзі өкініште қалып, ханшаны арулап қоюға бұйрық береді. Ханшаны Ертістің биік шоқысы басында 100 жылдық қарағай түбіне жерлейді. Бұдан соң отряд тұрақтамай, қаланы өртеп, қайтып кетеді... [4,13 б.].
Әйел - ана. Әйел - ақылгөй. Әйел - қайраткер. Әйел − өмірдің өзегі. Осындай адал қасиеттерінің арқасында әйел адамға деген құрмет бағзы замандардан бері жалғасын тауып келеді.
Еріне адал жар, баласына ардақты ана болумен бірге еліне қамқор болған аналарымыз жаһанға жар салмай - ақ өзінің шынайы болмысын, нәзік те төзімді жаратылысын сақтай отырып, бір ұрпақтан келесі ұрпаққа ана тілін, төл мәдениетін, өнерін табыстап отырды. Қазақ әйелі перзентіне уыз сүтімен туған тілінің қадірін сіңірсе, тал бесікке сүйене отырып айтылған бесік жырымен халқының бойындағы асыл қасиетін дарытып отырғаны белгілі. Ал халықтық қасиетті ұрпақ бойына дарытуда әйел-ананың құдіретті күшімен байдың дәулеті де, ханның жарлығы да, батырдың найзасы да өрелесе алмайды [1,401 б.].
1.1 Көркем мәтіндегі қазақ әйелі концептісі.
Жер бетіндегі бар тіршіліктің бастау көзі, қамқоршысы мен ұйытқысы Ана. Дана халқымыз "Алып анадан туады" дегендей, халықтың көсемі мен шебер тілді шешені, қол бастайтын батыры мен кемел ойлы ақыны, дара туған ғалымы мен данасы барлығы да ананың перзенті.
Әйел сұлулықтың, нәзік сезімнің, даналықтың, киеліліктің, ақылдылықтың символы.
Жаңа ғасырда ерекше қарқын алған жаһандану үдерісінің жағымды, игі әсерлерімен қатар жағымсыз ықпалы жөніндегі пікірталас толастамай отырғаны мәлім. Әсіресе ұлттық болмысты табиғи қалпында сақтауға деген құлшыныс пен ұмтылысты бәсеңдетуде ізін қалдырмай кетпейтін аталған үдерістің кейбір кері әсерлерін кемітуге өзге құбылыстармен бірге халықтың тіліндегі ұлттық-мәдени ерекшеліктерге айрықша назар аудартатын антропоөзектік бағыт қарсы тұруда.
Қай заман, қай елде болмасын әйел адам әр қашанда өз нәзіктігімен, сұлулығымен, даналығымен ерлерден бір шама жоғары тұрады деп айтамыз. Өйткені, ер адам өзінің күш-қуатымен ерекшеленсе, әйел сұлулығымен, жанымен, рухымен құдіретті. Ғасырлар толқынымен бірге сұлулыққа деген көзқарас та өзгермелі екені заңдылық. Мәңгілік қойнауынан бізге жеткен арулар кескінін көз алдымызға елестетсек, сұлулық тәңіріндей салтанатты Египет патшайымы Нефертити, мәрмәр тәнді Венера Милосская, өзіміздің тотыдайын таранған, аққудайын сыланған Қыз Жібек, Ақжүніс, Баян сұлулар келбеті кесе - көлденең тұра қалары сөзсіз. Әлемде қанша ұлт, мемлекет болса, сұлулық туралы көзқарас, оның өлші де соншама. Мысалы, Перудегі майорун тайпасында денесін піскілеп бояп, маймылдың тістерінен алқа тағып, шашына, мұрнына, құлағына қауырсын, қабыршақ секілділерді неғұрлым көп іліп алған әйел әдемі деп саналады. Натчи тайпасында бас сүйегі қолдан әдейі сопайтылмаған әйелді ұсқынсызға жатқызады. Филиппиндегі палавеньо тайпасының әйелдері тістерін тегістеп егеп, қара бояумен бояп алады. Сенегалда волоф әйелдері шаштарын бірнеше бұрым етіп өріп, мүйіз секілді тікірейтіп қояды. Вьетнамдағы зярай әйелдері мойындарын ұзарту үшін алқа орнына бұрама құрсау киіп жүреді. Ежелгі махаббат құдайы Афродита (Венера) сыршыл сезімді сұлулықты меңзесе, Зевстің сүйіктісі Гера асқақтықты, билікті әйелдің қасиеті деп таныған. Ал Афина Паллада әйелдердің ақыл-парасатын бірінші орынға қойған [ 5,135 б.].
Қазақ халқының ұлттық болмысында ананы от басының қамқоршысы, елдің ұйытқысы, береке-бірліктің бастаушыысы деп санаған. Көне түркілерде Ұмай ананы шаңырақтың желеп-жебеп жүрер киесі, қасиетті қорғаушысы деп ұққан. Сан ғасырлық әдебиетімізде әйел-ананың жан дүниесі, сырлы әлемі, нәзіктігі мен сұлулығы, даналығы, ерлігі, адамгершілік сапалары ерекше тақрып ретінде қалыптасты. Халық ауыз әдебиетінің үлгілері ғашықтық, батырлық аңыз-ертегілерде Күнекей, Айсұлу, Зылиқа, Кенжекей, Құртқа, Шолпан, Жібек бейнелері аса шеберлікпен сомдалған.
"Алма мойын, аршын төс", "он бесінде туған айдай сұлу, мінсіз арулар" қиын қыстау кезеңдерде сасып жүріп жөн тауып, ақылмен ой тауып шығатын адал, ақылды, батырдың сенімді серіктері. Ауыз әдебиетінде тамаша сомдаған асыл ару, сұлу әйел образдары- адал махаббатың, пәк сезімнің иелері. Бойынан қазақ қызына тән қайсарлық, батырлық қасиеттері табылатын халық нанымындағы ерекше бейнелерді сомдау дәстүрі жазба әдебиетінде өз жалғасын тапты [6,7 б.].
Сан ғасырларда, әртүрлі қилы кезеңдерде ақылдылығымен, батырлығымен, шешендігімен халыққа танымал болып, ел есінде күні бүгінгі дейін мәлім Қызай, Қарашаш, Бәтей,Ұлдай сынды әйел есімімен аталатын рулар қазақ әйелінің қасиеті мен қадірін көрсетсе керек.
Қазақ әдебиетіндегі өте ертеден келе жатқан үлгілі кейіпкерлердің бірі әйелдер бейнесі. XVIII-XIX ғасырлардағы әдебиетте де әйелдер бейнесі нанымды, көркем образдар қатарына жатады. Жазба әдебиетінің негізін салушы ұлы Абай шығармаларында сұлу арудың, толысқан бойжеткеннің сұлулығы, ақылдылығы көркем суреттелген. Сыртқы сұлулығымен, сиқырлы қылығымен ақын Абайды ынтықтыра білген арулар бейнелері әдебиетімізде әсем, едемі бейнеленген кейіпкерлер. Ыбырай әңгімелерінде ана мен бал арасындағы ауыз жеткізіп айтып бере алмас нәзік сезімді шеберлікпен жеткізе білді. С.Торайғыров поэмаларында да Қамар, Апақай сынды үлгілі, оқыған қазақ қыздарының бейнесі жасалынды. Кеңес дәуіріндегі әдебиетте әйел-ананың образы әр қырынан сомдалды. С.Сейфуллин, Б.Майлин, С.Мұқанов жасаған "азат әйел", "тең әйел", "күрескер әйел" бейнелері, ал М.Дулатовтың Жамалы, М.Жұмабаевтың Шолпаны, Ж.Аймауытовтың Ақбілегі, Шәрбануы; бірі ескіліктің бұғауына түсіп, соның құрбаны болса, ал екіншісі өз бақытының жолында күресе білген қайсар, қайратты образдар. Ғ.Мүсірепов шығармаларындағы "Ер ана", "Қайратты ана", "Батыр ана" бейнелері, Ұлпан образы аса шеберлікпен суреттелген [6,9 б.].
Әйелдер өмірі жайлы Ғ. Мүсірепов туындыларының ең басты көркемдік сипаты әр дәуірдің, заманның тынысына сәйкес, бірін-бірі қайталамайтын, дараланған типтік бейнелердің жасалуында. Бұған қоса тағы бір ерекшелігі ұлттық топырақта туған, ұлттық характер болып сомдалуында болса керек. Сонымен қатар жазушы мүсіндеген әйелдер бейнесін интернационалдық қадір-қасиеті де айқын. Оның шығармаларының кейіпкерлері тек қазақ қана емес, әр ұлттың да өкілдері болып келетінін білеміз (Мария, Наталья, Елизаветта, Жапон қызы, т.б.). Әйелдер тақырыбындағы шығармаларда жырланған терең идея, үлкен тағылым ұлттық шеңберден кеңірек, биікке көтерілген. Бүкіл адам баласының жүрегін тербеп, санасына әсер ететін барша қауымға ортақ мәңгілік идеал жазушының негізгі леймотиві болып келеді.
Жазушы шығармаларында бірен-саран ғана болмаса, әйелдердің ұнамсыз тұлғасы тым сирек ұшырайды. Барлық шығармаларында дерлік ол әйел қауымының әр қилы жақсы қасиеттерін, алуан сырларын тебірене жыр етуді негізгі көркемдік мақсат еткен.
Сұлу арудың, адал жардың, қамқор ананың бейнесі тек қазақ әдебиетінде ғана емес, барлық халықтардың әдебиетінде сомдалды. Әйелдің сұлулығын, ананың құдіретін, киелілігін қай тілде суреттесе де, олар көркем, нанымды шыққан образдар. Қазақ әдебиетінің көркем шығармаларында әйел көркін сипаттайтын, қазақ прозасының тілдік ерекшеліктері төмендегіше көрініс тапқан: Әйел сұлулығын тануда көзге қатысты эпитет, теңеулер әр жазушы танымында ұлттық дүние суретіне сай, алайда алуан түрлі сөз өрнегімен өріледі. Мысалы, М. Әуезов сұлулық үлгісі ретінде шошақтау біткен үлкен қой көз, нұрлы көз, ойлы көз, шұғылалы көзді таныса, ал Ғ. Мүсірепов танымына үлкен қара көз, бота көз, құралай көз, айна көз сияқты эпитеттер жақын.
Сонымен бірге, әйелдің жібектей, ұзын, қара шашы да әр кезеңде де сұлулықтың ең жоғарғы бір белгісі ретінде саналған. Шашы - жібектей майда шаш, сүмбіледей қара шаш, қолаң жібек шаш, толқынды қою қара шаш, білектей-білектей қос бұрым, тізесіне төгілген білектей бұрым, жылтырап өрілген жуан бұрым, көмірдей шаш, т.б.
Көркем шығармада кездесетін мысалдардағы тілдік тұлғаның қазақ әйелінің сұлулығына қатысты сөздік қолданысы да халқымыздың мәдениетіне, ұлттық болмысына сәйкес келетінін байқатады.
Менің шашым, адыра қалғыр, айғырдың ту құйрығындай қалың, жуғанда болмаса құрғақ күйінде тарай алмаймын [7,187 б.].
Қазақ көркем сөз шеберлері қазақ әйелінің сұлулығын беруде оның бет-жүзін суреттеу арқылы да жеткізе білген.
Беті, жүзі − бүйрек бет, алма бет, аққұба, бидай өңді, қызыл шырайлы, торғылт, қара сұр, үлбіреген қызыл бет, бәйшешек бетті, толған айдай, піскен алмадай, ашаң да ашық жүзді, қауызын жарып келе жатқан гүлдей, жаз дидарлы, иман жүзді, бүр ашқан қызыл қызғалдақтай, наурыздың ақша қарындай, аршыған жұмыртқадай,аршыған жауқазындай, зерен жүзді, т.б. Сонымен бірге, авторлық қолданыста қазақ әйелі образына қатысты оның бет-жүзін суреттеуде төмендегідей мысалдарды кездестірдік: Есенейдің табақтай жалпақ қара шұбар беті қыздың аққудың жұмыртқасындай аппақ бетіне жақындай берді [7,191 б.].
Сұлулықтың бір шарты - әдемі жүріс-тұрысы. Көріктіге балаған әйел ербең- - ербең етсе, қойқаң-қойқаң ойқастаса, оны сұлулардың қатарына қосу қиын. Ақылына көркі сай, көздері нұрлы, денесі сымбатты, жүрісі ұнасымды әйел кімді де болса, табындырады.
Қимыл-қозғалысы, жүрісі − салалы қою кірпігін қағып, анда-санда көз астымен қарауы, көз қиығын серпе тастау, балдай шұбатылып, жібектей ширатылған, күлтеленіп жүреді, аяңшыл бедеудей аяғын кербездене басу, селт еткен маралдай, т.б.
Қамыс басының сыбдырын аңдыған елік лағындай, аяғын тықырсыз басып, елең қағып, ауыз қораның қақпасына жақындады. Тас бедерін шымшып басқан елік баласындай, бар денесінде сергек те ширақ сұлулық бар екен [8,129 б.]. Әрине, қазақ әйелінің сұлулығы тек қана сыртқы келбеті, бейнесінде ғана емес, оның ішкі жан дүниесінде де көрініс тапқан.
Мінезі − ерке мінезді, сәби сезімді, уыздай таза, балға ашытқан қымыздай тәтті, жібектей сызылған, бұлтсыз күндей ашық, жаздай жайдары, нәзік жүректі, асқан парасатты, сөзге өткір, мінезге бай, жайдары, жарқын, т.б.
Сұлулық адамзат баласына ортақ категория болғанымен, оның эталоны әр халықта әр түрлі. Еуропада, әлемдік деңгейде өткізілетін сұлулық байқауларында қатысушы арулардың сыртқы келбеті мен сыр-сымбатына мән беріледі. Ал қызға, әйелге ең алдымен дүниеге ұрпақ әкелуші болашақ ана ретінде қарайтын халқымыз қыздардың бойынан парасатты ана болуға лайықты ғажайып мінез-құлық сұлулығын іздейді, сондай ізгі қасиеттерді дәріптейді. Осы көзқарасқа қатысты мысалдарды түрлі сипаттағы мәтіндерден кездестіруге болады:
Әйелді естілік жеңсе сұлулығы да арта түседі. Сұлулығы жеңсе естілігі де, сұлулығы да солғындай түседі [9,33 б.].
Қазақ әйелінің бағасы мен сипатын, қадір-қасиетін дәл тауып, оны өзінің даналық сөздері, мақал-мәтелдері арқылы өрнектеп, ұрпақтарына мирас етуші халқымыздың бітім-болмысы, тұрмыс-тіршілігі, асылы мен жасығы туралы көзқарасы аталған теңдессіз мұраларында айқын көрініс тапқан. Мысалы, Әйелдің әйелден артықшылығы - мінезінде, Көріп алған көріктіден - Көрмей алған текті артық, Қыз мінезді келсін, ұл өнерлі келсін, Жақсы әйел жаман еркекті адам қылады, жаман әйел жақсы еркекті надан қылады, Жақсы әйел өміріңді ұзартады, жаман әйел үстіңе тұз артады дейді халық даналығы.
Байқап отырғанымыздай,қазақ әйелінің сұлулық образын құрайтын сөздер, тұрақты сөз тіркестері, теңеулерге тірек сөз ретінде халқымыз үшін, оның күнделікті тұрмыс-тіршілігіне, кәсібіне, таным-талғамы мен пайым-парасатына қатысты, тілді тұтынушылар үшін түсінікті, ортақ мағыналар алынған. Ғасырлар бойы негізгі тіршілігінің өзегі мал шаруашылығы боп танылған ата-бабаларымыз төрт түлік малды ерекше қастерлеп алғашқы орынға қойған. Сонымен бірге аңшылық, саятшылық, құсбегілік өнерді қасиетті санаған.Табиғатпен астас өмір сүрген көшпенді ата-бабаларымыз сұлулық пен әсемдікке тән белгі-сипаттарды табиғаттың төл перзенттері мен оның таңғажайып туындыларын (өсімдіктер мен жануарлар әлемі, т.б.) ерекше сезімталдықпен көре білген. Өзге тіл, мәдениет өкілдері үшін күлкілі, миға сыймайтын, бастапқыда қисынсыз көрінетін бота көз, тана көз, көген көз, қой көз, т.б. тіркестері қазақ үшін етене жақын, аса ыстық, үйреншікті ассоциация тудырып, әрі сұлулық, әдемі-әсемдікті сипаттаудағы дәл, анық және баршаға түсінікті бейнелер болып табылады.
ІІ ҒАБИТ МҮСІРЕПОВ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘЙЕЛІНІҢ БЕЙНЕСІ
Отызыншы жылдардың орта шенінде жазушыны М.Горькийдің ана тақырыбына жазған романтикалық әңгімелері қызықтырады. Ғ.Мүсірепов ана туралы әңгме арқылы аса қайратты, қажырлы, қуатты ананың биік тұлғасын жасады. Ананың махаббатын, балаға деген аналық сезімін асқақтата муреттейді. Гуманист жазушы М.Горькийдің адам деген ардақты атты жоғары бағалауы, өмірге рух себуші, тіршілік иесі аналардың қоғамдағы рөлі Ғ. Мүсіреповке үлкен ой салды. Ол М.Горькийдің Адамның анасы және Өлімді жеңген ана атты екі новелласын аударып, өзі де Ананың анасы, Ашынған ана, Ананың арашасы (1934), Ер ана (1942), Ақлима (1944) атты әңгімелерін жазды.
Шығармаларда ананың махаббаты, аналық мейірімі суреттелді. Әйел - ана, дүниедегі жалғыз күш қой: оның алдында Азияның айбарлы арыстаны Темір де, Темірді жеңген өлім де басын иеді [10,135 б.] деп, ананың өмір шашатынын Аристотель де, Фирдоуси де, Ескендір мен Гомер де ананың баласы екенін, ананың өлімнен күшті екенін жырлайды.
Ананың анасы (1934) атты әңгімесінің мазмұны ел арасына кең тараған аңыздан алынған. Мұнда елді шауып, жазықсыз жас қызды зорлап алып бара жатқан батырды қыз анасының сөзбен тоқтатып, жеңгені, сөйтіп, оның қызын жау қолынан азат етуі баяндалған. Шығарманың мазмұны, Әйтілес ақсақалдың етектей сақалын балуан саусақтарымен салалап тарап қойып өткен өмір оқиғасын баяндауынан басталады. Әңгімеде намысқа шабар білегі, әділетті таныр жүрегі бар, бірақ ел әкімдерінің алдауына түскен аңғал батыр Жалпақ балуанның Бала бидің қолшоқпары болуы, жүрегін жарып шыққан қызының тағдырына шырылдап арашашы бола білген абзал ананың өжеттігі айтылады.
Ашынған ана (1934) әңгімесі 1916 жылғы ұлт-азаттық; қозғалысына арналған. Жалғыз баласының жасын асырып жазып, майданға қара жұмысқа жібермек болған болыс пен оның қолшоқпары Қарасақалға Қапияның пышақ салып, түрмеге түсуі, онда 17 ай отырып, ақыры оны большевиктердің түрмеден босатуы баяндалады. Жазушының суреттеуінше, қиыншылық пен зорлық-зомбылықты көп көріп, азап шеккен: ... Өмір өзін сондай сіліккен. Қазір бұл сондай орасан күшті. Енді өмірді өзі сілкуге жарап қалған қайратты ана... [10,29 б.].
Ал Ғ.Мүсіреповтің Ананың арашасы (1934) атты әңгімесінде Антоновтың ақ бандыларының қазақ ауылына ат ойнатып, жазықсыз жандарды атып-асуы, Нағиманы "большевик балаңды тауып бер" деп соққыға жығуы, ананың жан азабына шыдап бағып, ақтар армиясының солдаттарының шымбайына батар сөз айтып, солдаттарды өз командиріне қарсы қоюы, ақыры олардың Антоновты өлтіріп, Қызыл Армияға қосылуымен аяқталады.
Ақтар армиясының бандыларының жауыздығын жазушы былайша суреттейді: ... Ана арқасында қайыс қамшы жыландай жүйткіп жүр... Арашаға жарай алмаған ауыл ұятына тұншыққандай тым-тырыс... Тек отыз өрім қамшы ғана әйел арқасында жыландай ысылдайды. Анада үн жоқ. Асыл жігер мен өктем куш теке- тіресіп кездесе қалып, біріне-бірі тізе бүгер емес. Қара көк жапырақты ақ көйлек қызыл қанға айналып, арқа жағы тілім- тілім болып кетті. Қанға боялған қамшы ана денесінің ашынған жерлерін иіскеп табатындай жанға батар жеріне дәл-дәл тиеді. Қамшы сарт етіп қалғанда, ана көзінен от ұшқыны да жалт ете қалады. Сіресіп қалғандай табан аудармай, кек кернеген ана да тұр, мың сұрауына бір жауап ала алмай ызаға булығып Антонов та тұр. Ана тістері тіл қақпасын тас бекітіп тастапты... Бұдан әрі өжет ана Антоновтың адамгершіліктен жұрдай жауыздығын бетіне басып, өршелене түседі [10,37 б.].
Жазушы қара күштің ана жүрегін мойыта алмағанын суреттеу арқылы Ана алдында өлім де мойын ұсынады. Өлімді өмір жеңеді дегенді бейнелеп беріп отыр.
Ана кесімі айнымайды (1942) әңгімесінде ана ақылды данышпанды, ер мен батырды ғана емес, мынау жарық дүниеге қала халқының қйздай қырып, адам ұясын аяусыз қырып жатқан бұзық қанішер де ананың баласы, әйелден туған деген ащы ақиқатты білдіреді.
Өлім егушіге - Өлім! - деп, ана іштен шыққан шұбар жылан өзінің баласына айнымас кесімін жасайды [10,149 б.].
Ғ.Мүсірепов Ұлы Отан соғысы жылдарында да ана тақырыбына қайта оралып, екі әңгіме жазды. Оның бірі − Ер ана (1942). Онда жау уақытша басып алған селода ауру немересімен қалған Наталья ананың партизандар көмген минаны жарып, неміс офицерлері орналасқан мектеп үйін өртеп, ормандағы партизандарға қосылуы суреттеледі. Ал Ақлима (1944) әңгімесінде жалғыз ұлы соғыста ерлікпен өлген ананың майданнан мүгедек болып оралған Сапар деген жігітті асырап алып күтуі, оны өз баласы Қасымнан кем көрмеуі баяндалады.
Ұлы Отан соғысы жылдарында эвакуациямен Украина, Ресей жерлерінен келген орыс, неміс, шешен, ингуш, татар балаларын қазақтардың асырап алуы көп болған. Ал қол-аяғы бірдей шөрке боп қалған жауынгер жігітті туған анасындай болып күту гуманистік ұлы жүректің ғана қолынан келетін қасиетті іс-әрекет еді. Жазушы осы арқылы ана жүрегінің кеңдігін, махаббатының молдығын асқан суреткерлікпен бейнелейді [11,43 б.].
Ал Ұлы Отан соғысынан кейінгі бейбіт жылдардағы әңгімелерінде жазушы сол қарапайым замандастарымыздың - әйелдердің бүкіл әлемге, келер ұрпаққа үлгі-өнеге болатындай, қызығып, тағылым аларлықтай қадір-қасиеттерін әдемі де әсерлі етіп бейнелей түсті (Әмина, Айгүл қойшының күндері, Айжан қойшының түндері). Бұл шығармаларындағы әйелдер де - ойдың, істің адамы, еңбектен ғана бақыт тапқан біздің замандастарымыз, ел қамын ойлайтын қоғам қайраткері. Бұл шығармаларында да жазушы тек қана қоғам қалыптастырған үлкен адамгершілікті, моральдық асыл қасиеттерді, ізгі жүректің гуманистік нұрлы сипаттарын сөз өнерінің сиқырлы ғаламат күшімен жақсы бейнелеп бергенін айырықша атап өткен жөн. Әсіресе, қарапайым еңбек адамы болып жүрген қазақ әйелдерінің ішкі дүниесінің жарығын, қоғамға, халыққа қалтықсыз беріле қызмет етіп жүрген олардың төзімділігін, қажыр-қайратын, табандылығын нанымды деталь, ұтқыр штрихтер арқылы мүсіндеуге жазушы үздік шеберлік танытты. Айгүл қойшының күндері, Айжан қойшының түндері атты әңгімелердегі Айгүл, Айжан - қазіргі қазақ ауылындағы қоғамдық игілікті молайтып жатқан жасампаз еңбеккердің нағыз типтік өкілдері. Сырттай қарағанда көзге түсіп, жиі байқала бермейтін, ал іштей тереңірек үңіліп, байыпты зерттегенде ғана білетін қазіргі малшы қауым тіршілігіндегі ғаламат қиындықтарды суреткер терең реализммен көз алдымызға елестетіп отырады. Айгүл қошының күндері әңгімесіндегі:
Қалай есептесең олай есепте, әр тәулікте жалқау жылжыған жиырма төрт сағат уақыт бар. Ол көңіл аударары көп қала уақыты емес, көз тартары жоқ дала уақыты. Үнсіз өтіп жатқан уақыт... [10,64 б.].
Айгүл өмірінің жиырма жылы осы үнсіздікте өтіп келеді. Ол дала үнсіздігі. Астындағы атыңа ғана, қасындағы итіне ғана, тілдесер жауапсыз үндестік.
Даланың меңіреу үнсіздігіне Айгүл бала жасынан үйренген. Ол етең-жеңді түре соғатын, қойын-қолтықты қуалай күздік пен көктемнің азынау желіне көндіккен. Ат танауына көк сүңгі тұрып қалатын шаңытқан суық сары аяздарға да көндіккен. Көндігу бар да, жеңу бар. Айгүл соның бәрін жеңген адам − деген сипаттаманың ауылдағы еңбек адамының өміріндегі шексіз төзімділікті, қажыр-қайратты, тіпті ерлікті танытатыны сөзсіз.
Жазушы айтқан сөз рас, меңіреу даланың ындыныңды кептіріп күйдіріп жіберетін аптап ыстығымен, аңыхақ жел, аязымен, алай-дүлей, сұрапыл боранмен арпалыста соларды жеңе отырып өз мақсатына жеткен еңбек адамы - малшылардың күнделікті өмірінде ерлік те бар, асқан романтика да бар. Халқына, Отанына абыройлы еңбек етіп жүрген Айгүл, Айжандардың ішкі дүниесі, мінезі, моральдық тұлға бітімі, адамгершілік қасиеттері асыл, таза, мөлдір, қазіргі қауымға да, келер ұрпаққа да үлгі-өнеге боларлықтай.
Жазушы тек қана ер ана, данышпан әйел образын ғана жасап қоймай, сонымен бірге елдегі өнер жолына түсіп, өзінің әсем дауысымен халықты тәнті еткен өнерпаз әйелдер образын да жасаған. Сондай образдардың бірі - қазақтың халық композиторы, әнші Шамсутдинова Уәлиқызы Майраның өмірі жайлы жазылған Атақты әнші Майра атты әңгімесіндегі Майра образы.
Қазақ әдебиетінде қалыптасқан өнер адамдарының бейнелерін салу дәстүрін жазушы осы әңгімесі арқылы толықтыра, тереңдете түсті. Әсерлі суреттеулер арқылы Майраның ішкі, сыртқы сұлулығын, жан дүниесінің тазалығын, адамгершілік сипаттарын нанымды бейнеледі. Жазушы Майраның өмірі, әншілік қасиеті арқылы ана, әйел тақырыбында жазылған шығармаларды молықтыра тағы да бір ардақты ана, ару әнші бейнесін сомдады [12,103 б.].
2.1 Ұлпан романындағы қазақ әйелі
Жазушының Ана тақырыбындағы шығармаларының жиынтығы ретінде 1974 жылы Ұлпан романы дүниеге келді. Ұлпан -- бүкіл аналардың жиынтық бейнесі тәріздес кесек полотно.
Жазушы шығармаларындағы әйел-ана бейнесінің ішінде өзінің көркемдік бітімімен ерекшеленетін дара, кесек, қайталанбайтын бейне - Ұлпан бейнесі.
Қаламгер ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы қазақ халқының әлеуметтік-тарихи өмірін терең зерттей келе, қоғамдық өзгерістерді, шынайы оқиғаларды, адамдарды шығармаға негіз етіп алды. Тарихи оқиғаларға Ұлпан өмірімен байланыстыра, ұштастыра суреттейді.
Жазушы өзінің күнделігінде Ұлпан шығармасы туралы былайша толғанады: Әрбір жазушының ойында әр кезде өзімен жасасып толыға түскен бейнелері болу керек. Менің ойымда Ұлпан 40 жыл бірге жасасып жүрді. Мен ол бейнені әр қырынан көрсетуге тырыстым - ойы, сезімі, сырт суреті, жас кезі, мінезі, мейірім т.т.
Джоконда маған мұңайыс пен жымию сиқыры сияқты елестейді. Мен сиқырға бара алмадым, кәдуілгі тірі әйел бейнесін жасамақ болдым. Горькийдің бағытын ұстандым. Ұлпанда романтизм бар деп те ойламаймын. Орыс сыншылары Ұлпан бейнесінде аңыз бар десті. Мен жоқ деймін, Ұлпаннан бірнеше ғасыр бұрын өткен Абақ, Қарақабат, Ақкелін, Домалақ ене тағы басқа рулы елге ұран болған әйелдеріміз болған ғой! [13,9 б.].
Ұлпан - тарихи бейне. Сол дәуірдегі қазақ әйелінің ең жарқын бейнесін, асыл қасиеттерін жинақтаған шынайы образ.
Шығармада Ұлпанның сезімі, адамгершілігі, адалдығы, зеректігі, парасаттылығы мен өткірлігі, өжеттігі келісті бейнеленген. Ұлпанды өзге йәел-ана образдарынан даралап, оқшаулайтын қасиеттер бар.
Ол - қашанда елдің жоғын жоқтап, мұңын мұңдаушы, қамқор ана. Өз қара басының бақытын ғана емес, бүкіл жұрттың, елдің қамын ойлап, соған қызмет етуші жан.
Артықбайдай батырдың қызы, атақты батыр, аты шулы әділ би атанған Есенейдің жары, сенімді серігі Ұлпан - адамгершілік қасиетті биік ұстаған зерек жан.
Есенейдің өзі менің Есенейім - Ұлпан деп Ұлпанды айырықша пір тұтты. Өзінің өжеттігімен, зерделілігімен, адалдығымен, ибалылығымен, сұлулығымен Есенейді өзіне тәнті ете білген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Мәңгілік тақырыптардың бірі - әйел мәселесі қоғамдық ғылымдардың ішінде, негізінен, қазақ әдебиеттануында көркем шығармалардағы әйел бейнесіне қатысты зерттеулерде кездеседі. Мысалы, Ғабит Мүсірепов өз творчествосында жігерлі де ақылды, сұлу да адал, мейірімді да қайсар, өршіл де күрескер, белгілі бір мүдде жолында өз жанын пида етуге бар, өр рухты да ер мінезді, мәрт те нәзік, бір сөзбен айтқанда суреткер мұраты болып келетін - қаһарман әйелдер туралы үзбей жазған суреткер. Шын мәнінде, қазақ тарихы мен мәдениетін зерделесек, сан ғасырлар бойғы күресте елдігін ерен еңбегімен, асқан парасатымен, шексіз шыдамдылығымен және сүйіспеншілігімен сақтай білген, ұлттық рухты ұрпағының бойына ақ сүті арқылы, бесік жыры мен туған тілі арқылы сіңіре білген әйел-аналар аз емес. Осымен байланысты ұлттың болмыс-бітімі, дүниеге көзқарасы мен рухани-мәдени құндылықтарына сәйкес әйелдің өзіндік табиғатын, қоғамдағы, отбасындағы әлеуметтік қызметімен сабақтас анықтау мәселесін ұлттық таным қорында тіл арқылы жинақталған әйел бейнесі арқылы дәлелдеудің мәні ерекше. Оның өміршеңдік сипатына сәйкес қазіргі қазақ қоғамындағы қазақ әйелі бейнесінің даму динамикасын, жаңару үрдісін анықтау зерттеу жұмысының негізгі ұстанымы болып табылады, әрі оның өзектілігін де айқындайды.
Зерттеу нысаны. Ғабит Мүсірепов шығармаларындағы қазақ әйелі образының жасалуы, сонымен қатар оның қоғамдағы орны мен рөлі туралы деректерді зерделеу. Ғ.Мүсіреповтің әңгіме, пьеса, роман жанрларында қазақ әйелі образын жасаудағы шеберлігін нақты мысалдар арқылы көрсету.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Қазақ әйелінің қоғам өміріндегі, ұлттық мәдениеттегі рөлі мен орнын оны сипаттайтын ерекшеліктерді айқындау және оны Ғ.Мүсірепов шығармаларындағы әйел образдары арқылы көрсету, түсіндіру. Аталған мақсатты орындауда алға қойылатын міндеттер:
oo ұлттық болмысымызда қалыптасқан әйел-кие, әйел-ана, әйел-сұлулық, әйел-өмір сыйлаушы, әйел-дана сияқты ұғымдарымызды әйел-ер ана, әйел-еңбеккер, қуатты ана бейнелерімен нақтылап дәлелдеу;
oo осы көркем образдар арқылы қазақ әйелінің ерлік, батырлық, жағымды істерін халыққа терең таныту;
oo зерттеу мазмұнында талданған ассоциациялар мен бағалау - қазақ әйелінің сезімдік, әлеуметтік, психологиялық, мәдени дәйегін ұлттық сананың кілтін ашатын тілдік құралдары арқылы айқындау.
Жұмыстың дереккөздері. Ғ.Мүсіреповтің қаламынан туған көркем туындылар, түсіндірме сөздіктер, мерзімді баспасөзден алынған деректер.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Зерттеудің негізгі жаңалығы - қазақ әйелі образының көркем шығармаларда суреттелуін, соның негізінде анықталған мына жайларды зерттеудің жаңалығы және нәтижелері деп санаймыз:
- қазақ әйелі бейнесінің аясына кіретін сөздер, көркем мәтіндер, мақал-мәтелдердің мағыналары айқындалып, олардың этномазмұндық мәнін ашу арқылы қазақ әйелінің бейнесі көрсетілді;
- ассоциативтік тәжірибе әдісін қолдану арқылы қазіргі ұрпақ санасындағы қазақ әйелі туралы қалыптасқан ұғым-түсініктер, ұлттық стереотиптер анықталды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Зерттеудің нәтижелері мен пайымдаулары қазақ тіл біліміндегі "қазақ әйелі" образының көркем шығармада қолданылуына байланысты зерттеулердің ғылыми-теориялық негіздерін нақтылай түсуге белгілі бір дәрежеде өз үлесін қосады. Зерттеу барысында талдау жасалынған Ғ.Мүсірепов туындыларын қазақ қоғамындағы әйелдің алатын орны мен маңызын түсіндіру үшін пайдалануға болады.
Зерттеудің нәтижелерін қазақ әдебиетінің тарихындағы талдауға қатысты арнайы курстарды жүргізуде, Ғабиттану пәнін оқыту тәжірибесінде қолдануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- қазақ әйелінің ойлау қабілеті, зейін - зерде ерекшелігі, дүниетанымы, парасат - пайым деңгейінің, мінезінің, еңбекқорлық, төзімділік, махаббат, сұлулық т.б. қасиеттерінің тілдік көрінісі;
- қазақ әйелі бейнесі - ұрпақтан ұрпаққа беріліп, сақталған ұлттық таным ақпаратының санада қалыптасқан мән - -мазмұны, қызметі;
- тілде, жадта бұрыннан сақталған ақпаратты қабылдау, тану, өңдеу арқылы жаңа сапада жаңғырту қазақ әйелі бейнесінің қазіргі қазақ қоғамындағы мәнін таным мен мәдениет сабақтастығын дәлелдейді.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Сипаттама, тарихи-салыстырмалы, сараптама әдістері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе, үш тарау, бірнеше тараушадан, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ҚАЗАҚ ӘЙЕЛІНІҢ ҚОҒАМ ӨМІРІНДЕГІ, ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИЕТІНДЕГІ РӨЛІ МЕН ОРНЫ
Қазақтың еншісіне тиген байтақ даламызды қай бұрышын алсақ та, әйел-анаға арнап тұрғызылған ғажайып кесене, әсем мұнара, өшпес ескерткіштер, тіпті тұтас қаланың атын көптеп кездестіруге болады. Ғалым А.Сейдімбек: Сырдария бойындағы Көккесене, Бикем мұнара, Сырлытам, Сарысу бойындағы Белең-ана, Болған-ана, Жұбан-ана, Арал түбіндегі Бегім ана күмбездері, мұнаралары, мазарлары ғажайып сырлы сымбатымен күні бүгінге дейін қайран қалдырады. Жеке ескерткіштер былай тұрсын, жұмыр жердің орта ғасырлық талғам-түсінігінде тұтас бір қаланың әйел атымен аталғаны дүние жүзінде сирек кездесетін құбылыс. Бұл ретте қазақ даласында Қатын дала, Қырыққыз қала, Баршынкент сияқты қалалардың болғаны таң қалдырады. Мұндағы Баршын сұлу әйгілі Алпамыстың жұбайы, Қаршымбайдың қызы, Оғыз еліне сөзі жүрген жеті арудың бірі болған деп жазады [1,402 б.].
Біздіңше, әйелден әлдеқайда күш-қуаты, қайраты мол еркектің ойына келіп, қолына алмаған сауапты іске заты нәзік болғанымен, намысы күшті әйелдің қиындықтан тайсалмай баруы ел-жұртты ерекше таңқалдырғаны анық. Сол себепті кез-келген қиын-қыстау кезеңде жол таба білетін әйелдерге деген айрықша құрметін халық осылайша білдірген тәрізді. Ертеректе халқымыз ел билеген ерлерге лайықты өмірлік серік бола білген ақылы мен сұлулығы асқан әйелдерді хатун-қатын деп атағаны белгілі, оған көне түркі жазба ескерткіштеріндегі мысалдар куә.
Әйелдерге байланысты топонимдерге қатысты аңыздар арқылы бүкіл қазақ дәстүрлі қоғамындағы гендерлік қатынастар туралы ой түюге, қоғамдағы әйел орнының қаншалықты жоғары деңгейде болғандығын, әйел ақылының, парасатының, мінез тектілігінің қаншалықты бағаланғанын байқауға болады.
А.Сейдімбектің пікірінше: Қазақ халқының әйел-ананы қадірлеп, тіптен культке айналдырғаны соншалық, тұтас руларды әйел есімімен атаған. Мәселен, Домалақ ене, Дәулетбике, Алтын, Мәукеш, Айбике, Нұрбике, Ұлдай - міне, мұның бәрі де ру атына айналған әйел есімдері...Тіптен, қазақ руларының елдігін танытар ұрандарының әйел-ана есімімен аталатыны да ғажап қой. Мәселен, Арғыннан тарайтын Сүйіндік руының ұраны - Жолбике, Қаракесек руының ұраны - Қарқабат, Найманның бір бұтағы Қызылайлардың ұраны - Қызай [1,400 б.].
Тілімізде киелі мәнді, яғни айрықша құрметтелетін ата-баба аруақтарын кие тұту белгісі ретіндегі ұрандар сақталу себебі, ел басына күн туған, қиын-қыстау кезеңде, ел үшін, жер үшін кескілескен шайқастарда ата-бабасының, сол рудан шыққан батырлардың, билердің, жыраулардың атын ұран етіп шақырып, солардан медет сұраған. Солардың ішінде ру, халық рухын көтерер, елдікке бастап, желеп - жебейтін әйел есімдері аз кездеспейді.
Түріктер айдаһар немесе қасқырдың (түп ана) суретін салған ту көтеріп, аруақты, рудың қамқоршы рухын шақырады екен. Ежелгі заманда оның әйел-ана болғандығы туралы ғылыми еңбектерде айтылады. Одан кейінгі ресми қазақ дәуірінде де көп рулардың ұрандарының аналарының аты болуы осыдан шығады. Осындай әйел атымен аталатын ұрандардың түп негізіне назар аударып көрейік:
Сонау Абылай хан заманында үш жүз ру қазақ жиналып бас қосқан бір жиында әр ру өзі еншілеген ұранын айқайлап жеткізіп, мына жиынға тік көтеріліп келген бүкіл қазақтың тұтастығынан белгі берді.
Абақ! Абақ! Абақ! - деп Үйсіндер дуылдады.
Ақжол! Ақжол! - деп Арғын қосылды.
Бақтияр, Домалақ ене! - Дулат күркіреді. Белгілі зерттеуші С.Қондыбай: Дей-түрік далалық мәдени-эстетикалық кеңістікте Ұран-тәңіриенің не тотемдік түп-бабаның есімі болып, кейін оның кейпі үндіевропалықтарға (гректегі Уран) да ауысқан. Ал үндіирандықтар Ұраннан (Варунадан) және өздерінің осы типтес тәңірлері болып есептелген Митрадан тұратын екі тәңірлік түсініктерді қалыптастырған - дей келе, орыстардың ура, немістердің hurra сөзі де осы ұран сөзінен шыққанын, ал аталған сөздің өзі түркілік праформалардың ішінде ұрық пен ана сөздерінің бірігуі болып табылатыны, яғни Ұрықана - Ұрана екпінмен айтылғанда Ұран сөзіне айналғаны туралы болжам айтады [2, 3 б.].
...Олай болса, Жалпы Керейдің он екі болыс болып отырған үлкен бір тармағы Абақ-Керей деп аталады. Абақ ол - әйел аты. Ондаған руларды бастаған әйелдің аты.
Жиырма болысқа жақындаған Қаракесек руларының ұраны - Қарқабат екен. Біржан сал Сарамен айтысқанда сол Қарқабатқа сыйынады ғой. Бәріңіздің құлағыңызда бар сөз - Сал Біржан салды айғайға Қарқабаттап демей ме? Сол Қарқабат әйел!
Айбике, Нұрбике, Сүйімбике, Қызбике, Бике, Күңгөне деп әйел атымен аталатын ондаған елдер бар. Бәрі де кемі бір руды бастаған әйел аты. Осы бес болыс Керейдің талай руы осы әйелдердің аттарымен аталмай ма? [2,182 б.].
Сонымен бірге қазақ әйелдерінің арасында елі үшін жауға да қарсы тұра алатын, қиын сәттерде ақылгөйлік таныта алатын аруларымыз да аз емес. Сондай аруларымыздың бірі атақты Төле бидің келіні Данагүл туралы халық арасында тараған аңызға назар аударсақ.
Төле би жесір дауын шешіп, ұзақ жолдан ауылына қайтып келе жатып, Бөген өзененінен өте бергенде бір топ қыз-келіншекті байқап қалады. Жақындағанда жаңағы топтағылар аттарынан түсып, Төле би мен қасындағы кісілерге ізет қылып, тұрып қалады. Төле бт бұларға:
− Аттарыңнан түсіп, бізді тосып қалдыңдар, қандай шаруаларың бар еді? - деп сұрайды.
− Ешқандай шаруамыз жоқ, анамыз айтатын еді, үлкеннің алдын кесіп өтпе, оларға ізетпен сәлем бер деп. Сіздерді байқап қалдық та, алдарыңыздан өтпей, сый-құрмет көрсетіп тұрғанымыз... - деп, құрбылары арасынан бір қыз ізетпен сыпайы жауап береді.
Төле би қыздың жауабына қатты риза болып, аты-жөнін біледі. Алакөз дегеннің қызы, аты - Данагүл екен. Төле би іштей: Атың даналы болса, ақылың саналы болар түбі депе ойланған бойда ілгері жүріп кетеді.
Аттың басын қыздың ауылына бұрып, Төле би қасындағы серіктерімен тура Алакөздің үйіне келіп түседі.
Қараша үйдің иесі Алакөз - байдың жылқышысы екен. Жалма-жан көршіден бір қойды қарызға алып сойып, барын дастарқанға жайып салып, есі кете құрмет көрсетеді.
Осы мезетте Алакөздің үйіне бір топ серіктерімен әйгілі Төле би келіп түсті дегенді естіген бай биге сәлем берейін деп, қараша үйге кіріп келеді.
− Сегіз қанат ақ үйім тұрғанда, жылқышының қара лашығына келіп түскеніңіз қалай? Мен сіздерді өз үйіме алып кетуге келіп тұрмын. Тай соямын, қымыз сапырамын, - дейді бай. Сонда Төле би:
− Сіздей байлардың үйіне түсіп жүрміз ғой. Бір жолы Алакөз сияқты кедейлердің үйін көргеніміз жөн болар, - деп, байға байсалды жауап береді.
Ет пісіп, тамақ тартылады. Төле би еттің құйқасын қасқалап кеседі де, бір құлағын, тілін таңдайымен Данагүлге беріп, тілек айтады:
− Шырағым, құлақ бергенім, балдай тәтті балам бол дегенім. Тіл мен таңдай бергенім іштегі құпиямды тауып отыратын шешен бол дегенім, - депті.
Данагүл:
− Рахмет, ата, тілегіңіз қабыл болсын, - деп, сабырлы тіл қатады.
Бата беріліп, дастархан жиналады. Төле би мен Алакөз құдалыққа келісіп, той ырымдарын жасап, Данагүл Төле биге келін болып түседі. Данагүл өзінің әдептілігімен бүкіл ауылға ұнайды. Атасы билікпен ел аралап кеткенде, Данагүл ел ішінде жұртқа бас-көз болып жүреді.
Бірде Төле би жолаушылап келе жатқанда бір топ қарақшының қолына түсіп, тоналады. Бұған би саспай тұрып:
− Сіздерге біздің жанымыз керек пе, жоқ әлде малымыз керек пе? Егер жан керек болса, бізді көп қинамай-ақ өлтіріңдер, егер маламыз керек болса, мәмлеге келейік. Бізде мал бар, алдарыңа әкеп берейік, босататын болсаңдар ауылға хат жазып берейін, - дейді.
Қарақшыға мал керек. Үйге жазған хатында Төле би: Кенже ұлыма құда түстім. Соған 40 құнан атан, 20 бура, 8 ақ бас атанымды осы барған адамнан айдатып жіберіңдер. Және оң босағамда тығулы жатқан алтынымды, сол босағамда жатқан күмісімді қоса беріп жіберіңдер деген екен. Хатты оқыған Данагүл жұмбақтың шешімін айтады:
− Атам қарақшының қолына түскен екен. 40 құнан атаны - 40 мықты жігіт, 20 бура дегені - 20 палуан, 8 ақ бас атаны - 8 ақсақал кісіні балам мен келінім ертіп келсін дегені, - дейді. Алтыны - баласы, күмісі - келіні мен, - деп атасын құтқарудың қамын ойлайды.
Сөйтіп жолға шығып, қарақшылардың бекінісіне жақындай бергенде, Данагүл қасындағы екі қарақшыға:
− Сіздер озып барып, хабар беріңіздер, біз малды жаяу жүріп кешке қарай жетеміз, - дейді.
Екі қарақшы шауып барып, Мал келе жатыр деп хабарлайды, Мол олжаға кенелдік дегендей қарақшылар аттарын қоя беріп, өздері алаңсыз жата береді.
Ел жатқан шамада 40 жігіт, 20 палуанымен сау етіп, қарақшыларды сойылдап, байлап қолға түсіреді. Сонда Төле би қарақшыларға:
− Келер кезек, өмір - біреу, кезек - екеу деген осы. Кеше мені тұтқындап едіңдер, бүгін сендер қолға түстіңдер, дүние кезек дегені осы... Сендер біреудің бермесін тартып аласыңдар, адал еңбек етпейсіңдер. Шөл далада қаңғып, қатын-бала жоқ, ит қорлықта күн өткізіп жүрсіңдер. Ұрлық түбі - қорлық. Мен сендерге өмір сыйлаймын. Мен Төле би деген билеріңмін. Тілімді алсаңдар, тәубәға келіңдер. Мына мағынасыз тірлікті қойыңдар, ұрпақ өсіріңдер, мал-жанды болыңдар, егіс егіп, күн көреміз десеңдер, мен көмектесемін, - дейді.
Осылай кешірім жасап отырған адамды бірінші рет көрген қарақшылар таң-тамаша болып, үнсіз қалады. Түндей түнеріп жатқан қарақшылардың басшысы Төле бидің алдына келіп, тізесін бүгіп, бас иеді.
Сөйтіп, келіні Данагүлдің ақылдылығы мен тапқырлығы арқасында Төле би қарақшылардан аман-есен босанып шығады [3,4 б.].
Осындай дана аруларымыздың бірі, Шыңғыс ханның ұрпағы Көшім ханның жұбайы Сүзге ханша да өз халқын жау қолынан аман алып қалған.
Ресейдің отаршылдығына қарсы ұлт-азаттық күресте Көшім хан орыстардың Сібірді және Солтүстік Қазақстан аймағын жаулауына жол бермей, тойтарыс жасауы нәтижесінде жүз жылға дейін шегіндірген. Сөйтіп Ресей патшалығы ХҮІІ ғасырдың басында ғана Ертіс өзенінің бойымен Зайсанға жете алған. Алғаш 1582 жылы атаман Ермак бастаған жаулаушы отрядтың қаруларына, зеңбіректеріне төтеп бере алмай, басы Көшім хан болып, ел-жерді тастап кетпек болады. Түпкі ойы - қайтып оралу. Бірақ, бұл мақсатына жета алмай, казактан қашамын деп, өз елінің жалтақ ағайындары қолынан қаза табады. Көшім ханның орыс отаршылдарына қарсы 15-20 жылға созылған қарсылығының екінші бір түйіні ханның сүйікті жұбайы Сүзге ханшаға қатысты. Сүзге ханша ақылдылығына қоса, көрікті келбетімен де ханның сүйіктісі болып, құрметке бөленгені анық.
Елінің басына қайғылы қара тұман орнап, жау шапқан тұста Сүзге қаланы бекініске айналдыруды қызу қолға алады. Қала сыртынан неше қабат ор қаздырып, оны Ертістің суық суымен толтырады. Бірнеше күнге жетерлік азық-түлікпен қамтамасыз етудің де жайы алдын-ала жасалады. Алайда, мұның бәрі ұзаққа жетпесі де айқын еді. Қоршауда қалғандарын да жұртшылық сезеді. Осының бәрін сезген Сүзге ханша айла жасамаққа кіріседі. Ендігі жерде, әсіресе бір өзі үшін қан төгіске жол бермеу үшін, халықты аман сақтау үшін ұрысты бастаушы атаман Иван Грозаның алдына тілек қояды. Қалған қала халқы мен аздаған жауынгерлерді қырмасын деп өтінеді. Жау жағы оған келіседі. Бірақ Сүзге ханшаны қалада қалуын талап етеді. Сүзге ханша мұны қабыл алып, қиын да болса талаптарына келіседі.
Сүзге ханша өзін қолдайтындардың қарсылығына қарамастан, олардың түгелдей қаладан кетулерін талап етіп, бұйрық береді. Сөйтіп халқының тұп-тұтас кемеге мініп, Ертіс бойымен жүзіп кеткенін көріп тұрып, елімен ақырғы рет қоштасып тұрғанын өзі де сезбей қалады...
Енді отряд тобы ханшаның ізіне түседі. Сүзге ханша халқының кезекті қорлықтан құтқарғанына риза болып, өзі жау қолына тірі түспеуге бекінеді. Сүзгенің өлігін тапқанда казактар да бей-жай қалмаған. Атаманның өзі өкініште қалып, ханшаны арулап қоюға бұйрық береді. Ханшаны Ертістің биік шоқысы басында 100 жылдық қарағай түбіне жерлейді. Бұдан соң отряд тұрақтамай, қаланы өртеп, қайтып кетеді... [4,13 б.].
Әйел - ана. Әйел - ақылгөй. Әйел - қайраткер. Әйел − өмірдің өзегі. Осындай адал қасиеттерінің арқасында әйел адамға деген құрмет бағзы замандардан бері жалғасын тауып келеді.
Еріне адал жар, баласына ардақты ана болумен бірге еліне қамқор болған аналарымыз жаһанға жар салмай - ақ өзінің шынайы болмысын, нәзік те төзімді жаратылысын сақтай отырып, бір ұрпақтан келесі ұрпаққа ана тілін, төл мәдениетін, өнерін табыстап отырды. Қазақ әйелі перзентіне уыз сүтімен туған тілінің қадірін сіңірсе, тал бесікке сүйене отырып айтылған бесік жырымен халқының бойындағы асыл қасиетін дарытып отырғаны белгілі. Ал халықтық қасиетті ұрпақ бойына дарытуда әйел-ананың құдіретті күшімен байдың дәулеті де, ханның жарлығы да, батырдың найзасы да өрелесе алмайды [1,401 б.].
1.1 Көркем мәтіндегі қазақ әйелі концептісі.
Жер бетіндегі бар тіршіліктің бастау көзі, қамқоршысы мен ұйытқысы Ана. Дана халқымыз "Алып анадан туады" дегендей, халықтың көсемі мен шебер тілді шешені, қол бастайтын батыры мен кемел ойлы ақыны, дара туған ғалымы мен данасы барлығы да ананың перзенті.
Әйел сұлулықтың, нәзік сезімнің, даналықтың, киеліліктің, ақылдылықтың символы.
Жаңа ғасырда ерекше қарқын алған жаһандану үдерісінің жағымды, игі әсерлерімен қатар жағымсыз ықпалы жөніндегі пікірталас толастамай отырғаны мәлім. Әсіресе ұлттық болмысты табиғи қалпында сақтауға деген құлшыныс пен ұмтылысты бәсеңдетуде ізін қалдырмай кетпейтін аталған үдерістің кейбір кері әсерлерін кемітуге өзге құбылыстармен бірге халықтың тіліндегі ұлттық-мәдени ерекшеліктерге айрықша назар аудартатын антропоөзектік бағыт қарсы тұруда.
Қай заман, қай елде болмасын әйел адам әр қашанда өз нәзіктігімен, сұлулығымен, даналығымен ерлерден бір шама жоғары тұрады деп айтамыз. Өйткені, ер адам өзінің күш-қуатымен ерекшеленсе, әйел сұлулығымен, жанымен, рухымен құдіретті. Ғасырлар толқынымен бірге сұлулыққа деген көзқарас та өзгермелі екені заңдылық. Мәңгілік қойнауынан бізге жеткен арулар кескінін көз алдымызға елестетсек, сұлулық тәңіріндей салтанатты Египет патшайымы Нефертити, мәрмәр тәнді Венера Милосская, өзіміздің тотыдайын таранған, аққудайын сыланған Қыз Жібек, Ақжүніс, Баян сұлулар келбеті кесе - көлденең тұра қалары сөзсіз. Әлемде қанша ұлт, мемлекет болса, сұлулық туралы көзқарас, оның өлші де соншама. Мысалы, Перудегі майорун тайпасында денесін піскілеп бояп, маймылдың тістерінен алқа тағып, шашына, мұрнына, құлағына қауырсын, қабыршақ секілділерді неғұрлым көп іліп алған әйел әдемі деп саналады. Натчи тайпасында бас сүйегі қолдан әдейі сопайтылмаған әйелді ұсқынсызға жатқызады. Филиппиндегі палавеньо тайпасының әйелдері тістерін тегістеп егеп, қара бояумен бояп алады. Сенегалда волоф әйелдері шаштарын бірнеше бұрым етіп өріп, мүйіз секілді тікірейтіп қояды. Вьетнамдағы зярай әйелдері мойындарын ұзарту үшін алқа орнына бұрама құрсау киіп жүреді. Ежелгі махаббат құдайы Афродита (Венера) сыршыл сезімді сұлулықты меңзесе, Зевстің сүйіктісі Гера асқақтықты, билікті әйелдің қасиеті деп таныған. Ал Афина Паллада әйелдердің ақыл-парасатын бірінші орынға қойған [ 5,135 б.].
Қазақ халқының ұлттық болмысында ананы от басының қамқоршысы, елдің ұйытқысы, береке-бірліктің бастаушыысы деп санаған. Көне түркілерде Ұмай ананы шаңырақтың желеп-жебеп жүрер киесі, қасиетті қорғаушысы деп ұққан. Сан ғасырлық әдебиетімізде әйел-ананың жан дүниесі, сырлы әлемі, нәзіктігі мен сұлулығы, даналығы, ерлігі, адамгершілік сапалары ерекше тақрып ретінде қалыптасты. Халық ауыз әдебиетінің үлгілері ғашықтық, батырлық аңыз-ертегілерде Күнекей, Айсұлу, Зылиқа, Кенжекей, Құртқа, Шолпан, Жібек бейнелері аса шеберлікпен сомдалған.
"Алма мойын, аршын төс", "он бесінде туған айдай сұлу, мінсіз арулар" қиын қыстау кезеңдерде сасып жүріп жөн тауып, ақылмен ой тауып шығатын адал, ақылды, батырдың сенімді серіктері. Ауыз әдебиетінде тамаша сомдаған асыл ару, сұлу әйел образдары- адал махаббатың, пәк сезімнің иелері. Бойынан қазақ қызына тән қайсарлық, батырлық қасиеттері табылатын халық нанымындағы ерекше бейнелерді сомдау дәстүрі жазба әдебиетінде өз жалғасын тапты [6,7 б.].
Сан ғасырларда, әртүрлі қилы кезеңдерде ақылдылығымен, батырлығымен, шешендігімен халыққа танымал болып, ел есінде күні бүгінгі дейін мәлім Қызай, Қарашаш, Бәтей,Ұлдай сынды әйел есімімен аталатын рулар қазақ әйелінің қасиеті мен қадірін көрсетсе керек.
Қазақ әдебиетіндегі өте ертеден келе жатқан үлгілі кейіпкерлердің бірі әйелдер бейнесі. XVIII-XIX ғасырлардағы әдебиетте де әйелдер бейнесі нанымды, көркем образдар қатарына жатады. Жазба әдебиетінің негізін салушы ұлы Абай шығармаларында сұлу арудың, толысқан бойжеткеннің сұлулығы, ақылдылығы көркем суреттелген. Сыртқы сұлулығымен, сиқырлы қылығымен ақын Абайды ынтықтыра білген арулар бейнелері әдебиетімізде әсем, едемі бейнеленген кейіпкерлер. Ыбырай әңгімелерінде ана мен бал арасындағы ауыз жеткізіп айтып бере алмас нәзік сезімді шеберлікпен жеткізе білді. С.Торайғыров поэмаларында да Қамар, Апақай сынды үлгілі, оқыған қазақ қыздарының бейнесі жасалынды. Кеңес дәуіріндегі әдебиетте әйел-ананың образы әр қырынан сомдалды. С.Сейфуллин, Б.Майлин, С.Мұқанов жасаған "азат әйел", "тең әйел", "күрескер әйел" бейнелері, ал М.Дулатовтың Жамалы, М.Жұмабаевтың Шолпаны, Ж.Аймауытовтың Ақбілегі, Шәрбануы; бірі ескіліктің бұғауына түсіп, соның құрбаны болса, ал екіншісі өз бақытының жолында күресе білген қайсар, қайратты образдар. Ғ.Мүсірепов шығармаларындағы "Ер ана", "Қайратты ана", "Батыр ана" бейнелері, Ұлпан образы аса шеберлікпен суреттелген [6,9 б.].
Әйелдер өмірі жайлы Ғ. Мүсірепов туындыларының ең басты көркемдік сипаты әр дәуірдің, заманның тынысына сәйкес, бірін-бірі қайталамайтын, дараланған типтік бейнелердің жасалуында. Бұған қоса тағы бір ерекшелігі ұлттық топырақта туған, ұлттық характер болып сомдалуында болса керек. Сонымен қатар жазушы мүсіндеген әйелдер бейнесін интернационалдық қадір-қасиеті де айқын. Оның шығармаларының кейіпкерлері тек қазақ қана емес, әр ұлттың да өкілдері болып келетінін білеміз (Мария, Наталья, Елизаветта, Жапон қызы, т.б.). Әйелдер тақырыбындағы шығармаларда жырланған терең идея, үлкен тағылым ұлттық шеңберден кеңірек, биікке көтерілген. Бүкіл адам баласының жүрегін тербеп, санасына әсер ететін барша қауымға ортақ мәңгілік идеал жазушының негізгі леймотиві болып келеді.
Жазушы шығармаларында бірен-саран ғана болмаса, әйелдердің ұнамсыз тұлғасы тым сирек ұшырайды. Барлық шығармаларында дерлік ол әйел қауымының әр қилы жақсы қасиеттерін, алуан сырларын тебірене жыр етуді негізгі көркемдік мақсат еткен.
Сұлу арудың, адал жардың, қамқор ананың бейнесі тек қазақ әдебиетінде ғана емес, барлық халықтардың әдебиетінде сомдалды. Әйелдің сұлулығын, ананың құдіретін, киелілігін қай тілде суреттесе де, олар көркем, нанымды шыққан образдар. Қазақ әдебиетінің көркем шығармаларында әйел көркін сипаттайтын, қазақ прозасының тілдік ерекшеліктері төмендегіше көрініс тапқан: Әйел сұлулығын тануда көзге қатысты эпитет, теңеулер әр жазушы танымында ұлттық дүние суретіне сай, алайда алуан түрлі сөз өрнегімен өріледі. Мысалы, М. Әуезов сұлулық үлгісі ретінде шошақтау біткен үлкен қой көз, нұрлы көз, ойлы көз, шұғылалы көзді таныса, ал Ғ. Мүсірепов танымына үлкен қара көз, бота көз, құралай көз, айна көз сияқты эпитеттер жақын.
Сонымен бірге, әйелдің жібектей, ұзын, қара шашы да әр кезеңде де сұлулықтың ең жоғарғы бір белгісі ретінде саналған. Шашы - жібектей майда шаш, сүмбіледей қара шаш, қолаң жібек шаш, толқынды қою қара шаш, білектей-білектей қос бұрым, тізесіне төгілген білектей бұрым, жылтырап өрілген жуан бұрым, көмірдей шаш, т.б.
Көркем шығармада кездесетін мысалдардағы тілдік тұлғаның қазақ әйелінің сұлулығына қатысты сөздік қолданысы да халқымыздың мәдениетіне, ұлттық болмысына сәйкес келетінін байқатады.
Менің шашым, адыра қалғыр, айғырдың ту құйрығындай қалың, жуғанда болмаса құрғақ күйінде тарай алмаймын [7,187 б.].
Қазақ көркем сөз шеберлері қазақ әйелінің сұлулығын беруде оның бет-жүзін суреттеу арқылы да жеткізе білген.
Беті, жүзі − бүйрек бет, алма бет, аққұба, бидай өңді, қызыл шырайлы, торғылт, қара сұр, үлбіреген қызыл бет, бәйшешек бетті, толған айдай, піскен алмадай, ашаң да ашық жүзді, қауызын жарып келе жатқан гүлдей, жаз дидарлы, иман жүзді, бүр ашқан қызыл қызғалдақтай, наурыздың ақша қарындай, аршыған жұмыртқадай,аршыған жауқазындай, зерен жүзді, т.б. Сонымен бірге, авторлық қолданыста қазақ әйелі образына қатысты оның бет-жүзін суреттеуде төмендегідей мысалдарды кездестірдік: Есенейдің табақтай жалпақ қара шұбар беті қыздың аққудың жұмыртқасындай аппақ бетіне жақындай берді [7,191 б.].
Сұлулықтың бір шарты - әдемі жүріс-тұрысы. Көріктіге балаған әйел ербең- - ербең етсе, қойқаң-қойқаң ойқастаса, оны сұлулардың қатарына қосу қиын. Ақылына көркі сай, көздері нұрлы, денесі сымбатты, жүрісі ұнасымды әйел кімді де болса, табындырады.
Қимыл-қозғалысы, жүрісі − салалы қою кірпігін қағып, анда-санда көз астымен қарауы, көз қиығын серпе тастау, балдай шұбатылып, жібектей ширатылған, күлтеленіп жүреді, аяңшыл бедеудей аяғын кербездене басу, селт еткен маралдай, т.б.
Қамыс басының сыбдырын аңдыған елік лағындай, аяғын тықырсыз басып, елең қағып, ауыз қораның қақпасына жақындады. Тас бедерін шымшып басқан елік баласындай, бар денесінде сергек те ширақ сұлулық бар екен [8,129 б.]. Әрине, қазақ әйелінің сұлулығы тек қана сыртқы келбеті, бейнесінде ғана емес, оның ішкі жан дүниесінде де көрініс тапқан.
Мінезі − ерке мінезді, сәби сезімді, уыздай таза, балға ашытқан қымыздай тәтті, жібектей сызылған, бұлтсыз күндей ашық, жаздай жайдары, нәзік жүректі, асқан парасатты, сөзге өткір, мінезге бай, жайдары, жарқын, т.б.
Сұлулық адамзат баласына ортақ категория болғанымен, оның эталоны әр халықта әр түрлі. Еуропада, әлемдік деңгейде өткізілетін сұлулық байқауларында қатысушы арулардың сыртқы келбеті мен сыр-сымбатына мән беріледі. Ал қызға, әйелге ең алдымен дүниеге ұрпақ әкелуші болашақ ана ретінде қарайтын халқымыз қыздардың бойынан парасатты ана болуға лайықты ғажайып мінез-құлық сұлулығын іздейді, сондай ізгі қасиеттерді дәріптейді. Осы көзқарасқа қатысты мысалдарды түрлі сипаттағы мәтіндерден кездестіруге болады:
Әйелді естілік жеңсе сұлулығы да арта түседі. Сұлулығы жеңсе естілігі де, сұлулығы да солғындай түседі [9,33 б.].
Қазақ әйелінің бағасы мен сипатын, қадір-қасиетін дәл тауып, оны өзінің даналық сөздері, мақал-мәтелдері арқылы өрнектеп, ұрпақтарына мирас етуші халқымыздың бітім-болмысы, тұрмыс-тіршілігі, асылы мен жасығы туралы көзқарасы аталған теңдессіз мұраларында айқын көрініс тапқан. Мысалы, Әйелдің әйелден артықшылығы - мінезінде, Көріп алған көріктіден - Көрмей алған текті артық, Қыз мінезді келсін, ұл өнерлі келсін, Жақсы әйел жаман еркекті адам қылады, жаман әйел жақсы еркекті надан қылады, Жақсы әйел өміріңді ұзартады, жаман әйел үстіңе тұз артады дейді халық даналығы.
Байқап отырғанымыздай,қазақ әйелінің сұлулық образын құрайтын сөздер, тұрақты сөз тіркестері, теңеулерге тірек сөз ретінде халқымыз үшін, оның күнделікті тұрмыс-тіршілігіне, кәсібіне, таным-талғамы мен пайым-парасатына қатысты, тілді тұтынушылар үшін түсінікті, ортақ мағыналар алынған. Ғасырлар бойы негізгі тіршілігінің өзегі мал шаруашылығы боп танылған ата-бабаларымыз төрт түлік малды ерекше қастерлеп алғашқы орынға қойған. Сонымен бірге аңшылық, саятшылық, құсбегілік өнерді қасиетті санаған.Табиғатпен астас өмір сүрген көшпенді ата-бабаларымыз сұлулық пен әсемдікке тән белгі-сипаттарды табиғаттың төл перзенттері мен оның таңғажайып туындыларын (өсімдіктер мен жануарлар әлемі, т.б.) ерекше сезімталдықпен көре білген. Өзге тіл, мәдениет өкілдері үшін күлкілі, миға сыймайтын, бастапқыда қисынсыз көрінетін бота көз, тана көз, көген көз, қой көз, т.б. тіркестері қазақ үшін етене жақын, аса ыстық, үйреншікті ассоциация тудырып, әрі сұлулық, әдемі-әсемдікті сипаттаудағы дәл, анық және баршаға түсінікті бейнелер болып табылады.
ІІ ҒАБИТ МҮСІРЕПОВ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘЙЕЛІНІҢ БЕЙНЕСІ
Отызыншы жылдардың орта шенінде жазушыны М.Горькийдің ана тақырыбына жазған романтикалық әңгімелері қызықтырады. Ғ.Мүсірепов ана туралы әңгме арқылы аса қайратты, қажырлы, қуатты ананың биік тұлғасын жасады. Ананың махаббатын, балаға деген аналық сезімін асқақтата муреттейді. Гуманист жазушы М.Горькийдің адам деген ардақты атты жоғары бағалауы, өмірге рух себуші, тіршілік иесі аналардың қоғамдағы рөлі Ғ. Мүсіреповке үлкен ой салды. Ол М.Горькийдің Адамның анасы және Өлімді жеңген ана атты екі новелласын аударып, өзі де Ананың анасы, Ашынған ана, Ананың арашасы (1934), Ер ана (1942), Ақлима (1944) атты әңгімелерін жазды.
Шығармаларда ананың махаббаты, аналық мейірімі суреттелді. Әйел - ана, дүниедегі жалғыз күш қой: оның алдында Азияның айбарлы арыстаны Темір де, Темірді жеңген өлім де басын иеді [10,135 б.] деп, ананың өмір шашатынын Аристотель де, Фирдоуси де, Ескендір мен Гомер де ананың баласы екенін, ананың өлімнен күшті екенін жырлайды.
Ананың анасы (1934) атты әңгімесінің мазмұны ел арасына кең тараған аңыздан алынған. Мұнда елді шауып, жазықсыз жас қызды зорлап алып бара жатқан батырды қыз анасының сөзбен тоқтатып, жеңгені, сөйтіп, оның қызын жау қолынан азат етуі баяндалған. Шығарманың мазмұны, Әйтілес ақсақалдың етектей сақалын балуан саусақтарымен салалап тарап қойып өткен өмір оқиғасын баяндауынан басталады. Әңгімеде намысқа шабар білегі, әділетті таныр жүрегі бар, бірақ ел әкімдерінің алдауына түскен аңғал батыр Жалпақ балуанның Бала бидің қолшоқпары болуы, жүрегін жарып шыққан қызының тағдырына шырылдап арашашы бола білген абзал ананың өжеттігі айтылады.
Ашынған ана (1934) әңгімесі 1916 жылғы ұлт-азаттық; қозғалысына арналған. Жалғыз баласының жасын асырып жазып, майданға қара жұмысқа жібермек болған болыс пен оның қолшоқпары Қарасақалға Қапияның пышақ салып, түрмеге түсуі, онда 17 ай отырып, ақыры оны большевиктердің түрмеден босатуы баяндалады. Жазушының суреттеуінше, қиыншылық пен зорлық-зомбылықты көп көріп, азап шеккен: ... Өмір өзін сондай сіліккен. Қазір бұл сондай орасан күшті. Енді өмірді өзі сілкуге жарап қалған қайратты ана... [10,29 б.].
Ал Ғ.Мүсіреповтің Ананың арашасы (1934) атты әңгімесінде Антоновтың ақ бандыларының қазақ ауылына ат ойнатып, жазықсыз жандарды атып-асуы, Нағиманы "большевик балаңды тауып бер" деп соққыға жығуы, ананың жан азабына шыдап бағып, ақтар армиясының солдаттарының шымбайына батар сөз айтып, солдаттарды өз командиріне қарсы қоюы, ақыры олардың Антоновты өлтіріп, Қызыл Армияға қосылуымен аяқталады.
Ақтар армиясының бандыларының жауыздығын жазушы былайша суреттейді: ... Ана арқасында қайыс қамшы жыландай жүйткіп жүр... Арашаға жарай алмаған ауыл ұятына тұншыққандай тым-тырыс... Тек отыз өрім қамшы ғана әйел арқасында жыландай ысылдайды. Анада үн жоқ. Асыл жігер мен өктем куш теке- тіресіп кездесе қалып, біріне-бірі тізе бүгер емес. Қара көк жапырақты ақ көйлек қызыл қанға айналып, арқа жағы тілім- тілім болып кетті. Қанға боялған қамшы ана денесінің ашынған жерлерін иіскеп табатындай жанға батар жеріне дәл-дәл тиеді. Қамшы сарт етіп қалғанда, ана көзінен от ұшқыны да жалт ете қалады. Сіресіп қалғандай табан аудармай, кек кернеген ана да тұр, мың сұрауына бір жауап ала алмай ызаға булығып Антонов та тұр. Ана тістері тіл қақпасын тас бекітіп тастапты... Бұдан әрі өжет ана Антоновтың адамгершіліктен жұрдай жауыздығын бетіне басып, өршелене түседі [10,37 б.].
Жазушы қара күштің ана жүрегін мойыта алмағанын суреттеу арқылы Ана алдында өлім де мойын ұсынады. Өлімді өмір жеңеді дегенді бейнелеп беріп отыр.
Ана кесімі айнымайды (1942) әңгімесінде ана ақылды данышпанды, ер мен батырды ғана емес, мынау жарық дүниеге қала халқының қйздай қырып, адам ұясын аяусыз қырып жатқан бұзық қанішер де ананың баласы, әйелден туған деген ащы ақиқатты білдіреді.
Өлім егушіге - Өлім! - деп, ана іштен шыққан шұбар жылан өзінің баласына айнымас кесімін жасайды [10,149 б.].
Ғ.Мүсірепов Ұлы Отан соғысы жылдарында да ана тақырыбына қайта оралып, екі әңгіме жазды. Оның бірі − Ер ана (1942). Онда жау уақытша басып алған селода ауру немересімен қалған Наталья ананың партизандар көмген минаны жарып, неміс офицерлері орналасқан мектеп үйін өртеп, ормандағы партизандарға қосылуы суреттеледі. Ал Ақлима (1944) әңгімесінде жалғыз ұлы соғыста ерлікпен өлген ананың майданнан мүгедек болып оралған Сапар деген жігітті асырап алып күтуі, оны өз баласы Қасымнан кем көрмеуі баяндалады.
Ұлы Отан соғысы жылдарында эвакуациямен Украина, Ресей жерлерінен келген орыс, неміс, шешен, ингуш, татар балаларын қазақтардың асырап алуы көп болған. Ал қол-аяғы бірдей шөрке боп қалған жауынгер жігітті туған анасындай болып күту гуманистік ұлы жүректің ғана қолынан келетін қасиетті іс-әрекет еді. Жазушы осы арқылы ана жүрегінің кеңдігін, махаббатының молдығын асқан суреткерлікпен бейнелейді [11,43 б.].
Ал Ұлы Отан соғысынан кейінгі бейбіт жылдардағы әңгімелерінде жазушы сол қарапайым замандастарымыздың - әйелдердің бүкіл әлемге, келер ұрпаққа үлгі-өнеге болатындай, қызығып, тағылым аларлықтай қадір-қасиеттерін әдемі де әсерлі етіп бейнелей түсті (Әмина, Айгүл қойшының күндері, Айжан қойшының түндері). Бұл шығармаларындағы әйелдер де - ойдың, істің адамы, еңбектен ғана бақыт тапқан біздің замандастарымыз, ел қамын ойлайтын қоғам қайраткері. Бұл шығармаларында да жазушы тек қана қоғам қалыптастырған үлкен адамгершілікті, моральдық асыл қасиеттерді, ізгі жүректің гуманистік нұрлы сипаттарын сөз өнерінің сиқырлы ғаламат күшімен жақсы бейнелеп бергенін айырықша атап өткен жөн. Әсіресе, қарапайым еңбек адамы болып жүрген қазақ әйелдерінің ішкі дүниесінің жарығын, қоғамға, халыққа қалтықсыз беріле қызмет етіп жүрген олардың төзімділігін, қажыр-қайратын, табандылығын нанымды деталь, ұтқыр штрихтер арқылы мүсіндеуге жазушы үздік шеберлік танытты. Айгүл қойшының күндері, Айжан қойшының түндері атты әңгімелердегі Айгүл, Айжан - қазіргі қазақ ауылындағы қоғамдық игілікті молайтып жатқан жасампаз еңбеккердің нағыз типтік өкілдері. Сырттай қарағанда көзге түсіп, жиі байқала бермейтін, ал іштей тереңірек үңіліп, байыпты зерттегенде ғана білетін қазіргі малшы қауым тіршілігіндегі ғаламат қиындықтарды суреткер терең реализммен көз алдымызға елестетіп отырады. Айгүл қошының күндері әңгімесіндегі:
Қалай есептесең олай есепте, әр тәулікте жалқау жылжыған жиырма төрт сағат уақыт бар. Ол көңіл аударары көп қала уақыты емес, көз тартары жоқ дала уақыты. Үнсіз өтіп жатқан уақыт... [10,64 б.].
Айгүл өмірінің жиырма жылы осы үнсіздікте өтіп келеді. Ол дала үнсіздігі. Астындағы атыңа ғана, қасындағы итіне ғана, тілдесер жауапсыз үндестік.
Даланың меңіреу үнсіздігіне Айгүл бала жасынан үйренген. Ол етең-жеңді түре соғатын, қойын-қолтықты қуалай күздік пен көктемнің азынау желіне көндіккен. Ат танауына көк сүңгі тұрып қалатын шаңытқан суық сары аяздарға да көндіккен. Көндігу бар да, жеңу бар. Айгүл соның бәрін жеңген адам − деген сипаттаманың ауылдағы еңбек адамының өміріндегі шексіз төзімділікті, қажыр-қайратты, тіпті ерлікті танытатыны сөзсіз.
Жазушы айтқан сөз рас, меңіреу даланың ындыныңды кептіріп күйдіріп жіберетін аптап ыстығымен, аңыхақ жел, аязымен, алай-дүлей, сұрапыл боранмен арпалыста соларды жеңе отырып өз мақсатына жеткен еңбек адамы - малшылардың күнделікті өмірінде ерлік те бар, асқан романтика да бар. Халқына, Отанына абыройлы еңбек етіп жүрген Айгүл, Айжандардың ішкі дүниесі, мінезі, моральдық тұлға бітімі, адамгершілік қасиеттері асыл, таза, мөлдір, қазіргі қауымға да, келер ұрпаққа да үлгі-өнеге боларлықтай.
Жазушы тек қана ер ана, данышпан әйел образын ғана жасап қоймай, сонымен бірге елдегі өнер жолына түсіп, өзінің әсем дауысымен халықты тәнті еткен өнерпаз әйелдер образын да жасаған. Сондай образдардың бірі - қазақтың халық композиторы, әнші Шамсутдинова Уәлиқызы Майраның өмірі жайлы жазылған Атақты әнші Майра атты әңгімесіндегі Майра образы.
Қазақ әдебиетінде қалыптасқан өнер адамдарының бейнелерін салу дәстүрін жазушы осы әңгімесі арқылы толықтыра, тереңдете түсті. Әсерлі суреттеулер арқылы Майраның ішкі, сыртқы сұлулығын, жан дүниесінің тазалығын, адамгершілік сипаттарын нанымды бейнеледі. Жазушы Майраның өмірі, әншілік қасиеті арқылы ана, әйел тақырыбында жазылған шығармаларды молықтыра тағы да бір ардақты ана, ару әнші бейнесін сомдады [12,103 б.].
2.1 Ұлпан романындағы қазақ әйелі
Жазушының Ана тақырыбындағы шығармаларының жиынтығы ретінде 1974 жылы Ұлпан романы дүниеге келді. Ұлпан -- бүкіл аналардың жиынтық бейнесі тәріздес кесек полотно.
Жазушы шығармаларындағы әйел-ана бейнесінің ішінде өзінің көркемдік бітімімен ерекшеленетін дара, кесек, қайталанбайтын бейне - Ұлпан бейнесі.
Қаламгер ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы қазақ халқының әлеуметтік-тарихи өмірін терең зерттей келе, қоғамдық өзгерістерді, шынайы оқиғаларды, адамдарды шығармаға негіз етіп алды. Тарихи оқиғаларға Ұлпан өмірімен байланыстыра, ұштастыра суреттейді.
Жазушы өзінің күнделігінде Ұлпан шығармасы туралы былайша толғанады: Әрбір жазушының ойында әр кезде өзімен жасасып толыға түскен бейнелері болу керек. Менің ойымда Ұлпан 40 жыл бірге жасасып жүрді. Мен ол бейнені әр қырынан көрсетуге тырыстым - ойы, сезімі, сырт суреті, жас кезі, мінезі, мейірім т.т.
Джоконда маған мұңайыс пен жымию сиқыры сияқты елестейді. Мен сиқырға бара алмадым, кәдуілгі тірі әйел бейнесін жасамақ болдым. Горькийдің бағытын ұстандым. Ұлпанда романтизм бар деп те ойламаймын. Орыс сыншылары Ұлпан бейнесінде аңыз бар десті. Мен жоқ деймін, Ұлпаннан бірнеше ғасыр бұрын өткен Абақ, Қарақабат, Ақкелін, Домалақ ене тағы басқа рулы елге ұран болған әйелдеріміз болған ғой! [13,9 б.].
Ұлпан - тарихи бейне. Сол дәуірдегі қазақ әйелінің ең жарқын бейнесін, асыл қасиеттерін жинақтаған шынайы образ.
Шығармада Ұлпанның сезімі, адамгершілігі, адалдығы, зеректігі, парасаттылығы мен өткірлігі, өжеттігі келісті бейнеленген. Ұлпанды өзге йәел-ана образдарынан даралап, оқшаулайтын қасиеттер бар.
Ол - қашанда елдің жоғын жоқтап, мұңын мұңдаушы, қамқор ана. Өз қара басының бақытын ғана емес, бүкіл жұрттың, елдің қамын ойлап, соған қызмет етуші жан.
Артықбайдай батырдың қызы, атақты батыр, аты шулы әділ би атанған Есенейдің жары, сенімді серігі Ұлпан - адамгершілік қасиетті биік ұстаған зерек жан.
Есенейдің өзі менің Есенейім - Ұлпан деп Ұлпанды айырықша пір тұтты. Өзінің өжеттігімен, зерделілігімен, адалдығымен, ибалылығымен, сұлулығымен Есенейді өзіне тәнті ете білген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz