Студенттердің оқу әрекетінің мотивациясын арттыру мәселесі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі: Мотивация отандық және шет елдік психологиясындағы іргелі проблемалардың бірі болып табылады. Қазіргі күнгі психологиядағы зерттеме үшін оның маңыздылығы адамның белсенділігінің көзін, оның іс-әрекетін, мінез-құлқын қозғаушы күшін талдаумен байланысты.
Адамды іс-әрекетке не итермелейді, оның түрткісі қандай, ол оны не үшін жүзеге асырады деген сұрақтарға жауап оның сәйкес түсіндірмесінің негізі болып табылады. Адамдар бір - бірімен қарым-қатынас жасаған кезде ең алдымен, оларды осындай байланысқа итермелеген, түрткілер жайлы және де олар алдына азды көпті мөлшерде саналы түрде қойған мақсаттары жайлы сұрақ туындайды. Ең жалпы түрде түрткі - бұл адамды осы түрткімен анықталатын іс-әрекеткен енген қандайда бір әрекетке итермелеуші, ынталандырушы, анықтаушы[1].
Мотивация проблемасының күрделігі мен көп аспектілігі оның мәнін, табиғатын, құрылымын, түсінуде және де оны әр тұрғыдан зерттеу әдістерінің көп болуымен шартталады (Б.Г. Ананьев, С.Л. Рубинштейн, М. Аргайл, В.Г. Асеев, Дж. Аткинсон, Л.И. Божович, К. Левин, А.Н. Леонтьев, М.Ш. Магомет-Эминов, А. Маслоу, Ж. Нюттен, З. Фрейд, П. Фресс, В.Э. Чудновский, П.М. Якобсон және т.б.).
Отандық психологияда мотивациялық аясын зерттеуді анықтаушы негізгі әдіснамалық принцип мотивацияның динамикалық пен мазмұндық- мағыналық жақтарының бірлігі жайлы ереже болып табылады. Осы принципті белсенді жетілдіру адамның қатынастар жүйесі (В.Н. Мясищев), мән мен мағына арақатынасы (А.Н. Леонтьев), түрткілер ықпалдасуы және олардың мәндік контексті (С.Л. Рубинштейн), тұлға бағыттылығы мен мінез - құлық динамикасы (Л.И. Божович, В.Э. Чудновский), іс-әрекеттегі бағдар (П.Я. Гальперин) сияқты және т.б. проблемаларды зерттеумен байланысты
Отандық психологияда мотивация адамның өмірлік іс-әрекетінің - оның мінез-құлқының күрделі, көп деңгейлі реттеушісі ретінде қарастырылады. Осы реттеудің жоғарғы деңгейі саналы - еріктік деңгей болып табылады. В.Г. Алексеев көрсеткендей, адамның мотивациялық жүйесі берілген мотивациялық тұрақтылардың қарапайым қатарына қарағанда неғұрлым күрделі құрылымға ие [2].
Қазіргі уақытта мотивацияға психологиялық құбылыс ретінде әртүрлі түсініктемелер беріледі:
Мотивация адамның ішіндегі белгілі ынталарды оята отырып, оны нақты іс-әрекеттерге ұмтылдыру мақсатымен адамға әсер ету процесі болса кейбір түсініктемелер бойынша мотивация - бұл сыртқы және ішкі қозғаушы күштердің жиынтығы, олар адамды белгілі бір қызметке итермелейді, шекараларға және қызмет формаларына сұрау қояды және осы қызметке белгілі бір мақсаттарға жетуге бағыт береді [3].
Бір жағдайда ол - тәртіпті анықтайтын, бағыттайтын және қолдайтын бірлескен факторлар жиынтығы ретінде болса, екінші жағдайда бұл мотивтердің бірлестігі ретінде қарастырылады. Сонымен қатар, нақты іс-әрекетті бірқалыпты ұстау ретіндегі психикалық процесс болып , іс-әрекеттің нақты формаларын іске асыру әдісі мен бағытынын туындауын анықтайтын, мотивтің әрекеттік процесі және механизмі ретінде, іс-әрекет пен талаптануға жауап беретін процестердің бірлескен жүйесі ретінде қарастырылады.
Студенттердің арасында оқу әрекетінің мотивациясын арттыру - қазіргі білім берудің өзекті мәселелерінің бірі.
XVIII ғасырда француз буржуазиялық революциясының қайраткері Жорж Жак Дантон Халыққа наннан кейін ең қажеті - оқу орны деген екен. Расында да, адамды адам етіп, ұйқысынан оятып, сергек сезім, рухани күш-жігер беретін білім мен ғылымға өнер атаулыға құштарлығын арттыратын оқу орны емей немене. Ал сол мектептің жүрегі - оқытушы. оқытушының негізгі міндеті - оқушыларға қазіргі өскелең өмір талабына сай білім беру және оларды осы өмірге бейімдеу. Ол оқу процесінде оқу мотивациясын қалыптастыру - оқушының пәнге қызығуын аттырады, олардың өздігінен ізденуіне, сөйлеу мәдениетін дамытуға, өз ойын еркін жеткізуге, өзара пікір таластыра білуге үйретеді[4].
Бұл мәселелерді толық, кешенді шешу педагогтердің, әлеуметтік қызметкерлердің, отбасы мен психологтардың өзара тығыз ынтымақтастықтағы жұмыстарының нәтижесінде ғана жүзеге асуы мүмкін екенін естен шығармау керек. Бүгінгі жастардың білімге деген қызығушылығын ояту, оларды оқуға мәжбүрлеу, үйрету, бір қарағанда оңай болғанмен, қоғам алдында тұрған - ең қиын міндеттердің бірі. Әлемдік дүниетанымды, ұлттық құндылықтарды, ізгілік мұраттарды, рухани қажеттіліктерді білмей тұрып, толық білімді болудың мүмкін емесін жастар саналы түрде түсіну болып табылады.
Оқу мотивациясы үнемі өзгеріп отыратын және бір - бірімен жаңа қатынастарға түсуші түрткілер қатарынан қалыптасады. Сондықтан мотивацияның жетілуі бұл жай ғана оқуға деген жағымды қатынастың өсуі немесе теріс қатынастың тереңдеуі емес, ал оның артында тұрған мотивациялық аясы құрылымының, оған енетін түрткілердің күрделенуі, олардың арасында жаңа, неғұрлым кемелденген, кейде қарама-қайшы қатынастырдың пайда болуы.
Осыған сәйкес оқу іс-әрекетінің мотивациясын талдауда тек үстем түрткіні анықтап қана қоймай, сонымен қатар адамның мотивациялық аясының бүкіл құрылымын есепке алу да қажетті. Осы оқуға қатысты мотивация аясын қарастыра отырып, А.К. Маркова оның құрылысының бағыныстылығын атап өтеді. Сонымен оған оқуға деген қажеттілік, оқу маңызы, оқу түрткісі, мақсат, эмоциялар, қатынас пен қызығу енеді. Көптеген зерттеулер тәжірибесінде яғни мақсатты, мағынаны және мотивацияны қалыптастыруды зерттегенде студенттің тұлғалық дамуы, оның танымдық іс-әрекет даму деңгейімен тікелей байланысты негізгі төрт деңгейдің әлеуметтік - психологиялық ерекшелігі зерттеліп, әрбіреуіне субьектінің бастапқа іс-әрекет формасы сәйкес келеді. оқу мотивациясы дегеніміз - адамды білім алуға итермелейтін, жалпы бағыт - бағдар беретін, адам мінезіне энергетикалық импульстер беретін, психикалық үрдістер жиынтығы екенін анықтадық. Басқаша айтқанда оқу - іс-әрекеті субьектінің мотивациялық саласы немесе оның түрткілері тек қана көп компонентті емес, сондай - ақ әртекті және әр деңгейлі, мұның өзі тағы да оның қалыптасуы мен есепке алынуына ғана емес, барабар талдауының өте қиын екеніне көз жеткізеді.
Оқу мотивациясының тұрақтылығын А.К. Маркованың тұжырымдамасы шегін-дегі мектеп оқушыларын зерттеу материалы негізінде зерттелген. Психологиялық тұрақтылықты зерттеушілер адамға әсер етуші факторлардың кең түрлендіруінде психикалық белсенділіктің қажетті деңгейін қолдай алу қабілеті ретінде анықтайды[4].
Оқу мотивациясына қатысты оның тұрақтылығы - бұл іс - әрекеттің қалыпты және экстремалды жағдайларда да салыстырмалы түрде ұзақ және жоғары өнімділігін қамтамасыз ететін оның динамикалық сипаттамасы. Мотивацияның кәсіби іс-әрекетке және оның нәтижелі болуына тигізетін әсері өте зор. Кәсіби іс-әрекеттің табыс - тылығы психологиялық, әлеуметтік факторларға байланысты екендігі мәлім. Кәсіби іс-әрекеттің табыстылығына кәсіби мотивациясы мен оның құрылымының тигізер әсері ерекше.
Егеменді еліміз даму өркениеттің сара жолына түсіп, оның биігіне көтерілуі үшін өзінің экономикалық және саяси жүйесімен бірге рухани интеллектуалдық қуатын да одан ары жетілдіріп, молайтуы шарт делінген Елбасының стратегиялық Қазақстан 2050 бағдарламасында[5].
Яғни, мемлекеттің білім беру саласындағы саясаты - тәрбиелі де өнегелі, парасатты да салмақты, рухани ішкі дүниесі бай ұлттық жетістіктерді тез қабылдайтын жеке тұлғаны қалыптастыру. Бұл заман талабына сай сапалы білім беру деген. Қазір өркениетті елу елмен іргелес болуға бел байлап, сондықтан қоғамдық өмірдің барлық саласын дамытуға зор көңіл бөлінуде. Соның бірі білім беру ісін жетілдіру.
Зерттеудің мақсаты :Студенттердің оқу үрдісіне қатысты орын алатын мотивтерін анықтау, қалыптастыру, арттырудың жолдарын қарастыру.
Зерттеу пәні:Мотивация және студенттердің оқу мотивтері.
Зерттеу объектісі: Студенттердің оқу әрекетінің мотивациясын арттыру мәселесі.
Зерттеудің міндеттері:
1.Мотивация және оқу мотивтерін қалыптастырудың теориялық мәселелерін талдау.
2.Оқу процесіндегі мотивацияның рөлін анықтау.
3.Студенттердің оқу мотивтерін қалыптастыру мен арттырудың ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу болжамы:
Студенттердің оқыту процесіндегі оқу мотивтерін арттырсақ, онда білім сапасы артады.
Зерттеудің теориялық мәні:
1.Мотивация және оқу мотивтерін қалыптастырудың теориялық мәселелерін талдау.
2.Оқу процесіндегі мотивацияның рөлін анықтау.
3.Студенттердің оқу мотивтерін қалыптастыру мен арттырудың ерекшеліктерін зерттеу.
Оқытудың маңызды компонеттері мотивтер, яғни қандай да бір оқу әрекеттерін немесе тұтас оқу әрекеттерін жүзеге асыруда білім алушылар жетекшілікке алатын ұмтылулар болып табылады . Оқу барысында әртүрлі мотивтер байқалады . Оларды өзара байланысты үш топқа бөлуге болады :
1. Тікелей - ұмтылдырушы мотивтер.
Бұл мотивтер тұлғаның эмоционалдық байқалуларына, оң және теріс эмоцияларына негізделеді (сабакты қызықты жүргізу, мұғалімнің тартымдылығы, мақтау алу, жазалаудан қорқу, талқылау объектісіне айналмау).
2. Перспективтік - ұмтылдырушы мотивтер.
Бұл мотивтер білімдер және оку пәні маңыздылығын түсінуге негізделеді (пәннің дүниетанымдык, әлеуметтік, практикалық - қолданбалык маңызын түсіну, оку пәнін болашақ өмірімен байланыстыру, мамандық таңдау, институтқа түсу, отбасын кұру, мақтау алу, өзін мойындату, міндет пен жауапкершілікті сезіну).
3. Интеллектуалды-ұмтылдырушы мотивтер.
Танымдық үдерістің өзінен канағаттануға негізделеді (білімге кызығушылық, білуге ұмтылу, мәдени деңгейін көтеруге ұмтылу, белгілі бір біліктер мен дағдыларды меңгеруге ұмтылу, оқу-танымдық есептерді шығаруға кызығу).
Интеллектуалды-ұмтылдырушы мотивтердің ішіндегі ерекше орын алатын - танымдық кызығушылықтар мен қажеттіліктер болып табылады [6].
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: алынған нәтижелерді талдай отырып,1,2,3,4 курс студенттерінің оқу үрдісіне қатысты орын алатын мотивтерінде айырмашылықтарын анықтап, оқу мотивтерін арттыру
Зерттеу жұмысының базасы: С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетінің 1,2,3,4 курс студенттері
Зерттеу нәтижелерінің анықтығы мен дәлдігін: мәселенің терең және жеткілікті көлемде теориялық талдануы, таңдалған эксперименттік психологиялық әдістердің кешені алынғандығы, қажетті дәрежеде зерттелушілердің (сынаушылардың) саны, алынған нәтижелердің сандық және сапалық талдануы, зерттеудің ұзақ мерзімде жүргізілуі дәлелдейді.
Зерттеу жұмысының құрылымы: көлемі: курстық жұмысы кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бұрынғы мен қазіргі кездегі оқу процесіндегі мотивациялауды талдасақ
Бұрынғы дидактика мен ескі әдістемелерде оқытудың мотивациялық жағына жете көңіл бөлінбеді. Мұғалімнің бар ынтасы білім берудің техникасын жетілдіру мен оны меңгеруіне бақылау жасауға жұмсалады. Оқушылардың нашар үлгерімі анықталған жағдайда, оларға қанағаттанарлықсыз баға қою, сол сыныпта екінші жылға қайта қалдыру, стипендия бермеу немесе тіпті мектептен шығарып жіберу сияқты мәжбүрлеу шаралары қолданылады. Мұғалімдердің күші оқытудың әртүрлі тәсілдерін қолдану мәселелері мен жастардың жеке проблемалары, оның мүддесі, мәдени өмірі, еңбек ортасы сияқты мәселелердің арасында қалып қойды. Ал, керісінше, жастардың қызығушылығының пайда болу жағдайына, оның ынтасының қалыптасуына жеткілікті көңіл бөлінбеді.
Мотив әрекетке іштей итермелейтін себеп, қандай да бір қажеттілікті қанағаттандыратын тілек болып табылады. Егер адамдардың басым бөлігінің өмірі аштық, шөл, ұйқы, қауіптен қорғану, жақсы көру сияқты алғашқы қажеттіліктермен шектелетін болса, онда бұл қателіктің едәуір үлесі тәрбиеге байланысты, ол адам бойындағы екінші қажеттілікті қалыптастыра алмаған. Ондай қажеттілікке өз ісіне және өзгелерге деген жауапкершілік, Отанға деген сүйіспеншілік, өмірлік ұстанымына берік болу, әсемдікті қабылдай алу, мәдениетті меңгеру сияқты қажеттіліктерді жатқызуға болады. Адам бойындағы екінші қажеттілікті қалыптастыру оқушылардың әлемді, өзін, қоршаған ортаны тануына бағытталған дағдыларын тәрбиелеуге мүмкіндік беретін оқыту нәтижесі болып табылады.
Қоғам дамуының қазіргі кезеңінде өскелең ұрпақтың, яғни оқушылардың да, студенттердің де оқу әрекетінің мотивациясының проблемаларын білім беруді, әлеуметтік қоғамды, саясатты шексіз реформалау жағдайында, қоғамның көпқырлы рухани-ізгілік бейімінің ауысымында зерттеу өзекті немесе пайдалы ғана емес, сонымен қатар, білім алушының қазіргі қоғамда болып жатқан, болатын процестер мен құбылыстардың психологиялық, әлеуметтік, мәдени-тарихи және саяси мәнін түсінуін қаматамасыз ететін өте қажетті талап та деп ойлаймын. Сондай-ақ, бұл зерттеу қазіргі білім мен тәрбие жүйесінің стратегиялық міндеттерін белгілеу мен анықтау үшін де керек[7].

1МОТИВАЦИЯ ЖӘНЕ ОҚУ МОТИВТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Мотивация түсінігі , мәні
Мотивация (ағылшын. motіvation) - қолданылу ыңғайына қарай қазақша ниет, түрткі, кірісу, жігерлену сөздерінің мағынасына жақын келетін, қазіргі заман мәдениеті мен гуманитарлық ғылымдарында кең қолданылатын ұғым.
Moveo латынша қозғалу, әрекет ету мағынасын береді, демек motіvation сөзбе сөз мағынада қозғалту, әрекетке келтіру мағынасын береді. Бірақ қазіргі заман мәдениетінде ол тіке мағынасында емес, көбіне көп ауыспалы, жетілдірілген, түрлендірілген мағынада қолданылады[8].
Мотивация дегеніміз-адамның ішіндегі белгілі ынталарды оята отырып, оны нақты іс-әрекеттерге ұмтылдыру мақсатымен адамға әсер ету процесі.
Мотивация - бұл сыртқы және ішкі қозғаушы күштердің жиынтығы, олар адамды белгілі бір қызметке итермелейді, шекараларға және қызмет формаларына сұрау қояды және осы қызметке белгілі бір мақсаттарға жетуге бағыт береді.
Мотивацияның жасайтын әрекеттері:
-Жігерлік;
-Тырысу;
-Сөзінде тұру (шыншыл, әділ;)
-Адамгершілік;
-Бағыттылық;[9].
Демек, мотивация - бұл жеке тұлғаны немесе топты ішкі немесе сыртқы әсерлер ықпалнан өз қажеттіліктерін қанағаттандыру және ұйымның мақсатына жету процессі болып табылады.
Мотив (латын тілінде moveo - қозғаушы, итермелеуші) - адамды белгілі бір іс-әрекетке бастайтын ішкі субъективтісебеп, оның қажеттіктері мен мүдделерін білдіруге бағытталған саналы, мақсатқа сәйкес әрекет. Пиғыл, ынта, мақсат ұғымдарымен үндес. Мотивті жүзеге асыру тұлғалық әрекетке бағыт береді. Табиғи және қоғамдық ортаның талаптары адамның мотивтерін жүзеге асыру кезінде ерік-жігер жұмылдыруды қажет етеді. Тұлғаның іс-әрекеттеріне, қылықтары мен пиғылдарына баға беру үшін оның мотивтерін айқындау керек. Мотивтің мәнін, құрылымы мен маңызын зерттеумен психология, заң, этика ғылымдары шұғылданады.
Мотив - адамды айқын әрекеттерге шақырады. Мотив адамның "ішінде"
болады, "арнайы" мінез - құлығы болады, адамның сыртқы және ішкі күшіне әсер ететін факторларға тәуелді болады, сонымен қатар оған паралель әрекет ететін басқа мотивтерге де тәуелді [10].
Адам өз мотивіне ықпал ете алады, ол оны көтермелей алады немесе кейбір бәсекелестіктерді алып тастай алады
Мотив пен мотивация - өзара байланысқан, өзара сертті психикалық категориялар және де әрекет мотивтері мотивацияның нақты базасында қалыптасады (яғни туынды мотивтер). Ол сол уақытта, бөлек мотивтерді өзгерту арқылы бас аяғына дейін мотивацияға әсер етеуге болады (яғни мотивация осы жағдайда негізгі болатын мотивтерге тәуелді болады). Және де мотивтер әрекеттерге, мотивация іс-әрекетке жатады[11].
Яғни, адамға әрекет ету жоспарын құрғызған, іс бастатқызған, мақсатқа бағыттаған, талпыныс жігерін күшейткен, істі табанды жалғастырып, мақсатқа жетуге құлшындырған ішкі ынталылықтың ықпалдылығы.
Мотивациялау дегеніміз - адамның ішіндегі белгілі ынталарды оята отырып, оны нақты іс-әрекеттерге ұмтылдыру мақсатымен адамға әсер ету процесі.
Мотивациялау адамды басқарудың негізін құрайды. Басқарудың тиімділігі көп дәрежеде,қаншалықты мотивациялау процесі табысты жүретініне байланысты.
Мотивациялаудың қандай мақсаттары бар екендігіне байланысты оны екі негізгі түрге бөлуге болады:
Адамға сыртқы әсер ету жолы арқылы іс-әрекетке белгілі ынталарды туғызады. Олар адамды белгілі қалайтын нәтижесіне әкелетін нақты іс-әрекет жасауға түрткі болады. Мотивациялаудың мұндай түрінде адамды қандай себептер қалайтын іс-әрекеттерді жасауға түрткі ететін және сол себептерді қалай шығару керек екенін білу керек. Мотивациялаудың бұл түрі көп жаңдайда сауда мәміленің түрін еске түсіреді: Мен саған сенің қалайтыныңды беремін,ал сен маған мен не қалайтынымды. Егерде екі жақта да қатынасу нүктелері болмаса, онда мотивациялау процесі де іске аспайды.
Адамның нақты мотивациялық құрылымын қалыптастыру. Бұл жағдайда басты көңіл субъектінің қалауы бойынша мотивациялауды күштейтін және керісінше адамды тиімді басқаруға бөгет жасайтын кейбір себептерді азайту керек. Мотивациялаудың бұл түрі тәрбиелендіруші және білім беруші сипатта,сонымен қатар көп жағдайда адамның қызметінің нәтижесінде күтілетін нақты қорытындылар мен іс-әрекеттерімен байланысты болады. Ынталандырудың екінші түрі оны жүзеге асыру үшін көп күш-жігер, қабілеттілікті талап етеді, бірақ та оның нәтижелері көбінесе ынталандырудың бірінші түрінен асып кетеді. Оны ұғып алған және өз тәжірибелерінде қолданатын ұйымдар өз жұмыскерлерімен нәтижелеу және басқаларына қарағанда табыстылау басқара алады[12].
1.2 Мотивация түрлері және жүзеге асыру құралдары
Мотивацияны адамның ішіндегі белгілі ынталарды оята отырып, оны нақты іс-әрекеттерге ұмтылдыру мақсатымен адамға әсер ету процесі деп қарастыра отырып ,оны бірнеше түрлерге бөлеміз:
-Ішкі және сыртқы мотивация;
-Оң және теріс мотивация;
-Тұрақты және тұрақсыз мотивация;
-Жекелік және топтық мотивация;
Ішкі мотивация- сыртқы орта қалай болуына қарамастан мотивациялық талпыныс ішкі ниеттен оянады және мақсат атаулы субъективті болады. Онда міндеттің өзі құштарлық және шаттық туғызады. Сыртқы себеп емес, ішкі ұнату негізгі қозғалыс түрткісі болады. Ішкі мотивацияның артықшылығы, міндетке қарата ішкі құштарлық оянған жағдайда адамның өз артықшылықтары түгел іске қосылады және міндетті орындауға қажетті қабілет пен өнерді өздігінен үйренеді. Ішкі мотивация XXғ. 70 жылдары әлеуметтік психология мен педагогикалық психологияның назарын аударған болатын.
Егер әлдекім өз табысы мен нәтижесін күшейтуге өзі белсеніп, өзін өзі мақсат талабы бойынша тізгіндеп, ырықты түрде өз мақсатына белсенсе, және оның өзіне сенімі айтарлықтай жоғары болса, онда оның жетістікке жету мөлшері қашанда жоғары болады. Дегенмен, ішкі мотивация сыртқы мүмкіндіктерге назар аудармаса, тырысуды ғана біліп, сол тырысуының өнімді болуына назар аудармаса, өзге табысты адамдардан шабыт алмаса, үлгі көрмесе, онда ол өз мақсаты үшін тым ұзақ жол басуы мүмкін, немесе күндердің бірі көкейінде теріс мотивация туып, ниетінен ақырындап, не бірден айнып қалуы мүмкін.
Сыртқы мотивация- мотивация тұрақты талпындырушы ретінде көбінесе сыртқы орта талаптарынан қоздатылады. Мұнда кіріс, мәртебе, мансап секілді сыртқыа сыйлық алу мен медаль тағу да сыртқы мотивацияға жатады екен. Дегенмен, бұл енді сол адамның соны мәнді іс көріп өз мақсаты тұту-тұтпауына қатысты болса керек.
Әлеуметтік психологияның зерттеуінше, сырттан алар нәпақа мотивацияның өз уәжі шегінен шығып кететін (over justification effect) көрінеді. Сырттан алар нәпақаға құлшынған сайын ішкі мотивация әлсірей түсетіні де байқалады. Демек, сырттан шабыттандырылған мотивацияның ықпалына сене беруге болмайды, ішкі құштарлықты оятуға барынша күш салу керек. нәрселердің талабымен мақсатқа белсену туады және оның белсенуі ішкі мотивация ниетімен қайшыласып та жатады. Яғни, өз талпынысын соншылық сүйе қоймайды, бірақ қажеттілік үшін соған барынша талпынуға мәжбүр болады. Сыртқы мотивация жекенің сыртынан келеді. Әрекет өз табысынан рахаттану үшін емес, ақша табу, мансапқа жету, мүдде, балл алу, мәжбүрлену, жазалану секілділер сыртқы мотивацияға ілік болады. Ондағы шабыттандыру әлдебір сыртқы талаптардан тууы мүмкін. Жалданып істеу, біреуге тәуелді болу, тұрмыс жағдайының нашарлығы, қорқу, ұялу дегендер осы түрдегі мотивацияға себеп болады.Мотивациялаудың ең аз жетілген сұрақтары болып ішкі және сыртқы ынталандырудың қатынасы болады. Бұл мәселенің және адамның қызметі егерде сыртқы ортаның субъектісі адамды мәселені шешуге түрткі етсе,адам мен міндеттің жабық және ашық ара қатынасында пайда болатын себептердің әсері астында болады.
Бірінші жағдайда мотивациялауды ішкі деп атауға болады,себебі адам мәселемен кездескенде өзі себепті туғызады. Олар адам ішінде пайда болатын секілді. Мұндай ынталандырудың мысалы ретінде мақсатқа жетуге,жұмысты аяқтауға,танылуға және қиындықты,қауіп-қатерді т.б. жеңуге бағытталуы болуы мүмкін. Екінші жағдайда мәселелерді шешудегі өызметтің себептері субъектінің сырттан әсер етуімен шақырылады,сондықтан бұл ынталандыруды сыртқы деп атауға болады.
Негізінде ішкі және сыртқы мотивациялаудың арасында нақты айырмашылықтар жоқ.Бір жағдайларда себептердің қатары ішкі,ал басқа жағдайларды сыртқы мотивтерден пайда болуы мүмкін. Кей уақытта себеп мтоивациялаудың екі жүйесінен пайда болуы мүмкін. Тиімді басқару тек сыртқы мотивациялаудың түріне негізделеді,сонымен қатар ішкі мотивациялауды еске ала отырып оның пайда болуын болжауға бағытталады.
Оң және теріс мотивация
Адам еркін шабыттандырып, жігерлендіріп, белсенді етіп, үміткер етіп, қайтпас қайсар етіп сомдаған мотивация оң мотивация деп аталады. Ал, адам еркін салғырттандырып, енжар етіп, үмітсіз етіп, босбелбеу етіп, шегіншектетіп сомдаған мотивация теріс мотивация делінеді.
Тұрақты және тұрақсыз мотивация
Мотивацияның тұрақты-тұрақсыздығы, яғни оның адам әрекетіндегі ықпалының сақталу ұзақтығы адамның ішкі ұстанымының берік-әлсіздігіне, ниеттің шын-жалғандығына, кедергілердің сипатына, ортаның жол қою дәрежесіне байланысты болады.
Жекелік және топтық мотивация
Жекелік: Ашығу мен шөлдеуден, тоңудан сақтану, азаптан құтылу т.б. үшін қажетті мотивациялар. Топтық: Ұрпақ өсіру, отбасылық, әулеттік, ұлттық, мемлекеттік тұрмысқа мүмкіндік қарастыру, өзі тәуелді топтың (отбасы, әулет, ұлт, мемлекет) тұрақтылығын сақтауға тырысу қатарлылар[13].
Мотивациялаудың жүзеге асыру құралдарының біріне әдістері жатады
Тəрбиеленушіні белгілі іс-əрекетті орындатуға талаптандыру ниетімен қолданылатын əдістер тобында ынталандырудың орны өз алдына. Бұл əдістің ежелден-ақ мадақтау мен жазалау түрі белгілі. XX ғасыр педагогикасы жəне бір өте əсерлі ынталандыру əдісі - жарыстыру əдісін алға тартып отыр. Кейінгі он жылдықта дəстүрлі ықпал əдістеріне қосымша субъектив-прагматикалық əдістің тиімділігі жариялануда. Ғылыми зерттеулер мен практика нақтылағандай, бүгінгі жастардың ерекшелігі -- өмірге болған прагматикалық (пайдакүнемдік) қатынасы. Осыдан қазіргі заман білім алушсы өзіне, өз жолдастарына тəрбие маған не береді, неге, қай уақытта ол қажет, одан түсер пайда қандай жəне қаншалықты деген сұрақтарды үстемелеп қоятын болды. Осы секілді пайдакүнемдік - прагматикалық бағытты ескере отырып, кейбір шет ел педагогикалық жүйелері тəрбие процесін тəрбиеші мен тəрбиеленуші арасындағы коммерциялық қатынас сипатында бағалайды. Ал мұндай қатынас өзегі - пайда. Əдіс əлі қалыптасып, ресми қабылданған емес, бірақ тұрмыста тəрбиеші мен тəрбиеленушілер арасында түзілетін келісім-шарттар жүйесімен біртіндеп тұрақтануда. Осыған байланысты мотивацияның бірнеше әдістері бар
Олар:

мадақтау әдісі

жарыс, бəсеке әдісі

жазалау әдісі

субъективті әдіс

Мотивациялаудың әдістері

Сурет 2. Мотивациялаудың әдістері
Мадақтау - тəрбиеленушілер əрекетіне ұнамды баға беру. Мадақтау ықпалы білім алушыларның ұнамды көңіл-күй сезімін көтеруге негізделген. Осыдан да мадақтау балада өзіне деген сенім орнықтырып, жұмысқа деген жағымды көңіл қатынасын оятады, жауапкершілік арттырады. Мадақтау түрліше орындалуы мүмкін. Олар арасында тəрбие процесінде жиі қолданылатындары - қолдау, қуаттау, алғыс жариялау, құрметті құқықтар беру, мақтау қағаздары мен сыйлықтар беру жəне т.б.
Қарапайымды бола тұра, мадақтау өте жауапкерлі де іс. Мадақ шектен тыс əсіреге айналып кетпей, орынсыз кем де болмауы керек. Санамен сарапталмаған əсіре мадақ баланы бұзады. Осыдан мадақтаудың психологиялық қырлары мен оның салдарын ескерген жөн:
1) Мадақ-марапат сырттай көзге түсіп, əйгілену ниетімен емес, мақтаушы мұғалім мен марапатталушы білім алушыларның, яғни екі тараптың бірдей жан дүниелік қалауы мен қабылдауынан болуы шарт.
2) Мадақтау арқылы тəрбиеленушіні басқа балаларға қарсы қойып алмауды да ойластырған жөн. Сондықтан тек табысқа жеткен білім алушыларны ғана мақтап шектелместен, шын ықыласымен еңбектенген, өз ісіне адалдық танытатындардың бəріне де жылы лебіз, мадақ сөзді аянбаған жөн.
3) Мадақ қолдана отырып, кім, не үшін, қаншалықты сыйға тұрарлық екенін сараптауды ұмытпаңыз. Əсіре мадақ астамшылдыққа апарады.
4) Əрқандай мадақ жеке тұлғалық ерекшеліктерді ескерумен беріледі. Өзіне сенімі жоқ, үлгерімі төмен білім алушыларны қолдап-қуаттау қажет. Қандай да ұнамды сапасын танып, педагог сол арқылы балада сенім оятады, ұмтылыс пен дербестік, кедергілерден сескенбеу қасиетін баулиды. Өзіне тəрбиеші, төңірегіндегі адамдар сенімін артқан бала, өз кемшіліктерін де жүгендеп, оңды жолға түсе бастайды.
5) Бүгінгі оқу мекемесі тəрбиесіндегі басты міндеттерден жазбау. Мадақтау мəселесін шешуде өз шəкірттеріңізбен пікір алысуды да жадтан шығармаңыз.
Жарыс, бəсеке. Көп бала топтала қалса, сол бойда өзара бедел таластыра бастайды. Балалар табиғатына аса тəн құбылыс - бəсекелестік. Төңірегіндегілер арасында өз беделін танытып, оны бекіту - əр адамның тума қажеті. Ал бұл қажеттілікті іске асыру басқалармен жарысуды керек етеді. Жарыс нəтижесі баланың ұжымдағы беделін ұзақ уақытқа айқындап, бекітеді.
Жарыс əдісімен баланың бəсекелестікке деген табиғи қажеттігін жеке тұлғаға жəне жалпы қоғамға сай қасиеттерді баулитын тəрбие арнасына бұруға болады. Өзара жарыса жүріп, білім алушылар қоғамдық қылық тəжірибелерін тез игеріп, тəн-дене, адамгершілік, эстетикалық сапаларын дамытады. Жарыс əсіресе үлгерімі төмен білім алушылар үшін аса қажет: өз нəтижелерін жолдастарының жетістіктерімен салыстыра отырып, өз білімдері мен ептіліктерін көтеруге болған қозғау күш алады, оқуы мен өзіндік тəрбиесіне ден қоя бастайды. Жарыс ұйымдастыру - оңай іс емес: балалар психологиясын жете тану қажет, біртұтас маңызды шарттар мен талаптарды ұстану əрі орындау керек. Жарыс тиімділігі оның ұйымдастырылуында. Бұл үшін жарыстың мақсаттары мен міндеттері айқындалады, бағдарлама түзіледі, баға өлшемдері белгіленеді, жарыстыру шарт -- жағдайлары жасалады, қорытынды шығарылып, жеңімпаздар марапатталады.
Жарыс өзіне сай күрделілігімен əрі қызықты өткізілуі тиіс. Сонымен бірге жарыс ережелері соңғы нəтижелерді бағалап, салыстыруға келетіндей нақты болғаны жөн. қорытындылау мен жеңімпаздарды анықтау жариялы болып, бағалау өлшемдері қарапайым, баршаға түсінімді болғаны дұрыс. Жарыс бағдары мен мазмұны айқын болуы тиіс. Бүгінгі таңда оқу мекемесі тəжірибесінде сынып, оқу мекемесінің озық білім алушысы, пəн білгірі атақтарын алу жарыстары өткізілуде.
Гуманистік педагогика жазалауды да жоққа шығармайды, бірақ оның шегін, сипатын, орындалу жолдарын өзгертуді талап етеді.
Жазалау - келеңсіз қылықтарды шектеп, тежеу үшін, басқалар алдында, өз тұрғысынан айыбын мойындау сезімін ояту мақсатында қолданылатын педагогикалық ықпал əдісі. Басқа тəрбие əдістері секілді жазалау да қылық-əрекеттердің сырттай себептерінің тұлғалық ішкі ықылас-ниеттерге ауысуына негізделген.
Оқу мекемелері тəжірибесінде жазалаудың келесідей түрлері қолданылуда:
1) қосымша міндеттер таңу;
2) кей құқықтардан айыру не шектеу;
3) моральдық сөгіс, не айып тағу.
Тəрбие барысында жазалаудың келесі формалары қабылданған: жақтырмау, ескерту, сөгіс жариялау, алдын ала сақтандыру, айыпқа сай талап қою.
Жазалау əдісінің тиімділігін анықтаушы шарттар төмендегідей:
1) Білім алушы пір тұтқан абыройлы адам тарапынан болған жаза əсерлі келеді. Келеңсіз қылығы тек тəрбиеші емес, дос, жолдастарының да жақтырмауына, ескертуіне ұшыраса, айып сезімі күштілеу болады. Сондықтан тəрбиеші ұжымдық пікірге көбірек жүгінгені жөн.
2) Бүкіл сыныпқа жаза қолдануға болмайды.
3) Жаза шешімі қабылданса, ол орындалуы шарт.
4) Жаза тиімділігі оның білім алушыларға түсінімді болып, оны əділ деп қабылдауынан. Өтелген жаза қайтып еске алынбайды, білім алушылармен қалыпты қатынас жалғасын табады.
5) Жазала, бірақ білім алушыларның намысына тиюші болма. Тəрбиеші жазаны өз жек көргендігінен емес, педагогикалық қажеттіктен қолданады. Келеңсіз қылық -- жаза формуласы мүлтіксіз орындалуы шарт.
6) Жазалау мəселесін шешуде негізінен келеңсіз қылықтарды, болымсыз мінез бітістері мен əдістерді шектеу, тежеуге бағытталған тəрбие əрекеттері тізбегін біртіндеп қолданып, басты, мəні нақты, ұнамды сапаларды орнықтыруға қаратылған іс-əрекеттерге өту қажет.
7) Жазалау əдісін қолдануға негіз- дау-дамайлы жағдай (ситуация). Бірақ көрінген орынсыз қылық пен ережеден ауытқу жанжал туындатпайды, сондықтан, парықсыз жаза қолдана беруге болмайды. Жазалау мəселесінде жалпы, барша жағдайға жаза тағайындау мүмкін емес, əрқандай тəртіп бұзу өзінің дара сипатына ие: оны істеген кім, қандай жағдайда болды, себептері не - осы жəйттерді ескерумен жаза жеңіл не өте қатал болуы ықтимал.
8) Жазалау -- өте ауыр да əсерлі əдіс. Жаза таңдаудағы педагог қателігін түзету өте қиын. Сондықтан, жүз берген жағдай жөнінде толық та анық түсінім болмағанша, асығыстықпен жаза қолдануға болмайды. Кері жағдайда жаза өз əділдігі мен пайдасын жоғалтады.
9) Педагогикалық процестегі жаза - кек алу құралы емес. Балада жазаның оның өз пайдасы үшін қолданылып жатқанына сенім тудырыңыз. əрқандай жаза əр баланың жеке ерекшеліктеріне орай қолданылғаны дұрыс.
10) Жазаның жеке балаға,оны даралығына сай қолдануы - əділдіктен ауытқу емес. Бұл өте маңызды проблема. Егер педагог білім алушылардың жеке тұлғалық ерекшеліктеріне мəн беретін болса, жаза да, мадақтау да жікке келеді, ал, егер ол тек келеңсіз қылықтың өзіне мəн беріп, қай тəрбиеленуші тарапынан болғанына назар аудармаса, жаза түрлері жіктелінбей қолданылып, тұлғалық бағыт заңдылығына қайшы келеді. Мұғалім өз педагогикалық позициясын балаларға түсіндіруі шарт, сонда ғана шəкірттер жаза əділдігін мойындайды.
11) Əрқандай жаза педагогикалық əдептілікті, жас кезеңдері психологиясын, сонымен бірге тек жазамен істі оңғаруға болмайтынын түсінген жөн. Осыдан да жаза басқа тəрбие əдістерімен бірлікті қолданылады.
Субъектив - прагматикалық əдіс негізі - тəрбиесіздік пен білімсіздіктің, тəртіп пен қоғамдық талаптарды өрескел бұзудың пайдасыз екенін түсінуде. Қоғамдық жəне экономикалық қатынастар баланы ерте жастан қатаң конкуренттік тайталасқа қосып, өмірге тыңғылықты дайындық көруге мəжбүрлейді. Осыдан да нарықтық экономикаға ертерек көшіп, дамыған елдердегі оқу мекемесі білім мен тəрбие қарапайым тұрмыс-тіршілік қажетіне (утилитарное) бағытталып, басты мақсат - шəкірттерді оқу орнын бітірген соң жұмыс табу, тіршілік қамын жасауға тəрбиелейді. Біздің өткен кеңестік дəуірдегі тəрбиеміз, керісінше, білім алушыларға бəрін білдірді, бірақ субъектив - прагматикалық тəрбиені буржуазиялық деп жоққа шығарғандықтан, мектеп түлегі білгенін тұрмыста қолдана алмай, жеке де, қоғамдық та пайдаға жарата алмады.
Педагогтар қоғамдық-экономикалық тарығуларды тəрбие мақсатында қолданады. Алдымен олар жоғары сапалы мектеп тəрбиесінің əр адамның нарықтық əлеміндегі орны жəне жағдайымен байланысты болатынын баса түсіндіреді, тəрбиесі төмен, білімі кем адамдардың болашақта беделді қызметтен, жоғары жалақыдан жұрдай болатынын, жұмыссыздар қатарында қалуы мүмкін екндігін нақты мысалдармен көрсетеді. Осыған байланысты тəрбие қатаң жеке тұлғалық бағытта жүргізіледі, себебі əр тəрбиеленуші мектеп бітіруде ұнамды пікір, бағамен еленіп, жұмысқа орналасу мен оқуға түсу үшін негіз қалайды. Бұлай болмағанда, жұмыс орындары мен мекеме басшылары оны қызметке алмайды. Егер педагог академиялық табыс, яғни педагогикалық процестегі жетістік əр оқушыбілім алушылардың қабілетіне байланысты болатынын əрі ол табысты қолға түсіру бала даралығына орай екенін жете түсінсе, оның қолынан болымсыз түлек шықпайтынына кəміл сенуге болады.
Субъектив - прагматикалық əдістің нақты іске асыру жолдары төмендегідей:
-- тараптар міндеттері анық көрсетіліп, тəрбиеші мен тəрбиеленуші арасында жасалған келісім-шарт (контракт);
-- тəрбиешілер жəне ата-аналар ортасында келісіммен түзілген жеке өзіндік жетілу бағдарламасы (өзіндік тəрбие мазмұны);
-- жеке қызығушылықты арттыру үшін білім алушылар қалаулары бойынша түзілген төлемді оқу-тəрбие топтары;
-- құқық бұзуға бейімді балалармен тəрбие - сақтандыру жұмыстарын алып баруға арналған тəрбиешілік топтары;
-- ең соңғы техникалық құралдар жəне электронды - есептеу машиналары жəрдемімен тəрбиеленушілердің мінез-құлығын, əлеуметтік дамуын үздіксіз бақылауға алу, яғни мониторинг жүргізу;
-- техникалық құралдармен жинақталған сандық жəне сапалық көрсеткіштер нəтижесі негізінде тəрбиеленушінің жеке-дара даму бағытын анықтап, тұлғаның қажетті қасиет-сапаларын алдын ала жоспарланған арнада тəрбиелеудің сценариін түзу;
-- ұдайы өткізіліп тұратын ойын, жарыс, курстарға байланысты əрбір білім алушылардың тəрбиелік, əлеуметтік кемел, азаматтық дəрежесін анықтау үшін ұйымдастырылатыны тест-байқаулар;
-- тəртіп бұзушыларды жазалау мақсатында қолданылатын айыппұл төлету, құқықтары мен еркіндігінен айыру, əлеуметтік-қоғамдық басымдықтарын (привилегии) алып тастау жəне т.б. секілді шараларды пайдалану.
Бұл əдіс, əзірше еліміз мектептерінде кең өріс ала алмай отыр. Дегенмен, тұрмысымызға қарқындай еніп жатқан əлеуметтік жəне экономикалық өзгерістер уақыт оздырмай, тəрбие процесінің маңызды шарттарының бірі ретінде субъектив-прагматикалық əдістің алғы шепке шығуы - заңды күтілетін құбылыс.
Мотивацияның тәсілдері:
-- білім алушылардың ниетіне сүйену;
-- салыстыру, мысалдар;
-- білім алушыларда асқан ниетті(ынталандыруды) болдырту;
-- білім алушыларды түсіну;
-- баланы қызықтыратын дүниелер туралы сөйлеу;
-- істелінген қылықтардың неге соқтыратынын көрсету;
-- баланың жақсы жақтарын мойындау;
-- талап қою арқылы стимулдау;
-- жетістіктерді көрсету;
-- мақтау;
-- баламен сезімдес болып сынау.
Балалар туралы жақсы сипаттама беріп, мүмкін болған жағдайда мадақтауды жиі қолдану керек, оларды өз күштеріне сенетін жағдайларды туғызған абзал[14].
Сонымен мотивацияның біршама шарттары бар.
Олар:
-- білім мазмұнын жекелік бағытталған қызықты материалдармен байыту;
-- барлық танымдық сұраныстарын қанағаттандыру;
-- қызықты қарым-қатынас;
-- ойлауды сезіммен байыту;
-- білуге деген құштарлықты дамыту;
-- белсенді өзін-өзі бағалау;
-- әдісі ға ұмтылыс;
-- оқу еңбегіне жауапкершілікті қатынас жасау.
Сыртқы мотивацияны алып қана қоймай сонымен қатар әр адам өзін-өзі іштей мотивациялаған жағдайда ғана белгілі бір мақсатқа жете алады.
1.3. Оқу процесіндегі мотивацияның рөлі
Оқу мотивациясы оқу іс - әрекетіне, оқудағы іс-әрекетке енетін моти-вациялардың жеке түрі ретінде анықталады. Кез келген басқа үрдіс сияқты оқу мотивациясы да осы әрекетке тән өзгеше факторлар қатарымен анықталады. Біріншіден, ол білім беру жүйесімен, оқу іс -әрекеті жүзеге асатын білім беру мекемесімен; екіншіден, білім беру үрдісін ұйымдастырумен; үшіншіден, студенттің субьектілік ерекшеліктерімен; төртіншіден, педагогтың субьектілік ерекшеліктерімен, ең алдымен оның студентке, ісіне деген қатынастар жүйесімен; бесіншіден, оқу пәнінің өзгешелігімен анықталады.Оқу мотивациясы, оның басқа түрлері сияқты жүйелі болып табылады. Ол бағыттылығымен, тұрақтылығымен және өзгермелілігімен сипатталады.
Оқу-танымдық мотив - теориялық және шығармашылық ойлаудың әдістеріне деген қызығушылық ретінде іске асады[15].
Оқу процесінің сабақта, сабақтан тыс немесе өз бетінше орындалуына қарамастан, оқытушы мен студент көптеген талаптарға ұшырасады. Оларға сабақтың мақсаты, әдісі, ғылыми негізділігі, оқытудың проблемалары сияқты көптеген әрекеттерді жатқызуға болады. Дегенмен, осылардың барлығына негіз болатын тағы бір талапты ерекше атау қажет. Ол - оқыту процесіндегі мотивация
Оқыту процесін екі қырынан қарастыруға болады: оперативті және мотивациялы. Оқыту процесінің оперативті қыры білімгерлердің болмысты тануға қажетті теориялық білімдері мен практикалық дағдыларын дамытуды қамтиды. Бұл дағдыларды олар дайын схемаларды үйрену арқылы да, өз беттерінше оқу арқылы да меңгере алады. Динамикалық немесе стереотипті құрылымды схемалар деп аталатын бұл үлгілерді Т.Томашевский систему действий, утвердившихся в субъекте деятельности немесе упрочившиеся результаты этих действий, схематичные картины или отражение действительности деп көрсетеді. Адамзаттың кез келген әрекетіндегі қозғалыс күші, яғни, үмкіндігі мен бағытын айқындайтын ішкі шиеленіс күйі ретінде анықталады. Білім берудің тиімділігі оқыту процесінде осындай ішкі шиеленістің көрініс табуына байланысты болады. Сондықтан дакез келген оқу түрі оның мотивациялық жағы болып табылады. Мотив организм белсенділігінің м дидактикада оқыту процесін ұйымдастыруға белгілі бір оқу жұмысының оқытуда оң мотивтердің көрінуіне ықпал етуі тұрғысынан ерекше мән беріледі.
Оқыту мотивациясы ағарту ісінде: ұйымдастырушы, дамытушы, ынталандырушы, бағыттаушы қызмет атқарады, яғни білімді игеру тек қана қабілетті ғана дамытып қоймай, сонымен бірге мотивацияның да өсуіне әкеліп соғады. Мұндағы ескертетін жайт: оқушы меңгеретін оқу материалы олар үшін маңызды, қажетті, ұғынымды деп табылуы керек.
Оқытудың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.