Сән үлгілерінің түйіндік өңдеулері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН УНИВЕРСИТЕТІНІҢ КОЛЛЕДЖІ
Ақпараттық технологиялар мамандықтар бөлімі
Жеңіл және тамақ өнеркәсібі кафедрасы
дипломдық жобалауға
ЕСЕПТЕУ - Түсіндірме ЖАЗБА
Жобаның тақырыбы: Сырғалым тақырыбында заманауи киім үлгісін тігу_
Кеңес берушілер:
(Бөлім бойынша)
___ Магистр Н.Е.Мейірман ____
(Ғылыми дәрежесі, атағы А.Ж.Т.)
_____________________
(мерзімі, қолы)
Жобаның (жұмыстың) жетекшісі:
___Магистр А.О.Сабденова_______
(Ғылыми дәрежесі, атағы А.Ж.Т.)
_____________________
(мерзімі, қолы)
Экономика бөлімі:
__С.А.Сандыбаева____________
(Ғылыми дәрежесі, атағы А.Ж.Т.)
_____________________
(мерзімі, қолы)
Орындаған оқушы:
_ Қуаныш Айдана Ерғалиқызы_____
(А.Ж.Т., қолы)
Норма бақылаушы:
_Г.Е.Садуакасова_____________
(Ғылыми дәрежесі, атағы А.Ж.Т.)
_____________________
(мерзімі, қолы)
Шымкент-2021ж.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН УНИВЕРСИТЕТІНІҢ КОЛЛЕДЖІ
Ақпараттық технологиялар мамандықтар бөлімі
Жеңіл және тамақ өнеркәсібі кафедрасы
Мамандығы:_ 1211000 - Тігін өндірісі және киімдерді моделдеу__
БЕКІТЕМІН
Директордың оқу ісі
жөніндегі орынбасары
Г.Е.Садуакасова
30 11 2020 ж.
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындауға
ТАПСЫРМА
Оқушы:___Қуаныш Айдана Ерғалиқызы_________________________ ____
Жобаның тақырыбы: Сырғалым тақырыбында заманауи киім үлгісін тігу
Колледж бойынша жарлықпен бекітілген №___ ____ _______ 2021 ж.
Аяқталған жобаны қорғау мерзімі 24 02 2021 ж.
ЕСЕПТЕУ - ТҮСІНДІРМЕ ЖАЗБАСЫНЫҢ МАЗМҰНЫ
Рет саны
Тараулар
Орындалу мерзімі
Кеңес
беруші
1
2
3
4
1.
Кіріспе
11.01.2021
А.О.Сабденова
І.Негізгі бөлім
\2.
1.1 Зергерлік өнердің тарихы
12.01.2021
А.О.Сабденова
3.
1.2 Алқа туралы жалпы мәліметтер
13.01.2021
А.О.Сабденова
4.
1.3 Шығармашылық ізденіс жұмыстарының суреті мен эскиздер
15.01.2021
А.О.Сабденова
ІІ. Конструкциялық бөлім
5.
2.1 Конструкциялық формуласы мен есебі
18.01.2021
А.О.Сабденова
6.
2.2 Конструкциялық сызбасы
19.01.2021
А.О.Сабденова
7.
2.3 Киімді модельдеу және пішілу сызбасы
20.01.2021
А.О.Сабденова
ІІІ.Технологиялық бөлім
8.
3.1 Таңдалған материалға сипаттама
25.01.2021
А.О.Сабденова
9.
3.2 Бұйымды өңдеу технологиясы
26.01.2021
А.О.Сабденова
10.
3.3 Бұйымның техникалық және технологиялық сызбасы
04.02.2021
А.О.Сабденова
IV.Экономикалық бөлім
11.
4.1 Жобаның экономикалық негіздемесі
08.02.2021
С.А.Сандыбаева
12.
4.2 Бұйымға кеткен шығындар есебі
12.02.2021
С.А.Сандыбаева
V.Еңбек қорғау бөлімі
13.
5.1 Еңбек қорғау және өнеркәсіптік экология негіздері
15.02.2021
Мейірам Н.Е
14.
5.2 Техника қауіпсіздігі
16.02.2021
Мейірам Н.Е
15.
Қорытынды
18.02.2021
А.О.Сабденова
16.
Пайдаланылған әдебиеттер
19.02.2021
А.О.Сабденова
Графикалық материалдар мен кестелер тізімі
Рет саны
Сызулардың аталуы
Бет саны
Орындалу мерзімі
Кеңес беруші
1.
Шығармашылық ізденіс жұмыс суреттері
5
15.01.2021
А.О.Сабденова
2.
Бұйымның шығармашылық эскиздері
5
16.01.2021
А.О.Сабденова
3.
Бұйымның конструкциялық сызбасы
1
19.01.2021
А.О.Сабденова
4.
Жеңнің констукциялық сызбасы
1
19.01.2021
А.О.Сабденова
5.
Бұйымның пішілу сызбасы
1
20.01.2021
А.О.Сабденова
5.
Жеңнің пішілу сызбасы
1
20.01.2021
А.О.Сабденова
Тапрысманың берілген мерзімі 11 01 2021ж.
Кафедра меңгерушісі ________ Жамбылбай А.Б
(қолы) аты-жөні
Дипломдық жоба жетекшісі _________ Сабденова А.О
(қолы) аты-жөні
Тапсырманы орындауға алған оқушы ________ Қуаныш Айдана Ерғалиқызы
(қолы)
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
І. Негізгі бөлім
1.1 Сырғалым этно стиліндегі сән үлгілерінің шығу тарихына сипаттама
1.2 Сән үлгілерінің қызметі және дизайн обьектісі. Қазақстандағы сән әлемінің даму бағыты
ІІ. Конструкциялық бөлім
2.1 Сырғалым сән үлгілерінің конструкциялау әдістемесін таңдау негіздеу
2.2 Сызбасын құрастыру үшін бастапқы мәліметтерді, қосымшаларды таңдап негіздеу
2.3 Конструкциялық сызбасын құрастыру, модельдік ерекшелікетерін енгізу
ІІІ.Технологиялық бөлім
3.1 Құрал - жабдықпен өңдеу режимін таңдау
3.2 Тігудің технологиялық бірізділігі
3.3 Сән үлгілерінің түйіндік өңдеулері
ІV. Экономикалық бөлім
4.1 Жобаның экономикалық негіздемесі.
4.2 Бұйымға кеткен шығындар есебі
V.Еңбек қорғау бөлімі
5.1 Еңбек қорғау және өнеркәсіптік экология негіздері
5.2 Техника қауіпсіздігі
Қорытынды (тұжырым)
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Зерттеудің көйкестілігі. Өз ұлтыңа, өз ұлтының дәстүріне, ұлттың қол өнеріне деген сүйіспеншілік, - ол ұлттық үлкен қоғамдық әлеуметтік мүдде.
Киім дизайны өнерінің жаңа тәсілдерін ойластырып, олардан жаңадан киім үлгілерін жасап шығару кезеңі келіп жеткен сияқты. Бұдан шығатын тұжырым жас ұрпақты өз халқының салт дәстүрін, ұлттық өнерін, өнер сүйер өнерлі жастардың жүрегіне ұялатып, жаңа деконструкциялық, инновациялық, авангард киім жиынтықтарын ұлттық бағытта жасап шығару болып табылады.
Киім үлгісін жасауда халықтың әдеп- ғұрпына үлкен мағына беріледі және ата-бабаларымыздан ғасырлар бойы мұра етіп келген өнерін көрсете білу. Дипломдық жобадағы "Ғажайып аяш" киім жиынтығы эксклюзив стильде таңдалынып алынды, сонымен қатар тасқа қашап жазу мәдениеті арқылы қазіргі заман талабына сай өзгере келе қайта жанданып иновациялық тәсіл мен орындалып дүниеге келген киім жиынтығы. Әрине терең зерттеулері қажет ететін "Ғажайып аяш" тақырыбын таңдау өте үлкен талғампаздық пен ізденімпаздықты талап етеді. Өнердің қарапайым тіршіліктен бастау алып, кейін мүлде бөлек жалпы тіршіліктен жоғарғы ұғымға айналуының өзі адамзат ұрпағының алғашқы бастамаларынан бері қаншалықты дамып, жетілгенін қапысыз байқатса керек. Алғашқы сұлулық туралы ұғым оны түсініп қажет еткен адам баласы қоршаған ортадан мағынасы сызықтар, алғашқы тірішілікті, аң аулау сәттерін мистикалық қоршаған ортаға еліктеп, образды даму арқасында костюмдегі дизайн өзінше бір өнер саласы ретінде қалыптасты. Киім мистикалық мағынаға ие болғаннан бастап әдеп-ғұрыптық жоралғылар арқасында дизайндық бастау алады.
Архитектоникалық салада стильдік бағытқа байланысты костюмде образдық шешім пайда болады. Осылайша дамып саладағы ең озық ойлау мен қиял құдіреті киім дизайнын қазіргі заман талабына сай қайта жаңарту дипломдық жобаның негізгі мақсаты.
Киім дизайны адамдардың ойлау және шығармашылық әрекетінің ең негізгі және теориялық тұрғыдан негіздендірілген саласы. Оның нәтижесі адамдар ойлауы мен қиялдап туындаған әдеміліктер әлемі. Дизайнердің қияли ойлауы мен іс-әрекеті нәтижесінде адамзаттың материалдық және рухани қажеттілігі дамиды. Ұлттық киім үлгісі - өзіне тән ерекшеліктерін сақтап бізге жеткен заттық-тұрмыстық мәдениеттің бірден бір көрінісі және көненің көзі. Оны ескерткіш ретінде сақтап болашақ ұрпаққа жеткізу және киім дизайнындағы жобалау әдістері арқылы жаңа үлгілерін жасап шығарып одан әрі дамыту дипломдық жобаның басты мақсаты мен міндеті. Ерте заманда тасқа адам және жануар бейнелерін сюжет немесе көрініс ретінде салған.
Осындай тастар тек Қазақстан жерінде ғана емес дүние жүзі бойынша көптеген мемлекеттерден табылған мысалы: Италия, Англия, Германия, Францияның Фон де Гом үнгірлерінен табылған. Тарихи деректерге сүйене отырып ертедегі мезолит және неолит заманындағы дүниеге келген тасқа шегіп жазу мәдениеті арқылы дипломдық жұмыстың тақырыбы Ғажайып аяш деп аталды. Дипломдық зерттеу жұмысының негізгі міндеті ұлттық киім үлгілерін ерекшелігін ескере отырып ұлттық киімдерге дәстүрді ұштастырып, қазіргі заман талабына сай ұлттық киім үлгісін жасап көпшілік назарына ұсыну.
Біз бүгінгі жаңа атаулы ертең-ақ ескіге айналатын, жүрісі жылдам дәуірге аяқ бастық. Бұл жағ - дайда кәсібін неғұрлым қиналмай, жеңіл өзгер - туге қабілетті, аса білімдар адамдар ғана табысқа жетеді. Осыны бек түсінгендіктен, біз білімге бөлі - нетін бюджет шығыстарының үлесі жөнінен әлем - дегі ең алдыңғы қатарлы елдердің санаты - на қосылып отырмыз. Табысты болудың ең іргелі, басты факторы білім екенін әркім терең түсінуі керек. Жас - тары - мыз басымдық беретін межелердің қатар - ында білім әрдайым бірінші орында тұруы шарт. Себебі, құндылықтар жүйесінде білімді бәрінен биік қоятын ұлт қана табысқа жетеді.
Бұл - білім саласындағы жаһандық бәсекеге не - ғұрлым бейімделген мамандарды даярлау деген сөз. Оған қоса, жаңа мамандар ашықтық, прагматизм мен бәсекелік қабілет сияқты сананы жаңғыртудың негізгі қағидаларын қо - ғам - да ор - нықтыратын басты күшке айналады. Осылайша, болашақтың негізі білім орда - ларының аудиторияларында қаланады [2].
Елбасы "Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру" атты мақаласында жиырма бірінші ғасырда ұлттық танымымызды сақтап қалуға қатысты ой айтты. Елдің бұдан ары қарайғы дамуы ұлттық мүддемен, ұлттық мәдениетпен ұштасуы тиіс.
Әлемдегі әр түрлі елдердің дәстүрлі халықтық костюм үлгілері қазір де сән жасаушылар үшін шығармашылық жаңалықтардың негізгі бастауы болып отыр және де қандай жағдайда болмасын арналып тігілген киімдердің бәрінен де өзінің нақты көрінісін табуда.
Бір сәт тарихқа көз салсақ, әрбір дәуірдің және әрбір халықтың өзіндік көркем стилі қалыптасқан. Белгілі бір стильдің өзінде киімнің жеке бөліктерінде өзгерістер болады және бұл киім тарихында сән ағымы деп аталады. Сән ағымына байланысты киім жаңарып, жетіліп отырады.
Дизайн стиль қалыптастыру процесінде көркемдік пішін қалыптастырудың әр түрлі аспектілеріне тікелей қатысты бола отырып, ұлттық дәстүрді де есепке алады [3].
Диплом жобасының мақсаты:
Ұлттық киім үлгілерін - жаңа сән әлемінде өзіндік ерекшеліктерімен енгізу.
Диплом жобасының міндеті:
1. Жастарды өнерге деген құштарлығын, шығармашылық қабілеттерін, көркемдік шеберлігін дамыту.
2. Жастарды ұқыптылыққа, үнемділікке, талғампаздыққа, іскерлікке, тәрбиелеу.
3. Сән үлгілерінде ою-өрнектерді әсемдеп безендіруді.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі: кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден, сызбалар, зскиздер мен портфолиядан тұрады.
І. Негізгі бөлім
0.1 Сырғалым этно стиліндегі сән үлгілерінің шығу тарихына сипаттама
Қазақ халқы-кең байтақ елімізде қалыптасқан көне мәдениеттің тікелей мұрагері және сол дәстүрді дамытушы, жаңғыртып байытушы, ұлттық қолөнердің үздік үлгілерін атадан балаға мұра етуші.Қасиетті қазақ халқының, соның ішінде әйел адамдардың қолдарынан шыққан қолөнер туындыларының тарихы тым тереңде жатыр. Ол кең байтақ жерімізді мекендеген сақ, үйсін, қыпшақ, ғұн тәрізді көне түрік тайпаларының мәдениетінен арқау алады. Және де оған Оңтүстік-Сібір, Орта Азия мен Ресей халықтарының да мәдениеті өз әсерін тигізген. Осындай үнемі жаңғыру үстінде болған қазақ халқының дәстүрлі қолөнерінің даму биігіне көтерілген кезеңі ХІХ ғасырдың 2-жартысы мен ХХ ғасырдың басы.Археологиялық қазбалар мен жазба ескерткіштерге арқа сүйенсек, Қазақстан аймағын мекендеген тайпалар жүздеген жылдар бойы металл, тас, сүйек, саз балшық, ағаш, жүн, тағы басқа да шикізаттарды шаруашылық кәсіптері мен күнделікті тұрмыс қажетіне жарап, қол өнердің өз ұлтына тән ерекше көркем түрлерін қалыптастырған. Қазақстан жеріндегі қолөнердің көне заманнан келе жатқанына Павлодар өңіріндегі Досыбай жартасынан табылған бейнелер, Өскемендегі жазбалар мен Ұлытау жартасындағы суреттер, өзіміздің облыс көлеміндегі Лебедевка, Қырықоба обаларында жүргізілген архелогиялық қазба жұмыстарының нәтижесінде табылған керамикалық қазындылардың беттеріне салынған геометриялық өрнектер нақты айғақ бола алады.Өзге де ғылыми деректерде қазақ даласында болған саяхатшылар қазақ топырағын мекендеген сақтар мен массағаттардың барлық заттардың әшекейленіп, киімдердің өзіне тән үлгісі барын айтады.Ұлттық қолөнеріміздің баға жетпес байлығы-киіз үй-қолдануға ыңғайлы, тасымалдауға жеңіл, ұлан-байтақ даланың табиғаты мен тұрмысына бейімделген ерекше баспана. Киіз үйдің қаңқасы ағаштан жасалса, ал жабындысы, бау-басқұры, жасау-жабдығы мал шикізатынан, яғни жүннен дайындалған. Демек киіз үйдің ішкі сән-салтанатын келтіретін бұйымдардың барлығы дерлік әйелдердің қолынан шыққан туындылар болып табылады. Киіз үйдің киізіне қарай ақ үй, боз үй, қара үй деп бөлінген. Киіздер ақ, боз қойдың жүнінен басылып, ешкінің қылынан есілген жіппен жиектелген.
Ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан қазақ халқының қолөнері туралы Ресей ғалымдары да өз жазбаларында тоқталып кеткен.. Мысалы М.А.Леваневский: қазақтың қандай кәсіпке болмасын, табиғаттан қабілеттігіне сүйсінесің, қарапайым құралдармен тамаша ер қапталдарын жасап, алтын, күмістен әсем бұйымдар шығаратындығына таңданбасқа болмайды. Қазақтың тіккен аяқ киімдері өте берік, киюге ыңғайлы - деп жазады.Қазақтың ою және өрнек деген сөзі біріге келіп, латынша орнамент деген ұғымды білдіреді. Орнамент көп елдің тіліне сіңген интернационалдық термин. Мағынасы-сәндеу, әсемдеу. Осы сәндеу, әсемдеудің бір түрі, яғни өсімдік немесе геометриялық фигуралар іспеттес элементтердің симметриялы орналасқан көркем өрісі мен құрылымын ою деп атаймыз. Оюдың әрбір элементінде терең мағына, үлкен мән бар. Әр ою композициясы белгілі бір мақсатқа, мағына, мазмұнға құрылады. Оюлардың ежелден келе жатқан нұсқаларындағы элементтер- құстың, гүлдің, жануарлардың түрін тұспалдап тұратыны белгілі. Мәселен, көне дәуірдегі қолөнершілер егіз өрнегін егіз анды жануарды бейнелегенде өмірде бейбітшілік пен тепе-тендікті сақтау ұғымын білдірген. Ертеде ұзатылған қыз өзінің үйіне сәлемдеме ретінде текемет немесе сырмақ жіберетін болған. Ондағы ою-өрнек түрі мен түсіне қарап ата-анасы қызының жай күйіне қанық болған. Мысалы қошқар мүйіз бен өсімдік стилі көбірек салынса қызының бай, дәулетті отбасына барғанын, бақытты екенін білген. Ал егер олардың ортасында жапалақ бейнесі берілсе ол қызының бақытсыз халде екенін сездірген.Демек қазақтың әрбір ою бояуларының да өзіндік сырының болғаны. Мысалы ол ашық, анық емес бояумен жазылса онда ол құпия жазу болып саналған. Ежелгі адамдар геометриялық ою-өрнектердің магиялық және символдық мәні бар деп сенген. Қазақта қоржын өзімен бірге алып жүретін ең қажетті бұйымның бірі болып саналған. Қоржын бетіндегі бедерленген ою-өрнектер жолаушыға қатысты күн ашық болсын, береке болсын деген ниетпен тілек ұғымын білдірген [4].
Қазақ ою-өрнегінің тарихы терең, түрі көп, өресі биік, өрісі кең әрі көрікті, өміршең, халықтық сипаты мол жасампаздық. Шеберлер ою-өрнектің түрлі нұсқаларары арқылы қазақ сахарасының көшпелі тұрмысын, әдет-салтын, көркем табиғатын, сол уақыттағы болып жатқан түрліше жағдайларды өз келбетімен алдыңызға жайып салады.
Қазақтың ұлттық ою-өрнектері мен оның атаулары көп. Ғалымдар әзірше екі жүздей түрін ғана анықтады.Көшпенділерді қоршаған тарихи орта, мал өсіру, егімшілік кәсібі, сондай-ақ көктемнің алғашқы күндерінен бастап гүлдейтін бәйшешектер, қызғалдақтар мен қазақтың кең жаласында өсетін мыңдаған өсімдік түрлері бейнелеу өнерінде шеберлердің дүниетанымын байытты. Ғасырлар бойы табиғат қас шеберлерге небір тамаша туындылар силады.
Сурет-1 Ою-өрнектің жіктелінуі
Қазақ оюларының мазмұны мал өсіру мен аңшылықты, жер-су, көшіп-қону көріністерін, күнделікті өмірде кездесетін әр түрлі заттардың сыртқы бейнесін аңғартады. Әрбір оюшы ою-өрнек жасап, оған ат қойып, оны тұрмыста қолданған. Сондықтан, қазақтың ұлттық ою-өрнектерінің ең басты мәнері, ең көп түрі және әр түрлі мәнер жасауға жиі қолданылатын түрі мүйіз тектес ою-өрнектер. Ою-өрнектің бұл тобын қазақ халқының ою-өрнектерінің төркіні деуге болады. Өйткені барлық жаңа буындар осының негізінде жасалып, тек атаулары ғана өзгеріп отырған. Осы ою-өрнектердің көп қолданылатындарына, сондықтан да халық шеберлерінің көпшілігіне белгілі атауларының кейбір түрлеріне әдейі тоқтап өтейік.
1. Мүйіз - қазақ оюының ең көне мәнері. Ою-өрнектің бұл элементі мүйізді мегзеуден шыққан. Мұйіз ою-өрнек кейде ұсақ, кейде ірі болып келеді. Ұсақ түрлері ағаш, сүйек, мүйіз сияқты нәзік қолөнер саласында қолданады. Ірі түрлері сырмақ, текемет, алаша, кілем, сәулет өнерінде сан түрлі мәнерде қолданылады. Мүйіз элементтері аймүйіз, қосмүйіз, сыңармүйіз, сынықмүйіз, қырықмүйіз, маралмүйіз, еркешмүйіз, қошқармүйіз т.б. түрлерге бөлінеді. Мүйіз өрнегі үй жиһаздарында (кілем, сырмақ, текемет, алаша, көрпе, түскиіз, шымши), тұрмыстық заттарда (саба, шанаш, күбі, оқшантай, торсық, сандық т.б.), сондай-ақ қару-жарақтарда (қынап, оқшантай,торсық, садақ), киім-кешек, ат әбзелдерінде (ертоқым, айыл) қолданылады, жалпы бұл элементтің қолданбайтын жері жоқ десе де болады.
2. Қосмүйіз ою-өрнегі қойдың, ешкінің, сиырдың екі мүйізін ғана бейнелейді және кейде ырғақ, кейде ілмек деп аталатын оюларды қосмүйіз дейді. Үй жиһаздары мен тұрмыстық заттарды,киім-кешек, қару-жарақтарды безендіру үшін пайдаланатын қой, ешкі, сиыр, бұғы, марал сияқты жануарлардың қос мүйізін бейнелейтін ою-өрнек. Қазіргі кезде қосмүйіз ою-өрнегін сәукелеге, айыр қалпақтың төбесіне, шетіне, қамзолдың алдыңғы жағына, етіктің қонышына салады.
3. Арқармүйіх деп аталатын ою-өрнек қойдың мүйізін бейнелейтін оюдың түрі. Бұл элемент қошқармүйізге өте ұқсас, бірақ, оған қарағанда шиыршықтанып, тармағы одан көбірек болып келеді (кілем, тұскиіз, сыр- мақ, кесте, киім-кешек пен үй жиһаздарында кездеседі).
4. Қошқармүйіз ою-өрнегі қойдың төбесі мен екі жаққа иіріле түскен мүйіз бейнесінде келіп, оның қолтық тұсынан қоидың құлағын долбарлайтын тағы бір шолақ мүйіз тәрізді екі буын шығып тұрады. Одан байқаған адамға қошқардың тұмсық бейнесі аңғарылады. Текемет, сырмак, басқұр, алаша, кілем, былғары, сүйек, ағаш, зергерлік бұйымдардың барлық түрлерінде кездеседі. Киізден жасалған бұйымдарда бұл ою түсті шүберектермен ойылып, құрақ, яғни аппликациялық өрнек түрінде де тігіледі.
5. Қырықмүйіз ою-өрнегі біріне-бірі жалғаса, тармақтала қосылған, кеп мүйізден құралған ою-өрнектің бір түрі. Ол көбінесе дөңгелек не төртбұрыш ішінде бейнеленеді, кейде бұтақтың ағашы тәрізді тармақталып, жайылып бейнеленеді. Бір-бірімен қосылған бірнеше тармақты көп мүйізді оюлардан құралады. (Тұскиіз, тон, кежім, сырмақ, текемет, архитектура сәулет өнерінде молырақ кездеседі).
6. Сынықмүйіз морт сынған тік төртбұрыш жасап, төрт рет ішке қарай иіледі. Бұл ою-өрнек кілемдерді, шилерді, басқұр мен алашаларды, сондай-ақ әр түрлі қалталарды безендіру үшін пайдаланылады, ал сырт көрінісі малдың сынған мүйізіне ұқсайды.
7. ӨРКЕШ ою-өрнегі түйенің қос өркешін бейнелейді. Сырмақ, текемет, тұскиіздерге салынатын ою-өрнек композициясында көбірек кездесетін элемент. Қазақ оюында мал мен аңның қос мүйізін, түйенің қос өркешін, биенің қос емшегін бейнелеу тек симметриялық тепе-теңдік үшін ғана емес, сонымен қатар береке-бірліктің, көбеюдің символын білдіреді.
8. ШЫНЫГҮЛ ою-өрнегі гүлді тұспалдап тұрады. Бұл өрнек төртайшық, итемшек оюларына ұқсас келеді. Шыныгүл ою-өрнегі айға, мүйізге, жапыраққа ұқсас элементтерден құралған. Екі мүйіздің қайырылған екі ұшына жапырақ қондырылған, сол жапырақтар бірнеше рет сатыланып қайталанылып отырады.
9. ГҮЛ ою-өрнегі гүл өсімдігінің барлық түрлерін тұспалдап тұрады. Бұл өрнектің түрі үш жапырақты ою-өрнектен басталып, он екі жапырақты ою-өрнекке дейін қолөнер бұйымдарында кездеседі. Кесте тоқуда және киім-кешектердің жағасына, қалтасына, жиектеріне салады.
10. ШЫТЫРМАН ою-өрнегі көп жапырақты есімдік пен көп тармақты мүйіз және геометриялық фигуралар аралас келетін күрделі өрнек. Мұндай өрнектер заттардың бетіне көп тармақ болып желіленіп келуі бүтін бір сюжетті (жайлау, орман, жазық дала, кең сахара) мегзеп жасалады.
11. ТҮЙЕТАБАН ою-өрнегі түйенің басқан ізін долбарлайтын күрделі ою-өрнек. Ол кейде қарта, қарға, қызылайыр ою-өрнегіне ұқсайды. Қатар тұрған S тәрізді екі сызық қатарласып қосылмайды, түйенің табанына ұқсас екі жарты сопақша дөңгеленіп келетін ою. Түйетабан деп аталатын көп гүлді, үлпек басты тікені бар есімдік ол да түйенің табанына ұқсас екі жарты, оны кей жерлерде табақ өрнегі деп атайды.
12. СЫҢАРӨКЕШ ою-өрнегі сыңармүйіз оюында айтылғандай, мүйіздің бір сыңары етіктің басына ұқсап, қайқиып, қайталанып, шексіздікке ұласа береді. Бұл өрнек негізінен қошқармүйіз элементінен жасалады.
13. БАЛДАҚ ою-ернегі бүркіт ұстаған қолдың білегіне киіліп тұратын жоғары басы балдақ сияқты жарты шығыр формасында келеді. Балдақ өрнегі бір-бірімен қосыла, шеңберге ілмелене келіп, күрделі өрнек түзейді. Бұл өрнек киіз бұйымдарын әшекейлеуде, кесте тігуде, зат бетіне оюлы бедер салуда қолданылады.
14. ҚАРМАҚ ою-өрнегі кәдімгі балық аулайтын қармақтың ілмегін тұспалдайды. Қармақ өрнегінде екі-үш, кейде одан да көп тармақ болады, оны кейде зәкір таңба деп те атайды.
15. ТАРАҚ үлгідегі өрнек күнделікті тұрмыста пайдаланылып жүрген шаш тарайтын тараққа ұқсайды. Бұл өрнек нақышына келтіріліп алаша, басқұрларда қолданылады және тараққа ұқсас бірнеше жуан жолақтардан тұрады.
16. ҚОСАЛҚА ою-өрнегі әшекейлі тізілген мойынға салатын моншаққа ұқсас болып келеді. Қазақ оюларының ішіндегі ең көп тараған оюдың түрі. Өте шебер келісім тауып құрастырылған қосалқа оюлары бір тұтас композиция өрнек жүйесін жасайды. Ою-өрнек алқаның, сырғаның, жүзіктің көзіне салынып, кебінесе зергерлік бұйымдарда қолданылады.
17. СУ ӨРНЕГІ деп әрбір өрнекті беліп тұрған жолақты айтады. Су өрнегі екі қатар сызық аралығында ирек сызық арқылы дөңгелек, төртбұрыш бейнелерді жасайды. Бұл ою-өрнекті бессаусақ, кейде бесгүл деп те атайды.
18. АЛАША, АЛАМЫШ ою-өрнектері жарыса жасалған көп түрлі-түсті жолақтардан құралады. Кейде сол жолақтардың ішінде геометриялық фигуралар тектес не мүйіз өрнектерінің желілі түрлерінен құралған түрлі-түсті оюлар болады. Бұл аламыш өрнегі шахмат тақтасының алаша сызығы сияқты жарыса салынған қысқа, кейде ұзын сызықтардан тұрады. Бұл өрнек ши орауда,терме бауларда, кілем, алаша, сүйек өрнектерінде кездеседі.
19. АЙЫР ою-өрнегі. Ашатұяқ, айыр-түяқ өрнегі кейде айыр өрнегі деп те аталады. Пішен ашалайтын айыр құралға ұқсас болып келеді.
20. БОТАКӨЗ ою-өрнегі әшекейлі композициясының ортасына салынатын немесе бірнеше қайталанып келіп, шетін көмкеретін жиектеме түзейтін ою. Сырт пішіні ботаның көзіндей дөңгеленген ромбыға ұқсайтын геометриялық ою-өрнек. Бұл орамалдың шетін көмкеретін жиектеме түзейді.
21. ҚАҢҚА ою-өрнегі тоқыма бұйымдарында қолданылады. Малдың қурап қалған сүйегін тұспалдайды.Алаша, басқүр, бау, т.б. тоқыма бұйымдар негізіндегі өрнек ретінде салынады.
22. ОМЫРТҚА ою-өрнегін кестелерден, өрме шилерден, сүйек пен ағаштан жасалған бұйымдардан жиі көреміз. Бұл өрнек түрі омыртқаның түрін тұспалдайды, ол әр түрлі үйлесімде түрленіп, ою композиңиясының ортасына және жиегіне қолданылады.
23. ЖІЛІНШІК ою-өрнегі малдың жілік сүйектерінің негізінде туған атау. Жіліншік өрнегі қатар екі сызық бейнесінен құралатын буынды өрнек (алаша, киіз, тысқап, баулар, басқұрларды безендіруге қолданылады).
24. ТІС ою-өрнегі малдың, аңның тісіне ұқсас, аққара түсті шақпақтан құралатын, шахмат тақтасына ұқсас ою-өрнек. Кесте тігуде бұрыштарын қарама-қарсы түйістіріп отыратын тік сынық сирек тігістердің өрнегінде қолданылады. Мұны тіс, иттіс деп те атай береді.
25. ТАҢДАЙ ою-өрнегі малдың таңдайының бедерін бейнелеуден шыққан, диагональ тәрізді өрнек. Бұл өрнек ағаш, мұйіз, сүйек заттарының шетіне, киімдердің жағасына, кимешектің жақтауына салынады. Таңдай өрнегі басқа түркі тектес халықтарда да кездеседі.
26. БӨРІКӨЗ ою-өрнегі бөрінің көзін, қасқырдың басын, құлағын, сондай-ақ бөріқұлак деп аталатын жапырақты бейнелейді
27. ИТҚҰЙРЫҚ ою-өрнегінің сырт көрінісі иттің қайқайып тұрған құйрығына ұқсас, көбінесе мұны сүйек пенағаштан жасалған бұйымдардың (киіз үй есігі мен ағаш төсектің) бетін бедерлеу үшін, киіз бұйымдарды әшекейлеу үшін қолданады.
28. ТҮЛКІБАС ою-өрнегі мысықтың, түлкінің бас бейнесін тұспалдайтын, сопақша дөңгелектерден, алмұрт бейнелерінен құралады. Бұл ою-өрнек сүйекке, ағашқа, шиге, кестенің шетіне салынады. Сондықтан бұйымдарды сүйектен әшекейлегенде сүйекпен ойып түлкібас өрнегін түсіреді.
29. ЖЫЛАН, жыланбас ою-өрнегі балалардың тақия-сына көз тимесін деп тағатын, жыланның бас сүйегіне ұқсас ою-өрнек. Бұл ою-өрнек жыланның бейнесін тұспалдап тұрады.
30. ҚҰСҚАНАТ ою-өрнегі мүйіз оюымен не шахмат шақпақтарыньң ізімен бейнеленген құстың қанаты тәріздес ою-өрнек. Ал бұйымдарда көп қолданылатын бұл ою қанатын жайып, ұшып келе жатқан құсты тұспалдайды. Қазіргі кезде құсқанаты ою-өрнегін басқа өрнектермен аралас колдана береді.
31. ҚҰСМОЙЫН ою-өрнегі құстың мойнын тұспалдаудан туған.Бұлар көбінесе мүйіз мәнерімен жасалады. Ол иіле келген доғал тармақты мүйіздерден, ромбтардан, сызықтардан құралады. Құс атына байланысты өрнектердің бәрі қолөнер үлгілерінің барлық түрлеріне тән.
32. ҚҰСТҰМСЫҚ бұл өрнек құстың тұмсығын тұспалдаудан туған. Құстұмсық тармақты мүйіздер мен сызықтардан құралады. Ою-өрнекті қиғанда ортасындағы сызықтың ұшының басы құстың тұмсығына ұқсас қиылады. Құстұмсық жүзік немесе топсалы сәлемдеме ретінде, жүзігі туыстар арасында дәнекер қызметін атқарған. Тұрмысқа шыққан қызынан орамалға түйілген құстұмсық жүзік келсе, ата-анасы қуанып кершілерін шақырған. Құс бейнесі халық түсінігінде азаттықтың белгісі. Жүзікке қарап ата-анасы қызының ұзатылған жерінің жақсы екендігін біледі.
33. ҚАЗТАБАН ою-ернегі Маңғыстаудағы құл пытастарды өрнектеуде көп қолда- нылған, қаздың табанын тұспалдаған күрделі S элементтерінен тұрады. Бұл оюдың S үлгімен бейнеленетін ботамойын оюынан айырмашылығы екі қатар орналасқан SS екі қаздың бейнесін тұспалдайды. Қаздың басы, мойны анық байқалып тұрады.
34. ШЕТОЮ ою-өрнегін шексіздікке ұластыра ою деп те атайды. Берілген өрнектің бір элементі шексіз қайтапана береді.Шетою е с і кт і ң жақтауына, текемет, сырмақ, кебеже, киімкешек, ыдыс-аяқтың жиегіне сапынатын ою-өрнектер.
35. ИРЕК, ИРЕКСУ өрнектері кейде түзу сызықтардың сынықтары, кейде доғал сынықтардың ұштасуы арқылы жасалады. Ондай сызықтар бірнеше қатар сызықтар түрінде қатарласа келеді. Ирек, ирексу өрнегінің жасалуы кейде бір иректің іші екінші ирекке қарсы келіп төртбұрыштар мен сағатбау, саты тәріздес өрнектер жүйесін түзейді. Бұл өрнек: бешпент, қамзол, шапан, тақияның жиегіне орнатылады. Зергерлік бұйымдарда: сақина, білезік, қапсырма, алқалардың жиегінде және ши, сырмақ, кебеже, жүкаяқ, табақ ернеулерінде, әдіп тігісте көбірек кездеседі.
36. ҚОС ДӨҢГЕЛЕК ою-өрнегі мал таңбасына ұқсайды. Қос дөңгелек өрнегімен негізінен киіз бұйымдарын, текеметтерді, сырмақтарды әшекейлейді.
37. ТҰМАРША ою-өрнегі үшбұрыш үлгілес болып келеді. Үш гүл, үшбұрыш - осындай тұмарлар тіл-көздөн сақтау үшін адамдарға ғана емөс, үй жануарларына бойтұмар ретінде де тағылады. Кілембұйымдарының жиегін, киіз, кілем, текеметтің орта тұсын кәмкеруде кездеседі
38. ҚОСТҰМАРША ою-өрнегі төбесінен түйістірілген екі тұмарша үшбұрыш өрнегі қосылады да, екі геометриялық үшбұрыш жасайды. Бұл өрнектің түрі тұмарша өрнегі секілді тіл-көздөн сақтау дегенді білдірмейді, тек эстетикалық тұрғыдан өшекей ретінде қолданылады.
39. БАҒАНӨРНЕК қора төбесінің арқалығын астына тіреп тұратын діңгек ағаш. Осы ағаш секілді ою-өрнөк салынатын заттың, бұйымның ортасына келтіріледі, оны негіз қылып алып, жан-жағын басқа өрнектермен бейнелейді. Бұл өрнек асадал, кебежелердің аяқтарында, қырларында, айна қойғыштың шетінде, піспек саптардың жоғарғы жақ басында, адалбақанның бойында жиі ұшырайды және текеметтің орта тұсын көмкеруде кездеседі [5].
Сурет-2 Ою-өрнектің түрлері
Сурет-3 Ою-өрнектің түрлері
Қазақ шеберлері өз қолөнер туындыларына түрлі бояуды пайдаланғанда, оның нышандық мәнін түсінген. Өйткені, бояу мен түсті қолөнерге ұтымды пайдалану, әрбір елдің өзіне тән ерекшелігі мен талғамын танытады.
Қазақ қолөнерінде қолданылатын түстердің символдық мәні аса зор.
Көк түс - аспанның, еркіндіктің; ақ түс - ақиқаттың, қуаныштың; сары түс - білімнің, даналықтың, қайғы-мұңның; қызыл түс - оттың, күн көзінің; жасыл түс - жастықтың, көктемнің; қара түстіжердің, берекенің символы етеді. Бұйымдағы ою-өрнектер осы түстердің бірімен бейнеленгенде ғана оған белгілі мән беріледі.Сөйтіп, халық қолөнерінің ертеден келе жатқан көркемдік тәсілдері, өнердің бүгінгі таңда өркендеуіне негіз қалады. Халқымыздың ою-өрнек өнері - киіз басу, киіз ою, тігу; кілем, ши тоқу, сызушылық, тоқымашылық, зергерлік, сәулет өнері сияқты күнделік бұйымдардың бойына әбден сіңірілген.Шеберлер ою-өрнекке еш қоспасыз табиғи түстер ғана пайдаланған. Халқымыздың мұңын, сағынышын, қуанышы мен бейбіт өмірін ою-өрнектегі түстердің, бояулардың құбылуынан байқауға болады. Шеберлер тоқыған кілем мен шымши немесе алашадан табиғаттың төрт маусымын көруімізге болады. Олар жасыл дала, биік тау, қалың орман мен тау қойнауында ағып жатқан мөлдір бұлақ көрінісін тұспалдап, ұтымды түс бере білген [6].
Ағаш көркі-жапырақ, адам көркі-шүберек деп тегін айтылмаған. Жоғарғы талап-талғамға қарай әдемі киіне білудің өзі мәдениеттіліктің бір көрінісі десек, ХІХғасырдың аяғында ХХғасырдың басында Орал қаласының көшелерінен осындай сәнді киім киген бикештерді кездестіруге болатын еді. Олардың сол кездегі іскерлер тіккен, бұл киімдердің үлгілері қазіргі шеберлерді де таңқалдырары сөзсіз.Осынау әсем туындылардағы ұлттық ою-өрнек дегеніміз бір сөзбен айтқанда-дәлдік, есеп, тендік, теңдеу, үйлесім, жарасым, сәндік, көркемдік, парасаттылық, жылылық, сұлулық, ойлылық, ақылдылық, зеректік, көңілге шабыт, шаттық ұялатады десек артық айтқандық емес. Олар адамды ептілікке, іскерлікке, шеберлікке, икемділікке, дәлдікке баулиды, тәрбиелейді. Демек ұлттық ою-өрнек өнерге деген махаббат, сұлулыкқа деген құштарлық жиынтығы. Өйткені осыншама әсем оюды ойған адамның жүрегі жылы, нәзік болары айқын [7].
Ұлттық киім - бай тарихи - мәдени мұра, оны зерттеу бізді өткен ғасырлардағы әдет - ғұрып , салт-дәстүр, халықтың хал- ахуалынан кең көлемде жан- жақты хабардар етеді. Қазақ халқының киімі басқа ұлттардан өзгеше өзіндік қасиетке толы. Қазақтың ұлттық киімі ғасырлар бойы қалыптасқан және айналадағы ортаға желді аязды болып келетін аңызақ даладағы тіршілікке бейімделген халық мұрасының құрамдас бөлігі болып табылады. Қазақша киім өзінің қарапайымдылығымен, үйлесімділігімен, жүріп-тұруға ыңғайлылығымен ерекше. Мұның өзі тұрмыс қажетінен, басым көпшілігі көшпелі өмір сүрген көлік үстіндегі іс-қарекетінен туған жағдай. Кез-келген халықтың өмір сүріп жатқан тұрғылықты жерінің геологиялық құрылымына сай оның өнері мен мәдениеті де дами түсті. Қазақ халқының ұлттық киімі мен қолөнерінің қалыптасуына елдің экономикалық сауда-сатгық, климаттық және әлеуметтік жағдайлары мен діни сенімдері әсер етті. Онда халықтың әсемдік талғамы, өмір салты, өткендегі әлеуметтік хал-ақуалы айқын сезіледі. Түр-түсі, пішімі жағынан қазақтың киім-кешегі әлеуметтік топтардың бәріне бірдей ортақ. Пішімі қарапайым болғанымен, дала жағдайына ыңғайлылығымен, сан алуан әшекейлерімен ерекшеленді. Ұлттық киімдеріміз біздің ата-бабаларымыздың жауынгер, жаугер, батыр, жаужүрек халық болғандығын көрсетеді. Оның тірлігі үнемі аттың жалында, түйенің қомында жүрген, көбіне мамыражай жайма шуақ жүре алмаған. Аты ауыздықпен су ішіп, өзі етегімен мұз кешіп тіршілік еткен [8].
Қазақ халқының ұлттық киімдері-этникалық, экономиялық және климаттық жағдайларды ескеріп, ежелгі дәстүрлер бойынша тігіледі. Қазақтарда ішкі, сырттық, сулық, бір киер, сәндік және кейбірінде салтанат-ғұрып киімдері болады. Бір киер киім деп қымбат маталардан әшекейлеп тігілген, той-думандарға, жиындарға барғанда, жат елге сапарға шыққанда киетін сәнді киімдерді атаған. Қазақ салтында ер жігіт егеске түсерде, соғысқа барарда киімдердің ең жақсы, таңдаулысын киген. Ішкі киімдері: көйлек, дамбал, желетке, кәзекей; сырт киімдерге: шапан, күпі, кеудеше, тон, шидем; сулық киімдерге: шекпен, қаптал шапан, кебенек кенеп, сырттық жатады (қазақ Киім). Киім мәуітіден, жүн және жібек матадан, киізден, аң терісінен тігіледі. Қазақтар құланның, ақбөкеннің, жолбарыстың, жанаттың, бұлғынның, сусардың, ақ тышқанның терілерін ерекше қымбат бағалайды. Бұл аңдардың терілерінен тондар тігілді. Астарына құнды аң терісі салынған тон - ішік деп аталды. Осы аң терісіне сәйкес бұлғын ішік, жанат ішік, қасқыр ішік, күзен ішік болып бөлінеді. Ішіктердің сыртын шұға, мәуіті, үш топ барқыт, атлас, көк берен, манат, қырмызы, торғын, ләмбек сияқты бағалы ширақы маталармен тыстаған. Ішіктер кейде әдепті, оқалы, шет-шеті жұрындалған қайырма жағалы болып тігілген. Қазақ шапандары алдыңғы екі өңірі, артқы бой, екі жең және жағасын ойып пішіледі. Артқы бойдың екі жақ шеті алдыңғы өңірге қусырыларда оның екі жақ етегіне, бел мықынға жеткенше, екі үшкіл қойма қойылады. Оның етек жағы енді, бел жағы енсіз келеді ("шабу" деп атайды). Шапан жеңінің екі беті бір-ақ қиылады.
Ұлы жүз қазақтарының шапандары көбінесе жолақты, сырмалы, етек-жеңдері ұзын, әшекейлі келсе,Орта жүз тұрғындарының шапандары көбінесе бір беткей матадан, сырусыз, сирек қабылып, етектері шалғайлы, жеңдері кең, жағалары шолақ оймалы немесе түймелі болған. Кіші жүздің шапандары да шалғайлы, жеңдері ұзын және кең, жүн тартқан, бидайлаған қалың, қайырма жағалы болып тігілген. Қазақтар шапанға шабу, жең түптеріне ойынды, қолтырмаш қояды. Ішіне жабағы жүн салынып сырылған, суықта киетін сырттық - күпі, түйе жүнінен иірілген жіптен тоқылған жұмсақ сырттық - шекпен (тайлақ жүнінен тоқылса шидем шекпен), жеңсіз, киізден қаусырылған, сәндендірілген кебенек, астары қалыңдатылған қаптал шапан, сырмалы, шабулы, жұрынды түрлері болады. Иленген, әрі боялған (қарағай, қайың нілімен, өсімдік, қына, томар бояумен боялған) тон, сырты қымбат матамен тысталған ішіктің түрлері кең таралған. Тонды тебен инемен басып тігіп, немесе шалып тігіп, кестелеп, қаптама тон жасайды, етек жеңіне жұрын ұстайды. Жарғақ, тайжақы, қылқа, дақы деген киімдерді тай, құлын, лақтың терісінен жүнін сыртына қаратып тігеді. Шалбарды барқыт, ұлпа, пүліш, тібен, шибарқыт, шегрен, ләмбек, мәлескен, қырмызы, қамқа, бақисап, көк мәуіті сияқты ширақы маталардан, қой ешкі терілерінен тіккен. Шалбардың бауы ышқырға өткізіледі, атқа мініп-түсуге ыңғайлы, кең балақ болып келеді. Жеңіл шапан мен бешпенттің етегін де ышқыр астынан жіберіп, шалбарлау, әсіресе, батырлар мен аңшыларға, балуандарға тән болған. Қазақ әйелдерінің ұлттық киімі, негізінен, көйлек, кимешек, жаулық, сәукеле, желек, тақия, камзол, кәзекей, кебіс-мәсі, көкірекшеден тұрады. Әшекей, ажар жағынан төрт топқа арналып тігіледі. Олар қыз киімдері, келіншек киімдері, орта жастағы әйелдер мен бәйбішелердің киімдері. Қыз киімдері кеуделері тар, қынамалы, жаға, жең, кеудесі, өңірі кестелі, әшекейлі келсе, жас ұлғайған сайын неғұрлым етекті, кең, мол қаусырмалы бола түседі. Қазақ халқының ұлттық киімдерінде тұрғындардың геогр., ру-тайпалық ерекшеліктері де көрінеді және ол көбіне бас киім мен шапаннан байқалады. Мысалы, 8 сай уақ тымақ, 3 құлақты керей тымақ; қаракесек, адай бөрік, арғын тымақ, қыпшақ тымақ, сырмалаған 6 сай найман тымақ, 4 сай жатаған тобықты тымағы (М.Әуезовтың айтуынша) болған. Аймақ ерекшелігіне қарай Жетісу, Арқа, қоңырат үлгісіндегі тымақтар деген атауларға бөлінеді. Еркектер мен әйелдер бас киімі әр түрлілігімен ерекше-ленді. Еркектердің ежелден келе жатқан дәстүрлі бас киімі - қалпақ жұқа ақ киізден тігілді. Бұлардың ақ киізден төбесі биік етіліп жасалғаны "ақ қалпақ", ал жалпақ күнқағары жоғары бүктеліп қайырылғаны "айыр қалпақ" деп аталды.
Көктем мен күзде қазақтар дөңгелек пішінді, төбесі биік, міндетті түрде аң терісімен жиектелген бөрік киген. Қыста киетін бас киім "тымақ" деп аталды. Қыздардың бөріктері алқалармен және төбесіне үкінің, көк құтанның немесе тотының үлпек қауырсындары тағылып сәндендіріледі. Қыздардың құндыз, кәмшат терісімен жиектелген бас киімдері "кәмшат бөрік" деп, алтынмен кестеленгені "алтын бөрік", маржандармен әшекейленгені "қалмаржан бөрік" деп аталды. Барқыттан немесе қамқадан тігілген жаздық жеңіл бас киім - "тақия" үкінің үлпек қауырсынымен, күміс және алтын кестелермен әшекейленді. Әйелдердің бас киімдері арасынан неғұрлым өзіндік сән-салтанатымен ерекшеленетін қыздардың тұрмысқа шығардағы бас киімі - сәукеле болды. Төбесі үшкірленіп, биік етіліп тігілетін ол алтын және күміс тиындармен, інжу-маржандармен, алқалармен безендірілді. Алғашқы нәрестесі дүниеге келісімен жас әйел ақ матадан тігілетін бас киім - кимешек киген.
Қазақ халқының ұлттық киімдеріндегі бас киімді былайша топтастыруға болады: 1) ерлер бас киімі: шыт, кепеш (құстаңдай, қолкесте, бізкесте түрлері бар), үшкүлдір, жекей, жапетер, тақия (зерлі, үкілі, оқалы, сырма, шошақ төбе, тікше, қатипа, т.б.), құлақшын, бөрік, жалбағай, қалпақ, құлақты тымақ, күлапара, қырпу (іштік бөрік); 2) әйелдер бас киімі: сәукеле, бөкебай, қарқара, кимешек, күндік, желек, шәлі (жібек, шілтер, оюлы түрі бар), бүркеніш, бергек, қасаба, тақия, шылауыш, жаулық. Қыста киетін бас киімдер қымбат, қалың матамен тысталады. Қазақ халқының ұлттық киімдерінің ішінде аяқ киім, соның ішінде етіктің биік өкше, жарма қоныш, тіремелі, көксуыр, саптама, жұмсақ табан, үшкіл тұмсық, шоңқайма түрлері қымбатқа түскен. Сонымен бірге сырма киіз, ішетік, мәсі, шоқай, бұйық (етік сыртынан киетін, жүні ішіне қараған, иленген теріден жасалған байпақ тәрізді аяқ киім) түрлері таралған. Орта Азия және Қытаймен арадағы сауда-саттықтың нәтижесінде қымбат бағалы жібек, мақта маталары алынып, киім тігуге қолданылды.
18 ғ-дан бастап орыстың фабрикалық арзан маталары көптеп айырбасқа түсуі қазақ ұлттық киім түрінің көбеюіне мүмкіндік туғызды. Торғын, пайы, шағи, дүрия, бәтес, сусыма, лейлек, атлас, сұпы, шәйі тәрізді маталардан желбіршекті жұқа көйлектер тігіледі. Қайыстан, барқыттан, жүннен және жібектен жасалған белдіктер қазақ киімдерінің міндетті бір бөлшегі болды. Қайыс белдіктері әр түрлі өрнек, жапсырмалармен әшекейлендіріліп, асыл тастардан салынған көздер мен сүйек оюлы бастырмалармен әшекейлендірілді. Мұндай белдіктер "кісе" деп аталады. Жас жігіттердің белдіктерінде алқа, әлеміштер болды. Әйелдердің белдіктері жалпақ әрі сәнді, негізінен, жібек пен барқыттан тігілді. Әйелдер, сондай-ақ, белдеріне жұмсақ белбеу байлады. Әйелдердің әшекейлері алтыннан, күмістен, асыл тастардан әзірленді. Салмақты күміс білезіктерге алтын жалатылды, ою салынды.
Сырғалар, негізінен, күміс сымдардан имек, жарқырауық тастар түзілген шығыршық түрінде жасалды, оның өзара күміс сыммен бекітілген төрт бұрышты қиықша, дөңгелек, жалпақ тілікті түрлері көбірек пайдаланылды. Шашқа салатын әшекейлер - өзара кіріккен шығыршықтармен біріктірілетін алқалар немесе теңгелер тізбегі түріндегі шашбаулар жасалды. Оның орт. алқалары түрлі түсті асыл тастармен безендірілді. Шашқа тағылатын әшекей қатарына аспалы шолпылар да жатады.
Жүзіктер құйылып және нақышталып, сопақша, дөңгелек, көп қырлы қисында жасалды. Олар түрлі түсті асыл тастармен безендірілді. Қазақ зергерлері бұлардан басқа омырауша, өңір жиек, "бой тұмар", белдіктерге ілгектер, сәукелеге арналған өрнекті тана - шылтыр, салмақты дөңгелек түймелер торсылдақ түйме, түйреуіш сияқты әшекей бұйымдар да жасаған. Әйелдер әшекейлерін әзірлеуде әр түрлі тәсілдер: құю, ою салу, нақыш қондыру, қалыптау, зерлеу, қараға бояу, інжу қадау, эмаль жағу қолданылды (қазақ Зергерлік өнер). Мұндай сәндік бұйымдар Қазақ халқының ұлттық киімдеріне ерекше әр берді. Қазақ халқының ұлттық киімдері үлгілерінің көшпелі тұрмыс пен құбылмалы ауа райына бейімделіп дамығаны, көрші халықтармен арадағы мәдени, шаруашылық байланыстар әсер еткендігі сөзсіз[9].
1.2 Сән үлгілерінің қызметі және дизайн обьектісі. Қазақстандағы сән әлемінің даму бағыты
Қазақтың ұлттық киімдері халкымыздың өмір тіршілігімен, философиясымен, дәстүрі жөне әдет-ғұрпымен тығыз байланыста дамыды. Ұлттық киімнің негізгі мазмұны, құндылығы - оның демократиялығында, функционалдылығында. пішін логикасы мен конструкциясында, рационалдығы мен тұтастығында. Ұлттық киімде жеке бөліктері мен компоненттері үйлесім тапқан. Ұлттық киімдегі ритмикалық силуэтті сызықтардың түр-түсі табиғи түспен үйлесіп, тұтас айқын көрініс беретін,маңызды рөлді атқарады. Ол пішін көркемділігімен, сымбаттылығымен, сәнді өрнектерімен өте әсем көрінеді. Қазақтың ұлттық киімдерінде халықтың этникалық тарихы, әлеуметтік-экономикалық жене климаттық жағдайы, салт-дәстүрлері көрініс тапқан. Қазақтар құланның, сайғақ пен арыстанның, сондай-ақ жанат пен сусардың, бұлғынның, су тышқанның, ақтышқанның және күзеннің терілерін бағалаған. Ақтышқан мен бұлғынның терісі өзге аң терісінен гері қымбат бағаланған [10].
Қазақ киімдерінен көршілес халықтардың - орыс, татар, қарақалпақ, алтайлықтардың әсерін де байқауға болады, оның өзбек, түрікмен, қырғыздардың ұлттық киімдерімен ұқсастығы да бар. Әсіресе, бұл ұқсастықтар ерлер бешпентінің пішімінен, тұтас пішілген шапандардан, етік пен тақия үлгілерінде, күліштелген әйел көйлегінде байқалды.
Барлық халықтардың ұлттық киімдері сияқты қазақ киімдері эволюциялық өсу жолымен дамыды, оның дамуының негізгі пішіндері қоршаған орта әсерінен, аптап желді, қатты аязды сахара тіршілігі жағдайына, көшпелі тұрмысқа, үнемі ат үстіндегі еркін қимыл-қозғалысқа лайықты киім қажеттілігінен туындады. Далалық аймақтағы ауқатты адамдардың киімдері сәнді де өте айшықты етіп дайындалуымен ерекшеленеді. Бұл киімдер алтын және күміс жіптермен әдіптеліп, маржан-алтын не күміс жалатылған қаңылтыр металдармен әшекейленді [11].
Киімнің ынғайлылығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН УНИВЕРСИТЕТІНІҢ КОЛЛЕДЖІ
Ақпараттық технологиялар мамандықтар бөлімі
Жеңіл және тамақ өнеркәсібі кафедрасы
дипломдық жобалауға
ЕСЕПТЕУ - Түсіндірме ЖАЗБА
Жобаның тақырыбы: Сырғалым тақырыбында заманауи киім үлгісін тігу_
Кеңес берушілер:
(Бөлім бойынша)
___ Магистр Н.Е.Мейірман ____
(Ғылыми дәрежесі, атағы А.Ж.Т.)
_____________________
(мерзімі, қолы)
Жобаның (жұмыстың) жетекшісі:
___Магистр А.О.Сабденова_______
(Ғылыми дәрежесі, атағы А.Ж.Т.)
_____________________
(мерзімі, қолы)
Экономика бөлімі:
__С.А.Сандыбаева____________
(Ғылыми дәрежесі, атағы А.Ж.Т.)
_____________________
(мерзімі, қолы)
Орындаған оқушы:
_ Қуаныш Айдана Ерғалиқызы_____
(А.Ж.Т., қолы)
Норма бақылаушы:
_Г.Е.Садуакасова_____________
(Ғылыми дәрежесі, атағы А.Ж.Т.)
_____________________
(мерзімі, қолы)
Шымкент-2021ж.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН УНИВЕРСИТЕТІНІҢ КОЛЛЕДЖІ
Ақпараттық технологиялар мамандықтар бөлімі
Жеңіл және тамақ өнеркәсібі кафедрасы
Мамандығы:_ 1211000 - Тігін өндірісі және киімдерді моделдеу__
БЕКІТЕМІН
Директордың оқу ісі
жөніндегі орынбасары
Г.Е.Садуакасова
30 11 2020 ж.
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындауға
ТАПСЫРМА
Оқушы:___Қуаныш Айдана Ерғалиқызы_________________________ ____
Жобаның тақырыбы: Сырғалым тақырыбында заманауи киім үлгісін тігу
Колледж бойынша жарлықпен бекітілген №___ ____ _______ 2021 ж.
Аяқталған жобаны қорғау мерзімі 24 02 2021 ж.
ЕСЕПТЕУ - ТҮСІНДІРМЕ ЖАЗБАСЫНЫҢ МАЗМҰНЫ
Рет саны
Тараулар
Орындалу мерзімі
Кеңес
беруші
1
2
3
4
1.
Кіріспе
11.01.2021
А.О.Сабденова
І.Негізгі бөлім
\2.
1.1 Зергерлік өнердің тарихы
12.01.2021
А.О.Сабденова
3.
1.2 Алқа туралы жалпы мәліметтер
13.01.2021
А.О.Сабденова
4.
1.3 Шығармашылық ізденіс жұмыстарының суреті мен эскиздер
15.01.2021
А.О.Сабденова
ІІ. Конструкциялық бөлім
5.
2.1 Конструкциялық формуласы мен есебі
18.01.2021
А.О.Сабденова
6.
2.2 Конструкциялық сызбасы
19.01.2021
А.О.Сабденова
7.
2.3 Киімді модельдеу және пішілу сызбасы
20.01.2021
А.О.Сабденова
ІІІ.Технологиялық бөлім
8.
3.1 Таңдалған материалға сипаттама
25.01.2021
А.О.Сабденова
9.
3.2 Бұйымды өңдеу технологиясы
26.01.2021
А.О.Сабденова
10.
3.3 Бұйымның техникалық және технологиялық сызбасы
04.02.2021
А.О.Сабденова
IV.Экономикалық бөлім
11.
4.1 Жобаның экономикалық негіздемесі
08.02.2021
С.А.Сандыбаева
12.
4.2 Бұйымға кеткен шығындар есебі
12.02.2021
С.А.Сандыбаева
V.Еңбек қорғау бөлімі
13.
5.1 Еңбек қорғау және өнеркәсіптік экология негіздері
15.02.2021
Мейірам Н.Е
14.
5.2 Техника қауіпсіздігі
16.02.2021
Мейірам Н.Е
15.
Қорытынды
18.02.2021
А.О.Сабденова
16.
Пайдаланылған әдебиеттер
19.02.2021
А.О.Сабденова
Графикалық материалдар мен кестелер тізімі
Рет саны
Сызулардың аталуы
Бет саны
Орындалу мерзімі
Кеңес беруші
1.
Шығармашылық ізденіс жұмыс суреттері
5
15.01.2021
А.О.Сабденова
2.
Бұйымның шығармашылық эскиздері
5
16.01.2021
А.О.Сабденова
3.
Бұйымның конструкциялық сызбасы
1
19.01.2021
А.О.Сабденова
4.
Жеңнің констукциялық сызбасы
1
19.01.2021
А.О.Сабденова
5.
Бұйымның пішілу сызбасы
1
20.01.2021
А.О.Сабденова
5.
Жеңнің пішілу сызбасы
1
20.01.2021
А.О.Сабденова
Тапрысманың берілген мерзімі 11 01 2021ж.
Кафедра меңгерушісі ________ Жамбылбай А.Б
(қолы) аты-жөні
Дипломдық жоба жетекшісі _________ Сабденова А.О
(қолы) аты-жөні
Тапсырманы орындауға алған оқушы ________ Қуаныш Айдана Ерғалиқызы
(қолы)
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
І. Негізгі бөлім
1.1 Сырғалым этно стиліндегі сән үлгілерінің шығу тарихына сипаттама
1.2 Сән үлгілерінің қызметі және дизайн обьектісі. Қазақстандағы сән әлемінің даму бағыты
ІІ. Конструкциялық бөлім
2.1 Сырғалым сән үлгілерінің конструкциялау әдістемесін таңдау негіздеу
2.2 Сызбасын құрастыру үшін бастапқы мәліметтерді, қосымшаларды таңдап негіздеу
2.3 Конструкциялық сызбасын құрастыру, модельдік ерекшелікетерін енгізу
ІІІ.Технологиялық бөлім
3.1 Құрал - жабдықпен өңдеу режимін таңдау
3.2 Тігудің технологиялық бірізділігі
3.3 Сән үлгілерінің түйіндік өңдеулері
ІV. Экономикалық бөлім
4.1 Жобаның экономикалық негіздемесі.
4.2 Бұйымға кеткен шығындар есебі
V.Еңбек қорғау бөлімі
5.1 Еңбек қорғау және өнеркәсіптік экология негіздері
5.2 Техника қауіпсіздігі
Қорытынды (тұжырым)
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Зерттеудің көйкестілігі. Өз ұлтыңа, өз ұлтының дәстүріне, ұлттың қол өнеріне деген сүйіспеншілік, - ол ұлттық үлкен қоғамдық әлеуметтік мүдде.
Киім дизайны өнерінің жаңа тәсілдерін ойластырып, олардан жаңадан киім үлгілерін жасап шығару кезеңі келіп жеткен сияқты. Бұдан шығатын тұжырым жас ұрпақты өз халқының салт дәстүрін, ұлттық өнерін, өнер сүйер өнерлі жастардың жүрегіне ұялатып, жаңа деконструкциялық, инновациялық, авангард киім жиынтықтарын ұлттық бағытта жасап шығару болып табылады.
Киім үлгісін жасауда халықтың әдеп- ғұрпына үлкен мағына беріледі және ата-бабаларымыздан ғасырлар бойы мұра етіп келген өнерін көрсете білу. Дипломдық жобадағы "Ғажайып аяш" киім жиынтығы эксклюзив стильде таңдалынып алынды, сонымен қатар тасқа қашап жазу мәдениеті арқылы қазіргі заман талабына сай өзгере келе қайта жанданып иновациялық тәсіл мен орындалып дүниеге келген киім жиынтығы. Әрине терең зерттеулері қажет ететін "Ғажайып аяш" тақырыбын таңдау өте үлкен талғампаздық пен ізденімпаздықты талап етеді. Өнердің қарапайым тіршіліктен бастау алып, кейін мүлде бөлек жалпы тіршіліктен жоғарғы ұғымға айналуының өзі адамзат ұрпағының алғашқы бастамаларынан бері қаншалықты дамып, жетілгенін қапысыз байқатса керек. Алғашқы сұлулық туралы ұғым оны түсініп қажет еткен адам баласы қоршаған ортадан мағынасы сызықтар, алғашқы тірішілікті, аң аулау сәттерін мистикалық қоршаған ортаға еліктеп, образды даму арқасында костюмдегі дизайн өзінше бір өнер саласы ретінде қалыптасты. Киім мистикалық мағынаға ие болғаннан бастап әдеп-ғұрыптық жоралғылар арқасында дизайндық бастау алады.
Архитектоникалық салада стильдік бағытқа байланысты костюмде образдық шешім пайда болады. Осылайша дамып саладағы ең озық ойлау мен қиял құдіреті киім дизайнын қазіргі заман талабына сай қайта жаңарту дипломдық жобаның негізгі мақсаты.
Киім дизайны адамдардың ойлау және шығармашылық әрекетінің ең негізгі және теориялық тұрғыдан негіздендірілген саласы. Оның нәтижесі адамдар ойлауы мен қиялдап туындаған әдеміліктер әлемі. Дизайнердің қияли ойлауы мен іс-әрекеті нәтижесінде адамзаттың материалдық және рухани қажеттілігі дамиды. Ұлттық киім үлгісі - өзіне тән ерекшеліктерін сақтап бізге жеткен заттық-тұрмыстық мәдениеттің бірден бір көрінісі және көненің көзі. Оны ескерткіш ретінде сақтап болашақ ұрпаққа жеткізу және киім дизайнындағы жобалау әдістері арқылы жаңа үлгілерін жасап шығарып одан әрі дамыту дипломдық жобаның басты мақсаты мен міндеті. Ерте заманда тасқа адам және жануар бейнелерін сюжет немесе көрініс ретінде салған.
Осындай тастар тек Қазақстан жерінде ғана емес дүние жүзі бойынша көптеген мемлекеттерден табылған мысалы: Италия, Англия, Германия, Францияның Фон де Гом үнгірлерінен табылған. Тарихи деректерге сүйене отырып ертедегі мезолит және неолит заманындағы дүниеге келген тасқа шегіп жазу мәдениеті арқылы дипломдық жұмыстың тақырыбы Ғажайып аяш деп аталды. Дипломдық зерттеу жұмысының негізгі міндеті ұлттық киім үлгілерін ерекшелігін ескере отырып ұлттық киімдерге дәстүрді ұштастырып, қазіргі заман талабына сай ұлттық киім үлгісін жасап көпшілік назарына ұсыну.
Біз бүгінгі жаңа атаулы ертең-ақ ескіге айналатын, жүрісі жылдам дәуірге аяқ бастық. Бұл жағ - дайда кәсібін неғұрлым қиналмай, жеңіл өзгер - туге қабілетті, аса білімдар адамдар ғана табысқа жетеді. Осыны бек түсінгендіктен, біз білімге бөлі - нетін бюджет шығыстарының үлесі жөнінен әлем - дегі ең алдыңғы қатарлы елдердің санаты - на қосылып отырмыз. Табысты болудың ең іргелі, басты факторы білім екенін әркім терең түсінуі керек. Жас - тары - мыз басымдық беретін межелердің қатар - ында білім әрдайым бірінші орында тұруы шарт. Себебі, құндылықтар жүйесінде білімді бәрінен биік қоятын ұлт қана табысқа жетеді.
Бұл - білім саласындағы жаһандық бәсекеге не - ғұрлым бейімделген мамандарды даярлау деген сөз. Оған қоса, жаңа мамандар ашықтық, прагматизм мен бәсекелік қабілет сияқты сананы жаңғыртудың негізгі қағидаларын қо - ғам - да ор - нықтыратын басты күшке айналады. Осылайша, болашақтың негізі білім орда - ларының аудиторияларында қаланады [2].
Елбасы "Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру" атты мақаласында жиырма бірінші ғасырда ұлттық танымымызды сақтап қалуға қатысты ой айтты. Елдің бұдан ары қарайғы дамуы ұлттық мүддемен, ұлттық мәдениетпен ұштасуы тиіс.
Әлемдегі әр түрлі елдердің дәстүрлі халықтық костюм үлгілері қазір де сән жасаушылар үшін шығармашылық жаңалықтардың негізгі бастауы болып отыр және де қандай жағдайда болмасын арналып тігілген киімдердің бәрінен де өзінің нақты көрінісін табуда.
Бір сәт тарихқа көз салсақ, әрбір дәуірдің және әрбір халықтың өзіндік көркем стилі қалыптасқан. Белгілі бір стильдің өзінде киімнің жеке бөліктерінде өзгерістер болады және бұл киім тарихында сән ағымы деп аталады. Сән ағымына байланысты киім жаңарып, жетіліп отырады.
Дизайн стиль қалыптастыру процесінде көркемдік пішін қалыптастырудың әр түрлі аспектілеріне тікелей қатысты бола отырып, ұлттық дәстүрді де есепке алады [3].
Диплом жобасының мақсаты:
Ұлттық киім үлгілерін - жаңа сән әлемінде өзіндік ерекшеліктерімен енгізу.
Диплом жобасының міндеті:
1. Жастарды өнерге деген құштарлығын, шығармашылық қабілеттерін, көркемдік шеберлігін дамыту.
2. Жастарды ұқыптылыққа, үнемділікке, талғампаздыққа, іскерлікке, тәрбиелеу.
3. Сән үлгілерінде ою-өрнектерді әсемдеп безендіруді.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі: кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден, сызбалар, зскиздер мен портфолиядан тұрады.
І. Негізгі бөлім
0.1 Сырғалым этно стиліндегі сән үлгілерінің шығу тарихына сипаттама
Қазақ халқы-кең байтақ елімізде қалыптасқан көне мәдениеттің тікелей мұрагері және сол дәстүрді дамытушы, жаңғыртып байытушы, ұлттық қолөнердің үздік үлгілерін атадан балаға мұра етуші.Қасиетті қазақ халқының, соның ішінде әйел адамдардың қолдарынан шыққан қолөнер туындыларының тарихы тым тереңде жатыр. Ол кең байтақ жерімізді мекендеген сақ, үйсін, қыпшақ, ғұн тәрізді көне түрік тайпаларының мәдениетінен арқау алады. Және де оған Оңтүстік-Сібір, Орта Азия мен Ресей халықтарының да мәдениеті өз әсерін тигізген. Осындай үнемі жаңғыру үстінде болған қазақ халқының дәстүрлі қолөнерінің даму биігіне көтерілген кезеңі ХІХ ғасырдың 2-жартысы мен ХХ ғасырдың басы.Археологиялық қазбалар мен жазба ескерткіштерге арқа сүйенсек, Қазақстан аймағын мекендеген тайпалар жүздеген жылдар бойы металл, тас, сүйек, саз балшық, ағаш, жүн, тағы басқа да шикізаттарды шаруашылық кәсіптері мен күнделікті тұрмыс қажетіне жарап, қол өнердің өз ұлтына тән ерекше көркем түрлерін қалыптастырған. Қазақстан жеріндегі қолөнердің көне заманнан келе жатқанына Павлодар өңіріндегі Досыбай жартасынан табылған бейнелер, Өскемендегі жазбалар мен Ұлытау жартасындағы суреттер, өзіміздің облыс көлеміндегі Лебедевка, Қырықоба обаларында жүргізілген архелогиялық қазба жұмыстарының нәтижесінде табылған керамикалық қазындылардың беттеріне салынған геометриялық өрнектер нақты айғақ бола алады.Өзге де ғылыми деректерде қазақ даласында болған саяхатшылар қазақ топырағын мекендеген сақтар мен массағаттардың барлық заттардың әшекейленіп, киімдердің өзіне тән үлгісі барын айтады.Ұлттық қолөнеріміздің баға жетпес байлығы-киіз үй-қолдануға ыңғайлы, тасымалдауға жеңіл, ұлан-байтақ даланың табиғаты мен тұрмысына бейімделген ерекше баспана. Киіз үйдің қаңқасы ағаштан жасалса, ал жабындысы, бау-басқұры, жасау-жабдығы мал шикізатынан, яғни жүннен дайындалған. Демек киіз үйдің ішкі сән-салтанатын келтіретін бұйымдардың барлығы дерлік әйелдердің қолынан шыққан туындылар болып табылады. Киіз үйдің киізіне қарай ақ үй, боз үй, қара үй деп бөлінген. Киіздер ақ, боз қойдың жүнінен басылып, ешкінің қылынан есілген жіппен жиектелген.
Ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан қазақ халқының қолөнері туралы Ресей ғалымдары да өз жазбаларында тоқталып кеткен.. Мысалы М.А.Леваневский: қазақтың қандай кәсіпке болмасын, табиғаттан қабілеттігіне сүйсінесің, қарапайым құралдармен тамаша ер қапталдарын жасап, алтын, күмістен әсем бұйымдар шығаратындығына таңданбасқа болмайды. Қазақтың тіккен аяқ киімдері өте берік, киюге ыңғайлы - деп жазады.Қазақтың ою және өрнек деген сөзі біріге келіп, латынша орнамент деген ұғымды білдіреді. Орнамент көп елдің тіліне сіңген интернационалдық термин. Мағынасы-сәндеу, әсемдеу. Осы сәндеу, әсемдеудің бір түрі, яғни өсімдік немесе геометриялық фигуралар іспеттес элементтердің симметриялы орналасқан көркем өрісі мен құрылымын ою деп атаймыз. Оюдың әрбір элементінде терең мағына, үлкен мән бар. Әр ою композициясы белгілі бір мақсатқа, мағына, мазмұнға құрылады. Оюлардың ежелден келе жатқан нұсқаларындағы элементтер- құстың, гүлдің, жануарлардың түрін тұспалдап тұратыны белгілі. Мәселен, көне дәуірдегі қолөнершілер егіз өрнегін егіз анды жануарды бейнелегенде өмірде бейбітшілік пен тепе-тендікті сақтау ұғымын білдірген. Ертеде ұзатылған қыз өзінің үйіне сәлемдеме ретінде текемет немесе сырмақ жіберетін болған. Ондағы ою-өрнек түрі мен түсіне қарап ата-анасы қызының жай күйіне қанық болған. Мысалы қошқар мүйіз бен өсімдік стилі көбірек салынса қызының бай, дәулетті отбасына барғанын, бақытты екенін білген. Ал егер олардың ортасында жапалақ бейнесі берілсе ол қызының бақытсыз халде екенін сездірген.Демек қазақтың әрбір ою бояуларының да өзіндік сырының болғаны. Мысалы ол ашық, анық емес бояумен жазылса онда ол құпия жазу болып саналған. Ежелгі адамдар геометриялық ою-өрнектердің магиялық және символдық мәні бар деп сенген. Қазақта қоржын өзімен бірге алып жүретін ең қажетті бұйымның бірі болып саналған. Қоржын бетіндегі бедерленген ою-өрнектер жолаушыға қатысты күн ашық болсын, береке болсын деген ниетпен тілек ұғымын білдірген [4].
Қазақ ою-өрнегінің тарихы терең, түрі көп, өресі биік, өрісі кең әрі көрікті, өміршең, халықтық сипаты мол жасампаздық. Шеберлер ою-өрнектің түрлі нұсқаларары арқылы қазақ сахарасының көшпелі тұрмысын, әдет-салтын, көркем табиғатын, сол уақыттағы болып жатқан түрліше жағдайларды өз келбетімен алдыңызға жайып салады.
Қазақтың ұлттық ою-өрнектері мен оның атаулары көп. Ғалымдар әзірше екі жүздей түрін ғана анықтады.Көшпенділерді қоршаған тарихи орта, мал өсіру, егімшілік кәсібі, сондай-ақ көктемнің алғашқы күндерінен бастап гүлдейтін бәйшешектер, қызғалдақтар мен қазақтың кең жаласында өсетін мыңдаған өсімдік түрлері бейнелеу өнерінде шеберлердің дүниетанымын байытты. Ғасырлар бойы табиғат қас шеберлерге небір тамаша туындылар силады.
Сурет-1 Ою-өрнектің жіктелінуі
Қазақ оюларының мазмұны мал өсіру мен аңшылықты, жер-су, көшіп-қону көріністерін, күнделікті өмірде кездесетін әр түрлі заттардың сыртқы бейнесін аңғартады. Әрбір оюшы ою-өрнек жасап, оған ат қойып, оны тұрмыста қолданған. Сондықтан, қазақтың ұлттық ою-өрнектерінің ең басты мәнері, ең көп түрі және әр түрлі мәнер жасауға жиі қолданылатын түрі мүйіз тектес ою-өрнектер. Ою-өрнектің бұл тобын қазақ халқының ою-өрнектерінің төркіні деуге болады. Өйткені барлық жаңа буындар осының негізінде жасалып, тек атаулары ғана өзгеріп отырған. Осы ою-өрнектердің көп қолданылатындарына, сондықтан да халық шеберлерінің көпшілігіне белгілі атауларының кейбір түрлеріне әдейі тоқтап өтейік.
1. Мүйіз - қазақ оюының ең көне мәнері. Ою-өрнектің бұл элементі мүйізді мегзеуден шыққан. Мұйіз ою-өрнек кейде ұсақ, кейде ірі болып келеді. Ұсақ түрлері ағаш, сүйек, мүйіз сияқты нәзік қолөнер саласында қолданады. Ірі түрлері сырмақ, текемет, алаша, кілем, сәулет өнерінде сан түрлі мәнерде қолданылады. Мүйіз элементтері аймүйіз, қосмүйіз, сыңармүйіз, сынықмүйіз, қырықмүйіз, маралмүйіз, еркешмүйіз, қошқармүйіз т.б. түрлерге бөлінеді. Мүйіз өрнегі үй жиһаздарында (кілем, сырмақ, текемет, алаша, көрпе, түскиіз, шымши), тұрмыстық заттарда (саба, шанаш, күбі, оқшантай, торсық, сандық т.б.), сондай-ақ қару-жарақтарда (қынап, оқшантай,торсық, садақ), киім-кешек, ат әбзелдерінде (ертоқым, айыл) қолданылады, жалпы бұл элементтің қолданбайтын жері жоқ десе де болады.
2. Қосмүйіз ою-өрнегі қойдың, ешкінің, сиырдың екі мүйізін ғана бейнелейді және кейде ырғақ, кейде ілмек деп аталатын оюларды қосмүйіз дейді. Үй жиһаздары мен тұрмыстық заттарды,киім-кешек, қару-жарақтарды безендіру үшін пайдаланатын қой, ешкі, сиыр, бұғы, марал сияқты жануарлардың қос мүйізін бейнелейтін ою-өрнек. Қазіргі кезде қосмүйіз ою-өрнегін сәукелеге, айыр қалпақтың төбесіне, шетіне, қамзолдың алдыңғы жағына, етіктің қонышына салады.
3. Арқармүйіх деп аталатын ою-өрнек қойдың мүйізін бейнелейтін оюдың түрі. Бұл элемент қошқармүйізге өте ұқсас, бірақ, оған қарағанда шиыршықтанып, тармағы одан көбірек болып келеді (кілем, тұскиіз, сыр- мақ, кесте, киім-кешек пен үй жиһаздарында кездеседі).
4. Қошқармүйіз ою-өрнегі қойдың төбесі мен екі жаққа иіріле түскен мүйіз бейнесінде келіп, оның қолтық тұсынан қоидың құлағын долбарлайтын тағы бір шолақ мүйіз тәрізді екі буын шығып тұрады. Одан байқаған адамға қошқардың тұмсық бейнесі аңғарылады. Текемет, сырмак, басқұр, алаша, кілем, былғары, сүйек, ағаш, зергерлік бұйымдардың барлық түрлерінде кездеседі. Киізден жасалған бұйымдарда бұл ою түсті шүберектермен ойылып, құрақ, яғни аппликациялық өрнек түрінде де тігіледі.
5. Қырықмүйіз ою-өрнегі біріне-бірі жалғаса, тармақтала қосылған, кеп мүйізден құралған ою-өрнектің бір түрі. Ол көбінесе дөңгелек не төртбұрыш ішінде бейнеленеді, кейде бұтақтың ағашы тәрізді тармақталып, жайылып бейнеленеді. Бір-бірімен қосылған бірнеше тармақты көп мүйізді оюлардан құралады. (Тұскиіз, тон, кежім, сырмақ, текемет, архитектура сәулет өнерінде молырақ кездеседі).
6. Сынықмүйіз морт сынған тік төртбұрыш жасап, төрт рет ішке қарай иіледі. Бұл ою-өрнек кілемдерді, шилерді, басқұр мен алашаларды, сондай-ақ әр түрлі қалталарды безендіру үшін пайдаланылады, ал сырт көрінісі малдың сынған мүйізіне ұқсайды.
7. ӨРКЕШ ою-өрнегі түйенің қос өркешін бейнелейді. Сырмақ, текемет, тұскиіздерге салынатын ою-өрнек композициясында көбірек кездесетін элемент. Қазақ оюында мал мен аңның қос мүйізін, түйенің қос өркешін, биенің қос емшегін бейнелеу тек симметриялық тепе-теңдік үшін ғана емес, сонымен қатар береке-бірліктің, көбеюдің символын білдіреді.
8. ШЫНЫГҮЛ ою-өрнегі гүлді тұспалдап тұрады. Бұл өрнек төртайшық, итемшек оюларына ұқсас келеді. Шыныгүл ою-өрнегі айға, мүйізге, жапыраққа ұқсас элементтерден құралған. Екі мүйіздің қайырылған екі ұшына жапырақ қондырылған, сол жапырақтар бірнеше рет сатыланып қайталанылып отырады.
9. ГҮЛ ою-өрнегі гүл өсімдігінің барлық түрлерін тұспалдап тұрады. Бұл өрнектің түрі үш жапырақты ою-өрнектен басталып, он екі жапырақты ою-өрнекке дейін қолөнер бұйымдарында кездеседі. Кесте тоқуда және киім-кешектердің жағасына, қалтасына, жиектеріне салады.
10. ШЫТЫРМАН ою-өрнегі көп жапырақты есімдік пен көп тармақты мүйіз және геометриялық фигуралар аралас келетін күрделі өрнек. Мұндай өрнектер заттардың бетіне көп тармақ болып желіленіп келуі бүтін бір сюжетті (жайлау, орман, жазық дала, кең сахара) мегзеп жасалады.
11. ТҮЙЕТАБАН ою-өрнегі түйенің басқан ізін долбарлайтын күрделі ою-өрнек. Ол кейде қарта, қарға, қызылайыр ою-өрнегіне ұқсайды. Қатар тұрған S тәрізді екі сызық қатарласып қосылмайды, түйенің табанына ұқсас екі жарты сопақша дөңгеленіп келетін ою. Түйетабан деп аталатын көп гүлді, үлпек басты тікені бар есімдік ол да түйенің табанына ұқсас екі жарты, оны кей жерлерде табақ өрнегі деп атайды.
12. СЫҢАРӨКЕШ ою-өрнегі сыңармүйіз оюында айтылғандай, мүйіздің бір сыңары етіктің басына ұқсап, қайқиып, қайталанып, шексіздікке ұласа береді. Бұл өрнек негізінен қошқармүйіз элементінен жасалады.
13. БАЛДАҚ ою-ернегі бүркіт ұстаған қолдың білегіне киіліп тұратын жоғары басы балдақ сияқты жарты шығыр формасында келеді. Балдақ өрнегі бір-бірімен қосыла, шеңберге ілмелене келіп, күрделі өрнек түзейді. Бұл өрнек киіз бұйымдарын әшекейлеуде, кесте тігуде, зат бетіне оюлы бедер салуда қолданылады.
14. ҚАРМАҚ ою-өрнегі кәдімгі балық аулайтын қармақтың ілмегін тұспалдайды. Қармақ өрнегінде екі-үш, кейде одан да көп тармақ болады, оны кейде зәкір таңба деп те атайды.
15. ТАРАҚ үлгідегі өрнек күнделікті тұрмыста пайдаланылып жүрген шаш тарайтын тараққа ұқсайды. Бұл өрнек нақышына келтіріліп алаша, басқұрларда қолданылады және тараққа ұқсас бірнеше жуан жолақтардан тұрады.
16. ҚОСАЛҚА ою-өрнегі әшекейлі тізілген мойынға салатын моншаққа ұқсас болып келеді. Қазақ оюларының ішіндегі ең көп тараған оюдың түрі. Өте шебер келісім тауып құрастырылған қосалқа оюлары бір тұтас композиция өрнек жүйесін жасайды. Ою-өрнек алқаның, сырғаның, жүзіктің көзіне салынып, кебінесе зергерлік бұйымдарда қолданылады.
17. СУ ӨРНЕГІ деп әрбір өрнекті беліп тұрған жолақты айтады. Су өрнегі екі қатар сызық аралығында ирек сызық арқылы дөңгелек, төртбұрыш бейнелерді жасайды. Бұл ою-өрнекті бессаусақ, кейде бесгүл деп те атайды.
18. АЛАША, АЛАМЫШ ою-өрнектері жарыса жасалған көп түрлі-түсті жолақтардан құралады. Кейде сол жолақтардың ішінде геометриялық фигуралар тектес не мүйіз өрнектерінің желілі түрлерінен құралған түрлі-түсті оюлар болады. Бұл аламыш өрнегі шахмат тақтасының алаша сызығы сияқты жарыса салынған қысқа, кейде ұзын сызықтардан тұрады. Бұл өрнек ши орауда,терме бауларда, кілем, алаша, сүйек өрнектерінде кездеседі.
19. АЙЫР ою-өрнегі. Ашатұяқ, айыр-түяқ өрнегі кейде айыр өрнегі деп те аталады. Пішен ашалайтын айыр құралға ұқсас болып келеді.
20. БОТАКӨЗ ою-өрнегі әшекейлі композициясының ортасына салынатын немесе бірнеше қайталанып келіп, шетін көмкеретін жиектеме түзейтін ою. Сырт пішіні ботаның көзіндей дөңгеленген ромбыға ұқсайтын геометриялық ою-өрнек. Бұл орамалдың шетін көмкеретін жиектеме түзейді.
21. ҚАҢҚА ою-өрнегі тоқыма бұйымдарында қолданылады. Малдың қурап қалған сүйегін тұспалдайды.Алаша, басқүр, бау, т.б. тоқыма бұйымдар негізіндегі өрнек ретінде салынады.
22. ОМЫРТҚА ою-өрнегін кестелерден, өрме шилерден, сүйек пен ағаштан жасалған бұйымдардан жиі көреміз. Бұл өрнек түрі омыртқаның түрін тұспалдайды, ол әр түрлі үйлесімде түрленіп, ою композиңиясының ортасына және жиегіне қолданылады.
23. ЖІЛІНШІК ою-өрнегі малдың жілік сүйектерінің негізінде туған атау. Жіліншік өрнегі қатар екі сызық бейнесінен құралатын буынды өрнек (алаша, киіз, тысқап, баулар, басқұрларды безендіруге қолданылады).
24. ТІС ою-өрнегі малдың, аңның тісіне ұқсас, аққара түсті шақпақтан құралатын, шахмат тақтасына ұқсас ою-өрнек. Кесте тігуде бұрыштарын қарама-қарсы түйістіріп отыратын тік сынық сирек тігістердің өрнегінде қолданылады. Мұны тіс, иттіс деп те атай береді.
25. ТАҢДАЙ ою-өрнегі малдың таңдайының бедерін бейнелеуден шыққан, диагональ тәрізді өрнек. Бұл өрнек ағаш, мұйіз, сүйек заттарының шетіне, киімдердің жағасына, кимешектің жақтауына салынады. Таңдай өрнегі басқа түркі тектес халықтарда да кездеседі.
26. БӨРІКӨЗ ою-өрнегі бөрінің көзін, қасқырдың басын, құлағын, сондай-ақ бөріқұлак деп аталатын жапырақты бейнелейді
27. ИТҚҰЙРЫҚ ою-өрнегінің сырт көрінісі иттің қайқайып тұрған құйрығына ұқсас, көбінесе мұны сүйек пенағаштан жасалған бұйымдардың (киіз үй есігі мен ағаш төсектің) бетін бедерлеу үшін, киіз бұйымдарды әшекейлеу үшін қолданады.
28. ТҮЛКІБАС ою-өрнегі мысықтың, түлкінің бас бейнесін тұспалдайтын, сопақша дөңгелектерден, алмұрт бейнелерінен құралады. Бұл ою-өрнек сүйекке, ағашқа, шиге, кестенің шетіне салынады. Сондықтан бұйымдарды сүйектен әшекейлегенде сүйекпен ойып түлкібас өрнегін түсіреді.
29. ЖЫЛАН, жыланбас ою-өрнегі балалардың тақия-сына көз тимесін деп тағатын, жыланның бас сүйегіне ұқсас ою-өрнек. Бұл ою-өрнек жыланның бейнесін тұспалдап тұрады.
30. ҚҰСҚАНАТ ою-өрнегі мүйіз оюымен не шахмат шақпақтарыньң ізімен бейнеленген құстың қанаты тәріздес ою-өрнек. Ал бұйымдарда көп қолданылатын бұл ою қанатын жайып, ұшып келе жатқан құсты тұспалдайды. Қазіргі кезде құсқанаты ою-өрнегін басқа өрнектермен аралас колдана береді.
31. ҚҰСМОЙЫН ою-өрнегі құстың мойнын тұспалдаудан туған.Бұлар көбінесе мүйіз мәнерімен жасалады. Ол иіле келген доғал тармақты мүйіздерден, ромбтардан, сызықтардан құралады. Құс атына байланысты өрнектердің бәрі қолөнер үлгілерінің барлық түрлеріне тән.
32. ҚҰСТҰМСЫҚ бұл өрнек құстың тұмсығын тұспалдаудан туған. Құстұмсық тармақты мүйіздер мен сызықтардан құралады. Ою-өрнекті қиғанда ортасындағы сызықтың ұшының басы құстың тұмсығына ұқсас қиылады. Құстұмсық жүзік немесе топсалы сәлемдеме ретінде, жүзігі туыстар арасында дәнекер қызметін атқарған. Тұрмысқа шыққан қызынан орамалға түйілген құстұмсық жүзік келсе, ата-анасы қуанып кершілерін шақырған. Құс бейнесі халық түсінігінде азаттықтың белгісі. Жүзікке қарап ата-анасы қызының ұзатылған жерінің жақсы екендігін біледі.
33. ҚАЗТАБАН ою-ернегі Маңғыстаудағы құл пытастарды өрнектеуде көп қолда- нылған, қаздың табанын тұспалдаған күрделі S элементтерінен тұрады. Бұл оюдың S үлгімен бейнеленетін ботамойын оюынан айырмашылығы екі қатар орналасқан SS екі қаздың бейнесін тұспалдайды. Қаздың басы, мойны анық байқалып тұрады.
34. ШЕТОЮ ою-өрнегін шексіздікке ұластыра ою деп те атайды. Берілген өрнектің бір элементі шексіз қайтапана береді.Шетою е с і кт і ң жақтауына, текемет, сырмақ, кебеже, киімкешек, ыдыс-аяқтың жиегіне сапынатын ою-өрнектер.
35. ИРЕК, ИРЕКСУ өрнектері кейде түзу сызықтардың сынықтары, кейде доғал сынықтардың ұштасуы арқылы жасалады. Ондай сызықтар бірнеше қатар сызықтар түрінде қатарласа келеді. Ирек, ирексу өрнегінің жасалуы кейде бір иректің іші екінші ирекке қарсы келіп төртбұрыштар мен сағатбау, саты тәріздес өрнектер жүйесін түзейді. Бұл өрнек: бешпент, қамзол, шапан, тақияның жиегіне орнатылады. Зергерлік бұйымдарда: сақина, білезік, қапсырма, алқалардың жиегінде және ши, сырмақ, кебеже, жүкаяқ, табақ ернеулерінде, әдіп тігісте көбірек кездеседі.
36. ҚОС ДӨҢГЕЛЕК ою-өрнегі мал таңбасына ұқсайды. Қос дөңгелек өрнегімен негізінен киіз бұйымдарын, текеметтерді, сырмақтарды әшекейлейді.
37. ТҰМАРША ою-өрнегі үшбұрыш үлгілес болып келеді. Үш гүл, үшбұрыш - осындай тұмарлар тіл-көздөн сақтау үшін адамдарға ғана емөс, үй жануарларына бойтұмар ретінде де тағылады. Кілембұйымдарының жиегін, киіз, кілем, текеметтің орта тұсын кәмкеруде кездеседі
38. ҚОСТҰМАРША ою-өрнегі төбесінен түйістірілген екі тұмарша үшбұрыш өрнегі қосылады да, екі геометриялық үшбұрыш жасайды. Бұл өрнектің түрі тұмарша өрнегі секілді тіл-көздөн сақтау дегенді білдірмейді, тек эстетикалық тұрғыдан өшекей ретінде қолданылады.
39. БАҒАНӨРНЕК қора төбесінің арқалығын астына тіреп тұратын діңгек ағаш. Осы ағаш секілді ою-өрнөк салынатын заттың, бұйымның ортасына келтіріледі, оны негіз қылып алып, жан-жағын басқа өрнектермен бейнелейді. Бұл өрнек асадал, кебежелердің аяқтарында, қырларында, айна қойғыштың шетінде, піспек саптардың жоғарғы жақ басында, адалбақанның бойында жиі ұшырайды және текеметтің орта тұсын көмкеруде кездеседі [5].
Сурет-2 Ою-өрнектің түрлері
Сурет-3 Ою-өрнектің түрлері
Қазақ шеберлері өз қолөнер туындыларына түрлі бояуды пайдаланғанда, оның нышандық мәнін түсінген. Өйткені, бояу мен түсті қолөнерге ұтымды пайдалану, әрбір елдің өзіне тән ерекшелігі мен талғамын танытады.
Қазақ қолөнерінде қолданылатын түстердің символдық мәні аса зор.
Көк түс - аспанның, еркіндіктің; ақ түс - ақиқаттың, қуаныштың; сары түс - білімнің, даналықтың, қайғы-мұңның; қызыл түс - оттың, күн көзінің; жасыл түс - жастықтың, көктемнің; қара түстіжердің, берекенің символы етеді. Бұйымдағы ою-өрнектер осы түстердің бірімен бейнеленгенде ғана оған белгілі мән беріледі.Сөйтіп, халық қолөнерінің ертеден келе жатқан көркемдік тәсілдері, өнердің бүгінгі таңда өркендеуіне негіз қалады. Халқымыздың ою-өрнек өнері - киіз басу, киіз ою, тігу; кілем, ши тоқу, сызушылық, тоқымашылық, зергерлік, сәулет өнері сияқты күнделік бұйымдардың бойына әбден сіңірілген.Шеберлер ою-өрнекке еш қоспасыз табиғи түстер ғана пайдаланған. Халқымыздың мұңын, сағынышын, қуанышы мен бейбіт өмірін ою-өрнектегі түстердің, бояулардың құбылуынан байқауға болады. Шеберлер тоқыған кілем мен шымши немесе алашадан табиғаттың төрт маусымын көруімізге болады. Олар жасыл дала, биік тау, қалың орман мен тау қойнауында ағып жатқан мөлдір бұлақ көрінісін тұспалдап, ұтымды түс бере білген [6].
Ағаш көркі-жапырақ, адам көркі-шүберек деп тегін айтылмаған. Жоғарғы талап-талғамға қарай әдемі киіне білудің өзі мәдениеттіліктің бір көрінісі десек, ХІХғасырдың аяғында ХХғасырдың басында Орал қаласының көшелерінен осындай сәнді киім киген бикештерді кездестіруге болатын еді. Олардың сол кездегі іскерлер тіккен, бұл киімдердің үлгілері қазіргі шеберлерді де таңқалдырары сөзсіз.Осынау әсем туындылардағы ұлттық ою-өрнек дегеніміз бір сөзбен айтқанда-дәлдік, есеп, тендік, теңдеу, үйлесім, жарасым, сәндік, көркемдік, парасаттылық, жылылық, сұлулық, ойлылық, ақылдылық, зеректік, көңілге шабыт, шаттық ұялатады десек артық айтқандық емес. Олар адамды ептілікке, іскерлікке, шеберлікке, икемділікке, дәлдікке баулиды, тәрбиелейді. Демек ұлттық ою-өрнек өнерге деген махаббат, сұлулыкқа деген құштарлық жиынтығы. Өйткені осыншама әсем оюды ойған адамның жүрегі жылы, нәзік болары айқын [7].
Ұлттық киім - бай тарихи - мәдени мұра, оны зерттеу бізді өткен ғасырлардағы әдет - ғұрып , салт-дәстүр, халықтың хал- ахуалынан кең көлемде жан- жақты хабардар етеді. Қазақ халқының киімі басқа ұлттардан өзгеше өзіндік қасиетке толы. Қазақтың ұлттық киімі ғасырлар бойы қалыптасқан және айналадағы ортаға желді аязды болып келетін аңызақ даладағы тіршілікке бейімделген халық мұрасының құрамдас бөлігі болып табылады. Қазақша киім өзінің қарапайымдылығымен, үйлесімділігімен, жүріп-тұруға ыңғайлылығымен ерекше. Мұның өзі тұрмыс қажетінен, басым көпшілігі көшпелі өмір сүрген көлік үстіндегі іс-қарекетінен туған жағдай. Кез-келген халықтың өмір сүріп жатқан тұрғылықты жерінің геологиялық құрылымына сай оның өнері мен мәдениеті де дами түсті. Қазақ халқының ұлттық киімі мен қолөнерінің қалыптасуына елдің экономикалық сауда-сатгық, климаттық және әлеуметтік жағдайлары мен діни сенімдері әсер етті. Онда халықтың әсемдік талғамы, өмір салты, өткендегі әлеуметтік хал-ақуалы айқын сезіледі. Түр-түсі, пішімі жағынан қазақтың киім-кешегі әлеуметтік топтардың бәріне бірдей ортақ. Пішімі қарапайым болғанымен, дала жағдайына ыңғайлылығымен, сан алуан әшекейлерімен ерекшеленді. Ұлттық киімдеріміз біздің ата-бабаларымыздың жауынгер, жаугер, батыр, жаужүрек халық болғандығын көрсетеді. Оның тірлігі үнемі аттың жалында, түйенің қомында жүрген, көбіне мамыражай жайма шуақ жүре алмаған. Аты ауыздықпен су ішіп, өзі етегімен мұз кешіп тіршілік еткен [8].
Қазақ халқының ұлттық киімдері-этникалық, экономиялық және климаттық жағдайларды ескеріп, ежелгі дәстүрлер бойынша тігіледі. Қазақтарда ішкі, сырттық, сулық, бір киер, сәндік және кейбірінде салтанат-ғұрып киімдері болады. Бір киер киім деп қымбат маталардан әшекейлеп тігілген, той-думандарға, жиындарға барғанда, жат елге сапарға шыққанда киетін сәнді киімдерді атаған. Қазақ салтында ер жігіт егеске түсерде, соғысқа барарда киімдердің ең жақсы, таңдаулысын киген. Ішкі киімдері: көйлек, дамбал, желетке, кәзекей; сырт киімдерге: шапан, күпі, кеудеше, тон, шидем; сулық киімдерге: шекпен, қаптал шапан, кебенек кенеп, сырттық жатады (қазақ Киім). Киім мәуітіден, жүн және жібек матадан, киізден, аң терісінен тігіледі. Қазақтар құланның, ақбөкеннің, жолбарыстың, жанаттың, бұлғынның, сусардың, ақ тышқанның терілерін ерекше қымбат бағалайды. Бұл аңдардың терілерінен тондар тігілді. Астарына құнды аң терісі салынған тон - ішік деп аталды. Осы аң терісіне сәйкес бұлғын ішік, жанат ішік, қасқыр ішік, күзен ішік болып бөлінеді. Ішіктердің сыртын шұға, мәуіті, үш топ барқыт, атлас, көк берен, манат, қырмызы, торғын, ләмбек сияқты бағалы ширақы маталармен тыстаған. Ішіктер кейде әдепті, оқалы, шет-шеті жұрындалған қайырма жағалы болып тігілген. Қазақ шапандары алдыңғы екі өңірі, артқы бой, екі жең және жағасын ойып пішіледі. Артқы бойдың екі жақ шеті алдыңғы өңірге қусырыларда оның екі жақ етегіне, бел мықынға жеткенше, екі үшкіл қойма қойылады. Оның етек жағы енді, бел жағы енсіз келеді ("шабу" деп атайды). Шапан жеңінің екі беті бір-ақ қиылады.
Ұлы жүз қазақтарының шапандары көбінесе жолақты, сырмалы, етек-жеңдері ұзын, әшекейлі келсе,Орта жүз тұрғындарының шапандары көбінесе бір беткей матадан, сырусыз, сирек қабылып, етектері шалғайлы, жеңдері кең, жағалары шолақ оймалы немесе түймелі болған. Кіші жүздің шапандары да шалғайлы, жеңдері ұзын және кең, жүн тартқан, бидайлаған қалың, қайырма жағалы болып тігілген. Қазақтар шапанға шабу, жең түптеріне ойынды, қолтырмаш қояды. Ішіне жабағы жүн салынып сырылған, суықта киетін сырттық - күпі, түйе жүнінен иірілген жіптен тоқылған жұмсақ сырттық - шекпен (тайлақ жүнінен тоқылса шидем шекпен), жеңсіз, киізден қаусырылған, сәндендірілген кебенек, астары қалыңдатылған қаптал шапан, сырмалы, шабулы, жұрынды түрлері болады. Иленген, әрі боялған (қарағай, қайың нілімен, өсімдік, қына, томар бояумен боялған) тон, сырты қымбат матамен тысталған ішіктің түрлері кең таралған. Тонды тебен инемен басып тігіп, немесе шалып тігіп, кестелеп, қаптама тон жасайды, етек жеңіне жұрын ұстайды. Жарғақ, тайжақы, қылқа, дақы деген киімдерді тай, құлын, лақтың терісінен жүнін сыртына қаратып тігеді. Шалбарды барқыт, ұлпа, пүліш, тібен, шибарқыт, шегрен, ләмбек, мәлескен, қырмызы, қамқа, бақисап, көк мәуіті сияқты ширақы маталардан, қой ешкі терілерінен тіккен. Шалбардың бауы ышқырға өткізіледі, атқа мініп-түсуге ыңғайлы, кең балақ болып келеді. Жеңіл шапан мен бешпенттің етегін де ышқыр астынан жіберіп, шалбарлау, әсіресе, батырлар мен аңшыларға, балуандарға тән болған. Қазақ әйелдерінің ұлттық киімі, негізінен, көйлек, кимешек, жаулық, сәукеле, желек, тақия, камзол, кәзекей, кебіс-мәсі, көкірекшеден тұрады. Әшекей, ажар жағынан төрт топқа арналып тігіледі. Олар қыз киімдері, келіншек киімдері, орта жастағы әйелдер мен бәйбішелердің киімдері. Қыз киімдері кеуделері тар, қынамалы, жаға, жең, кеудесі, өңірі кестелі, әшекейлі келсе, жас ұлғайған сайын неғұрлым етекті, кең, мол қаусырмалы бола түседі. Қазақ халқының ұлттық киімдерінде тұрғындардың геогр., ру-тайпалық ерекшеліктері де көрінеді және ол көбіне бас киім мен шапаннан байқалады. Мысалы, 8 сай уақ тымақ, 3 құлақты керей тымақ; қаракесек, адай бөрік, арғын тымақ, қыпшақ тымақ, сырмалаған 6 сай найман тымақ, 4 сай жатаған тобықты тымағы (М.Әуезовтың айтуынша) болған. Аймақ ерекшелігіне қарай Жетісу, Арқа, қоңырат үлгісіндегі тымақтар деген атауларға бөлінеді. Еркектер мен әйелдер бас киімі әр түрлілігімен ерекше-ленді. Еркектердің ежелден келе жатқан дәстүрлі бас киімі - қалпақ жұқа ақ киізден тігілді. Бұлардың ақ киізден төбесі биік етіліп жасалғаны "ақ қалпақ", ал жалпақ күнқағары жоғары бүктеліп қайырылғаны "айыр қалпақ" деп аталды.
Көктем мен күзде қазақтар дөңгелек пішінді, төбесі биік, міндетті түрде аң терісімен жиектелген бөрік киген. Қыста киетін бас киім "тымақ" деп аталды. Қыздардың бөріктері алқалармен және төбесіне үкінің, көк құтанның немесе тотының үлпек қауырсындары тағылып сәндендіріледі. Қыздардың құндыз, кәмшат терісімен жиектелген бас киімдері "кәмшат бөрік" деп, алтынмен кестеленгені "алтын бөрік", маржандармен әшекейленгені "қалмаржан бөрік" деп аталды. Барқыттан немесе қамқадан тігілген жаздық жеңіл бас киім - "тақия" үкінің үлпек қауырсынымен, күміс және алтын кестелермен әшекейленді. Әйелдердің бас киімдері арасынан неғұрлым өзіндік сән-салтанатымен ерекшеленетін қыздардың тұрмысқа шығардағы бас киімі - сәукеле болды. Төбесі үшкірленіп, биік етіліп тігілетін ол алтын және күміс тиындармен, інжу-маржандармен, алқалармен безендірілді. Алғашқы нәрестесі дүниеге келісімен жас әйел ақ матадан тігілетін бас киім - кимешек киген.
Қазақ халқының ұлттық киімдеріндегі бас киімді былайша топтастыруға болады: 1) ерлер бас киімі: шыт, кепеш (құстаңдай, қолкесте, бізкесте түрлері бар), үшкүлдір, жекей, жапетер, тақия (зерлі, үкілі, оқалы, сырма, шошақ төбе, тікше, қатипа, т.б.), құлақшын, бөрік, жалбағай, қалпақ, құлақты тымақ, күлапара, қырпу (іштік бөрік); 2) әйелдер бас киімі: сәукеле, бөкебай, қарқара, кимешек, күндік, желек, шәлі (жібек, шілтер, оюлы түрі бар), бүркеніш, бергек, қасаба, тақия, шылауыш, жаулық. Қыста киетін бас киімдер қымбат, қалың матамен тысталады. Қазақ халқының ұлттық киімдерінің ішінде аяқ киім, соның ішінде етіктің биік өкше, жарма қоныш, тіремелі, көксуыр, саптама, жұмсақ табан, үшкіл тұмсық, шоңқайма түрлері қымбатқа түскен. Сонымен бірге сырма киіз, ішетік, мәсі, шоқай, бұйық (етік сыртынан киетін, жүні ішіне қараған, иленген теріден жасалған байпақ тәрізді аяқ киім) түрлері таралған. Орта Азия және Қытаймен арадағы сауда-саттықтың нәтижесінде қымбат бағалы жібек, мақта маталары алынып, киім тігуге қолданылды.
18 ғ-дан бастап орыстың фабрикалық арзан маталары көптеп айырбасқа түсуі қазақ ұлттық киім түрінің көбеюіне мүмкіндік туғызды. Торғын, пайы, шағи, дүрия, бәтес, сусыма, лейлек, атлас, сұпы, шәйі тәрізді маталардан желбіршекті жұқа көйлектер тігіледі. Қайыстан, барқыттан, жүннен және жібектен жасалған белдіктер қазақ киімдерінің міндетті бір бөлшегі болды. Қайыс белдіктері әр түрлі өрнек, жапсырмалармен әшекейлендіріліп, асыл тастардан салынған көздер мен сүйек оюлы бастырмалармен әшекейлендірілді. Мұндай белдіктер "кісе" деп аталады. Жас жігіттердің белдіктерінде алқа, әлеміштер болды. Әйелдердің белдіктері жалпақ әрі сәнді, негізінен, жібек пен барқыттан тігілді. Әйелдер, сондай-ақ, белдеріне жұмсақ белбеу байлады. Әйелдердің әшекейлері алтыннан, күмістен, асыл тастардан әзірленді. Салмақты күміс білезіктерге алтын жалатылды, ою салынды.
Сырғалар, негізінен, күміс сымдардан имек, жарқырауық тастар түзілген шығыршық түрінде жасалды, оның өзара күміс сыммен бекітілген төрт бұрышты қиықша, дөңгелек, жалпақ тілікті түрлері көбірек пайдаланылды. Шашқа салатын әшекейлер - өзара кіріккен шығыршықтармен біріктірілетін алқалар немесе теңгелер тізбегі түріндегі шашбаулар жасалды. Оның орт. алқалары түрлі түсті асыл тастармен безендірілді. Шашқа тағылатын әшекей қатарына аспалы шолпылар да жатады.
Жүзіктер құйылып және нақышталып, сопақша, дөңгелек, көп қырлы қисында жасалды. Олар түрлі түсті асыл тастармен безендірілді. Қазақ зергерлері бұлардан басқа омырауша, өңір жиек, "бой тұмар", белдіктерге ілгектер, сәукелеге арналған өрнекті тана - шылтыр, салмақты дөңгелек түймелер торсылдақ түйме, түйреуіш сияқты әшекей бұйымдар да жасаған. Әйелдер әшекейлерін әзірлеуде әр түрлі тәсілдер: құю, ою салу, нақыш қондыру, қалыптау, зерлеу, қараға бояу, інжу қадау, эмаль жағу қолданылды (қазақ Зергерлік өнер). Мұндай сәндік бұйымдар Қазақ халқының ұлттық киімдеріне ерекше әр берді. Қазақ халқының ұлттық киімдері үлгілерінің көшпелі тұрмыс пен құбылмалы ауа райына бейімделіп дамығаны, көрші халықтармен арадағы мәдени, шаруашылық байланыстар әсер еткендігі сөзсіз[9].
1.2 Сән үлгілерінің қызметі және дизайн обьектісі. Қазақстандағы сән әлемінің даму бағыты
Қазақтың ұлттық киімдері халкымыздың өмір тіршілігімен, философиясымен, дәстүрі жөне әдет-ғұрпымен тығыз байланыста дамыды. Ұлттық киімнің негізгі мазмұны, құндылығы - оның демократиялығында, функционалдылығында. пішін логикасы мен конструкциясында, рационалдығы мен тұтастығында. Ұлттық киімде жеке бөліктері мен компоненттері үйлесім тапқан. Ұлттық киімдегі ритмикалық силуэтті сызықтардың түр-түсі табиғи түспен үйлесіп, тұтас айқын көрініс беретін,маңызды рөлді атқарады. Ол пішін көркемділігімен, сымбаттылығымен, сәнді өрнектерімен өте әсем көрінеді. Қазақтың ұлттық киімдерінде халықтың этникалық тарихы, әлеуметтік-экономикалық жене климаттық жағдайы, салт-дәстүрлері көрініс тапқан. Қазақтар құланның, сайғақ пен арыстанның, сондай-ақ жанат пен сусардың, бұлғынның, су тышқанның, ақтышқанның және күзеннің терілерін бағалаған. Ақтышқан мен бұлғынның терісі өзге аң терісінен гері қымбат бағаланған [10].
Қазақ киімдерінен көршілес халықтардың - орыс, татар, қарақалпақ, алтайлықтардың әсерін де байқауға болады, оның өзбек, түрікмен, қырғыздардың ұлттық киімдерімен ұқсастығы да бар. Әсіресе, бұл ұқсастықтар ерлер бешпентінің пішімінен, тұтас пішілген шапандардан, етік пен тақия үлгілерінде, күліштелген әйел көйлегінде байқалды.
Барлық халықтардың ұлттық киімдері сияқты қазақ киімдері эволюциялық өсу жолымен дамыды, оның дамуының негізгі пішіндері қоршаған орта әсерінен, аптап желді, қатты аязды сахара тіршілігі жағдайына, көшпелі тұрмысқа, үнемі ат үстіндегі еркін қимыл-қозғалысқа лайықты киім қажеттілігінен туындады. Далалық аймақтағы ауқатты адамдардың киімдері сәнді де өте айшықты етіп дайындалуымен ерекшеленеді. Бұл киімдер алтын және күміс жіптермен әдіптеліп, маржан-алтын не күміс жалатылған қаңылтыр металдармен әшекейленді [11].
Киімнің ынғайлылығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz