Сырдария мәселесі халықаралық мәселе

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі

әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

Факультеті: «География және табиғатты пайдалану»

Кафедрасы: «География, жерге орналастыру және кадастр»

СӨЖ

Тақырыбы: «Қазақстан мен Өзбекстан республикасының арасындағы су пайдалануға байланысты келісімдер»

Орындаған: Мырзатай Т. Қ.

Тексерген: Абдиманапов Б. Ш.

Алматы, 2020

Жоспар

Кіріспе

Негізгі бөлім

Сырдария - трансшекаралық өзен
Сырдария мәселесі - халықаралық мәселе

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе

Бүгінгі таңда су Орталық Азия елдері үшін өте маңызды шикізаттық ресурсқа айналып отырғандығы шындық. Ал барлық өзендерінің бастауын мемлекет шекарасынан тысқары жерден алатын Қазақстан үшін оның маңыздылығын айтпасақ та түсінікті. Нақты деректерге сүйенер болсақ, жұмыр жердің 70 пайызын су басып жатыр. Соған қарамастан әлем халқының 70 пайызы суға зәру. Бұл жағдай 2025 жылға қарай ушыға түспек. Сарапшылардың дерегіне сүйенсек, алдағы уақытта мемлекетаралық қақтығыс, жанжал, соғыс та судан шығуы мүмкін. Қысқасы, алдағы 10-20 жылда су мәселесі ғаламда ең басты проблемаға айналуы мүмкін.

Ресейлік ғалым О. Н. Барабановтың пікірі бойынша, бүгін су ресурстарына байланысты көкейтесті мәселелердің бірі трансшекаралық су ағысын пайдалануды реттеуге байланысты болып отыр. Әлемдік су ресурстарының үлкен бөлігі ұлттық шекаралардан өтеді. БҰҰ-ның 2003 жылдық «Water for People, water for Life» есебінде әлемдегі 263 трансшекаралық су бассейндерінің үштен бірі екіден астам елді бөліп өтетіндігі, ал 19-ы - бестен астам елді бөліп ағатындығы; жалғыз Дунай өзені ғана 18 мемлекеттің жерімен ағатындығы атап көрсетілген. Африка мен Таяу Шығыстың қөптеген елдері өздерінің суға қажеттіліктерін «шетелдік» су арқылы қамтамасыз етеді.

Сырдария - трансшекаралық өзен

Бастауын Тянь-Шань тауларынан алатын Сырдария өзенінің талай жылдан бері Қазақстанға келетін су деңгейі айтарлықтай төмендеп, Арал теңізінің бұрынғы жағалауынан қашықтауына түрткі болғандығы рас. Ал, енді осы өзен бастауына Қамбар ата-1 бөгеті салынса, суының тартылмасына кім кепіл. Осы жайт бізді толғандырса, Өзбекстанды Тәжікстанның Рогун су электр станциясын салуы алаңдатуда. Осыған қатысты Астанада бірлескен мәлімдеме жасаған Өзбекстан Президенті Ислам Каримов өзінің зор алаңдаушылық танытып отырғандығын жеткізген болатын. Алдымен Рогун ГЭСіне тоқталар болсақ, ол Тәжікстандағы Вахш өзеніне салынып жатыр. Жобаға сәйкес, судан энергия күшін тарту құрылысына 335 метрлік тасты-үйінділі бөгет, тоннель, ГЭС-тің жерасты нысаны және трансформаторлар ғимараты кіреді. Жобалық қуаты 3600 мВт-ты құрайды. Жылына орташа есеппен 13, 1 млрд. кВт/сағат электр энергиясын өндіретін болады. ГЭС бөгеті жалпы көлемі 13, 3 текше шақырым, ал пайдаға асатын аумағын 10, 3 текше шақырымды құрайтын ең ірі Рогун су қоймасын қалыптастыруы тиіс. Бұл су қоймасын электр энергиясын өндіруге, сонымен қатар құрғап қалған 300 мың гектар алқапты суландыру үшін пайдалану жоспарланған. Жобаның жалпы құны 2, 2 млрд. долларға бағалануда.

Өзбек Президентінің пайымынша, маңызы зор мұндай стратегиялық нысандардың құрылысын қолға алған кезде барынша ымыраластық керек. Олай болмаған жағдайда түрлі қақтығыстар пайда болып, тіпті соғыс отының тұтанып кету қаупі де басым. Сондықтан да трансшекаралық өзендерге келгенде, яғни Әмудария мен Сырдария сағасында орналасқан барлық мемлекеттер ортақ келісімге келіп, әлемдік қоғамдастық шешімдерін басшылыққа алулары тиіс. Сондай-ақ, жоғарыда аталған екі жоба да өте қауіпті сейсмикалық аймақта орналасқан. Нақты айтқанда, 1000-1700 метрлік биіктікте салынып жатқан Рогун атты су жинайтын бөгеттің аумағында ай сайын жер сілкінісі тіркелетін болса, Қамбар ата-1 ГЭС-і аумағында соңғы бір ғасырдың ішінде қуаты 8-9 баллдық жер сілкінісі 3 рет тіркелген. Ал оның қайталанбасына кім кепіл? Міне, осы Қамбар ата ГЭС-іне ерекше тоқталған И. Каримов: «Егер осы дамба бұзылатын болса, онда оған бүгінде шамамен 19 млрд. текше метр су жинақталған Тоқтағұл су қоймасы қосылады. Міне, осы масса кемінде 50-100 метрлік биіктіктен төмен құлдырап, толқын төмен түскенде, жолындағының бәрін жалмайды» деген ой айтқан.

Орталық Азия мемлекеттеріндегі ірі өзендердің бәрі трансшекаралық өзен болып есептеледі. Су ресурстары өз жерінде құрастырылатын жалғыз ғана - Қырғызстан. Аймақтың басқа елдерінің бәрінде судың қажетті көлемі қандай да болмасын мөлшерде іргелес мемлекеттердің жерінен келетін суға тәуелді. Бұл тұрғыда аса қиын жағдайда Өзбекстан мен Түркіменстан қалып отыр, себебі бұл елдерге жаңартылған су ресурстарының 90%-ға жақыны сырттан келеді.

Қазақстан да бұл тұрғыдан суға тәуелді мемлекетке жатады, сондықтан трансшекаралық өзендерді тиімді пайдалану мәселесіне біз аса жоғары басымдылық береміз.

Егер Түркменстан мен Тәжікстанды алатын болсақ, бұл салыстырма біздің пайдамызға шешілмейді. Маңызы бар айта кететін жайт - Қазақстан жеріндегі су ресурстары тіпті де біркелкі бөлінбеген. Шығыс аймаққа су ресурстарының 34, 5% тиеді, оңтүстік-шығысқа - 24, 1%, оңтүстікке - 21, 2%, батысқа -13, 4%, солтүстікке - 4, 2%, орталық аймақтарға - 2, 6%. Ең көп сумен қамтамасыз етілген Шығыс-Қазақстан облысы - км2 шаққанда 290 мың м3. Сонымен қатар Атырау, Қызылорда, Маңғыстау облыстары судың тапшылығын аса қатты сезінуде.

1992 жылдың 18 қыркүйегіндегі БҰҰ-ның трансшекаралық су ағындары мен халықаралық өзендерді қорғау және пайдалану жөніндегі Конвенциясы, БҰҰ Бас Ассамблеясының 1997 жылдың 21 мамырында қабылдаған Халықаралық су ағындарын пайдалану құқығы туралы Конвенциясы бойынша «трансшекаралық әсері бар немесе болуы мүмкін іс-әрекеттер кезінде трансшекаралық сулардың сипатына ерекше мән беріліп қисынды және әділетті түрде пайдалануды қамтамасыз ету» міндеті қарастырылады. БҰҰ-ның шешімдерінде «су ағысына ие мемлекеттер ынтымақтастықтарын егеменді теңдік, аумақтық тұтастық, өзара тиімділік және адал ниеттілік негізінде құрады» делінген. Залал келтірілген жағдайда оны жою немесе азайту үшін барлық шаралар қолға алынуы тиіс. БҰҰ-ның жоғарыда аталмыш конвенцияларының негізгі талаптарына сәйкес беделді халықаралық сарапшылар гидротехникалық нысандардың құрылысы экологиялық жағынан табиғатқа, қоршаған ортаға зардап келтірмейтіндігіне, трансшекаралық өзендер бассейнінде орналасқан барлық мемлекеттердің пайдаланатын су ағысының қалыптасқан балансы бұзылмайтындығына кепілдік беруге тиісті.

Бұл талаптар Орталық Азияда гидроэнергетикалық құрылымдарды салу жөнінде тек ұлттық емес сонымен қатар трансұлттық компаниялардың қатысуымен әртүрлі жобалар жүзеге асырылған кезде аймақта экологиялық жағдайдың апаттық дәрежеге дейін төмендеп кетпеуі басты қаралуға тиіс мәселеге айналса игі.

Сырдария мәселесі халықаралық мәселе

Өзбекстан Республикасы Президенті Ислам Кәрімов Орталық Азияның трансшекаралық өзендерінің су ресурстарын пайдалану мәселелері аймақтың барлық елдерінде тұрып жатқан 50 млн. халықтың мүддесін ескере отырып шешілуге тиіс мәселе деген ұйғарымда. Өзбек сарапшыларының пікірлері бойынша жаңа гидротехникалық жобаларды, мәселен, бөгені бар Рогун ГЭС-ның құрылысы әділ, тәуелсіз, халықаралық сараптамадан өткізу керек, себебі қуаты 3, 6 мың МгВт және бөгетінің биіктігі 340 метр болатын Рогун ГЭС-сы сейсмикалық аймақта орналасатын болады. 2009 жылы Өзбекстанға ресми іссапары шеңберінде екі жақты келіссөздердің қорытындысы жөнінде сөйлеген сөзінде Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев:

«Біз су-энергетикалық құрылымдарды, соның ішінде Рогун мен Қамбар ата ГЭС-ның жобаларын халықтарымыздың қауіпсіздігі тұрғысынан халықаралық сараптамадан өткізуді талап етеміз» - деп мәлімдеген еді. Президент бұл сараптамалардың қорытындылары дұрыс болған жағдайда «біз бұл нысандардың құрылысы жөніндегі консорциумға қатысуға дайынбыз» деп айтқан еді.

Орталық Азия мемлекеттерімен қатынас- ты әрі қарай жеделдету маңызды бағыт болып отыр. Бұл мақсатқа жету үшін Мемлекетаралық үйлестіруші су шаруашылығы комиссиясының (МҮСШК) және оның «Сырдария» мен «Амудария» бассейндері су шаруашылығы бірлестіктері (БСБ) атқару органдарының мәртебесін көтеріп, бұл ұйымдарға трансшекаралық өзендердің халықаралық әкімшілігі атты мәртебесін беру керек. Орталық Азия республикаларының үкіметтері арасында Арал теңізі бассейнінің трансшекаралық су ресурстарын басқару, қорғау және дамытуды ұйымдастыру құрылымын нығайту туралы келісімшартқа қол қойылған жағдайда бұл мәселе шешілуі мүмкін. Мәліметтермен алмасу және Арал теңізі бассейнін кешенді түрде пайдалану мен қорғаудың ұлттық, бассейндік және аймақтық мәліметтер базасын құрастыру жөнінде келісімшартқа қол қою қажеттілігінің мезгілі жетті.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.