Қызметкердің зиянды келтірудегі кінəсі
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Халықаралық еңбек ұйымының ұсынысы бойынша халықаралық қоғамдастық 28 сәуірде Бүкіләлемдік еңбекті қорғау күнін атап өтуде. Бұл дәстүр өндірісте қаза тапқан және жарақаттанған, кәсіптік аурулардан зардап шеккендерді еске алу мақсатында атап өтіледі және ол кез келген өндірістік жағдайлардағы адамның өмірі мен денсаулығы басымдығына тағы бір мәрте назар аудартудың қажеттілігі ретінде қызмет етеді. Халықаралық еңбек ұйымының деректері бойынша әлемде жыл сайын 270 миллионға жуық жазатайым оқиғалар тіркеледі, 160 миллион азаматтың кәсіптік аурулары айқындалып, 2 миллионнан астам ерлер мен әйелдер өндірісте қаза табады екен. Бұл деректер әлемдік экономика жалпы ішкі өнімнің кемінде 4 пайызынан айырылатындығын көрсетеді.
Еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз ету проблемалары - Қазақстанда да көкейкесті мәселелердің бірі. Республиканың ұйымдарындағы еңбекті корғаудың жай-күйі Үкіметтің және уәкілетті мемлекеттік органдардың тұрақты қадағалау нысаны болып табылады. Еліміздің кәсіпорындарында еңбекті қорғау жұмыстары заңдық және өзге де нормативтік-құқықтық актілер негізінде әзірленген еңбек жағдайларын жақсарту жөніндегі кешенді жоспарлар мен санитарлық-сауықтыру іс-шараларына сәйкес жүзеге асырылады. Еңбек қауіпсіздігі - еңбек қызметі процесінде қызметкерлерге зиянды және қауіпті өндірістік факторлардың әсерін болғызбайтын іс-шаралар кешенімен қамтамасыз етілген қызметкерлердің қорғалу жай-күйі болып табылады. Еңбекті қорғау - құқықтық, әлеуметтік-экономикалық, ұйымдастыру-техникалық, санитарлық-эпидемиологиялық, емдеу-профилактика, оңалту және өзге де іс-шаралар мен құралдарды қамтитын, еңбек қызмет процесінде қызметкерлердің өмірі мен денсаулығының қауіпсіздігін қамтамасыз ету жүйесімен негізделеді. Жұмыс берушіден ұйымның жұмыс орны мен аумағының сипаттамасы, еңбек жағдайлары, еңбек қауіпсіздігi мен еңбектi қорғаудың жай-күйі туралы, өмiрге және денсаулыққа төнетiн қауіп туралы, сондай-ақ зиянды және қауiптi өндiрiстік факторлардың әсерiнен оны қорғау жөніндeгi шаралар туралы шынайы ақпарат алуға болады. Өндiрiстік жарақаттануға, кәсiби ауруға немесе жұмыс қабiлетiн төмендетуге әкеп соқтыруы мүмкiн зиянды және қауiптi өндiрiстiк факторлардың әсерiнен қорғалған жұмыс oрнына;
Жұмыстың мақсаты. Еңбек қауiпсiздігi және еңбектi қорғау жөнiндегi нормалардың, epeжeлер мен нұсқаулықтардың талаптарын, сондай-ақ жұмыс берушінің өндірісте жұмысты қауіпсіз жүргізу жөніндегі талаптарын сақтау.
Жұмыстың міндеттері: Зиянды және қауіпті еңбек жағдайлары кезінде қызметкерлерге берілетін өтемақылар мен кепілдіктерді анықтау және зерттеу.
Ғылыми жаңалығы. Азаматтардың жекелеген санаттарына әлеуметтік көмек көрсету.
Практикалық маңызы. Еңбек, оның ішінде еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау; жұмыспен қамту; оның ішінде медициналық-әлеуметтік сараптама және арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсету саласындағы азаматтардың жекелеген санаттарына әлеуметтік көмек көрсету; әлеуметтік қамсыздандыру, оның ішінде зейнетақымен қамсыздандыру және міндетті әлеуметтік сақтандыру; балалы отбасыларды әлеуметтік қолдау; мүгедектерді әлеуметтік қорғау, сондай-ақ мемлекеттік базалық зейнетақы төлемін; мүгедектігі бойынша, асыраушысынан айрылу жағдайы бойынша және жасына байланысты төленетін әлеуметтік жәрдемақылардың тұрақтануы.
Зерттеу нысаны. Ақмола облысы Көкшетау қаласының ЖШС Mik-KZ өндіріс орны.
Зерттеу пәні. Зиянды және қауіпті еңбек жағдайлары кезінде қызметкерлердің берілетін өтемақырлар мен кепілдіктердің ерекшеліктері.
Мәселенің зерттелу ауқымы. Айымханова Н.М Қазақстан Республикасының еңбек құқығы: Оқу құралы-Алматы: Жеті Жарғы.2002-240б, Уваров В.Н. Қазақстан Республикасының Еңбек құқығы: Оқулық-Алматы: КазГЮА,2002 ғылыми жетістіктері, еңбек қатынастарының негіздері пайдаланылды.
Жұмыс құрылымы және көлемі. Дипломдық жоба компьютерлік мәтінмен 62 бетке терілген, оның ішінде кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан, 59 әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады. Зерттеу жұмыстарының нәтижелері 5-кестелер мен 3 суреттер талданып түсіндірілген.
Дипломдық жобаның кіріспе бөлімінде жұмыстың практикалық маңыздылығы және ғылыми жаңалығы, жұмыстың өзектілігі көрсетілген, сонымен қатар зерттеудің мақсаты мен міндеттері қамтылған.
Бірінші бөлімде еңбек қызметі процессінде қызметкерлерің еңбегінің қоғалуына берілетін кепілдіктер туралы баяндалады.
Екінші бөлімде Mik-KZ ЖШС-нің зиянды және қауіпі еңбек жағдайларын қарастыратын еңбек кодексің басты мәселелері.
Үшінші бөлімде еңбек қатынастары саласындағы мемлекеттік реттеу іс шаралары қарастырылған.
Қорытынды мен ұсыныстар дипломдық жұмыстың қорытынды бөлімінде берілген.
1. ЕҢБЕК ШАРТЫ МЕН ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРГЕ ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУҒА БЕРІЛЕТІН КЕПІЛДІКТЕР
1.1 Еңбек қызметі процессінде қызметкерлерің еңбегінің қоғалуына берілетін кепілдіктер.
2014 жылдың 11 қарашасында Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстанның Нұрлы жол -- болашаққа бастар жол атты жаңа экономикалық саясатын жария еткен жоба. Бұл əлеуметтік-экономикалық жаңғыртудың басымдығын атап өтетін Жолдауына назар аударатын болсақ, мемлекет жаңа əлеуметтік-экономикалық құрылымға өткен соң, келесі сатыға көтерілу кезеңін өткеруде, бұндай жағдайда қызметкерлер құқықтарының дұрыс қамтамасыз етілуі мен қорғалуы өте өзекті болып табылады [3]. Еңбек құқығының, негізінен, пайда болу себептері де əлеуметтік қатынастармен байланыстырылады. Алғашында осы құқық саласының міндеттері болып, бір жағынан, сəйкесінше шарттарды жасау кезінде тараптардың теңдігін жəне олардың мүдделерінің ескерілуін қамтамасыз ететін жалдамалы еңбекті қолданумен байланысты қатынастарды реттеу. Екінші жағынан, экономикалық жағынан күштірек жұмыс берушіге қарағанда, экономикалық жағынан əлсіз қызметкерлерді қорғаудың қажеттілігін арттыру болып табылады [6; 456]. Мемлекет өз тарапынан, əрбір адамға өзінің құқықтары мен бостандықтарының бұзылған уақытында, тіптен осы құқық бұзушылықтар ресми тұлғалармен жасалған сəтінде де мемлекеттік органдарға жүгіне отырып, оларды құқықтық қорғау құқығына кепілдік беретін институт.
Қазақстан Республикасының қазіргі таңдағы жұмыс берушілері көп жағдайда өндіру нарығын кеңейту мен қамту бойынша кəсіпкерлердің бəсекелестік тартыстарының күшеюмен байланысты мəселелеріне көңіл бөледі, бұл қызметкерлердің қорғалуында оны əлсіздендіретіндей көрініс табады. Жұмыс берушінің өз бизнесінің экономикалық көрсеткіштеріне баса назар аударуы жəне оның шығындарын минимизациялауға тырысуы бұл қызметкерлер мүдделерінің ескерілмеуіне, олардың құқықтарының шектелуіне себепші болып келеді. Бұл шектеулер көп жағдайда қызметкерлерге тиесілі əлеуметтік игіліктердің қысқартылуына, еңбекақының өзгеретін бөлігінде қысқаруына, жұмыс беруші тарапынан еңбек шартының заңсыз бұзуына, Қазақстан Республикасының Еңбек заңнамасымен бекітілген жұмыс уақыты мен демалыс уақытының сақталмауы жəне т.б. осының бəрі еңбек заңнамасын бұзу көрсеткіштерінің өсуіне өз ықпалын тигізеді, сəйкесінше, бұл еңбек құқықтары мен өзінің еңбек құқықтарын қорғауды қажетсінетін тұлғалар санының өсуіне əкеледі.
Қызметкерлердің еңбек құқықтарын қорғаудың мақсаты -- қызметкерге оның өзінің əлеуметтік жағдайын, яғни конституциялық құқықтарын, еркін түрде қолдана алатынындай жағдай жасай білу тиіс. Осындай қорғаудың қажеттілігі Халықаралық еңбек ұйымының бірқатар конвенцияларында көрініс табуынан-ақ байқауға болады. Оларда аталып өткендей, қызметкер еңбек қатынастарында ең нашар қорғалатын тарабы болып табылады, сол себепті де ол қоғам мен мемлекеттің жағынан жұмыс берушіден қорғалуы қажет. Сонымен қатар 2016 ж. 15 маусымындағы Халықаралық еңбек ұйымының еңбек құқықтық қатынастары туралы сипаттамасында қызметкерлердің еңбек құқықтарын қорғау ұлттық саясат деңгейіне көтерілген болатын, сəйкесінше, оны қатысушы- мемлекеттер жетілдіруі мен жүзеге асыруы тиіс делінген [10; 90 - 97].
Қызметкерлердің еңбек құқықтарының қорғалу дəрежесін анықтамас бұрын, осы түсінікке анықтама беру қажетті. Əр түрлі құқық салаларымен қолданылатын құқықтарды, бостандықтар мен заңды мүдделерді қорғау түсінігін анықтау кезінде, оны түсіндірудің бəріне ортақ тəсілдердің қолданылмауы, аталған маңызды құқықтық категориясына қатысты ортақ тұжырымдаманың болмауының өзі аталған түсінікке əр түрлі анықтамалар берудің себебі айқын. Аталған құбылыстың қажеттілігіне тоқталмай-ақ, құқықтарды, бостандықтар мен заңды мүдделерді қорғау құқықты қорғау сияқты түрлі мамандармен əр түрлі құқық салалары аясында ғана емес, бір саланың ішінде де бірдей қарастырылмайтынын байқап қалуға болады. Қазақстан Республикасының Конституциясында әрбір адамдардың еңбегі мен денсаулығы мемлекетпен қорғалатыны, әрбір азаматтың қауіпсіздік және тазалық талаптарына сай еңбек ету құқығы жарияланып еді. Мемлекет бұл талаптарды, ең алғаш, еңбекті қорғау және оларды орындауға қадағалау жүргізу туралы нормалар жүйесі арқылы орындайды.
Еңбек қызметі процессінде қызметкерлерің еңбегін қорғау пәні - бұл қызметкерлердің еңбек процесі барысында еңбекпен қорғалуын, яғни олардың денсаулығы мен өмірің қорғалуын қамтамасыз ететін, өндірістегі қауіпті жағдайларды, кәсіптік зияндарды болдырмайтын және оқыс жағдайлардың алдын-алу шараларын жасайтын, оқытатын, зерттейтін ғылыми пән. Яғни, Еңбек құқығының бір институты болып табылады[19; 56 - 57].
Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінің 5-бөлімі, 33-тарауының 306-бабында еңбектi қорғауға былай анықтама берілген. Еңбектi қорғау - құқықтық, ұйымдық-техникалық, санитарлық-гигиеналық, әлеуметтiк-экономикалық, емдеу-алдын алу, оңалту және өзге де іс-шаралары мен құралдарының жиынтығын қамтитын, еңбек қызметi процесiнде қызметкерлердiң өмiрi мен денсаулығының қауiпсiздiгiн қамтамасыз ететiн жүйе болып табылады. Қысқаша айтқанда, еңбекті қорғау дегеніміз - бұл қызметкердің еңбек қызметі барысында оның өмірі мен денсаулығын қорғауға бағытталған іс-шаралар жүйесі болып табылады.
Жалпы алып қарағанда еңбекті қорғау медициналық, құқықтық, экономикалық, техникалық құрамдас элементтерден тұрады. Бұл жерде ескеретін бір жайт, еңбекті қорғаудың кем дегенде бір құрамдас элементі бұзылса, онда бүкіл еңбекті қорғау бұзылды деп санаймыз. Мысалы, еңбекті қорғаудың техникалық аспектісі машиналарды, жабдықтарды жасау, өндірістік, ғимараттарды салу және т.б. кезінде еңбекті қорғау ережелерінің сақталуы тиіс екендігін білдіреді. Егер жабдықтар, станоктар, машиналар және т.б. оларда жұмыс істейтін адамдардың өмірі мен денсаулығына қауіпті етіп жасалса, онда өндірісте қайғылы оқиғалар, өндірістік жарақаттар орын алатыны сөзсіз болып келеді.
Сондықтан, қызметкердің еңбек қызметі барысында өмірі мен денсаулығын қорғауға бағытталған шаралар жүйесі бұзылса, яғни қызметкердің өмірі мен денсаулығына зиян келтірілген жағдайларда, олардың еңбекті қорғаудағы құқықтары қорғалмаса еңбекті қорғаудың құқықтық құрамдас элементі бұзылған болып есептелінеді.
Егер ластанумен байланысты жұмыстар өндірісінде жуыну, санитарлық-гигиеналық бөлмелер жабдықталмаса, ал ыстық цехтарда тиісті тұзды су болмаса, немесе бөлмелер газданған болса, ластанған, қоқыстанған, не оларда зиянды заттардың рұқсат етілген нормалары шамадан тыс асып кетсе - бұл еңбекті қорғаудың медициналық құрамдас элементінің бұзылғанын білдіреді, бұл дегеніміз бүкіл еңбекті қорғау бұзылды, яғни, сол жерде жұмыс істейтін қызметкерлердің өмірі мен денсаулығына қауіп төніп тұр деген сөз.
Егерде еңбекті қорғау қаржыландырылмаса, және осының нәтижесінде қызметкерлер қорғау құралдарымен, арнайы киіммен қамтамасыз етілмесе, ескірген жабдықтар, машиналар ауыстырылмаса, бұл жағдайлар қызметкерлердің өмірі мен денсаулығы үшін қауіпті еңбек жағдайларын тудыратыны сөзсіз, бұл дегеніміз, еңбекті қорғаудың экономикалық құрамдас элементі бұзылды деген сөз [3; 145].
Өндірісте машиналарды, жабдықтарды жасау, өндірістік, ғимараттарды салу және тағы басқалары кезінде еңбекті қорғау ережелерінің сақталуы тиіс екендігі міндетті. Егер жабдықтар, станоктар, машиналар және т.б. оларда жұмыс істейтін адамдардың өмірі мен денсаулығына қауіпті етіп жасалса, онда өндірістегі қайғылы оқиғалар, өндірістік жарақаттар орын алатыны сөзсіз, ал, бұл еңбекті қорғаудың техникалық құрамдас элемент бұзылды деген сөз.
Кең мағынада еңбекті қорғау адам еңбек ететін кез келген жерде қажет. Еңбекті қорғау барлық меншік нысанындағы ұйымдардағы еңбекке, сонымен қатар, қызметкерлердің, жұмыс берушілердің, еңбек мүшелерінің, тәжірибеден өтіп жүрген студенттердің, соттың үкімі бойынша жазасын өтеп жүрген азаматтардың еңбегіне де қатысты болып табылады.
Тар мағынада еңбекті қорғау дегенімізді түсіндіре кетсек - бұл қызметкерлердің өмірі мен денсаулығы үшін қауіпсіз еңбек жағдайларын қамтамасыз етуі тиіс құралдар мен шаралардың жүйесі.
Бұл шаралар мен құралдар мыналардан тұрады:
1. Еңбекті қорғау жөніндегі ережелер мен нұсқаулардан;
2. Ауыр, зиянды және қауіпті жұмыстарда істейтін тұлғалар үшін жеңілдіктер мен өтемақылар туралы арнайы нормалардан;
3. Әйелдердің, кәмелетке толмағандардың және еңбекке қабілеті төмен тұлғалардың еңбегін қорғау жөніндегі нормалардан;
4. Өндірістегі қайғылы оқиғаларды тергеу және есепке алу ережелерінен;
5. Қауіпсіздік техникасы және өндірістік санитария жөніндегі ережелерден тұрады.
Қазіргі таңда Қазақстан Республиканысың президентінің Жолдауындағы басты бағыттардың бірі - еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласына ерекше көңіл бөлініп, оның орындалуы жөнінде Үкімет тарапынан нақты шаралар жасалуын ескертен болатын. 2007 жылы ҚР тұңғыш рет Еңбек Кодексі қолданысқа енгізілді. Бұрынғы еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау заңдарына біріктірілген заң жобасы жасалынып, Қазақстандағы еңбекті қорғау жүйесі көптеген отызжылдықтар бойы қалыптасты. Егер осы жылдар ішінде ие болған бағалы тәжірибе жөнінде айтар болсақ, онда бұған еңбек қызметкерлерді оқытуды, жауапкершіліктің көп сатылы жүйесін, қорғану құралдарын пайдалануды, қызметкерлерге медициналық қызмет көрсетуді жатқызуға болады, сонымен қатар, еңбекті қорғау қызметін ретке салатын жаңа нормативтік актілер қабылданды [18; 23 - 25]. Қазақстан Республикасында 2015-2016 жылдарға арналған еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғауды қамтамасыз ету, олардың қызметтері жөніндегі мемлекеттік бағдарлама іске асырылды. Еңбекті қорғау мәселелеріне қатысты ХЕҰ-ның бірқатар Конвенциялары күшіне енгізілді. Халықаралық еңбек ұйымы 1989 жылдың 28 сәуірінде Канадалық, Американдық жұмысшылардың бастауымен өндіріс орындарына қайғылы жағдайға душар болған, жарақаттанған жұмысшы өкілдерін еске алу, олардың әлеуметтік қорғалуын үкімет тарапынан қолдау жөнінде бастама көтерген болатын. Бұл ұсынысты бүкіләлемдік ерікті кәсіподақ мақұлдап, қазіргі уақытта барлық елде осы күн айрықша маңызға ие.
Қазіргі уақытта республиканың кәсіпорындары мен ұйымдарында еңбек заңнамасының еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау мәселелері бойынша нормаларын сақтау үлкен мәнге ие болып отыр, себебі оған қызметкерлердің әлеуметтік қорғалуы, олардың тұрмыстық жағдайы, денсаулығы мен өмірлерінің сақталуы тікелей байланысты екен.
Еңбек жағдайлары мен еңбекті қорғауды жақсартуда ең негізгі міндеттердің бірі - қызметкерлердің еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау саласындағы құқықтарын қамтамасыз етуге бағышталған кәсіптік одақтардың қызметі елеулі рөл атқарады. Басқа да кез келген қоғамдық ұйым тәрізді кәсіподақ та ықпал етудің ең саналуан формаларын пайлаланады. Осы тектес ықпал етулердің неғұрлым қонымды және тиімді формаларының бірі - еңбек заңнамасының еңбек қауіпсіздігі, қызметтілігі мен еңбекті қорғау саласындағы талаптарын сақтауға қоғамдық бақылауды ұйымдастыру болып табылады.
Еңбек жағдайларын жақсарту әлеуметтік жақсы нәтижелер береді - жұмысы қанағаттандырады, қызметкерлердің денсаулығы артады, еңбек тәртібі артады, өндірістік, техникалық және қоғамдық белсенділік пен басқа да еңбекшілердің жоғары сатылы дамуын сипаттайтын көрсеткіштер жоғарылайды. Азаматтардың еңбек еркінділігіне сай конституциялық құқығына байланысты туындайтын Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделген еңбек қатынастарын Қазақстан Республикасының Еңбек туралы Заңы реттейді, ол Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделген және жекелеген қызметкерлер категориялары арасында еңбек қатынастарын реттейтін Заң мен басқа да нормативтік құқықтық актілерден қалыптасады.
Еңбекті қорғау және қауіпсіздікті қамтамасыз ету шаралары бойынша үйлестіретін болсақ, Қазақстан Республиканысың темір жол еңбек қатынастары ұйымдастырады. Еңбек қорғау жұмыстары жүргізу және еңбек қорғау жағдайына жауапкершілік станция басшылығына жүктеледі. Осы сала бойынша жұмыстар негізінен еңбек қорғау жөніндегі заңнамалық құжаттар, жұмысшылар мен қызметшілердің ішкі еңбек ережелері жүргізеді.
Станция басшылығы қызметкерлеріне:
oo жұмысшылар мен қызметшілер үшін қауіпсіз еңбек жағдайын, техника қауіпсіздігі нормалары, талаптары мен ережелерінің, өндірістік санитария және жұмыс уақыты мен тынығу уақыты туралы заңнамалық ережелердің сақталуын, қауіпсіздік және еңбек қорғау жөніндегі жергілікті нұсқаулардың жасалуын қамтамасыз етуге;
oo қызметкердің еңбек қауіпсіздігі нұсқамасынан өтпей өздігінен жұмыс атқаруға жіберілуіне жол бермеуге, ал қажет болса қауіпсіздік пен еңбек қорғау ережелері, нормалары және нұсқаулықтары бойынша білімін тексерумен оқытуға;
oo бағынышты қызметкерлердің техника қауіпсіздігі мен өндірістік санитария ережелерін, нұсқаулықтарын, бұйрықтар мен нұсқауларды, ішкі тәртіп ережелерін сақтауын қадағалауға;
oo еңбек қорғау жоспарлары мен кешенді іс - шаралардың жасалуына, олардың уақытында қамтмасыз етуге;
oo өндірісте жарақаттану себептерін талдауға, еңбек жағдайын одан әрі жақсарту мен теміржол көлігінде жарақаттану оқиғаларының алдын алу іс - шараларын әзірлеуге міндетті.
Салауатты және қауіпсіз еңбек жағдайын туғызу үшін жыл сайын жағдайын жақсартудың кешенді жоспары жасалады. Зиянды еңбек жағдайындағы жекеленген кәсіптер үшін, электртехникалық қондырғыларға қызмет көрсетуші персонал үшін жұмысқа қабылданғанда міндетті түрде медициналық куәландырудан өтіп, жұмыс процесі кезінде мерзімдік медициналық куәландырудан өту белгіленген болатын [22; 348].
Бұл шаралардың мақсаты - кәсіби және басқа да сырқаттардың, жазатайым оқиғалардың алдын алу және еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз ету жолдары. Теміржол көлігінде сонымен қатар, жұмысқа жаңадан қабылданғандар мен поездар қозғалысына байланысты лауазымда істейтіндер, жүк және багаж қабылдап - тапсырушылар медециналық қараудан күнде өтеді.
Жұмысқа қабылданғанда медициналық қараудан өту қызметкердің осы кәсіп бойынша ерекше еңбек жағжайына сәйкестігін анықтауға мүмкіндік береді. Бүкіл жұмыстар техникалық-эксплуатациялық қауіпсіздік ережесімен жүргізіліп сақталу керек. Темір жолдағы сигнал беру жөніндегі нұсқаулық, техникалық қауіпсіздік ережесі, санитарлық өндіріс және т.б. Жұмысқа өтуге жер төсемінен немесе жолдың қырынан өтуге рұқсат етіледі. Тәуліктің түңгі уақытында, тұман, боран болған жағдайда және т.б. ыңғайсыз жағдайларда жұмысшылар көруге өте абай болуды сақтау қажет. Қозғалыс уақытында басқарушы құрамның артында қызыл түсті сигналмен қоршау етіп тұрады. Көру мүмкіндігі нашарлаған жағдайда екі сигнал беруші беріледі, оның біреуі алдында, ал екіешісі көру мүмкіншілігінің ара-қашықтығы мен құрамның соңында тұрады. Сигнал берушілер күндіз оратылған қызыл түсті жалаумен, ал түнде және көру мүмкіншілігі нашар болғанда-қызыл түсті қол шамымен жүреді. Олар қосымша жұмысшыларға поездың жақындағаны туралы хабарлама беруге міндетті. Поезд қозғалысын және еңбек жұмысшыларының жұмыс өндірілетін орынының қауіпсіздігін сақтау үшін оларды арнайы сигнал белгілерімен міндетті түрде қоршайды.
Қызметкерлеріне тыйым салынатын да жағдайлар бар. Сигналдармен қоршалған жұмыс орындарында жұмысқа кірісуге, сонымен қатар жұмыс толығымен аяқталғанша сигнал қоршауларын алуға, жол жағдайын тексеру түйіспешілік желін сақтауға. Механизімдермен және құралдармен жұмыс атқарғанда, есту қабілеті нашарлағанда қосымша қауіпсіздік шаралары қолданылады. Қызметшілерге ерекше абай болуға ескерту және жұмыс орынына жақындағанды хабарлаушы сигналдарын береді. Қоршау жүйесіне тасымалдау сигналдары және сигнал белгілері, петардалар, автоматтандырылған хабарлаушы сигализациясы, сонымен қатар сигнал қорғаушылар және жақындалуы туралы жұмысшыларға хабар береді.
Еңбек қауіпсіздігін насихаттау жұмыс істеушілердің техника қауіпсздігі ережелерін, еңбектің қауіпсіз тәсілдерін неғұрлым терең меңгеруіне, сондай-ақ осы талаптарды сақтауға саналы түрде тәрбиелеу мақсатында іске асырылады. Техника қауіпсіздігін, еңбектің қауіпсіз тәсілдерін, өндірістік санитарияны насихаттауда станцияда жабдықталған техникалық кабинет пен еңбек қорғау бұрышы үлкен роль атқарады. Техникалық кабинетте сабақтар мен әңгімелер өткізіледі, бірнеше бөлікке бөлінген: сабақтар өткізуге арналған өндіріс ерекшелігі сипатталған оқу құралдары жинақталған оқу бөлігі; техника қауіпсіздігі, өндірістік санитария мәселелері мен еңбек заңнамалары туралы ақпараттарға арналған анықтамалық-әдістемелік бөлік, қауіпсіз еңбек тәсілдерін насихаттауға арналған көрнекі құралдар қойылған ақпараттық-көрмелік бөлік бар.
1.2 Ауыр жұмыстарда, еңбек жағдайлары зиянды және қауіпті жұмыстарда істейтін қызметкерлердің еңбегін қорғаудың ерекшеліктері
Зиянды жұмыстарда, аккредиттелген өндірістердегі немесе қауіпті еңбек шарттарындағы жұмыскерлер үшін заңнамада әр түрлі көтермелеулер көздeлген болатын. Бұл зиянды өндіріс қызметкерлеріне жәрдемақылар және қосымша төленетін әр қызметкерге жыл сайынғы еңбек демалысы және жұмыс уақытының ұзақтығын қысқарта алады. Жұмыс уақытының қысқартылған ұзақтығы және қосымша демалыс кезінде мамандандырылуы зиянды болып табылмайтын адамның денсаулығы үшін аптасына 40 сағатты құрайды, ал өмір үшін зиянды немесе қауіпті өндірістің жұмыскерлеріне жұмыс уақытының қысқартылған ұзақтылығы анықталған. Ол аптасына 36 сағаттан артық емес уақытты құрайды. Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің бұйрығымен өндірістер, цехтар, мамандықтар және лауазымдар тізімі бекітілген, сондай-ақ зиянды немесе қауіпті еңбек шарттарымен жұмыстар, ауыр жұмыстар тізбесі бекітілген, оған сәйкес осындай өндірістердің қызметкерлеріне еңбек ақының жоғарылатылған мөлшеріне, жұмыс уақытының қысқартылған ұзақтылығына, қосымша төленетін жыл сайынғы еңбек демалысы құқығы ұсынылды. Қосымша жыл сайынғы төленетін еңбек демалысы зиянды өндірісте жұмыс істеген нақты күндерге есептен ұсынылады. Егер адам зиянды өндірісте толық күнтізбелік жыл бойында жұмыс істесе, оған толық көлемдегі қосымша төленетін демалыс беріледі. Қосымша демалыс кезеңі зиянды өндірістер бекітілген тізімде көрсетілген.
Негізгі еңбек демалысы сияқты, қосымша демалысты да толық көлемде немесе екі бөлікке бөліп алуға болады, сондай-ақ пайдаланылмаған қосымша демалыс үшін тиісті өтемақы беріледі. Басқа ұйымдардың қызметкерлеріне, мысалы, жөндеу немесе құрылыс қызметкерлеріне зиянды еңбек шарттарымен өндірістік орындардағы жұмыс уақыты үшін сондай-ақ қосымша еңбек демалысы және жұмыс уақытының қысқартылған ұзақтылығы негізгі қызметкерлер үшін болатын шарттарда ұсынылатынын атап өткен жөн екен. Жұмыс беруші ауыр жұмыстарда, еңбек жағдайлары зиянды және қауіпті жұмыстарда істейтін жұмыскерлерді ҚР заңнамасында белгіленген тәртіппен мерзімдік медициналық қарап-тексеруден және зерттеп-қараудан өткізуді меншікті қаражаты есебінен ұйымдастыру міндеттеледі [5;89].
Сондай - ақ зиянды өндіріс қызметкерлеріне жәрдемақы тағайындалады.
Жәрдемақының бірінші түрі, бұнда төлемдер 9,42 АЕК құрайды. Жәрдемақыны зиянды өндіріс шарттарындағы жұмыс өтілі төмендегіні құрайтын азаматтар ала алады (№1 кестеге сәйкес):
ерлер
53 жасқа толуы бойынша және 20 жастан аз емес жұмыс өтілі болғанда, олардың ішінде көрсетілген жұмыстардағы 1998 жылғы 1 қаңтарға дейінгі жұмыс өтілі 10 жылдан кем болмауы тиіс;
әйелдер
48 жасқа толуы бойынша және 15 жылдан аз емес жұмыс өтілінде, оның ішінде 1998 жылғы 1 қаңтарға дейінгі көрсетілген жұмыстардағы жұмыс өтілі 7 жыл 6 айдан кем болмауы тиіс.
(№1 кесте) Ескерту - автормен құрастырылды
Жәрдемақының екінші түрі, бұнда төлемдер 8,38 АЕК құрайды. Жәрдемақыны зиянды өндірістердегі жұмыс өтілі мыналарды құрайтын азаматтар ала алады (№2 кестеге сәйкес):
ерлер
58 жасқа толуы бойынша және 25 жастан аз емес жұмыс өтілінде, оның ішінде көрсетілген жұмыстардағы1998 жылғы 1 қаңтарға дейінгі жұмыс өтілі 12 жыл 6 айдан кем болмауы тиіс;
әйелдер
53 жасқа толуы бойынша және 20 жылдан аз емес жұмыс өтілі болғанда, соның ішінде көрсетілген жұмыстардағы 1998 жылғы 1 қаңтарға дейінгі жұмыс өтілі 10 жылдан кем болмауы тиіс.
(№2 кесте) Ескерту - автормен құрастырылды
Алынатын еңбекақыға байланысты жәрдемақы ай сайын Азаматтарға арналған үкімет мемлекеттік корпорациясы КЕАҚ-тан төленеді. Жәрдемақыны алу үшін құжаттар пакетімен тұрғылықты жері бойынша Азаматтарға арналған үкімет мемлекеттік корпорациясы КЕАҚ-қа жүгіну керек. Жәрдемақы алу үшін мынадай құжаттар пакеті қажет:
1) белгіленген үлгідегі өтініш және сәйкестендіру үшін - жеке басын куәландыратын құжат. Оралман мәртебесі бар адамдар жүгінген жағдайда сәйкестендіру үшін оралман куәлігі ұсынылу тиіс.
2) зейнетақы мен жәрдемақы беру жөніндегі уәкілетті ұйымдағы банк шотының нөмірі туралы және қылмыстық-атқару жүйесі мекемесінің қолма-қол ақшаны бақылау шоты туралы мәліметтер;
3) ұйымның жұмыс сипатын немесе еңбек жағдайларын анықтайтын анықтама;
Ұйым таратылған жағдайда, мұрағат анықтамасы ұсынылады, жұмыс орны, атқарған лауазымы, кәсібі, жұмыс кезеңдері, мұрағат ісінің нөмірі, оның беттері расталған, мөрмен және мұрағат директоры мен мұрағатшының, немесе электрондық көшірме мұрағаттық құжат, электрондық цифрлық қолтаңбасымен куәландырылған уәкілетті қызметкерінің мемлекеттік мұрағатының немесе ведомстволық мұрағат. Мұрағаттық құжаттар болмаған кезде, жұмыс сипаты немесе еңбек жағдайлары және олардың жерасты және ашық тау-кен жұмыстарындағы өндірістің, жұмыстың, кәсіптің, лауазымның және көрсеткіштердің №1 кестеге сәйкестігі, ерекше зиянды және ерекше ауыр еңбек жағдайлары бар жұмыстарда немесе өндірістің, жұмыстың, кәсіптің № 2 тізімі Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 19 желтоқсандағы № 1930 қаулысымен бекітілген зиянды және қиын еңбек жағдайлары бар жұмыс кезіндегі лауазымдар мен көрсеткіштер сот жүйесі арқылы белгіленеді;
4) еңбек өтілін растайтын құжаттар:
- еңбек кітапшасы;
- мұрағат мекемелерінің анықтамалары, мемлекеттік мұрағаттың немесе ведомстволық мұрағаттың уәкілетті қызметкерінің электрондық цифрлық қолтаңбасымен куәландырылған мұрағаттық құжаттардың электрондық көшірмелері немесе еңбек кітапшасы болмаған немесе жарамсыз болған, еңбек кітапшасында тиісті жазбалар болмаған, түзетулер, дәлсіздіктер, әр түрлі оқулар болған кезде жұмыс орнынан.
Бар болса келесі құжаттар ұсынылады:
- білім туралы құжат;
-әскери билет немесе қорғаныс істері жөніндегі басқарманың (бөлімнің) анықтамасы;
- балалардың туу туралы куәліктері (туу туралы актілік жазбадан үзінді немесе азаматтық хал актілерін жазу органдары берген азаматтық хал актілерін тіркеу туралы анықтама);
- "жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 10-бабына сәйкес прокуратура органдары берген оңалту туралы анықтама;
- әскери іс-қимылдарға қатысқаны туралы әскери комиссариаттың анықтамасы;
-бірінші топтағы мүгедекке, екінші топтағы жалғызбасты мүгедекке және көмекке зәру зейнеткерге, сексен жасқа толған қарт адамға және он алты жасқа толмаған мүгедек балаға күтім жасау мерзімін растайтын сот шешімі;
- Кеңес Одағының, Қазақстан Республикасы мекемелерінің, халықаралық ұйымның аумағында болған мекемелер қызметкерінің жұбайының (зайыбының) шетелде тұрғанын растайтын құжат;
- әскери қызметшінің жұбайының (зайыбының), арнаулы мемлекеттік орган қызметкерінің мамандығы бойынша жұмысқа орналасу мүмкіндігі болмаған жерлерде тұрғанын растайтын құжат;
- тарихи отанында тұрақты тұру мақсатында Қазақстан Республикасына келген этникалық қазақтардың кеткен еліндегі еңбек қызметін растайтын құжат. [20; 25].
Растау үшін жұмыс істемейтін ананың жас балаларды бағып-күткен келесі құжаттардың бірі ұсынылады (олардың бар-жоғына қарай):
- балалардың жеке басын куәландыратын құжат;
- неке туралы куәлік (анықтама азаматтық хал актілерін тіркеу туралы немесе некені бұзу туралы куәлік немесе актілік жазбадан үзінді көшірме неке қию туралы (тегін өзгерткен кезде) балаларды;
- балалардың орта оқу орнын бітіргені туралы аттестат;
- орта арнаулы немесе жоғары оқу орнын бітіргені туралы диплом немесе балалардың оқуын растайтын оқу орнының анықтамасы;
- тіркелген орнын растайтын құжат балалардың тұрғылықты жері бойынша;
- балалардың қайтыс болуы туралы куәлік (немесе азаматтық хал актілерін жазу органдары берген қайтыс болуы туралы актілік жазба немесе азаматтық хал актілерін тіркеу туралы анықтама);
- балаларға әскери қызмет өткергенін растайтын құжат;
Мемлекеттік ақпараттық жүйелерден құжаттарды алу мүмкіндігі болған кезде ұсыну талап етілмейді. Шет тілінде жасалған құжаттарды ұсынған кезде нотариус "нотариат туралы"Қазақстан Республикасы Заңының 34-бабы 1-тармағының 9) тармақшасына, 80-бабына сәйкес құжаттың қазақ немесе орыс тіліне аударылуының дұрыстығын куәландырады. "Азаматтарға арналған үкімет" мемлекеттік корпорациясы " КЕАҚ құжаттарды тапсырғаннан кейін 8 жұмыс күні ішінде жәрдемақы тағайындау, беруден бас тарту туралы шешім шығарылады. Мемлекеттік арнайы жәрдемақыны тағайындау (тағайындаудан бас тарту) туралы ақпарат электрондық үкімет порталы арқылы ұсынылады.
Мемлекеттік арнайы жәрдемақы алушы қайтыс болған жағдайда отбасы мүшелеріне немесе жерлеуді жүзеге асырған адамға 15,7 айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде жерлеуге арналған біржолғы төлем төленеді [45; 128].
Сонымен қатар, міндетті кәсіптік зейнетақы жарналары толыққанды тағайындалады. 2014 жылғы 1 қаңтардан бастап қызметкерлердің міндетті зейнетақы жарналарына (жалақының 10% мөлшерінде) қосымша, міндетті кәсіптік зейнетақы жарналары (бұдан әрі - ЖЗҚ) жалақы қорының 5% мөлшерінде аударылады. Сонымен бірге, жұмыс берушілер ӨБК-ны тек зиянды санатқа жатқызылған салалар үшін ғана және оларда жұмыс істейтін адамдар үшін ғана тізімдейді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 31 желтоқсандағы № 1562 қаулысымен өнеркәсіптің түрлері мен қауіпті салаларда жұмыс істейтін жұмысшылар кәсіптерінің тізбесі бекітілді.
1.3 Еңбек қатынастарындағы тараптардың жауапкершілігі, оның түсінігі мен жалпы ережелері
Жеке еңбек шарты тараптарының материалдық жауапкершілігі бір Тараптың екінші Тарапқа келтірілген залалды өтеу міндетінен тұрады. Жеке еңбек шартының екінші тарапына зиян келтірген тарап оны белгіленген тәртіппен өтеуге міндеттенеді. Егер қызметкер өзінің қызметтік Еңбек міндеттерін орындауына байланысты жұмыс берушінің кінәсінен жарақат алса немесе денсаулығына өзге де зақым келсе, соның салдарынан ол еңбек қабілетін толық немесе ішінара жоғалтса, жұмыс беруші қызметкерге сақтандыру өтемін төлемеген кезде келтірілген зиянды Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілерінде көзделген тәртіппен және шарттарда өтеуге міндетті. Қолданыстағы заңнамаға сәйкес қызметкерлер кәсіпорынның, мекеменің, ұйымның мүлкіне ұқыпты қарауға және залалдың алдын алу шараларын қабылдауға міндетті. Өз кезегінде, жұмыс беруші қызметкерлерге қалыпты жұмыс істеу және оларға сеніп тапсырылған мүліктің толық сақталуын қамтамасыз ету үшін қажетті жағдайлар жасауға міндетті. Сонымен, жауапкершілік туралы заңдар, бір жағынан, жұмыс берушінің меншігін жан-жақты қорғауға, екінші жағынан, жұмысшылардың жалақысын негізсіз ұстаудан қорғауға бағытталған.
Еңбек қатынасында зиянды өтеу - еңбек шартының бір тарабының екінші тарапқа қатысты туындайтын міндеті деп білеміз. Шарттың өзінде мұндай жауапкершілік тікелей көзделмейді, алайда, ол осы шарт тараптарының еңбек саласындағы өзінің міндеттерін тиісті дəрежеде орындамауының салдары болып табылады. Осы айтқандарды қорытындылайтын болсақ, еңбек шарты тараптарының материалдық жауапкершілігі бір тараптың екінші тарапқа келтірген материалдық зиянды заңға сəйкес өтеу міндетінен қалыптасады. Егер заңдарда өзгеше көзделмесе, еңбек шартының тарабын материалдық жауапкершілікке тартудың негізі болып осы шарттың екінші тарабына құқыққа қайшы жəне кінəлі зиян келтіру болып табылады. Зиян келтірген тұлғаның кінəсі болмаған жағдайда да шығынды өтеу міндеті заңдарда көзделуі мүмкін. Құқыққа сəйкес əрекеттермен келтірілген шығын тек заңдарда көзделген жағдайларда ғана өтеледі[37; 56 - 57].
Егер қажетті қорғаныс шегінен асып кетпесе, бұл кезде келтірілген зиян өтелуге жатпайтынын айта кетейік. Егер бұл қауіпті осы жағдайда басқа құралдармен тойтару мүмкін болмаса, аса қажеттілік жағдайында, яғни зиян келтірушінің өзіне немесе өзге тұлғаларға төнген қауіпті жою үшін келтірілген зиянды осы үшін кінəлі тұлғалар өтеуі міндетті. Сот мұндай зиянның келтірілу жағдайларын ескере отырып, шығынды өтеу міндетін зиянды келтірген тұлға кімнің мүддесі үшін əрекет етсе, сол үшінші тұлғаға жүктеуі мүмкін немесе үшінші тұлғаны да, зиянды келтірген тұлға да зиянды өтеуден толығымен немесе ішінара босатуы мүмкін деген ойдамыз. Жалпы жауапкершіліктің түрлерін қарастырайық. Заңдар материалдық жауапкершіліктің екі түрін белгілейді:
1) қызметкердің жұмыс берушінің алдындағы материалдық жауапкершілігі;
2) жұмыс берушінің қызметкердің алдындағы материалдық жауапкершілігі.
Материалдық жауапкершіліктің бұл екі түрі бір-бірінен ерекшеленеді. Заңдар еңбек шарты тараптарының заңды теңдігін тани отырып, жұмыс берушінің мына ерекшеліктерін ескереді:
1) жұмыс беруші қызметкерге қарағанда əрқашанда экономикалық тұрғыдан күштірек болып келеді;
2) жұмыс беруші еңбек үрдісін ұйымдастырады жəне осыған байланысты туындауы мүмкін қолайсыз салдарға қатысты жауапкершілікте болады;
3) ол мүліктің меншік иесі ретінде оны ұстау ауыртпалығына жəне кездейсоқ бүліну немесе жойылу тəуекеліне ие болады.
Заңдар адамның басты құндылығы ретінде оның еңбекке қатысты дене жəне ақыл-ой қабілетін таниды, бұларды адам əр түрлі заңды нысандарда ең алдымен еңбек шартын жасасу жолымен жүзеге асыра алатынын ескереді. Осы аталған жайт материалдық жауапкершіліктің екі түрінің айырмашылықтарын анықтайды. Жұмыс берушінің қызметкердің алдындағы материалдық жауапкершілігі оның қызметкерге мына жағдайлардың нəтижесінде келтірген зиянды өтеу міндетін білдіреді:
1) заңды негізсіз немесе белгіленген тəртіпті бұза отырып қызметтен босатса;
2) басқа жұмысқа заңсыз ауыстырса;
3) еңбек кітапшасында жұмыстан босатудың дұрыс емес немесе қолданыстағы заңдарға сəйкес емес себебін көрсетсе жəне бұл себеп қызметкердің жаңа жұмысқа тұруына кедергі келтірсе;
4) жұмыстан босату кезінде еңбек кітапшасын беруді кешіктірсе;
5) соттың қызметтен заңсыз босатылған немесе басқа жұмысқа заңсыз ауыстырылған қызметкерді қызметке қайта қабылдау туралы шешімін уақтылы орындамаса;
6) жұмысқа қабылдаудан заңсыз бас тартса немесе еңбек шартын уақтылы жасаспаса;
7) қызметкердің денсаулығына зиян келтірсе міндетін өтейді.
Осы мәселені неғұрлым терең қараған кезде барлық қызметкерлер өздерінің және жұмыс берушінің арасындағы еңбек қатынастарының сипатына (тұрақты, уақытша, маусымдық және т.б.) қарамастан, өздерінің еңбек міндеттерін орындауына байланысты және ұйымның аумағында не одан тыс жерлерде болған жарақаттану немесе денсаулығының зақымдануы салдарынан туындаған зиянды өтетуге құқылы. Жарақат механикалық, электрлік және т.б. зақымданудан туындауы мүмкін. Денсаулыққа басқа зиян ретінде кәсіби ауру және улану танылады.
Заңдарға сəйкес зиянды өтеу жəбірленген қызметкерге оның еңбекке қабілетігінің жоғалуы немесе төмендеуі салдарынан айырылған жалақысының, табыстарының мөлшеріндегі ақшалай сомаларды, денсаулыққа зақым келумен байланысты бір жолғы жəрдемақыны немесе өтемақылық шығындарды төлеуден көрініс табады. Жəбірленген тұлға қайтыс болған жағдайда қайтыс болған тұлғаның асырауында болған немесе ол қайтыс болған күні одан көмек алу құқығына ие болған еңбекке қабілетсіз келесі тұлғалар зиянды өтету құқығына ие болады. Тұлға қайтыс болғаннан кейін туған баласы, сонымен қатар жұмыс істемейтін жəне қайтыс болған тұлғаның 8 жасқа толмаған балаларын, інілерін, қарындастарын, немерелерін күтетін ата-анасының бірі, зайыбы немесе отбасының өзге де мүшесі комек алу құқығына ие болады.
Жарақат алған немесе денсаулығына өзге де зақым келген қызметкердің еңбекке қабілеттін жоғалту дəрежесін (% түрінде) медициналық-əлеуметтік сараптамалық комиссия (МƏСК)белгілеп оны ары қарай жалғастыру іс шаралары жүзеге асырылады.
Егер еңбек жарақаты жұмыс берушінің кінәсінен ғана емес,сонымен бірге қызметкердің өрескел немқұрайдылығынан болса да, өтелетін зиянның мөлшері қызметкердің кінәсінің дәрежесіне байланысты азаяды. Сонымен, жәбірленушіге еңбек жарақатына байланысты келтірілген қосымша шығындар да төленеді. Мысалы, егер медициналық-әлеуметтік комиссия адамды көмекке мұқтаж деп таныса, кәсіпорын қызметкерге жоғалтқан жалақысын өтеумен қатар еңбекте мертігуге байланысты қосымша шығыстарды (қосымша тамақтануға, дәріге, медициналық қарап-тексеруге және сауықтыруға, оны күтіп-бағуға байланысты шығыстарды, оның ішінде емделу орнына бару және кері қайту жолына байланысты жол шығыстарын, қажет болған жағдайларда осы адамды жеткізген адамның шығыстарын, арнайы көлік құралдарын сатып алуға байланысты өзге де шығыстарды) өтейді.Жəбір шеккен қызметкерге қатысты жұмсалынған қосымша шығындар оны кім күткеніне байланыссыз өтелуге жатады.
Зиянды өтеуге қатысты төлемдер:
- жəбірленген қызметкерлерге - еңбек жарақатының салдарынан сол кездегі жалақысынан айырылған күннен бастап;
- асыраушысының қайтыс болуына байланысты зиянды өтеуге құқығы бар тұлғаларға - қайтыс болған күннен бастап төленеді.
Еңбектегі жарақатына немесе асыраушысының қайтыс болуына байланысты бұрынғы жалақысынан айырылғаннан кейін 3 жыл өткен соң зиянды өтеу туралы шағым білдірілген кезде зиянды өтеу өтініш берілген күннен бастап жүзеге асырылады.
Медициналық əлеуметтік сараптамалық комиссия еңбек жарақатына қатысты еңбекке қабілеттіктің айырылғанын белгілесе, жəбірленген қызметкерлерге зиянды өтеуді айырылған жалақысының мөлшерінде жүзеге асырады. Асыраушысынан айырылуына байланысты зиянды өтету құқығына ие тұлғаларға зиянды өтеу келесідей жүзеге асырылады:
oo кəмелетке толмағандарға - 18 жасқа толғанға дейін (кəсіби-техникалық, орта арнайы жəне жоғары оқу мекемелерінде оқитындар үшін - оқуын аяқтағанға дейін, алайда 23 жасқа толғанға дейін ғана);
oo 60 жастан асқан ер адамдар жəне 55 жастан асқан əйелдерге - өмір бойы;
oo мүгедектерге - еңбекке жарамсыздығының бүкіл кезеңінде;
oo жұмыс істемейтін не қайтыс болған асыраушысының балаларын, інілерін, қарындастарын, немерелерін бағатын ата-анасына, зайыбына немесе отбасының өзге де мүшесіне - балалар 8 жасқа толғанға дейін.
Жұмыс беруші жəбір көрген қызметкерге (немесе асыраушысынан айырылуына байланысты зиянды өтету құқығына ие тұлғаларға) айырылған жалақысынан, зиянды өтетудің қосымша түрлерінен тыс бір жолғы жəрдемақы береді. Бұл жəрдемақының мөлшері ұжымдық шартта анықталады, алайда ол мыналардан кем болмауы тиіс:
-қызметкер өндірістегі қайғылы оқиғаның немесе кəсіптік аурудың нəтижесінде қайтыс болған жағдайда - оның жылдық жалақысынан 10 еседен;
-еңбектегі жарақаты немесе кəсіптік ауруының салдарынан І немесе ІІ топ мүгедегі деп танылған қызметкердің жылдық жалақысынан 5 еседен;
-еңбектегі жарақаты немесе кəсіптік ауруының салдарынан ІІІ топ мүгедегі деп танылған қызметкердің жылдық жалақысынан 2 еседен;
қызметкерге мүгедектік тағайындалмастан еңбекке қабілеттігі жоғалды деп танылған кезде - оның жылдық жалақысынан.
Осы аталған жəне осыған ұқсас жағдайларда қызметкерге сонымен қатар моральдық зиян да өтелуі мүмкін. Жұмыс берушінің материалдық жауапкершілігінің туындау жағдайларын қарастырып көрейік. Жұмыс берушінің материалдық жауапкершілігі туындайтын жалпы жағдайлар болып мыналар табылады:
oo зиянды құқыққа қайшы түрде келтіру;
- құқыққа қайшы əрекет пен туындаған зиянның арасындағы себепті байланыс;
- кəсіпорынның кінəсі.
Бұл жағдайда заңсыздық жұмыстың қауіпті емес жағдайларын қамтамасыз етпейтіндігін білдіреді. Заңсыз болу үшін барлық мүмкіндіктер бар, сондай-ақ әсер ету ретінде танылады, осылайша әл-ауқатқа қатысты залал ретінде пассивтілік. Этиологиялық қарым-қатынас жұмыс берушінің заңсыз әрекеттері салдарынан жұмысшыға келтірілген зиянның пайда болуын білдіреді.
Компанияның себебі-жәбірленушіге зиянсыз жұмыс талаптарын кепілдендірмеген оның қызметкерлерінің кінәсі. Жүгіну туралы воздаянии залал сервируется жалдаушыға, бұл обдает міндеті-да келтірілген залал үшін көшіп жарақат. Егер компанияда, қай жерде жәбірленуші қызметті біріктірсе, оның әл-ауқатына зиян келтірсе, бұл жағдайда өтініш осы компанияның әкімшілігіне беріледі.
Ұйым қайта ұйымдастырылған жағдайда өтініш оның құқық мирасқорына беріледі.
Жұмыс беруші бұл өтінішті қарауға жəне оны барлық қажетті құжаттарымен қабылдаған немесе қосымша құжаттар түскен күннен бастап 10 күннен кешіктірмей оған қатысты шешім қабылдауы тиіс және зиянды өтеу туралы шешім жұмыс берушінің бұйрығымен ресімделеді. Бұйрық негізделген болуы тиіс, мұнда зиянның кімге өтелетіні, зиянның отбасының əрбір мүшесіне шаққандағы мөлшері жəне оны төлеу мерзімдері көрсетіліп тұрады [49; 240].
Жұмыс берушінің зиянды өтеу туралы бұйрығының көшірмесі немесе негізделген жазбаша бас тарту мүдделі азаматтарға барлық қажетті құжаттарымен өтініш берілген күннен бастап он күн ішінде ұсынылуы қажет. Өтінішті қарауды немесе бұйрықтың көшірмесін белгіленген мерзімде беруді кешіктіру зиянды өтеуден бас тарту ретінде қарастырылады.
Жұмыс берушінің шешімімен келіспеген жағдайда жəбірленген қызметкер немесе өзге де мүдделі тұлға бұл шешімді сот тəртібімен шағымдау құқығына ие. Жəбірленген тұлғаның зиянды өтеуге қатысты шағымдану құқығы ескіру мерзімімен шектелмеген.
Алайда, жəбірленген тұлға еңбекке қабілетінен айырылғаннан кейін үш жыл өткен соң зиянды өтеуге қатысты шағымданса, зиянды өтеу шағымданған күннен бастап жүзеге асырылады. Зиянды өтеуге қатысты төлемдерді жұмыс беруші, оның құқық мирасқоры, ал олар болмаған жағдайда - төленуге тиіс соманы капиталдандыруға тиіс орган жүзеге асырады.
Басқа міндет-бұл қызметкердің материалдық міндеті. Қосымша себептер жауапкершілік талабы болып табылады. Қызметкердің материалдық міндеті-оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Халықаралық еңбек ұйымының ұсынысы бойынша халықаралық қоғамдастық 28 сәуірде Бүкіләлемдік еңбекті қорғау күнін атап өтуде. Бұл дәстүр өндірісте қаза тапқан және жарақаттанған, кәсіптік аурулардан зардап шеккендерді еске алу мақсатында атап өтіледі және ол кез келген өндірістік жағдайлардағы адамның өмірі мен денсаулығы басымдығына тағы бір мәрте назар аудартудың қажеттілігі ретінде қызмет етеді. Халықаралық еңбек ұйымының деректері бойынша әлемде жыл сайын 270 миллионға жуық жазатайым оқиғалар тіркеледі, 160 миллион азаматтың кәсіптік аурулары айқындалып, 2 миллионнан астам ерлер мен әйелдер өндірісте қаза табады екен. Бұл деректер әлемдік экономика жалпы ішкі өнімнің кемінде 4 пайызынан айырылатындығын көрсетеді.
Еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз ету проблемалары - Қазақстанда да көкейкесті мәселелердің бірі. Республиканың ұйымдарындағы еңбекті корғаудың жай-күйі Үкіметтің және уәкілетті мемлекеттік органдардың тұрақты қадағалау нысаны болып табылады. Еліміздің кәсіпорындарында еңбекті қорғау жұмыстары заңдық және өзге де нормативтік-құқықтық актілер негізінде әзірленген еңбек жағдайларын жақсарту жөніндегі кешенді жоспарлар мен санитарлық-сауықтыру іс-шараларына сәйкес жүзеге асырылады. Еңбек қауіпсіздігі - еңбек қызметі процесінде қызметкерлерге зиянды және қауіпті өндірістік факторлардың әсерін болғызбайтын іс-шаралар кешенімен қамтамасыз етілген қызметкерлердің қорғалу жай-күйі болып табылады. Еңбекті қорғау - құқықтық, әлеуметтік-экономикалық, ұйымдастыру-техникалық, санитарлық-эпидемиологиялық, емдеу-профилактика, оңалту және өзге де іс-шаралар мен құралдарды қамтитын, еңбек қызмет процесінде қызметкерлердің өмірі мен денсаулығының қауіпсіздігін қамтамасыз ету жүйесімен негізделеді. Жұмыс берушіден ұйымның жұмыс орны мен аумағының сипаттамасы, еңбек жағдайлары, еңбек қауіпсіздігi мен еңбектi қорғаудың жай-күйі туралы, өмiрге және денсаулыққа төнетiн қауіп туралы, сондай-ақ зиянды және қауiптi өндiрiстік факторлардың әсерiнен оны қорғау жөніндeгi шаралар туралы шынайы ақпарат алуға болады. Өндiрiстік жарақаттануға, кәсiби ауруға немесе жұмыс қабiлетiн төмендетуге әкеп соқтыруы мүмкiн зиянды және қауiптi өндiрiстiк факторлардың әсерiнен қорғалған жұмыс oрнына;
Жұмыстың мақсаты. Еңбек қауiпсiздігi және еңбектi қорғау жөнiндегi нормалардың, epeжeлер мен нұсқаулықтардың талаптарын, сондай-ақ жұмыс берушінің өндірісте жұмысты қауіпсіз жүргізу жөніндегі талаптарын сақтау.
Жұмыстың міндеттері: Зиянды және қауіпті еңбек жағдайлары кезінде қызметкерлерге берілетін өтемақылар мен кепілдіктерді анықтау және зерттеу.
Ғылыми жаңалығы. Азаматтардың жекелеген санаттарына әлеуметтік көмек көрсету.
Практикалық маңызы. Еңбек, оның ішінде еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау; жұмыспен қамту; оның ішінде медициналық-әлеуметтік сараптама және арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсету саласындағы азаматтардың жекелеген санаттарына әлеуметтік көмек көрсету; әлеуметтік қамсыздандыру, оның ішінде зейнетақымен қамсыздандыру және міндетті әлеуметтік сақтандыру; балалы отбасыларды әлеуметтік қолдау; мүгедектерді әлеуметтік қорғау, сондай-ақ мемлекеттік базалық зейнетақы төлемін; мүгедектігі бойынша, асыраушысынан айрылу жағдайы бойынша және жасына байланысты төленетін әлеуметтік жәрдемақылардың тұрақтануы.
Зерттеу нысаны. Ақмола облысы Көкшетау қаласының ЖШС Mik-KZ өндіріс орны.
Зерттеу пәні. Зиянды және қауіпті еңбек жағдайлары кезінде қызметкерлердің берілетін өтемақырлар мен кепілдіктердің ерекшеліктері.
Мәселенің зерттелу ауқымы. Айымханова Н.М Қазақстан Республикасының еңбек құқығы: Оқу құралы-Алматы: Жеті Жарғы.2002-240б, Уваров В.Н. Қазақстан Республикасының Еңбек құқығы: Оқулық-Алматы: КазГЮА,2002 ғылыми жетістіктері, еңбек қатынастарының негіздері пайдаланылды.
Жұмыс құрылымы және көлемі. Дипломдық жоба компьютерлік мәтінмен 62 бетке терілген, оның ішінде кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан, 59 әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады. Зерттеу жұмыстарының нәтижелері 5-кестелер мен 3 суреттер талданып түсіндірілген.
Дипломдық жобаның кіріспе бөлімінде жұмыстың практикалық маңыздылығы және ғылыми жаңалығы, жұмыстың өзектілігі көрсетілген, сонымен қатар зерттеудің мақсаты мен міндеттері қамтылған.
Бірінші бөлімде еңбек қызметі процессінде қызметкерлерің еңбегінің қоғалуына берілетін кепілдіктер туралы баяндалады.
Екінші бөлімде Mik-KZ ЖШС-нің зиянды және қауіпі еңбек жағдайларын қарастыратын еңбек кодексің басты мәселелері.
Үшінші бөлімде еңбек қатынастары саласындағы мемлекеттік реттеу іс шаралары қарастырылған.
Қорытынды мен ұсыныстар дипломдық жұмыстың қорытынды бөлімінде берілген.
1. ЕҢБЕК ШАРТЫ МЕН ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРГЕ ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУҒА БЕРІЛЕТІН КЕПІЛДІКТЕР
1.1 Еңбек қызметі процессінде қызметкерлерің еңбегінің қоғалуына берілетін кепілдіктер.
2014 жылдың 11 қарашасында Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстанның Нұрлы жол -- болашаққа бастар жол атты жаңа экономикалық саясатын жария еткен жоба. Бұл əлеуметтік-экономикалық жаңғыртудың басымдығын атап өтетін Жолдауына назар аударатын болсақ, мемлекет жаңа əлеуметтік-экономикалық құрылымға өткен соң, келесі сатыға көтерілу кезеңін өткеруде, бұндай жағдайда қызметкерлер құқықтарының дұрыс қамтамасыз етілуі мен қорғалуы өте өзекті болып табылады [3]. Еңбек құқығының, негізінен, пайда болу себептері де əлеуметтік қатынастармен байланыстырылады. Алғашында осы құқық саласының міндеттері болып, бір жағынан, сəйкесінше шарттарды жасау кезінде тараптардың теңдігін жəне олардың мүдделерінің ескерілуін қамтамасыз ететін жалдамалы еңбекті қолданумен байланысты қатынастарды реттеу. Екінші жағынан, экономикалық жағынан күштірек жұмыс берушіге қарағанда, экономикалық жағынан əлсіз қызметкерлерді қорғаудың қажеттілігін арттыру болып табылады [6; 456]. Мемлекет өз тарапынан, əрбір адамға өзінің құқықтары мен бостандықтарының бұзылған уақытында, тіптен осы құқық бұзушылықтар ресми тұлғалармен жасалған сəтінде де мемлекеттік органдарға жүгіне отырып, оларды құқықтық қорғау құқығына кепілдік беретін институт.
Қазақстан Республикасының қазіргі таңдағы жұмыс берушілері көп жағдайда өндіру нарығын кеңейту мен қамту бойынша кəсіпкерлердің бəсекелестік тартыстарының күшеюмен байланысты мəселелеріне көңіл бөледі, бұл қызметкерлердің қорғалуында оны əлсіздендіретіндей көрініс табады. Жұмыс берушінің өз бизнесінің экономикалық көрсеткіштеріне баса назар аударуы жəне оның шығындарын минимизациялауға тырысуы бұл қызметкерлер мүдделерінің ескерілмеуіне, олардың құқықтарының шектелуіне себепші болып келеді. Бұл шектеулер көп жағдайда қызметкерлерге тиесілі əлеуметтік игіліктердің қысқартылуына, еңбекақының өзгеретін бөлігінде қысқаруына, жұмыс беруші тарапынан еңбек шартының заңсыз бұзуына, Қазақстан Республикасының Еңбек заңнамасымен бекітілген жұмыс уақыты мен демалыс уақытының сақталмауы жəне т.б. осының бəрі еңбек заңнамасын бұзу көрсеткіштерінің өсуіне өз ықпалын тигізеді, сəйкесінше, бұл еңбек құқықтары мен өзінің еңбек құқықтарын қорғауды қажетсінетін тұлғалар санының өсуіне əкеледі.
Қызметкерлердің еңбек құқықтарын қорғаудың мақсаты -- қызметкерге оның өзінің əлеуметтік жағдайын, яғни конституциялық құқықтарын, еркін түрде қолдана алатынындай жағдай жасай білу тиіс. Осындай қорғаудың қажеттілігі Халықаралық еңбек ұйымының бірқатар конвенцияларында көрініс табуынан-ақ байқауға болады. Оларда аталып өткендей, қызметкер еңбек қатынастарында ең нашар қорғалатын тарабы болып табылады, сол себепті де ол қоғам мен мемлекеттің жағынан жұмыс берушіден қорғалуы қажет. Сонымен қатар 2016 ж. 15 маусымындағы Халықаралық еңбек ұйымының еңбек құқықтық қатынастары туралы сипаттамасында қызметкерлердің еңбек құқықтарын қорғау ұлттық саясат деңгейіне көтерілген болатын, сəйкесінше, оны қатысушы- мемлекеттер жетілдіруі мен жүзеге асыруы тиіс делінген [10; 90 - 97].
Қызметкерлердің еңбек құқықтарының қорғалу дəрежесін анықтамас бұрын, осы түсінікке анықтама беру қажетті. Əр түрлі құқық салаларымен қолданылатын құқықтарды, бостандықтар мен заңды мүдделерді қорғау түсінігін анықтау кезінде, оны түсіндірудің бəріне ортақ тəсілдердің қолданылмауы, аталған маңызды құқықтық категориясына қатысты ортақ тұжырымдаманың болмауының өзі аталған түсінікке əр түрлі анықтамалар берудің себебі айқын. Аталған құбылыстың қажеттілігіне тоқталмай-ақ, құқықтарды, бостандықтар мен заңды мүдделерді қорғау құқықты қорғау сияқты түрлі мамандармен əр түрлі құқық салалары аясында ғана емес, бір саланың ішінде де бірдей қарастырылмайтынын байқап қалуға болады. Қазақстан Республикасының Конституциясында әрбір адамдардың еңбегі мен денсаулығы мемлекетпен қорғалатыны, әрбір азаматтың қауіпсіздік және тазалық талаптарына сай еңбек ету құқығы жарияланып еді. Мемлекет бұл талаптарды, ең алғаш, еңбекті қорғау және оларды орындауға қадағалау жүргізу туралы нормалар жүйесі арқылы орындайды.
Еңбек қызметі процессінде қызметкерлерің еңбегін қорғау пәні - бұл қызметкерлердің еңбек процесі барысында еңбекпен қорғалуын, яғни олардың денсаулығы мен өмірің қорғалуын қамтамасыз ететін, өндірістегі қауіпті жағдайларды, кәсіптік зияндарды болдырмайтын және оқыс жағдайлардың алдын-алу шараларын жасайтын, оқытатын, зерттейтін ғылыми пән. Яғни, Еңбек құқығының бір институты болып табылады[19; 56 - 57].
Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінің 5-бөлімі, 33-тарауының 306-бабында еңбектi қорғауға былай анықтама берілген. Еңбектi қорғау - құқықтық, ұйымдық-техникалық, санитарлық-гигиеналық, әлеуметтiк-экономикалық, емдеу-алдын алу, оңалту және өзге де іс-шаралары мен құралдарының жиынтығын қамтитын, еңбек қызметi процесiнде қызметкерлердiң өмiрi мен денсаулығының қауiпсiздiгiн қамтамасыз ететiн жүйе болып табылады. Қысқаша айтқанда, еңбекті қорғау дегеніміз - бұл қызметкердің еңбек қызметі барысында оның өмірі мен денсаулығын қорғауға бағытталған іс-шаралар жүйесі болып табылады.
Жалпы алып қарағанда еңбекті қорғау медициналық, құқықтық, экономикалық, техникалық құрамдас элементтерден тұрады. Бұл жерде ескеретін бір жайт, еңбекті қорғаудың кем дегенде бір құрамдас элементі бұзылса, онда бүкіл еңбекті қорғау бұзылды деп санаймыз. Мысалы, еңбекті қорғаудың техникалық аспектісі машиналарды, жабдықтарды жасау, өндірістік, ғимараттарды салу және т.б. кезінде еңбекті қорғау ережелерінің сақталуы тиіс екендігін білдіреді. Егер жабдықтар, станоктар, машиналар және т.б. оларда жұмыс істейтін адамдардың өмірі мен денсаулығына қауіпті етіп жасалса, онда өндірісте қайғылы оқиғалар, өндірістік жарақаттар орын алатыны сөзсіз болып келеді.
Сондықтан, қызметкердің еңбек қызметі барысында өмірі мен денсаулығын қорғауға бағытталған шаралар жүйесі бұзылса, яғни қызметкердің өмірі мен денсаулығына зиян келтірілген жағдайларда, олардың еңбекті қорғаудағы құқықтары қорғалмаса еңбекті қорғаудың құқықтық құрамдас элементі бұзылған болып есептелінеді.
Егер ластанумен байланысты жұмыстар өндірісінде жуыну, санитарлық-гигиеналық бөлмелер жабдықталмаса, ал ыстық цехтарда тиісті тұзды су болмаса, немесе бөлмелер газданған болса, ластанған, қоқыстанған, не оларда зиянды заттардың рұқсат етілген нормалары шамадан тыс асып кетсе - бұл еңбекті қорғаудың медициналық құрамдас элементінің бұзылғанын білдіреді, бұл дегеніміз бүкіл еңбекті қорғау бұзылды, яғни, сол жерде жұмыс істейтін қызметкерлердің өмірі мен денсаулығына қауіп төніп тұр деген сөз.
Егерде еңбекті қорғау қаржыландырылмаса, және осының нәтижесінде қызметкерлер қорғау құралдарымен, арнайы киіммен қамтамасыз етілмесе, ескірген жабдықтар, машиналар ауыстырылмаса, бұл жағдайлар қызметкерлердің өмірі мен денсаулығы үшін қауіпті еңбек жағдайларын тудыратыны сөзсіз, бұл дегеніміз, еңбекті қорғаудың экономикалық құрамдас элементі бұзылды деген сөз [3; 145].
Өндірісте машиналарды, жабдықтарды жасау, өндірістік, ғимараттарды салу және тағы басқалары кезінде еңбекті қорғау ережелерінің сақталуы тиіс екендігі міндетті. Егер жабдықтар, станоктар, машиналар және т.б. оларда жұмыс істейтін адамдардың өмірі мен денсаулығына қауіпті етіп жасалса, онда өндірістегі қайғылы оқиғалар, өндірістік жарақаттар орын алатыны сөзсіз, ал, бұл еңбекті қорғаудың техникалық құрамдас элемент бұзылды деген сөз.
Кең мағынада еңбекті қорғау адам еңбек ететін кез келген жерде қажет. Еңбекті қорғау барлық меншік нысанындағы ұйымдардағы еңбекке, сонымен қатар, қызметкерлердің, жұмыс берушілердің, еңбек мүшелерінің, тәжірибеден өтіп жүрген студенттердің, соттың үкімі бойынша жазасын өтеп жүрген азаматтардың еңбегіне де қатысты болып табылады.
Тар мағынада еңбекті қорғау дегенімізді түсіндіре кетсек - бұл қызметкерлердің өмірі мен денсаулығы үшін қауіпсіз еңбек жағдайларын қамтамасыз етуі тиіс құралдар мен шаралардың жүйесі.
Бұл шаралар мен құралдар мыналардан тұрады:
1. Еңбекті қорғау жөніндегі ережелер мен нұсқаулардан;
2. Ауыр, зиянды және қауіпті жұмыстарда істейтін тұлғалар үшін жеңілдіктер мен өтемақылар туралы арнайы нормалардан;
3. Әйелдердің, кәмелетке толмағандардың және еңбекке қабілеті төмен тұлғалардың еңбегін қорғау жөніндегі нормалардан;
4. Өндірістегі қайғылы оқиғаларды тергеу және есепке алу ережелерінен;
5. Қауіпсіздік техникасы және өндірістік санитария жөніндегі ережелерден тұрады.
Қазіргі таңда Қазақстан Республиканысың президентінің Жолдауындағы басты бағыттардың бірі - еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласына ерекше көңіл бөлініп, оның орындалуы жөнінде Үкімет тарапынан нақты шаралар жасалуын ескертен болатын. 2007 жылы ҚР тұңғыш рет Еңбек Кодексі қолданысқа енгізілді. Бұрынғы еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау заңдарына біріктірілген заң жобасы жасалынып, Қазақстандағы еңбекті қорғау жүйесі көптеген отызжылдықтар бойы қалыптасты. Егер осы жылдар ішінде ие болған бағалы тәжірибе жөнінде айтар болсақ, онда бұған еңбек қызметкерлерді оқытуды, жауапкершіліктің көп сатылы жүйесін, қорғану құралдарын пайдалануды, қызметкерлерге медициналық қызмет көрсетуді жатқызуға болады, сонымен қатар, еңбекті қорғау қызметін ретке салатын жаңа нормативтік актілер қабылданды [18; 23 - 25]. Қазақстан Республикасында 2015-2016 жылдарға арналған еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғауды қамтамасыз ету, олардың қызметтері жөніндегі мемлекеттік бағдарлама іске асырылды. Еңбекті қорғау мәселелеріне қатысты ХЕҰ-ның бірқатар Конвенциялары күшіне енгізілді. Халықаралық еңбек ұйымы 1989 жылдың 28 сәуірінде Канадалық, Американдық жұмысшылардың бастауымен өндіріс орындарына қайғылы жағдайға душар болған, жарақаттанған жұмысшы өкілдерін еске алу, олардың әлеуметтік қорғалуын үкімет тарапынан қолдау жөнінде бастама көтерген болатын. Бұл ұсынысты бүкіләлемдік ерікті кәсіподақ мақұлдап, қазіргі уақытта барлық елде осы күн айрықша маңызға ие.
Қазіргі уақытта республиканың кәсіпорындары мен ұйымдарында еңбек заңнамасының еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау мәселелері бойынша нормаларын сақтау үлкен мәнге ие болып отыр, себебі оған қызметкерлердің әлеуметтік қорғалуы, олардың тұрмыстық жағдайы, денсаулығы мен өмірлерінің сақталуы тікелей байланысты екен.
Еңбек жағдайлары мен еңбекті қорғауды жақсартуда ең негізгі міндеттердің бірі - қызметкерлердің еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау саласындағы құқықтарын қамтамасыз етуге бағышталған кәсіптік одақтардың қызметі елеулі рөл атқарады. Басқа да кез келген қоғамдық ұйым тәрізді кәсіподақ та ықпал етудің ең саналуан формаларын пайлаланады. Осы тектес ықпал етулердің неғұрлым қонымды және тиімді формаларының бірі - еңбек заңнамасының еңбек қауіпсіздігі, қызметтілігі мен еңбекті қорғау саласындағы талаптарын сақтауға қоғамдық бақылауды ұйымдастыру болып табылады.
Еңбек жағдайларын жақсарту әлеуметтік жақсы нәтижелер береді - жұмысы қанағаттандырады, қызметкерлердің денсаулығы артады, еңбек тәртібі артады, өндірістік, техникалық және қоғамдық белсенділік пен басқа да еңбекшілердің жоғары сатылы дамуын сипаттайтын көрсеткіштер жоғарылайды. Азаматтардың еңбек еркінділігіне сай конституциялық құқығына байланысты туындайтын Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделген еңбек қатынастарын Қазақстан Республикасының Еңбек туралы Заңы реттейді, ол Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделген және жекелеген қызметкерлер категориялары арасында еңбек қатынастарын реттейтін Заң мен басқа да нормативтік құқықтық актілерден қалыптасады.
Еңбекті қорғау және қауіпсіздікті қамтамасыз ету шаралары бойынша үйлестіретін болсақ, Қазақстан Республиканысың темір жол еңбек қатынастары ұйымдастырады. Еңбек қорғау жұмыстары жүргізу және еңбек қорғау жағдайына жауапкершілік станция басшылығына жүктеледі. Осы сала бойынша жұмыстар негізінен еңбек қорғау жөніндегі заңнамалық құжаттар, жұмысшылар мен қызметшілердің ішкі еңбек ережелері жүргізеді.
Станция басшылығы қызметкерлеріне:
oo жұмысшылар мен қызметшілер үшін қауіпсіз еңбек жағдайын, техника қауіпсіздігі нормалары, талаптары мен ережелерінің, өндірістік санитария және жұмыс уақыты мен тынығу уақыты туралы заңнамалық ережелердің сақталуын, қауіпсіздік және еңбек қорғау жөніндегі жергілікті нұсқаулардың жасалуын қамтамасыз етуге;
oo қызметкердің еңбек қауіпсіздігі нұсқамасынан өтпей өздігінен жұмыс атқаруға жіберілуіне жол бермеуге, ал қажет болса қауіпсіздік пен еңбек қорғау ережелері, нормалары және нұсқаулықтары бойынша білімін тексерумен оқытуға;
oo бағынышты қызметкерлердің техника қауіпсіздігі мен өндірістік санитария ережелерін, нұсқаулықтарын, бұйрықтар мен нұсқауларды, ішкі тәртіп ережелерін сақтауын қадағалауға;
oo еңбек қорғау жоспарлары мен кешенді іс - шаралардың жасалуына, олардың уақытында қамтмасыз етуге;
oo өндірісте жарақаттану себептерін талдауға, еңбек жағдайын одан әрі жақсарту мен теміржол көлігінде жарақаттану оқиғаларының алдын алу іс - шараларын әзірлеуге міндетті.
Салауатты және қауіпсіз еңбек жағдайын туғызу үшін жыл сайын жағдайын жақсартудың кешенді жоспары жасалады. Зиянды еңбек жағдайындағы жекеленген кәсіптер үшін, электртехникалық қондырғыларға қызмет көрсетуші персонал үшін жұмысқа қабылданғанда міндетті түрде медициналық куәландырудан өтіп, жұмыс процесі кезінде мерзімдік медициналық куәландырудан өту белгіленген болатын [22; 348].
Бұл шаралардың мақсаты - кәсіби және басқа да сырқаттардың, жазатайым оқиғалардың алдын алу және еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз ету жолдары. Теміржол көлігінде сонымен қатар, жұмысқа жаңадан қабылданғандар мен поездар қозғалысына байланысты лауазымда істейтіндер, жүк және багаж қабылдап - тапсырушылар медециналық қараудан күнде өтеді.
Жұмысқа қабылданғанда медициналық қараудан өту қызметкердің осы кәсіп бойынша ерекше еңбек жағжайына сәйкестігін анықтауға мүмкіндік береді. Бүкіл жұмыстар техникалық-эксплуатациялық қауіпсіздік ережесімен жүргізіліп сақталу керек. Темір жолдағы сигнал беру жөніндегі нұсқаулық, техникалық қауіпсіздік ережесі, санитарлық өндіріс және т.б. Жұмысқа өтуге жер төсемінен немесе жолдың қырынан өтуге рұқсат етіледі. Тәуліктің түңгі уақытында, тұман, боран болған жағдайда және т.б. ыңғайсыз жағдайларда жұмысшылар көруге өте абай болуды сақтау қажет. Қозғалыс уақытында басқарушы құрамның артында қызыл түсті сигналмен қоршау етіп тұрады. Көру мүмкіндігі нашарлаған жағдайда екі сигнал беруші беріледі, оның біреуі алдында, ал екіешісі көру мүмкіншілігінің ара-қашықтығы мен құрамның соңында тұрады. Сигнал берушілер күндіз оратылған қызыл түсті жалаумен, ал түнде және көру мүмкіншілігі нашар болғанда-қызыл түсті қол шамымен жүреді. Олар қосымша жұмысшыларға поездың жақындағаны туралы хабарлама беруге міндетті. Поезд қозғалысын және еңбек жұмысшыларының жұмыс өндірілетін орынының қауіпсіздігін сақтау үшін оларды арнайы сигнал белгілерімен міндетті түрде қоршайды.
Қызметкерлеріне тыйым салынатын да жағдайлар бар. Сигналдармен қоршалған жұмыс орындарында жұмысқа кірісуге, сонымен қатар жұмыс толығымен аяқталғанша сигнал қоршауларын алуға, жол жағдайын тексеру түйіспешілік желін сақтауға. Механизімдермен және құралдармен жұмыс атқарғанда, есту қабілеті нашарлағанда қосымша қауіпсіздік шаралары қолданылады. Қызметшілерге ерекше абай болуға ескерту және жұмыс орынына жақындағанды хабарлаушы сигналдарын береді. Қоршау жүйесіне тасымалдау сигналдары және сигнал белгілері, петардалар, автоматтандырылған хабарлаушы сигализациясы, сонымен қатар сигнал қорғаушылар және жақындалуы туралы жұмысшыларға хабар береді.
Еңбек қауіпсіздігін насихаттау жұмыс істеушілердің техника қауіпсздігі ережелерін, еңбектің қауіпсіз тәсілдерін неғұрлым терең меңгеруіне, сондай-ақ осы талаптарды сақтауға саналы түрде тәрбиелеу мақсатында іске асырылады. Техника қауіпсіздігін, еңбектің қауіпсіз тәсілдерін, өндірістік санитарияны насихаттауда станцияда жабдықталған техникалық кабинет пен еңбек қорғау бұрышы үлкен роль атқарады. Техникалық кабинетте сабақтар мен әңгімелер өткізіледі, бірнеше бөлікке бөлінген: сабақтар өткізуге арналған өндіріс ерекшелігі сипатталған оқу құралдары жинақталған оқу бөлігі; техника қауіпсіздігі, өндірістік санитария мәселелері мен еңбек заңнамалары туралы ақпараттарға арналған анықтамалық-әдістемелік бөлік, қауіпсіз еңбек тәсілдерін насихаттауға арналған көрнекі құралдар қойылған ақпараттық-көрмелік бөлік бар.
1.2 Ауыр жұмыстарда, еңбек жағдайлары зиянды және қауіпті жұмыстарда істейтін қызметкерлердің еңбегін қорғаудың ерекшеліктері
Зиянды жұмыстарда, аккредиттелген өндірістердегі немесе қауіпті еңбек шарттарындағы жұмыскерлер үшін заңнамада әр түрлі көтермелеулер көздeлген болатын. Бұл зиянды өндіріс қызметкерлеріне жәрдемақылар және қосымша төленетін әр қызметкерге жыл сайынғы еңбек демалысы және жұмыс уақытының ұзақтығын қысқарта алады. Жұмыс уақытының қысқартылған ұзақтығы және қосымша демалыс кезінде мамандандырылуы зиянды болып табылмайтын адамның денсаулығы үшін аптасына 40 сағатты құрайды, ал өмір үшін зиянды немесе қауіпті өндірістің жұмыскерлеріне жұмыс уақытының қысқартылған ұзақтылығы анықталған. Ол аптасына 36 сағаттан артық емес уақытты құрайды. Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің бұйрығымен өндірістер, цехтар, мамандықтар және лауазымдар тізімі бекітілген, сондай-ақ зиянды немесе қауіпті еңбек шарттарымен жұмыстар, ауыр жұмыстар тізбесі бекітілген, оған сәйкес осындай өндірістердің қызметкерлеріне еңбек ақының жоғарылатылған мөлшеріне, жұмыс уақытының қысқартылған ұзақтылығына, қосымша төленетін жыл сайынғы еңбек демалысы құқығы ұсынылды. Қосымша жыл сайынғы төленетін еңбек демалысы зиянды өндірісте жұмыс істеген нақты күндерге есептен ұсынылады. Егер адам зиянды өндірісте толық күнтізбелік жыл бойында жұмыс істесе, оған толық көлемдегі қосымша төленетін демалыс беріледі. Қосымша демалыс кезеңі зиянды өндірістер бекітілген тізімде көрсетілген.
Негізгі еңбек демалысы сияқты, қосымша демалысты да толық көлемде немесе екі бөлікке бөліп алуға болады, сондай-ақ пайдаланылмаған қосымша демалыс үшін тиісті өтемақы беріледі. Басқа ұйымдардың қызметкерлеріне, мысалы, жөндеу немесе құрылыс қызметкерлеріне зиянды еңбек шарттарымен өндірістік орындардағы жұмыс уақыты үшін сондай-ақ қосымша еңбек демалысы және жұмыс уақытының қысқартылған ұзақтылығы негізгі қызметкерлер үшін болатын шарттарда ұсынылатынын атап өткен жөн екен. Жұмыс беруші ауыр жұмыстарда, еңбек жағдайлары зиянды және қауіпті жұмыстарда істейтін жұмыскерлерді ҚР заңнамасында белгіленген тәртіппен мерзімдік медициналық қарап-тексеруден және зерттеп-қараудан өткізуді меншікті қаражаты есебінен ұйымдастыру міндеттеледі [5;89].
Сондай - ақ зиянды өндіріс қызметкерлеріне жәрдемақы тағайындалады.
Жәрдемақының бірінші түрі, бұнда төлемдер 9,42 АЕК құрайды. Жәрдемақыны зиянды өндіріс шарттарындағы жұмыс өтілі төмендегіні құрайтын азаматтар ала алады (№1 кестеге сәйкес):
ерлер
53 жасқа толуы бойынша және 20 жастан аз емес жұмыс өтілі болғанда, олардың ішінде көрсетілген жұмыстардағы 1998 жылғы 1 қаңтарға дейінгі жұмыс өтілі 10 жылдан кем болмауы тиіс;
әйелдер
48 жасқа толуы бойынша және 15 жылдан аз емес жұмыс өтілінде, оның ішінде 1998 жылғы 1 қаңтарға дейінгі көрсетілген жұмыстардағы жұмыс өтілі 7 жыл 6 айдан кем болмауы тиіс.
(№1 кесте) Ескерту - автормен құрастырылды
Жәрдемақының екінші түрі, бұнда төлемдер 8,38 АЕК құрайды. Жәрдемақыны зиянды өндірістердегі жұмыс өтілі мыналарды құрайтын азаматтар ала алады (№2 кестеге сәйкес):
ерлер
58 жасқа толуы бойынша және 25 жастан аз емес жұмыс өтілінде, оның ішінде көрсетілген жұмыстардағы1998 жылғы 1 қаңтарға дейінгі жұмыс өтілі 12 жыл 6 айдан кем болмауы тиіс;
әйелдер
53 жасқа толуы бойынша және 20 жылдан аз емес жұмыс өтілі болғанда, соның ішінде көрсетілген жұмыстардағы 1998 жылғы 1 қаңтарға дейінгі жұмыс өтілі 10 жылдан кем болмауы тиіс.
(№2 кесте) Ескерту - автормен құрастырылды
Алынатын еңбекақыға байланысты жәрдемақы ай сайын Азаматтарға арналған үкімет мемлекеттік корпорациясы КЕАҚ-тан төленеді. Жәрдемақыны алу үшін құжаттар пакетімен тұрғылықты жері бойынша Азаматтарға арналған үкімет мемлекеттік корпорациясы КЕАҚ-қа жүгіну керек. Жәрдемақы алу үшін мынадай құжаттар пакеті қажет:
1) белгіленген үлгідегі өтініш және сәйкестендіру үшін - жеке басын куәландыратын құжат. Оралман мәртебесі бар адамдар жүгінген жағдайда сәйкестендіру үшін оралман куәлігі ұсынылу тиіс.
2) зейнетақы мен жәрдемақы беру жөніндегі уәкілетті ұйымдағы банк шотының нөмірі туралы және қылмыстық-атқару жүйесі мекемесінің қолма-қол ақшаны бақылау шоты туралы мәліметтер;
3) ұйымның жұмыс сипатын немесе еңбек жағдайларын анықтайтын анықтама;
Ұйым таратылған жағдайда, мұрағат анықтамасы ұсынылады, жұмыс орны, атқарған лауазымы, кәсібі, жұмыс кезеңдері, мұрағат ісінің нөмірі, оның беттері расталған, мөрмен және мұрағат директоры мен мұрағатшының, немесе электрондық көшірме мұрағаттық құжат, электрондық цифрлық қолтаңбасымен куәландырылған уәкілетті қызметкерінің мемлекеттік мұрағатының немесе ведомстволық мұрағат. Мұрағаттық құжаттар болмаған кезде, жұмыс сипаты немесе еңбек жағдайлары және олардың жерасты және ашық тау-кен жұмыстарындағы өндірістің, жұмыстың, кәсіптің, лауазымның және көрсеткіштердің №1 кестеге сәйкестігі, ерекше зиянды және ерекше ауыр еңбек жағдайлары бар жұмыстарда немесе өндірістің, жұмыстың, кәсіптің № 2 тізімі Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 19 желтоқсандағы № 1930 қаулысымен бекітілген зиянды және қиын еңбек жағдайлары бар жұмыс кезіндегі лауазымдар мен көрсеткіштер сот жүйесі арқылы белгіленеді;
4) еңбек өтілін растайтын құжаттар:
- еңбек кітапшасы;
- мұрағат мекемелерінің анықтамалары, мемлекеттік мұрағаттың немесе ведомстволық мұрағаттың уәкілетті қызметкерінің электрондық цифрлық қолтаңбасымен куәландырылған мұрағаттық құжаттардың электрондық көшірмелері немесе еңбек кітапшасы болмаған немесе жарамсыз болған, еңбек кітапшасында тиісті жазбалар болмаған, түзетулер, дәлсіздіктер, әр түрлі оқулар болған кезде жұмыс орнынан.
Бар болса келесі құжаттар ұсынылады:
- білім туралы құжат;
-әскери билет немесе қорғаныс істері жөніндегі басқарманың (бөлімнің) анықтамасы;
- балалардың туу туралы куәліктері (туу туралы актілік жазбадан үзінді немесе азаматтық хал актілерін жазу органдары берген азаматтық хал актілерін тіркеу туралы анықтама);
- "жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 10-бабына сәйкес прокуратура органдары берген оңалту туралы анықтама;
- әскери іс-қимылдарға қатысқаны туралы әскери комиссариаттың анықтамасы;
-бірінші топтағы мүгедекке, екінші топтағы жалғызбасты мүгедекке және көмекке зәру зейнеткерге, сексен жасқа толған қарт адамға және он алты жасқа толмаған мүгедек балаға күтім жасау мерзімін растайтын сот шешімі;
- Кеңес Одағының, Қазақстан Республикасы мекемелерінің, халықаралық ұйымның аумағында болған мекемелер қызметкерінің жұбайының (зайыбының) шетелде тұрғанын растайтын құжат;
- әскери қызметшінің жұбайының (зайыбының), арнаулы мемлекеттік орган қызметкерінің мамандығы бойынша жұмысқа орналасу мүмкіндігі болмаған жерлерде тұрғанын растайтын құжат;
- тарихи отанында тұрақты тұру мақсатында Қазақстан Республикасына келген этникалық қазақтардың кеткен еліндегі еңбек қызметін растайтын құжат. [20; 25].
Растау үшін жұмыс істемейтін ананың жас балаларды бағып-күткен келесі құжаттардың бірі ұсынылады (олардың бар-жоғына қарай):
- балалардың жеке басын куәландыратын құжат;
- неке туралы куәлік (анықтама азаматтық хал актілерін тіркеу туралы немесе некені бұзу туралы куәлік немесе актілік жазбадан үзінді көшірме неке қию туралы (тегін өзгерткен кезде) балаларды;
- балалардың орта оқу орнын бітіргені туралы аттестат;
- орта арнаулы немесе жоғары оқу орнын бітіргені туралы диплом немесе балалардың оқуын растайтын оқу орнының анықтамасы;
- тіркелген орнын растайтын құжат балалардың тұрғылықты жері бойынша;
- балалардың қайтыс болуы туралы куәлік (немесе азаматтық хал актілерін жазу органдары берген қайтыс болуы туралы актілік жазба немесе азаматтық хал актілерін тіркеу туралы анықтама);
- балаларға әскери қызмет өткергенін растайтын құжат;
Мемлекеттік ақпараттық жүйелерден құжаттарды алу мүмкіндігі болған кезде ұсыну талап етілмейді. Шет тілінде жасалған құжаттарды ұсынған кезде нотариус "нотариат туралы"Қазақстан Республикасы Заңының 34-бабы 1-тармағының 9) тармақшасына, 80-бабына сәйкес құжаттың қазақ немесе орыс тіліне аударылуының дұрыстығын куәландырады. "Азаматтарға арналған үкімет" мемлекеттік корпорациясы " КЕАҚ құжаттарды тапсырғаннан кейін 8 жұмыс күні ішінде жәрдемақы тағайындау, беруден бас тарту туралы шешім шығарылады. Мемлекеттік арнайы жәрдемақыны тағайындау (тағайындаудан бас тарту) туралы ақпарат электрондық үкімет порталы арқылы ұсынылады.
Мемлекеттік арнайы жәрдемақы алушы қайтыс болған жағдайда отбасы мүшелеріне немесе жерлеуді жүзеге асырған адамға 15,7 айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде жерлеуге арналған біржолғы төлем төленеді [45; 128].
Сонымен қатар, міндетті кәсіптік зейнетақы жарналары толыққанды тағайындалады. 2014 жылғы 1 қаңтардан бастап қызметкерлердің міндетті зейнетақы жарналарына (жалақының 10% мөлшерінде) қосымша, міндетті кәсіптік зейнетақы жарналары (бұдан әрі - ЖЗҚ) жалақы қорының 5% мөлшерінде аударылады. Сонымен бірге, жұмыс берушілер ӨБК-ны тек зиянды санатқа жатқызылған салалар үшін ғана және оларда жұмыс істейтін адамдар үшін ғана тізімдейді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 31 желтоқсандағы № 1562 қаулысымен өнеркәсіптің түрлері мен қауіпті салаларда жұмыс істейтін жұмысшылар кәсіптерінің тізбесі бекітілді.
1.3 Еңбек қатынастарындағы тараптардың жауапкершілігі, оның түсінігі мен жалпы ережелері
Жеке еңбек шарты тараптарының материалдық жауапкершілігі бір Тараптың екінші Тарапқа келтірілген залалды өтеу міндетінен тұрады. Жеке еңбек шартының екінші тарапына зиян келтірген тарап оны белгіленген тәртіппен өтеуге міндеттенеді. Егер қызметкер өзінің қызметтік Еңбек міндеттерін орындауына байланысты жұмыс берушінің кінәсінен жарақат алса немесе денсаулығына өзге де зақым келсе, соның салдарынан ол еңбек қабілетін толық немесе ішінара жоғалтса, жұмыс беруші қызметкерге сақтандыру өтемін төлемеген кезде келтірілген зиянды Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілерінде көзделген тәртіппен және шарттарда өтеуге міндетті. Қолданыстағы заңнамаға сәйкес қызметкерлер кәсіпорынның, мекеменің, ұйымның мүлкіне ұқыпты қарауға және залалдың алдын алу шараларын қабылдауға міндетті. Өз кезегінде, жұмыс беруші қызметкерлерге қалыпты жұмыс істеу және оларға сеніп тапсырылған мүліктің толық сақталуын қамтамасыз ету үшін қажетті жағдайлар жасауға міндетті. Сонымен, жауапкершілік туралы заңдар, бір жағынан, жұмыс берушінің меншігін жан-жақты қорғауға, екінші жағынан, жұмысшылардың жалақысын негізсіз ұстаудан қорғауға бағытталған.
Еңбек қатынасында зиянды өтеу - еңбек шартының бір тарабының екінші тарапқа қатысты туындайтын міндеті деп білеміз. Шарттың өзінде мұндай жауапкершілік тікелей көзделмейді, алайда, ол осы шарт тараптарының еңбек саласындағы өзінің міндеттерін тиісті дəрежеде орындамауының салдары болып табылады. Осы айтқандарды қорытындылайтын болсақ, еңбек шарты тараптарының материалдық жауапкершілігі бір тараптың екінші тарапқа келтірген материалдық зиянды заңға сəйкес өтеу міндетінен қалыптасады. Егер заңдарда өзгеше көзделмесе, еңбек шартының тарабын материалдық жауапкершілікке тартудың негізі болып осы шарттың екінші тарабына құқыққа қайшы жəне кінəлі зиян келтіру болып табылады. Зиян келтірген тұлғаның кінəсі болмаған жағдайда да шығынды өтеу міндеті заңдарда көзделуі мүмкін. Құқыққа сəйкес əрекеттермен келтірілген шығын тек заңдарда көзделген жағдайларда ғана өтеледі[37; 56 - 57].
Егер қажетті қорғаныс шегінен асып кетпесе, бұл кезде келтірілген зиян өтелуге жатпайтынын айта кетейік. Егер бұл қауіпті осы жағдайда басқа құралдармен тойтару мүмкін болмаса, аса қажеттілік жағдайында, яғни зиян келтірушінің өзіне немесе өзге тұлғаларға төнген қауіпті жою үшін келтірілген зиянды осы үшін кінəлі тұлғалар өтеуі міндетті. Сот мұндай зиянның келтірілу жағдайларын ескере отырып, шығынды өтеу міндетін зиянды келтірген тұлға кімнің мүддесі үшін əрекет етсе, сол үшінші тұлғаға жүктеуі мүмкін немесе үшінші тұлғаны да, зиянды келтірген тұлға да зиянды өтеуден толығымен немесе ішінара босатуы мүмкін деген ойдамыз. Жалпы жауапкершіліктің түрлерін қарастырайық. Заңдар материалдық жауапкершіліктің екі түрін белгілейді:
1) қызметкердің жұмыс берушінің алдындағы материалдық жауапкершілігі;
2) жұмыс берушінің қызметкердің алдындағы материалдық жауапкершілігі.
Материалдық жауапкершіліктің бұл екі түрі бір-бірінен ерекшеленеді. Заңдар еңбек шарты тараптарының заңды теңдігін тани отырып, жұмыс берушінің мына ерекшеліктерін ескереді:
1) жұмыс беруші қызметкерге қарағанда əрқашанда экономикалық тұрғыдан күштірек болып келеді;
2) жұмыс беруші еңбек үрдісін ұйымдастырады жəне осыған байланысты туындауы мүмкін қолайсыз салдарға қатысты жауапкершілікте болады;
3) ол мүліктің меншік иесі ретінде оны ұстау ауыртпалығына жəне кездейсоқ бүліну немесе жойылу тəуекеліне ие болады.
Заңдар адамның басты құндылығы ретінде оның еңбекке қатысты дене жəне ақыл-ой қабілетін таниды, бұларды адам əр түрлі заңды нысандарда ең алдымен еңбек шартын жасасу жолымен жүзеге асыра алатынын ескереді. Осы аталған жайт материалдық жауапкершіліктің екі түрінің айырмашылықтарын анықтайды. Жұмыс берушінің қызметкердің алдындағы материалдық жауапкершілігі оның қызметкерге мына жағдайлардың нəтижесінде келтірген зиянды өтеу міндетін білдіреді:
1) заңды негізсіз немесе белгіленген тəртіпті бұза отырып қызметтен босатса;
2) басқа жұмысқа заңсыз ауыстырса;
3) еңбек кітапшасында жұмыстан босатудың дұрыс емес немесе қолданыстағы заңдарға сəйкес емес себебін көрсетсе жəне бұл себеп қызметкердің жаңа жұмысқа тұруына кедергі келтірсе;
4) жұмыстан босату кезінде еңбек кітапшасын беруді кешіктірсе;
5) соттың қызметтен заңсыз босатылған немесе басқа жұмысқа заңсыз ауыстырылған қызметкерді қызметке қайта қабылдау туралы шешімін уақтылы орындамаса;
6) жұмысқа қабылдаудан заңсыз бас тартса немесе еңбек шартын уақтылы жасаспаса;
7) қызметкердің денсаулығына зиян келтірсе міндетін өтейді.
Осы мәселені неғұрлым терең қараған кезде барлық қызметкерлер өздерінің және жұмыс берушінің арасындағы еңбек қатынастарының сипатына (тұрақты, уақытша, маусымдық және т.б.) қарамастан, өздерінің еңбек міндеттерін орындауына байланысты және ұйымның аумағында не одан тыс жерлерде болған жарақаттану немесе денсаулығының зақымдануы салдарынан туындаған зиянды өтетуге құқылы. Жарақат механикалық, электрлік және т.б. зақымданудан туындауы мүмкін. Денсаулыққа басқа зиян ретінде кәсіби ауру және улану танылады.
Заңдарға сəйкес зиянды өтеу жəбірленген қызметкерге оның еңбекке қабілетігінің жоғалуы немесе төмендеуі салдарынан айырылған жалақысының, табыстарының мөлшеріндегі ақшалай сомаларды, денсаулыққа зақым келумен байланысты бір жолғы жəрдемақыны немесе өтемақылық шығындарды төлеуден көрініс табады. Жəбірленген тұлға қайтыс болған жағдайда қайтыс болған тұлғаның асырауында болған немесе ол қайтыс болған күні одан көмек алу құқығына ие болған еңбекке қабілетсіз келесі тұлғалар зиянды өтету құқығына ие болады. Тұлға қайтыс болғаннан кейін туған баласы, сонымен қатар жұмыс істемейтін жəне қайтыс болған тұлғаның 8 жасқа толмаған балаларын, інілерін, қарындастарын, немерелерін күтетін ата-анасының бірі, зайыбы немесе отбасының өзге де мүшесі комек алу құқығына ие болады.
Жарақат алған немесе денсаулығына өзге де зақым келген қызметкердің еңбекке қабілеттін жоғалту дəрежесін (% түрінде) медициналық-əлеуметтік сараптамалық комиссия (МƏСК)белгілеп оны ары қарай жалғастыру іс шаралары жүзеге асырылады.
Егер еңбек жарақаты жұмыс берушінің кінәсінен ғана емес,сонымен бірге қызметкердің өрескел немқұрайдылығынан болса да, өтелетін зиянның мөлшері қызметкердің кінәсінің дәрежесіне байланысты азаяды. Сонымен, жәбірленушіге еңбек жарақатына байланысты келтірілген қосымша шығындар да төленеді. Мысалы, егер медициналық-әлеуметтік комиссия адамды көмекке мұқтаж деп таныса, кәсіпорын қызметкерге жоғалтқан жалақысын өтеумен қатар еңбекте мертігуге байланысты қосымша шығыстарды (қосымша тамақтануға, дәріге, медициналық қарап-тексеруге және сауықтыруға, оны күтіп-бағуға байланысты шығыстарды, оның ішінде емделу орнына бару және кері қайту жолына байланысты жол шығыстарын, қажет болған жағдайларда осы адамды жеткізген адамның шығыстарын, арнайы көлік құралдарын сатып алуға байланысты өзге де шығыстарды) өтейді.Жəбір шеккен қызметкерге қатысты жұмсалынған қосымша шығындар оны кім күткеніне байланыссыз өтелуге жатады.
Зиянды өтеуге қатысты төлемдер:
- жəбірленген қызметкерлерге - еңбек жарақатының салдарынан сол кездегі жалақысынан айырылған күннен бастап;
- асыраушысының қайтыс болуына байланысты зиянды өтеуге құқығы бар тұлғаларға - қайтыс болған күннен бастап төленеді.
Еңбектегі жарақатына немесе асыраушысының қайтыс болуына байланысты бұрынғы жалақысынан айырылғаннан кейін 3 жыл өткен соң зиянды өтеу туралы шағым білдірілген кезде зиянды өтеу өтініш берілген күннен бастап жүзеге асырылады.
Медициналық əлеуметтік сараптамалық комиссия еңбек жарақатына қатысты еңбекке қабілеттіктің айырылғанын белгілесе, жəбірленген қызметкерлерге зиянды өтеуді айырылған жалақысының мөлшерінде жүзеге асырады. Асыраушысынан айырылуына байланысты зиянды өтету құқығына ие тұлғаларға зиянды өтеу келесідей жүзеге асырылады:
oo кəмелетке толмағандарға - 18 жасқа толғанға дейін (кəсіби-техникалық, орта арнайы жəне жоғары оқу мекемелерінде оқитындар үшін - оқуын аяқтағанға дейін, алайда 23 жасқа толғанға дейін ғана);
oo 60 жастан асқан ер адамдар жəне 55 жастан асқан əйелдерге - өмір бойы;
oo мүгедектерге - еңбекке жарамсыздығының бүкіл кезеңінде;
oo жұмыс істемейтін не қайтыс болған асыраушысының балаларын, інілерін, қарындастарын, немерелерін бағатын ата-анасына, зайыбына немесе отбасының өзге де мүшесіне - балалар 8 жасқа толғанға дейін.
Жұмыс беруші жəбір көрген қызметкерге (немесе асыраушысынан айырылуына байланысты зиянды өтету құқығына ие тұлғаларға) айырылған жалақысынан, зиянды өтетудің қосымша түрлерінен тыс бір жолғы жəрдемақы береді. Бұл жəрдемақының мөлшері ұжымдық шартта анықталады, алайда ол мыналардан кем болмауы тиіс:
-қызметкер өндірістегі қайғылы оқиғаның немесе кəсіптік аурудың нəтижесінде қайтыс болған жағдайда - оның жылдық жалақысынан 10 еседен;
-еңбектегі жарақаты немесе кəсіптік ауруының салдарынан І немесе ІІ топ мүгедегі деп танылған қызметкердің жылдық жалақысынан 5 еседен;
-еңбектегі жарақаты немесе кəсіптік ауруының салдарынан ІІІ топ мүгедегі деп танылған қызметкердің жылдық жалақысынан 2 еседен;
қызметкерге мүгедектік тағайындалмастан еңбекке қабілеттігі жоғалды деп танылған кезде - оның жылдық жалақысынан.
Осы аталған жəне осыған ұқсас жағдайларда қызметкерге сонымен қатар моральдық зиян да өтелуі мүмкін. Жұмыс берушінің материалдық жауапкершілігінің туындау жағдайларын қарастырып көрейік. Жұмыс берушінің материалдық жауапкершілігі туындайтын жалпы жағдайлар болып мыналар табылады:
oo зиянды құқыққа қайшы түрде келтіру;
- құқыққа қайшы əрекет пен туындаған зиянның арасындағы себепті байланыс;
- кəсіпорынның кінəсі.
Бұл жағдайда заңсыздық жұмыстың қауіпті емес жағдайларын қамтамасыз етпейтіндігін білдіреді. Заңсыз болу үшін барлық мүмкіндіктер бар, сондай-ақ әсер ету ретінде танылады, осылайша әл-ауқатқа қатысты залал ретінде пассивтілік. Этиологиялық қарым-қатынас жұмыс берушінің заңсыз әрекеттері салдарынан жұмысшыға келтірілген зиянның пайда болуын білдіреді.
Компанияның себебі-жәбірленушіге зиянсыз жұмыс талаптарын кепілдендірмеген оның қызметкерлерінің кінәсі. Жүгіну туралы воздаянии залал сервируется жалдаушыға, бұл обдает міндеті-да келтірілген залал үшін көшіп жарақат. Егер компанияда, қай жерде жәбірленуші қызметті біріктірсе, оның әл-ауқатына зиян келтірсе, бұл жағдайда өтініш осы компанияның әкімшілігіне беріледі.
Ұйым қайта ұйымдастырылған жағдайда өтініш оның құқық мирасқорына беріледі.
Жұмыс беруші бұл өтінішті қарауға жəне оны барлық қажетті құжаттарымен қабылдаған немесе қосымша құжаттар түскен күннен бастап 10 күннен кешіктірмей оған қатысты шешім қабылдауы тиіс және зиянды өтеу туралы шешім жұмыс берушінің бұйрығымен ресімделеді. Бұйрық негізделген болуы тиіс, мұнда зиянның кімге өтелетіні, зиянның отбасының əрбір мүшесіне шаққандағы мөлшері жəне оны төлеу мерзімдері көрсетіліп тұрады [49; 240].
Жұмыс берушінің зиянды өтеу туралы бұйрығының көшірмесі немесе негізделген жазбаша бас тарту мүдделі азаматтарға барлық қажетті құжаттарымен өтініш берілген күннен бастап он күн ішінде ұсынылуы қажет. Өтінішті қарауды немесе бұйрықтың көшірмесін белгіленген мерзімде беруді кешіктіру зиянды өтеуден бас тарту ретінде қарастырылады.
Жұмыс берушінің шешімімен келіспеген жағдайда жəбірленген қызметкер немесе өзге де мүдделі тұлға бұл шешімді сот тəртібімен шағымдау құқығына ие. Жəбірленген тұлғаның зиянды өтеуге қатысты шағымдану құқығы ескіру мерзімімен шектелмеген.
Алайда, жəбірленген тұлға еңбекке қабілетінен айырылғаннан кейін үш жыл өткен соң зиянды өтеуге қатысты шағымданса, зиянды өтеу шағымданған күннен бастап жүзеге асырылады. Зиянды өтеуге қатысты төлемдерді жұмыс беруші, оның құқық мирасқоры, ал олар болмаған жағдайда - төленуге тиіс соманы капиталдандыруға тиіс орган жүзеге асырады.
Басқа міндет-бұл қызметкердің материалдық міндеті. Қосымша себептер жауапкершілік талабы болып табылады. Қызметкердің материалдық міндеті-оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz