Орман шаруашылығының орналасқан жері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2-6
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қысқарған сөздер
І.
Жалпы бөлім
1.1
Орман шаруашылығының орналасқан жері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7
1.2
Физико-географиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7-8
1.2.1
Орман шаруашылығының іс-әрекеттерінің қысқаша
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8-9
1.2.2
Аудан өңірінің гидрогеологиялық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
9-10
1.2.3
Ауданның топырақ жамылғысы және олардың таралуы, геоморфологиялық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10-13
1.2.4
Ауданның табиғат жағдайы және ресурстары ... ... ... ... ... ... . ... ...
14
1.2.5
1.2.6
Өсімдіктер жамылғысы мен жануарлар
дүниесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Ауа-райына сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
14-15
15-16
1.3
Ойыл ауданының қалыптасу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
16-18
1.3.1
Ойыл ауданының әлеуметтік-экономикалық жағдайы ... ... ... ... ...
18-20
ІІ.
Арнайы бөлім
2.1
Орманды күту үшін кесу түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
20-24
2.2
Орманды күту үшін кесудің жобасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
25-33
2.3
Орманды күту үшін кесудің технологиялық картасы ... ... ... ... ... .
34-41
2.4
Өрт қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
42-47
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
51-52
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
53
Кіріспе
Орман -- халықтың тіршілік көзі һәм байлығы.
Мұхамбетқазы Меңдібаев
Өсімдік ресурстарының бастысы - орман. Ол жер шарындағы биологиялық активті оттегінің 60 процентін береді. Оның көмегімен (т.б. экологиялық жүйелердің қатысуымен) атмосферада оттегі тұрақты болады, осының арқасында 2 млрд. жылдай біздің планетамызда өмір жалғасып келе жатыр. Орта дәрежеде бір ағаш 24 сағат ішінде үш адамның бір тәулікте демалуына жететін оттегі бөліп шығарады. Орман адамға керекті шикізат - ағаш береді. Ол үй тұрғызуда, кеме, ауыл шаруашылығында, машина жасау өнеркәсібінде, темір жол транспортында (шпал, вагон), ағаш ыдыстар жасауда пайдаланылады.
Ағашты басқа синтетикалық материалдармен ешқашан алмастыруға болмайды. Орманда өсетін ағаштар қағаз, спирт, скипидар, канифоли, глицерин, кір жуғыш нәрселер, смола, жидек ашытқыштар, эфирлы майлар алатын шикізат болып табылады. Ағаштан 20 мыңнан аса әр түрлі бағалы нәрселер өндіруге болады. Ормандарда ауыл шаруашылғы аңшылық ұйымдастырылады, көптеген бағалы шипалы өптер жиналады, жеміс-жидектер дайындалады.
Орманның ауасында адам денсаулығына қажетті жеңіл иондар болады. Соның арқасында орманда демалған адам салқынға көп берілмейді, олардың қан құрамы жақсарады, қанның қысымы төмендейді, шаршағаны басылады, дәлірек айтқанда орманда демалғаннан кейін еңбек өнімділігі артады. Орманның төбесінен өткен су сүзіліп, тазарып шығады, ол лабораторияда сүзгіштен өткен судан артық болады. Орманның далада қар ұстау үшін де маңызы зор. Орманның көмегімен жел және су эрозиясының орын алуына жол берілмейді, осының аркасында топырақтың тұзданып кетуіне тойтарыс беріледі. Ормандарда қар еру процесі ақырын және біркелкі жүретіндіктен қар суымен тасқынның болуына мүмкіндік жоқ, еріген су жерге ақырын сіңіп үлгереді, оның құнарлылығын көтереді, одан асқан су өзендер мен көлдердің деңгейін толтырады. Осыдан көріп отырғанымыздай, орман адам өмірінде, экономикада сан қилы роль атқарады.
Орман түсінігі көп қырлы. Орман биосфераның құрамдарының бір бөлігі болып есептелінеді, жер шары өмірінің белсенді орны болып құралады, өйткені құрамы, құрылымдары тірі ағзалардың тіршілігімен байланысты; географиялық ландшафттың элементі ретінде оны орман ауқымы және орман қоры және т.б. құрастырады.
Орман шаруашылығының негізін қалаушы Г.Ф.Морозов орманға жан-жақтық түсінік берген, яғни орман тек ағаш өсімдіктерінің бір-біріне әсер етумен емес, ал топырақтың және ауаныңқұбылыстарымен жаңа өзгерістер әкеледі. В.Н.Сукачев орманды ормандық биогеоценоз (грек. Био-өмір, гео-жер, ценоз-жалпы) ретінде қарастырған, яғни барлық тіршіліктің, топырақтың, жалпы дамудың әсерімен болатын өзгерістер ретінде.
Қазақстан Республикасының Орман кодексінде орманға келесі түсінік берілген. Орман - ағаш пен бұта өсімдіктерінің және жанды табиғаттың басқа да компоненттерінің жиынтығы негізінде белгілі бір аумақта қалыптасқан, қоршаған ортамен өзара байланыстағы және маңызды экологиялық, экономикалық және әлеуметтік мәні бар табиғи кешен [1].
Орманның адам мен биосфера үшiн маңызы зор. Орман топырақтағы ылғалды сақтай отырып, су балансын тұрақтандырады. Ылғалды жер өсiмдiк жамылғысы мен жан-жануарлардың көбейе түсуiне ықпал етедi. Орманды алқаптардағы жер асты сулары өзен мен көлдердi қоректендiредi. Орман аң мен құстың мекенi, дәрi дәрмектiң өсiмдiктер мен жемiс-жидектердiң панасы әр қолайлы тiршiлiк ортасы болып табылады.
Ормандардың егiстiк алқаптарын қорғаудағы да рөлi зор. Орманды жерде топырақтың, су және жел эрозиясы болмайды. Ал, ормансыз жердiң топырағы кеуiп, шөлге айналады. Ағаштарды қар тоқтату үшiн де отырғызады. Орманның ауаны тазартатын да қасиетi бар. Мысалы: бiр гектар орман бiр күнде 220-280 кг. көмiр қышқыл газын сiңiрiп, 180 - 200 кг оттек бөлiп шығарады. Яғни ауаның құрамын толықтырып отырады.
Орман сонымен қатар денсаулық сақтау ортасы. Сондықтан курорт пен сауықтыру кешендерi, т.б. демалыс орындарының тек қана орманды жерде салынуы тектен-тек емес. Сирек өсiмдiктердiң қатарына ағаштар да жатады. Оларды кесiп, отап, құрылыс материалы үшiн пайдалануды азайту керек. Қазiрдiң өзiнде Iле шыршасы, самырсын, шетен, ырғау, торанғыл, долана, шырғанақ, емен, т.б. ағаштары қорғауды қажет етiп отыр. Әсiресе орман ағаштарын кесу етек алуда. Орманды қорғаудың ең маңызды бағыты - жасанды жолмен орман қорын көбейту.
Орманды жерге саяхат жасағандағы ең қауiптi нәрсе - өрт. Орманның өрттен басқа да жаулары бар. Олар - орман зиянкестерi, кемiрушiлер, ұсақ жәндiктер, өсiмдiк аурулар паразиттер, санырауқұлақтар мен вирустар. Зиянкестердiң кесiрiнен құрылыс материалдары үшiн дайындалатын ағаштардың 45 пайызы сапасыз болып шығады. Кей жылдары жүздеген гектар ормандағы зиянкестермен үзбей күресуге тура келедi. Олар химиялық және биологиялық күрес жолдарымен жүзеге асады. Химиялық күресте қоршаған орта мен барлық тiрi ағзалар үшiн ұқыптылықты қажет етедi.
Қазақстандағы ормандардың экологиялық ахуалы
Қазақстан бойынша орман қоры республика жерiнiң 9,7 пайызын құрайды. 1989-2000 жылдардағы цифрларға жүгiнсек, бұл аралықта жылына орта есеппен кем дегенде, 647 орман өртi болып, әрбiр өрттiң зардап шектiрген жерiнiң ауқымы 18,9 гектар болып келедi. Осы екi жыл iшiнде болған орман өртiнен кем дегенде үш жүз мың гектар орман алқаптары бүлiнген. Бүгiнгi күнге Қазақстан бойынша сексеуiл орман қорының көлемi 5,4 млн гектар болып отыр. Кейiнгi он жылда сексеуiл өспе ағаштарының жалпы ауданы 591,2 мың гектарға көбейдi. Бұл негiзiнен сексеуiл ормандары аумағында ағашы кесiлген жерлерде, сексеуiлдiң табиғи ұрықтануына көмектесу шаралары мен табиғи өздiгiнен жетiлу барысында тұрақты тексеру, бақылау. Ормандану дәрежесiнiң төмендеуiне жол бермеу мақсатында, орман қоры жерлерiне сексеуiл тұқымдарын себу арқылы оның көлемiн арттыру iске асады. Сексеуiл ормандарының молаюына Қазақстан Үкiметiнiң 1999 жылғы 29-шы сәуiрдегi сексеуiл ормандарын сақтау туралы қаулысы да әсер етуде, қаулы бойынша 1999-2000 жылдары сексеуiл ормандарын кесуге тыйым салынған және осы қаулыға сәйкес Оңтүстiк Қазақстан, Жамбыл, Қызылорда, Алматы облыстарында орман орналастыру жұмыстары жүргiзiлген [2].
1997-1999 жылдардағы Семей өңiрi мен Павлодардағы, Ертiс жағасындағы болған орман өрттерi салдарынан Ертiс жағасындағы қарағайлы ормандардың 230 мыңнан астам гектары құрып кеттi.
Ғарыштық және жер бетi зерттеулерiнiң нәтижесiнде, бұл ормандардың 40-50 пайызы өрттен, орман зиянкестерiмен аурулары және заңсыз ағаш кесу салдарынан зиян шеккен.
Ендi осы аймақтарда ағаштарды ерекше бағалы ормандар қатарына жатқызуға Үкiмет қаулысы дайындалып жатыр, ол жағдайда орман күзету ерекше режим бойынша жүргiзiледi. Оған қоса 2001-2005 жылдары Семей өңiрi мен Павлодар облыстарында толық түрде орналастыру жұмыстары жүргiзiлдi. Жоғарыда атап өткендей орман өрттерiнің көбеюiне байланысты ағашты рұқсатсыз кесу де белең алды.
Ормандардың экологиялық жүйе ретіндегі өзіне тән ерекшеліктері бар:
Біріншіден, адамның әсерінен көп өзгеріске ұшырамаған, табиғи күйде сақталған экожүйелердің бірі;
Екіншіден, бұл жоғары өнімділікпен сипатталатын ағаш, детрит, гумус түрінде зат шоғырланған ең қуатты жүйе;
Үшіншіден, ормандар тірі затқа тән функцияларды ашық көрсететін күшті орта түзуші және ортаны тұрақтандырушы фактор;
Төртіншіден, көптеген жануарлардың мекен ету ортасы;
Бесіншіден, орман - шаруашылықтың көптеген салалары үшін бағалы органикалық өнім мен шикізат көзі болып табылады. Сонымен қатар, орманның санитарлық-гигеналық тынығу, стресс жағдайынан құтылуда, эстетикалық және экологиялық тәрбие берудегі маңызы зор.
Орманды ел арасында тоғай деп те атайды. Орман биологиялық тұрғыдан қарағанда өте күрделі организм. Онда өздерінің өсу заңдылықтары мен ерекшеліктері бар - ағаштар, бұталар, шөптер, аңдар мен құстар, жәндіктер мен микроорганизмдер тіршілік етеді. Орманның негізі - ағаштар мен бұталардан құралады. Бірақ кез келген ағаштар мен бұталар орман бола бермейді. Тек бір-біріне жақын орналасқан, бір-біріне әсер етіп, өсіп тұрған ортасына ықпал жасайтын, соның арқасында өздері де өзгеріп тұратын ағаштар мен бұталар тобы орман болып есептеледі.
Орман пайда болған жерлерде шөптің құрамы өзгеріп, сирейді. Далалық шөптер орман ішінде өсуге бейімделген шөптерге орын береді. Ағаш ішінде түскен жапырақтар, сынған бұтақтар, қабықтар, өсімдік дәндері, өлген жәндіктер мен басқа қалдықтар бірте-бірте көбейе келе қордаға айналып, орман топырағының құнарлуына әсерін тигізеді.
Орман көлеңкелі, көбіне, тымық, жазда салқын, қыста салқын болады. Ағаш ішінің жарықтығы да өзгеше. Оның құрамына, тығыздығына, биіктігіне байланысты жерге жететін жарық мөлшері 5-10 пайыздан 50 пайызға дейін өзгереді. Ағаш жапырақтары көмір қышқылын жұтып, оттегін бөліп шығарады. 1 гектар жердегі орман сағатына 2 кг. дейін көмір қышқылын жұтады. Бұл 200 адамның 1 сағатына бөліп шығаратын көмір қышқыл газына тең.
Денсаулық үшін қарағайлы орманның пайдасы ерекше. Қарағайдың қылқанды жапырақтары мен діңі нерв, тыныс жолы мен өкпе, жүрек пен қантамырларының аурулары сияқты көптеген науқастарға шипалы заттар бөліп шығарады.
Орман шаруашылық мекемесі туралы қысқаша шолу
Еліміздегі бүкіл жер қоры белгілі бір мақсатқа пайдалануына қарай алты топқа бөлінеді: ауыл шаруашылығы қажеттерінің жерлері; елді мекендердің жерлері: өнеркәсіптің, транспорттың, рекреациялық жерлердің, қорықтардың және ауыл шаруашылығынан басқа мақсаттарға пайдаланылатын жерлер; мемлекеттік орман қорының жерлері; мемлекеттік су қорының жерлері; мемлекеттік запастағы жерлер. Осы топқа бөлінген жерлердің ішінен ауыл шаруашылығынан басқа мақсаттарға пайдаланатын жерлер-өнімділігі төмен шөлді аймақтардың экологиялық жағдайы көп қарастырыла бермейді. [3]
Облысымыздың Ойыл ауданы территориясындағы Барқын құмы жоғарыда айтылған өнімділігі төмен-шөлді ландшафт болып табылады, дегенмен осы аймақта жерасты суы деңгейінің жоғары жатуынан болуы керек өсімдіктер және жануарлар түрлеріне бай болып келеді. Ойыл мен Қуырдақты өзендерінің аралығында шөккен түйелердей тізбектеле 18 километрге созылып, ені 7 километрді, 17232 гектардан астам алқапты алып жатқан Барқынның табиғатын, экологиялық жағдайын еліміз түгілі, облыс тұрғындары да біле бермейді.
Барқын құмы-аудан өңірінде ерекше қорғауға алынған жер болып табылады. Барқын құмында 100 жылдан асатын алып қарағайлы орман бар. Барқын құмы көшпелі құм санатына жатады. Құмды тоқтату мақсатында Барқын құмына 1896 жылы полковник Иванов.Н.П. Орынбор қаласынан түйе керуеніне артып, қарағай, қайын, көктерек, қараағаш қөшеттерін отырғызған. Осы Барқын құмының табиғат кешенінің ерешелігі туралы көп жазыла бермейді.
І. Жалпы бөлім
Орман шаруашылығының орналасқан жері
Ақтөбе облысы - республикамыздың солтүстік-батысындағы көлемді аймақты алып жатыр. Облыс ауданы - 301,6 мың шаршы км-ге жетеді, бұл Қазақстан аумағының 11,6%-ын қамтиды. Аумағының көлемділігі жөнінен еліміздің облыстарының арасынан алдыңғы орындардың бірін иемденеді. Ақтөбе облысының аймағы солтүстігіндегі Орал маңы үстірттерінен оңтүстіктегі Асмантай-Матай сорлары, Матай құмдарына дейін созылады. Ал батысында Ақтолағай қырқасы, Ақшатау, Доңызтаудан Торғай қолатына дейінгі алапты алып жатыр. Ойыл селосы Ақтөбе облысының батыс бөлігінің солтүстік кеңдігін 49º пен 50º аралығында шығыс ұзындығының 51º пен 55º аралығында орналасқан [3, 4].
1.2 Физико-географиялық жағдайы
Ойыл ауданының территориясына физикалық- географиялық сипаттама
Физикалық-географиялық жағдайы жағынан ауданның мынандай ерекшеліктерін атап көрсетуге болады:
жер бедерінің басым бөлігі жазықты болып келеді;
аудандар дала табиғат белдеуінде орналасқан;
климат жағдайы қатаң, шұғыл континентті;
гидрографиялық желісі басқа аудандарға қарағанда жақсы дамыған, қолайлы;
Ойыл ауданы облыстың батысында орналасқан. Ойыл өзенінің оң жағасы. Облыс орталығынан 270 км қашықтықта орналасқан. Жер көлемі 150024 га, егістік жері 10862 га.
Бүкіл аудан жерінде ұзындығы 800км болатын Ойыл өзені ағып өтеді. Күн нұрына шомыла, баяулы ғана толқи ағып жатқан өзен осы өңір сұлулығының ажарын аша түскендей. Бейне бір уақыттың өзі тоқтап қалғандай әсер қалдырады. Осы жерден ілгері қарай бірнеше шақырым жол жүрсең болды осы өзен айналып алдыңнан тағы шыға келеді. Бірақ бұл жерде айнала табиғатта өзеннің де өз көрінісі мүлдем өзгеше. Өзен атауымен аудан орталығы да Ойылдеп аталған. Бұл өлкенің табиғаты ерекше.
Ерте замандардан-ақ Азияны, Ресейдің және Европаны жалғастырған өзенді қуалай жүрген керуен жолында жәрменке болған.
Мақта өткен Мақта жол атаулары сол кездерден қалып әлгі күнге дейін сақталған. Бұл жер жәрменкеге кездейсоқ таңдалмаса керек. Өйткені Ойыл жағасында бой көтерген Қарауылтөбе. Осы төбе басына көтерілген жолаушылар айнала тегіс алақандай болып көрінеді. Төменде ирелеңдей аққан Ойыл, солтүстік батысында Ақшатау көзге шалынса шығыс жақта естіліп жатқан Барқын төбе бауырайында өзеннің көкорай шалғынға оранған жағалауындағы өрісте толы мал жайылады. Жәрмеңкеде жолдан шаршаған жолаушыларда тыныс алуға таптырмайтын жер.
Жолдың бір беті жасыл шалғынға оралған өзеннің қары болса, екінші беті күн шуағы мен қызып толқын-толқын болып жол жиелігіне құлаған шағын құмдар. Ал осы құмдар арасында қарағайлар, топ-топ болып кей жерлерде жеке дара болып бой түзеген осы әсемдік әлемінен неғұрлым тереңде енген сай соғұрлым олардың бойға шипа болып дарыңқырақ күшін қайғынқырақ сезінесін. Сонау 19 ғасырдың өзінде осы жерге көшпелі Барқын құмдарын тоқтату мақсатымен ағаштар мен бұталар, алғашқы қарағайлар ұлғайы өсіп ақыры құмдарды тоқтатты. Құмдар астынан 1 метрден астам тереңдікте үлкен тұщы су пайда болды.
Құмдары мен қарағайлар бұл шөлейт ауданда ең таза ауыз суы қорғанына айналып айнала ауылдарды қамтамасыз етіп отыр. Ойыл өзені ауыл шаруашылықта көктемде арнасын тасып жайылып, айналасын ауқымды шабындықтарға айналдырып өзен адам мүктесіне қызмет етеледі. Бөгеттер тұрғызылып жағалауы қалың бұтамен ағаштар өскен. Шағын су қоймалары айнала жарқырап жатыр.
Аудан өңірінде Ақшатау, яғни Борлы тау атты тау орналасқан. Бұл өте әріден келе жатыр. Бұл өлкенің қанша тарихы кұм астында қалды десеңізші. Қырқопа, Мәулен берді сияқты қалалардың аттары тек халықтың жадында ғана сақталған. Бұнда қорғандар қандай тылсым дүниені бауырына басып жасырып жатыр екен. Төбеден асып түссең болды алдыңнан шыға келген Ойыл өзені қоштасар сәтте өзінің тағы да бір ғажайып табиғатын алға тартады.
1.2.1 Орман шаруашылығының іс-әрекеттерінің қысқаша сипаттамасы
Ойыл орман шаруашылығы 1950 жылға дейін Темір орман шаруашылығының Ойыл орман шаруашылығы бөлімшесі болған. 1950 жылы Темір орман шаруашылығынан бөлініп, өз алдына Ойыл орман шаруашылығы мекемесі болып бекітілген. Екпетал-Ойыл-Орман шаруашылығының әкімшілік орталығы. Ойыл селосының шығысынан-3 км қашықтықта орналасқан. Жалпы шаруашылыққа қарасты жер көлемі 23254 га, соның ішінде орман алқабы -7291 га. Соңғы санақ бойынша халық саны 281 адам. Екпетал мекенінде орман шаруашылығы, мектеп балабақшасы, монша, фельдшерлік-акушерлік пункт, ауылдық кітапхана жұмыс жасайды. 1964-1969 жылдары жеміс ағаштары (алма, шие, өрік) егіле бастады. Жалпы көлемі - 45 га. 1950 жылдан бастап табиғатты қорғау және тұрмыстық шаруашылық міндеттерді толығымен атқарып келді. Алғашқы директоры- Антон Нота. Екпетал елді-мекенінде алғаш рет типтік жобамен мәдениет ошақтары, мектеп балабақшасы, монша, фельдшерлік-акушерлік пункт, ауылдық кітапхана, кеңсе үйі және дүкендер салынды. Кеңсе үйінің ішіндегі үлкен залда кино көрсетілген. Сол кездері әр совхозда жол жиегінде егілген көшеттер қазір жайқалып орман алқабы болып өсіп тұр [4, 5].
І.2.2 Аудан өңірінің гидрогеологиялық жағдайы
Ақтөбе облыслысының өзендері ішкі тұйық алапқа жатады. Тұрақты су ағысы бар өзендер өте аз. Суы жазда тартылып қалатын маусымдық өзендер саны басым, кішігірім көлдерде бар.
Аудан өзендері Каспий теңізінің және тұйық әрі шағын көлдердің алабына жатады. Өзендер, негізінен, қар, атмосфералық жауын-шашынмен, жер асты сулармен қоректенеді.
Өзендердің су деңгейі тек көктемде қар еріген кезде ғана көтеріледі. Сондықтан өзен қоректенуінде атмосфералық жауын - шашын мен жер асты сулары орын алады.
Каспий теңізі алабына жататын өзендерге: Жем (Ембі), Сағыз, Ойыл, Елек өзендері (салаларымен қоса)жатса. Олардың ең ірісі Ойыл өзені. Көп өзендері жазда қара суға айналады немесе құрғап қалады. Ойыл өзені - ұзындығы 800 км, су жиналатын алқабы 31500 км . Бастауын Жем үстіртінен алады. Өзеннің Ақтөбе облыс аумағымен жоғары және ортаңғы ағыстары ағып өтеді. Ірі салалары: Қиыл, Ащыойыл, Кенжалы, Қайынды. Қар суымен, жаңбыр суымен қоректенеді. Жылдық су шығыны - 10,8 мсек. Арнасының кеңдігі 20-40м. Жазықтық жер бедерімен ағады. Өзен ағатын тұстармен облыстың мал шаруашылығымен айналысатын аудандары орналасқан. Сондықтан өзен ауыл шаруашылығы үшін қолданылады.
Облыстың материк ішінде орналасуы және кенет құрылықты болуы аймақтың және грунт сулардың кедейшілігі себеп болды. Өзеннің шығу тегі Мұғалджар тауы және Орал-Ембі жазығы. Көп үлкен өзендердің кең жазығы 4-тен 8 км-ге дейін барады. Көлшік ереже бойынша 2 жақты, өзеннің орташа ағысы 0,7 ден 1 км - ге дейін және 3 - 4 км.
Көлшіктердің сумен толуы көбінесе көктемде, толу ұзақтығы 10 - 15 күн арасында 2 - 6 метрге дейін көтеріледі.
Грунт суымен жамбырдың қызметі маңызды емес. Өзенге құнар беретін қар.
Тайыз сулармен бірге грунттық суларда белгілі бір орын алады. Тайыз грунт сулары көп жерде болмаса да ішуге жарамды.
Ауыл шаруашылық аумағында батпақ жер болмағандықтан гидромелиоративтік мерекелер керек емес [5].
І.2.3 Ауданның топырақ жамылғысы және олардың таралуы, геоморфологиялық құрылымы
Ақтөбе облысының жер бедері туралы мәләметтер 18-19 ғасырларда Орынбор қаласы соның ішінде біз көңіл бөліп отырған, Қырғыз - Қайсақ жазбаларында пайда бола бастады. Ол кезде геоморфологиялық тұрғыда зерттелмегені мен біз көп мағлұматтар ала аламыз. Ауданның негізгі жер бедері үстіртті жазық болып келеді. Облыс аумағының 3\1 бөлігін алап жатқан Жем үстіртінің бір бөлігі осы аудан жер көлеміне енеді. Ойыл өзені басын осы Жем үстіртінен алады. Жем үстіртінің оңтүстік-батысын Құмжарған құм массиві алып жатыр. Аудан орталығының солтүстік батысында Ақшатау - бор түзінділерінен қалыптасқан тау орналасқан.
Геоморфологиялық жағдайына байланысты орман шаруашылық аумағы Орал - Ембі жазығына жатады. Жер бедері біртекті емес болу салдарынан әр түрлілік болып сипатталады. Ойыл өзенінің бір жиегі саздақты орман түрлік жоғары терасса болып келеді. Барқын құмы теңіз деңгейінен 85-100 м төмпешіктері өзен көлшіктері кіші және үлкен Қобда, Теріссоққан және Илек аллювиалды - көгалды топырақ болып келеді.
Топырақтың сулы айырықша учаскелері ең көп аумағын алады және олар қою қызғылт - қоңыр , қызғылт - қоңыр, ашық қызғылт - қоңыр топырақ және басқа да түрлерлі бар. Осы топырақтар орманға шегіршін және басқа учаскелерде шыршамен теректер отырғызуға жарамды.
Гипролесхоз топырақ зерттеулері қорытындысында Ойыл Орман шаруашылығында әр түрлілік топырақтар бар екен. Сондықтан Орман шаруашылықта орман мәдениетін құру барысында Гипролесхоз жобасында сай болуы тиіс.
Құмды топырақтардың көп учаскелері жел эрозиясына тәуелді. Соның ішінде Барқын құмында жел эрозиясынан қорғайтын ықтырма немесе қорғайтын ағаштар егіледі. Орман шаруашылық аймағында шымтезектер жоқ. Батпақтану процессі тек өзен көлшіктері ауысқан уақытында байқалады.
Ойыл селосының жасыл желек учаскелері Ойыл өзенінің аңғарында орналасқан. Өзеннің сол жақ жағалауы жай толқынды жер бедері, кейбір желерінде кішкене ойысты учаскелер, кеуіп кеткен көлшіктер бар. Өзеннің оң жағалауының жер бедері түзеулер, биіктігі 20 метрдей жырамен шектелген жалпы айтқанда, учаскелер жер бедері механизацияланған орман өсіру жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік береді. Грунт сулары тереңдігі 2000см-ге дейін топырақ құру породалары суға еритін тұздармен араласпаған. Сол тереңдіктен төмен және өсімдіктерге зиянын тигізетін сульфид және хлорид сияқты суда еритін тұзды саз қатпалар араласқан. Кейбір жерлерде тұздануы 1-1,3% дейін жетеді. Құмды текшелерлің тез еритін тұздарының мөлшері 0,05-0,2% дейін жетеді.
Грунт сулары 0,7 метрден 3,5 метрге дейін тереңдікте жатыр. Грунт сулары хлоридтік, сульфидтік типімен тұздалған, минералдық мөлшері-1 ге 1-5 грамм тез еритін тұздар.
Ойыл өзенінің аңғары су басу зонасынан шығып кеткен. Аллювиалдық топырақтардың қатпарлы құрлымы бар. Ойыл өзенінің жасыл желек аймағының топырағын зерттеу кезінде келесі көрсеткіштер анықтады.
Орман су жағдайына қарай жасыл желек аймағының топырақ түрлері 4 топқа бөлінген.
Орман шаруашылығының бірінші топ топырағының жалпы ауданы 409,6 га, немесе барлық жасыл желек ауданының 45%-н құрайды.
Көгалды қызғылт-қоңыр карбонатты топырақтың грунт сулары 1-2,5 метр тереңдігінде өтетін учаскелерді жояды және топырақ құру процесстеріне ықпал етеді. Көгалды қызғылт-қоңыр карбонатты текшеленген саздақты-сазды топырақ 43,34 га аймақты немесе жасыл желек ауданының 4%-н алып жатыр.
Қара шірікті топырақ (А+В) қалындығы 46 см. Жоғарғы жиегі (А) 26 см қалындығы бар.сұрғылт-сары, жеңіл саздақты саз линзасымен, тамыры аз, құрғақ ...
Келесі жиелікке кіру ашық: В1-жиелігі-ылғалды, текшеленген саздымен аралас қою сұрғыш. Темір тотығы бар, тамырлары аз. Келесі жиелікке кіру қатарлы;
В2-жиелігі-үстіде аталып кеткенге ұқсайды, бірақ В1-ге қарағанда кішкене ашықтау және ылғалдылау. Даттанған темір тотығы дақтары көп білінеді.
Аналық түріне қосылу түсіне байланысты өте аз.
С жиелігі-ылғалды, жасыл-сұрғылт тығыз пластикалық сазды ұсақ қоңыр структуралы. Даттанған темір тотығы дақтары білінеді. Келесі жиелікке кіру ашық;
Р жиелігі-құммен саздың қатпарынан қара жасыл-сұрғыш түсті.
Топырақтың қышқылмен қайнауы профильдің беткі жағынан бастап барлық жерге таратылуы байқалады. Бірақ көзге көрініп тұратындай карбонат көрінбейді. Грунт сулары 200 см кесіндіден көрінеді және 1,5 сағатта 40 см-ге жоғары көтерілді. Судың тұнбасы 1 метрге 1,4 граммнан артық емес.Сол грунт судың ащы екенін білдіреді.
Жоғары жиелік механикалық құрлымы жоғарыда аталып кеткендей жеңіл саздақты топырақ, физикалық саз 25,5 % фракциясын алады. Бірақ осы жиеліктің жиелігі-саз линзасының қатысуымен ауырлайды. Төменгі жиеліктерде сазды текшеленген көп болғандықтан механикалық құрлымы саздақты-сазды топырақ болып белгіленді. Көгалды қызғылт-қоңыр топырақтың құрамында қара шірік аз, жоғарғы жиелікте 1,233%, төмен қарай оның саны жайлап азая береді. Қоректендіретін қозғалмалы элементтердің саны келесі сан түрімен көрсетіледі 1) Топырақтың жоғарыда тұрған 65,8 мг 1 кг ішіндегі азот гидролизі-жақсы қамтамасыз етеді;
2) Топырақтың 7,02 мг қозғалмалы фосфордың 100 граммға- жақсы қамтамасыз етеді;
3) Топырақтың 68,7 мг қозғалмалы калийдің 100 граммға- жақсы қамтамасыз етеді [16, 17].
Көгалды қызғылт-қоңыр топырақтар зиянды суда еритін тұздармен тұздалынбаған. Горизонттағы жеңіл механикалық құрылымдағы тығыз қалдықтар 0,55%-дан жоғары емес, ауыр механикалық құрылымда ол кішкене жоғарылау, бірақ 0,3% сульфаты көп. Көгалды қызғылт-қоңыр топырақтар зерттелген аймақтағы ең жақсы топырақ болып саналады: қоректендіретін қозғалмалы элементтермен жақсы қамтамасыз етілген, жүйелі, зиянды суда еритін тұздармен тұздалынбаған, салыстырғанда ылғалдылықпен камтамасыз етуі жаман емес. Себебі грунт сулары кішкентай тереңдікте орналасқан.
Көгалды карбонатты текшеленген сазды-құмды топырақта екінші учаскенің сол жақ жағалауында орналасқан. Грунт суының 0,7 - 1,5м жақындығымен сипатталады. Олардың топырақ құру процессіне әсері жоғарыда айтылған топырақтарға қарағанда бедерлі. Көгалды қызғылт - қоңыр топырақ сияқты олар анық көрсетіліп текшеленген, зиянды суда еритін тұздармен тұздалынбаған, қоректендіретін қозғалмалы элементтермен жақсы қамтамасыз етілген.
Көгалды қызғылт-қоңыр түріне мынадай тірлерге кепілдеме беріледі: жасыл шаған, қарапайым шегіршін, пирамидальді қайын, бальзамды және басқа түрлері.
Екінші топырақ топтарына қызғылт-қоңырмен ашық қызғылт-қоңырлар, механикалық құрлымы әр түрлі топырақтар, сонымен қатар ашық қызғылт-қоңырмен араласқан көгалды қызғылт-қоңыр топырақтар жатады. Топырақтардың екінші тобының жалпы көлемі 311,84 га немесе аймақтың жалпы көлемі 37%. Көп бөлігінің ашық қызғылт-қоңыр топырақ алады, көлемі 291,35 га.
Ашық қызғылт-қоңыр текшелген топырақтар аймақтың ашық қызғылт-қоңыр топырақтың ұқсас және олардан ашық текшелген профильде анық аллювиалдығымен ерекшеленеді. Топырақтың екінші тобының ең көп аумағын көгалды қызғылт-қоңыр карбонатты текшеленген құмдақты-құмды топырақтар алады. Топырақтардың морфологиялық сипаттамасы: қара шіріктің жүйелігінің қуаттылығы (А+В1) 30-50 см-ге тең. Жоғарғы А жиеліктің-ашық сұры түсті, құрғақ, ұсақ кесекті, ұсақ дәнді немесе оқ-кесекті, құмды, тығыздығы әлсіз. Астыдағы жиелікке тез арада көшеді.
А2 жиелігі сұрғыш ашық сары түсті құрғақ, жүйелісіз, ұсақ-дәнді. Астыдағы жиелікке тез арада көшеді.
В жиелігі қою сұры, құрғақ, ұсақ кесекті, мақта жапырақты-ұсақ кесекті, саздақты. Келесі жиелікке тез арада көшеді. Олар бір текті сазды профиль. Батпақтану белгілері (ерекше иісі, темір дақтары) 42 см тереңдігінде білінеді, ал 76 см-де отты, көкшіл қою жасыл, ашық батпақтану белгісі көкшіл қара саз (күкіртсутегі, темір тотығының жинақталуы) жатады. Батпақтану процессі топырақтардың физикалық, химиялық қасиеттерінің нашарлауынан болады. Оны жыл сайынғы қазу немесе көктемде бетін су басып тастайтын батпақтану процессінде өсетіндерге (қайын, үйеңкі) қолдануға болады.
Төртінші орманға жарамды емес топқа бірінші топ топырақтары солнчакті топырақтармен (30-40% дейін) араласқандар, солончактілер, егілгендерден орта өскен және әлсіз өскен қою құмдар, сонымен қатар Ойыл өзені арнасындағы ерекшеленген аллювиалды құмды - саздақты топырақтар.
Төртінші топ топырақтарының жалпы көлемі 134,05 га немесе барлық жасыл желектің 15% аймағын алады.
Көгалды-батпақты текшеленген сазды-құмды солончактар көлемі 20,58 га, немесе барлық жасыл желектің 2% аймағын алады. Топырақтардың морфологиялық сипаттамасы келесілер: жоғарғы жиелігі сұрғыш ақшыл сары түсті құмның сазды - саздақтылардың текшеленгенінен әлсіз тығызды. Беттерінде тез арада егіп кететін тұздар көрініп тұр.
Астында құммен саздың бейберекет текшеленгені көрінеді. 62см- ден кейін темір дақтары кездеседі. Төменде бір бірімен кездесетін сазбен құмның қабаттары көрінеді.
Бірінші топ топырақтарына қарағанда екінші топ топырақтарында орман егу жағдайы қаталдау, себебі олар қара шірікпен ылғалдылыққа онша қатты бай емес. Сондықтан бұл топырақтарға құрғақшылықты көтеретін түрлер өседі: үйеңкі, шегіршін т.б.
Үшінші топ топырақтары жасыл желектің 18,51 га көлемін немесе жалпы аймақтың 3% орманға жарамды аумағын алады. Бұл топқа қызғылт-қоңыр саздақты топырақтардың солончакті қызғылт-қоңыр (20%) және көгалды карбонатты сазды топырақтармен араласқаны жатады. Осы жинақталған бөліктер 13,07 га-ды алады. Қызғылт-қоңыр ауыр саздақты солончакті топырақтарды ұстап тұрған дақтарды тастап, оларды таңдаулы егіншілікке қолдануға болады. Бұл топырақтар тұздылығы 0,3% алып тұратын тереңдігі 5-30 см жиелігі бар. Осындай саны көп суда ерігіш тұздардың жер бетіне жақын орналасқандар мәдениет өсімдіктерінің өсуіне жағымсыз әсер тигізеді [16].
Кішкене аймақты көгалды карбонатты сазды топырақтар алады-5,44 га. Бұл қатардағы топырақтардың жағымды қасиеттері бар. Профильдері тым тұздалынбаған, тұщы грунт сулары 70 - 100 см тереңдікте орналасқан, қоректенуге саны көп қозғалмалы элементтері бар. Бірақ сол уақытта олар бір жағынан жағымсыз әсерін көрсетіп тұрады немесе батпақтану процессіне ықпал. Бұл топырақтар, жасыл желектің басқа топырақтарына қарағанда сортанданған сазда дамыды. Түстері қоюланып кетеді, күкіртсутегінің иісі пайда болады немесе сортаңның белгілері. Көгалды карбонатты солончак арнайы бөлектеніп кездеспейді, жоғарыда айтылғын топырақтармен қосылыс ретінде кездеседі. Бұл топырақтарда грунт суларының еру әсеріне жоғарғы жиелікте көптеген тұздар жиналады. Қалай көгалды-батпақты солончактар орман егісіне жағымсыз әсер берсе, солай көгалдыларда әсер береді. Бұл топырақтар суландыру процессін талап етеді немесе бұл аймақта суландыру әлеуметті түрде және мақсатсыз өтеді.
Орман өсіруге төмпешікті құмдар да жарамсыз. Олар жүйелісіз , қоректендіру заттары жоқ, ылғалдылықты ұстай алмайды [5, 6].
І.2.4. Ауданның табиғат жағдайы және ресурстары
Аудан жері негізінен жазық, шығыс жағы төбелі, қырқалы, жері қызыл қоңыр топырақты, сораң және құмды келеді. Ауа райы құрғақ, қысы суық, аязды, боранды, жазы ыстық, жазда температура +25, қыста - 150, ылғал мөлшері 250 мм, қар қалыңдығы 25 см. Ауданда Ойыл Қиыл, Ащыойыл, Жақсыбай, Қуырдақты, өзендері, Барқын, Баржық құмдары, Жекенді, Құтыкөл, Тамдыкөл кішігірім көлдері, Құсмұрын, Қаражар, Ақшатау, Қаратау,Орындықтау биіктері бар [5].
1.2.5 Өсімдіктер жамылғысы мен жануарлар дүниесі
Өсімдіктері: ақсексеуіл, еркек, жусан, бидайық, қарабас, изен, ебелек, бетеге.
Шөккен түйедей тізбектелген, құмның аумағы 170км2, абсолюттік биіктігі 100 метр , 23 киллометрге созылған, енді жері 15 киллометр алып жатқан Барқын құм төбелері Ойыл өңірінің әсем бір белдеуіндей. Шөптесін өсімдіктері арасында бұршақ тұқымдастан жүзгін, құлан құйрық құмыршық жыңғыл жиі өседі. Олар құм көшкінін тоқтату мақсатында 1873, 1899, 1903, 1913 жылдарда отырғызылған. Сол кезде құм төбелерді бойлай қарағайларда қолдан өсіріле бастады. Құмның етектеріндегі шалғындарда орхедейаның сирек кездесетін түрлері пайда болды. 1877 жылы Бөкей ордасынан төрт тұқымдық шырша, қарағай, қайың, көктерек әкелініп, егілді. 1950 жылы Ойыл орман шаруашылығы ұйымдастырылды. Осында екі жылдан кейін отырғызыла бастаған алма ағаштардың көлемі қазір 70 га - ға жуықтады.
Жабайы жануарлары: қасқыр, түлкі, қарсақ, күзен, ақбөкен, қоян т.б құстардан үйрек, қаз кездеседі. Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енген құстардан : безгелдек, дуадақ, кіші алақұтан, қызыл жемсау, қарашақаз, балықшы бар [6].
Қарауылтөбе, Ақшатау шоқыларынан құрлыстық ақ бор алынады. Екпетал орманды алқапта түрлі ағаштар өседі. Ұшқапта, Наурызалы жерлеріндегі емдік қасиетті мол тұзды, сазды қара балшықты жергілікті тұрғындар пайдаланады.
Ойыл - Ақтөбе, Атырау және Батыс Қазақстан облыстары жеріндегі өзен. Ұзындығы 800км, су жиналатын алқабы 31500 км2 . Ақтөбе облысындағы Қандағаш темір жол станциясының солтүстік - батысында 50км жерден басталатын, Тайсойған құмында бірнеше тармаққа бөлінеді, құмнан өте бірнеше көлге құяды. Өзенің жоғарғы және орта бөлігіндегі аңғарытерең сай - жырамен тілімделген, төменгі бөлігі белесті жазықпен ағады. Көктемде қар суымен өзен деңгейі көтеріледі, минералдығы азаяды. Жазда ирімдерге бөлініп, тұздылығы артады. Өзенің балықтары: мөңке, аққайраң, шортан, алабұға, сазан жайын. Жайылмасы - Ақтөбе, Атырау облыстары, шаруашылықтарының шабындығы. Суына егін, мал суарылады.
Кәсіптік маңызы бар хайуанаттар. Қазақстанда кең тараған аша тұяқтылардың бірі - жабайы шошқа. Ол ірі өзен - көлдердің бойында өскен қамысты қопаларды, тоғайларды мекендейді. Жабайы шошқаның аталығын - қабан, аналығын - мегежін деп атайды. Қабан мегежінге қарағанда әлдеқайда ірі. Оның салмағы 200 - 320 килограм, ал мегежіндікі 100 - 120 килограмдай болады. Қабанның аузын кере сыртқа шығып, айқасып тұрған сойдақ тісі жақсы жетілген.
Жабайы шошқа негізінен суы мол жерлерді қоныстанып,қамыстың және басқа да өсімдіктердің тамыр - түйіндерін, насекомдарды, құрттарды, кемірушілерді талғамай жейді. Осындай азықты талғамауы жабайы шошқаның ерте дәуірден бері жойылмай сақталып қалуына, кез - келген табиғи ортаға бейімделіп келуіне себепші болған . тағы шошқаның қазба қалдықтарының момонт сүйектерімен қатар табылуы оның реликті жануар екендігін көрсетеді.
Аталған аша тұяқты аңдардың ішінде көп мөлшерде еті мен мүйізі және терісі үшін ауланатын ақбөкен. Оны көпшілік жұрт киік депте атайды.
Дала күзені Бұл жыртқышты көбінесе сасық күзен деп атайды. Себебі оның жауынан қорғану үшін аналық безінен бөлініп тұратын өте жағымсыз иісі бар.
Дала күзені Республиканың барлық жерінде таралған, алайда олар сарышұнақтар жиі кездеседі. Өйткені оның негізгіазығы - ұсақ кеміргіштер. Сасық күзен інінде мекендегенімен өзі қазбай, сарышұнақтардың інін пана қылады.ғалымдардың жүргізген зерттеуі бойынша сасық күзеннің мол қоры Ақтөбе мен Оралда облыстарында шоғырланған екен. терісі аса бағалы оның сәнді терісі шет елдерге шығарлады.
Сасық күзендер дәнді дақылдар зиянкестерді сарышұнақтарды жою арқылы халық шаруашылығында едәуір пайда тигізуде.
Кіші аққұтан. Салмағы 500грам. Бұл құтанның түсі аппқ болады. Мекиенің қауырсындары өте әдемі. Ұшқан кезде басқа да құтандар сияқты тұмсығын алдына, тұмсығын алдына, аяғын артқа созып ұшады. Қазақстанда Еділ, Жайық өзенінің сағасында ұя салады.
І.2.6. Ауа- райына сипаттама
Ауданның географиялық орналасу жағдайына байланысты оның климаты шұғыл континентальды, жазы ыстық, қысы суық, ауа температурасының жылдық амплитудасы жоғары. Сонымен қатар жауын-шашынның аздығымен және тұрақсыздығымен, ауаның құрғақтығымен, тез булануымен сипатталады.
Жылдың ең жылы маусымы-шілде. Жылдың ең салқын маусымы- қаңтар. Аязсыз мезгіл ұзақтығы 160 күн. Жылдың ең жоғарғы ауа температурасы +44 С. Жылдың ең төмен ауа температурасы -43 С. Қары өте аз және көп боранды күндер болады.Желдің бағытыкөбінесе оңтүстік-шығыс және шығыс бағыттарда соғады.
Жалпы Барқын құмы аймағының климатық жағдайының ерекшелігі: ауаның өте қатты құрғақтылығын, булану процессінің тездігін және көктемгі-жазғы мезгілінде тікелей күн сәулесінің түсуін, атмосфералық жауын-шашынның дифициттілігін айтып кетуге болады [5].
І.3. Ойыл ауданының қалыптасу тарихы
Ойыл ауданы - Ойыл өзенінің оң жағында, Ақтөбе облысының батысы, 270 км қашықтықта орналасқан. Жер көлемі 11,4 шаршы киллометр, 6 ауылдық округке бөлінген. Ірі елді - мекендері: Қайыңды, Қараой, Қаратал, Көптоғай, Кемер, Сарбие, Екпетал, Сегізсай, Ақшатау, Қаракемер.
Ұлан байтақ қазақ даласының бір тілігіндей ғана Ойыл өңірінің ежелгі тарихына көз салдық - ақ , тереңіне тартып әкетеді [8].
Ойыл топониміне граматикалық талдау жасамастан бұрын , осы атауғақатысты кейбір ғалымдардың көз қарасыные тоқталып өтсек.
Жергілікті өлкетанушы Ж. Бисалиев бұл атаудың қалай шыққанын Ойдағы - ой елі деген ұғыммен байланыстырлады. Ж. Бисалиев: Ойыл өзенінің бастауындағы бұлақ көзімен жылма - жылғы еріген, тасыған қар суы бірнеше жылдар бойы бірте - бірте жыра, арна салу арқылы шамамен 1700 жылдан кейін пайда болып, осы өзен бойындағы Асанқайғының таңдауымен жырына мазмұн - тақырып болған өлең - жыр жиі кездеседі. Мысалы, ...Ойыл мен жем бойын қоныстанеған елді басқа жерге көшірген Жәнібекке қарсы болған Асанқайғы :
...Ойыл деген ойынды,
Отын тапсаң тойыңды
Ойыл көздің жасы еді
Ойылдан елді көшірдің, - деп өзінің жыр жолына Ойыл сөзін бірнеше рет қосады. Бұл бұлтартпас фактіге қарағанда, Ойылдың төркіні әріде жатыр және оның қазақ сөзі екеніне ешқандай күмәнданудың қажетті жоқ... бұл өзен бастауын ойпаң жерден алып жатыр, яғни бұл өзенің шығып жатқан жер тәріздес, сондықтан да Асанқайғыны Ойыл деген ойынды , деу тегін емес. Қазақта ойынды шұқыр екен деген тіркес бар, - дейді[5].
Ертеде ағылшындар Ойыл өзенінде жүн жуған екен, содан ағылшын тіліндегі woll (жүн) деген сөзінің негізінде Ойыл деп аталған деген пікірде жоқ емес. Ағылшын woll сөзі уэл түрінде емес, вул болып оқылады. Ал белгілі журналист И.Асқар былай дәлелдейді Ол ілкіде тек өзеннің ғана атауы еді, мекен, яғни ауданның орталығы берірек уақытқа дейін , Көкжар делінген. Облыстағы ең ұзын өзендердің бірі болғандықтан, бүгінгі ұрпақ бұл сөзді егістік тұлғасында қабылдап, ойылып - ойылып , жыра сайға айналған жер рельефіне байланысты аталған деген де жорамал жасаушы еді. Оны, тіптен, жәрмеңкемен байланыстығы, ағылшының woll - жүн сөзі екен деудің де мысалы кездескен. Зерттелмеген, ізделмеген, үңілмеген істердің соңы осылайша әртүрлі аңыз - әңгімелерге айналады [9].
Ойыл 1918 жылы Алашордалықтарға облыс орталығы болған. 1921жылы Орал облысынан бөлініп шығып (құрамы 14 облыс) аудан атанды, 1922 жылы тарады. 1927 жылы Адай уезінен бөлінді. 1928 - 1930 жылдары Алтықарасу ауданы атанған. 1930 жылы Ақтөбе округі, кейін облыс құрамына қарады, содан бері қазірше аталады. Облыстың батысында орналасқан.
Оралдың арғы бетіне қоныстану мен жерге орналасуға қатысты 1906 - 1910 жылдарында Санкт - Петербургте 1911 жылы жарық көрген есепте Темір оязының Қалмаққырған болысында Ойыл өзенінің сол сағасында, Шилі маңындажайқалып өсіп тұрған, арықпен суарлатын бау - бақша ерекше назар аударатыны, мөлдіреген сан сурет сан түспен құбылған жеміс - жидектердің қойнауы құт Түркістан өңірін еске түсіретіні тәпіштеп жазылған. Оның негізін салушы Бұхарада тұрған, сонда діни білім алып, Темір оязына көшіп келген Досан Қошанов. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы Қазақ шежіресі атты еңбегінде Досжан туралы қызық дерек келтіреді. 1874 жылы, ішінде атақты Құнанбай бар, Орта жүзден жиырма, Кіші жүзден кісі Меккеге қажылыққа барады. Бұрын соңды бұлай бас қосып келмеген қазақтар ерекше киім киісімен, түр тұлғасымен көзге түседі. Құнанбайдың қазақпыз дегеніне Меккедегілер ондай жұрт болады екен - ау деп танысады. Сөйтіп олар Бағдат шәріпте Иман ағзам кітапханасы деген үй бар, жау таламаған, ешқайда шашылып бытырамаған, бұл тарих табылса сонан табылады, - деген соң Бағдат шәріпке желмая мінгізіп, кісі жібереді. Барған кісілер: Табылды, қазақ деген жұрт Анас сахабадан өсіп - өнген, өрбіген екен деп құжаттың нұсқасын көшіріп әкелді. Сонан жүз жиырма кісі ортасынан қаржы жинап, қазақ тақиясы деген үй салдырады. Меккедегі сол тақия әуелі Құнанбай атымен аталып, кейін Досжан халфе атынан жазылады [18].
С.У.Ремезовтің 1696 жылы Ресей үкіметінің тапсырысымен жасаған, Қазақстан аумағын географиялық тұрғыдан танып білу саласында катраға түсіріп, зерттеу дәуірінің басы болып табылатын Барлық Сібір қалалары мен өтуі қиын тастақ даланың сызығы карталарында Торғай мен Ырғыз өзендерінің аралығында қызыл ағаштың өсетіні суреттелген (Жұсақтығына байланысты құрылғы материалына жарамсыз болған көркімен көз тартатын осы қызыл ағаш Барқын құмында да жайқалып өсіп тұр [19].
Демек мұндағы ағаштардың тарихы көшкінін тоқтату барысында 1877 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2-6
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қысқарған сөздер
І.
Жалпы бөлім
1.1
Орман шаруашылығының орналасқан жері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7
1.2
Физико-географиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7-8
1.2.1
Орман шаруашылығының іс-әрекеттерінің қысқаша
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8-9
1.2.2
Аудан өңірінің гидрогеологиялық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
9-10
1.2.3
Ауданның топырақ жамылғысы және олардың таралуы, геоморфологиялық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10-13
1.2.4
Ауданның табиғат жағдайы және ресурстары ... ... ... ... ... ... . ... ...
14
1.2.5
1.2.6
Өсімдіктер жамылғысы мен жануарлар
дүниесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Ауа-райына сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
14-15
15-16
1.3
Ойыл ауданының қалыптасу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
16-18
1.3.1
Ойыл ауданының әлеуметтік-экономикалық жағдайы ... ... ... ... ...
18-20
ІІ.
Арнайы бөлім
2.1
Орманды күту үшін кесу түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
20-24
2.2
Орманды күту үшін кесудің жобасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
25-33
2.3
Орманды күту үшін кесудің технологиялық картасы ... ... ... ... ... .
34-41
2.4
Өрт қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
42-47
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
51-52
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
53
Кіріспе
Орман -- халықтың тіршілік көзі һәм байлығы.
Мұхамбетқазы Меңдібаев
Өсімдік ресурстарының бастысы - орман. Ол жер шарындағы биологиялық активті оттегінің 60 процентін береді. Оның көмегімен (т.б. экологиялық жүйелердің қатысуымен) атмосферада оттегі тұрақты болады, осының арқасында 2 млрд. жылдай біздің планетамызда өмір жалғасып келе жатыр. Орта дәрежеде бір ағаш 24 сағат ішінде үш адамның бір тәулікте демалуына жететін оттегі бөліп шығарады. Орман адамға керекті шикізат - ағаш береді. Ол үй тұрғызуда, кеме, ауыл шаруашылығында, машина жасау өнеркәсібінде, темір жол транспортында (шпал, вагон), ағаш ыдыстар жасауда пайдаланылады.
Ағашты басқа синтетикалық материалдармен ешқашан алмастыруға болмайды. Орманда өсетін ағаштар қағаз, спирт, скипидар, канифоли, глицерин, кір жуғыш нәрселер, смола, жидек ашытқыштар, эфирлы майлар алатын шикізат болып табылады. Ағаштан 20 мыңнан аса әр түрлі бағалы нәрселер өндіруге болады. Ормандарда ауыл шаруашылғы аңшылық ұйымдастырылады, көптеген бағалы шипалы өптер жиналады, жеміс-жидектер дайындалады.
Орманның ауасында адам денсаулығына қажетті жеңіл иондар болады. Соның арқасында орманда демалған адам салқынға көп берілмейді, олардың қан құрамы жақсарады, қанның қысымы төмендейді, шаршағаны басылады, дәлірек айтқанда орманда демалғаннан кейін еңбек өнімділігі артады. Орманның төбесінен өткен су сүзіліп, тазарып шығады, ол лабораторияда сүзгіштен өткен судан артық болады. Орманның далада қар ұстау үшін де маңызы зор. Орманның көмегімен жел және су эрозиясының орын алуына жол берілмейді, осының аркасында топырақтың тұзданып кетуіне тойтарыс беріледі. Ормандарда қар еру процесі ақырын және біркелкі жүретіндіктен қар суымен тасқынның болуына мүмкіндік жоқ, еріген су жерге ақырын сіңіп үлгереді, оның құнарлылығын көтереді, одан асқан су өзендер мен көлдердің деңгейін толтырады. Осыдан көріп отырғанымыздай, орман адам өмірінде, экономикада сан қилы роль атқарады.
Орман түсінігі көп қырлы. Орман биосфераның құрамдарының бір бөлігі болып есептелінеді, жер шары өмірінің белсенді орны болып құралады, өйткені құрамы, құрылымдары тірі ағзалардың тіршілігімен байланысты; географиялық ландшафттың элементі ретінде оны орман ауқымы және орман қоры және т.б. құрастырады.
Орман шаруашылығының негізін қалаушы Г.Ф.Морозов орманға жан-жақтық түсінік берген, яғни орман тек ағаш өсімдіктерінің бір-біріне әсер етумен емес, ал топырақтың және ауаныңқұбылыстарымен жаңа өзгерістер әкеледі. В.Н.Сукачев орманды ормандық биогеоценоз (грек. Био-өмір, гео-жер, ценоз-жалпы) ретінде қарастырған, яғни барлық тіршіліктің, топырақтың, жалпы дамудың әсерімен болатын өзгерістер ретінде.
Қазақстан Республикасының Орман кодексінде орманға келесі түсінік берілген. Орман - ағаш пен бұта өсімдіктерінің және жанды табиғаттың басқа да компоненттерінің жиынтығы негізінде белгілі бір аумақта қалыптасқан, қоршаған ортамен өзара байланыстағы және маңызды экологиялық, экономикалық және әлеуметтік мәні бар табиғи кешен [1].
Орманның адам мен биосфера үшiн маңызы зор. Орман топырақтағы ылғалды сақтай отырып, су балансын тұрақтандырады. Ылғалды жер өсiмдiк жамылғысы мен жан-жануарлардың көбейе түсуiне ықпал етедi. Орманды алқаптардағы жер асты сулары өзен мен көлдердi қоректендiредi. Орман аң мен құстың мекенi, дәрi дәрмектiң өсiмдiктер мен жемiс-жидектердiң панасы әр қолайлы тiршiлiк ортасы болып табылады.
Ормандардың егiстiк алқаптарын қорғаудағы да рөлi зор. Орманды жерде топырақтың, су және жел эрозиясы болмайды. Ал, ормансыз жердiң топырағы кеуiп, шөлге айналады. Ағаштарды қар тоқтату үшiн де отырғызады. Орманның ауаны тазартатын да қасиетi бар. Мысалы: бiр гектар орман бiр күнде 220-280 кг. көмiр қышқыл газын сiңiрiп, 180 - 200 кг оттек бөлiп шығарады. Яғни ауаның құрамын толықтырып отырады.
Орман сонымен қатар денсаулық сақтау ортасы. Сондықтан курорт пен сауықтыру кешендерi, т.б. демалыс орындарының тек қана орманды жерде салынуы тектен-тек емес. Сирек өсiмдiктердiң қатарына ағаштар да жатады. Оларды кесiп, отап, құрылыс материалы үшiн пайдалануды азайту керек. Қазiрдiң өзiнде Iле шыршасы, самырсын, шетен, ырғау, торанғыл, долана, шырғанақ, емен, т.б. ағаштары қорғауды қажет етiп отыр. Әсiресе орман ағаштарын кесу етек алуда. Орманды қорғаудың ең маңызды бағыты - жасанды жолмен орман қорын көбейту.
Орманды жерге саяхат жасағандағы ең қауiптi нәрсе - өрт. Орманның өрттен басқа да жаулары бар. Олар - орман зиянкестерi, кемiрушiлер, ұсақ жәндiктер, өсiмдiк аурулар паразиттер, санырауқұлақтар мен вирустар. Зиянкестердiң кесiрiнен құрылыс материалдары үшiн дайындалатын ағаштардың 45 пайызы сапасыз болып шығады. Кей жылдары жүздеген гектар ормандағы зиянкестермен үзбей күресуге тура келедi. Олар химиялық және биологиялық күрес жолдарымен жүзеге асады. Химиялық күресте қоршаған орта мен барлық тiрi ағзалар үшiн ұқыптылықты қажет етедi.
Қазақстандағы ормандардың экологиялық ахуалы
Қазақстан бойынша орман қоры республика жерiнiң 9,7 пайызын құрайды. 1989-2000 жылдардағы цифрларға жүгiнсек, бұл аралықта жылына орта есеппен кем дегенде, 647 орман өртi болып, әрбiр өрттiң зардап шектiрген жерiнiң ауқымы 18,9 гектар болып келедi. Осы екi жыл iшiнде болған орман өртiнен кем дегенде үш жүз мың гектар орман алқаптары бүлiнген. Бүгiнгi күнге Қазақстан бойынша сексеуiл орман қорының көлемi 5,4 млн гектар болып отыр. Кейiнгi он жылда сексеуiл өспе ағаштарының жалпы ауданы 591,2 мың гектарға көбейдi. Бұл негiзiнен сексеуiл ормандары аумағында ағашы кесiлген жерлерде, сексеуiлдiң табиғи ұрықтануына көмектесу шаралары мен табиғи өздiгiнен жетiлу барысында тұрақты тексеру, бақылау. Ормандану дәрежесiнiң төмендеуiне жол бермеу мақсатында, орман қоры жерлерiне сексеуiл тұқымдарын себу арқылы оның көлемiн арттыру iске асады. Сексеуiл ормандарының молаюына Қазақстан Үкiметiнiң 1999 жылғы 29-шы сәуiрдегi сексеуiл ормандарын сақтау туралы қаулысы да әсер етуде, қаулы бойынша 1999-2000 жылдары сексеуiл ормандарын кесуге тыйым салынған және осы қаулыға сәйкес Оңтүстiк Қазақстан, Жамбыл, Қызылорда, Алматы облыстарында орман орналастыру жұмыстары жүргiзiлген [2].
1997-1999 жылдардағы Семей өңiрi мен Павлодардағы, Ертiс жағасындағы болған орман өрттерi салдарынан Ертiс жағасындағы қарағайлы ормандардың 230 мыңнан астам гектары құрып кеттi.
Ғарыштық және жер бетi зерттеулерiнiң нәтижесiнде, бұл ормандардың 40-50 пайызы өрттен, орман зиянкестерiмен аурулары және заңсыз ағаш кесу салдарынан зиян шеккен.
Ендi осы аймақтарда ағаштарды ерекше бағалы ормандар қатарына жатқызуға Үкiмет қаулысы дайындалып жатыр, ол жағдайда орман күзету ерекше режим бойынша жүргiзiледi. Оған қоса 2001-2005 жылдары Семей өңiрi мен Павлодар облыстарында толық түрде орналастыру жұмыстары жүргiзiлдi. Жоғарыда атап өткендей орман өрттерiнің көбеюiне байланысты ағашты рұқсатсыз кесу де белең алды.
Ормандардың экологиялық жүйе ретіндегі өзіне тән ерекшеліктері бар:
Біріншіден, адамның әсерінен көп өзгеріске ұшырамаған, табиғи күйде сақталған экожүйелердің бірі;
Екіншіден, бұл жоғары өнімділікпен сипатталатын ағаш, детрит, гумус түрінде зат шоғырланған ең қуатты жүйе;
Үшіншіден, ормандар тірі затқа тән функцияларды ашық көрсететін күшті орта түзуші және ортаны тұрақтандырушы фактор;
Төртіншіден, көптеген жануарлардың мекен ету ортасы;
Бесіншіден, орман - шаруашылықтың көптеген салалары үшін бағалы органикалық өнім мен шикізат көзі болып табылады. Сонымен қатар, орманның санитарлық-гигеналық тынығу, стресс жағдайынан құтылуда, эстетикалық және экологиялық тәрбие берудегі маңызы зор.
Орманды ел арасында тоғай деп те атайды. Орман биологиялық тұрғыдан қарағанда өте күрделі организм. Онда өздерінің өсу заңдылықтары мен ерекшеліктері бар - ағаштар, бұталар, шөптер, аңдар мен құстар, жәндіктер мен микроорганизмдер тіршілік етеді. Орманның негізі - ағаштар мен бұталардан құралады. Бірақ кез келген ағаштар мен бұталар орман бола бермейді. Тек бір-біріне жақын орналасқан, бір-біріне әсер етіп, өсіп тұрған ортасына ықпал жасайтын, соның арқасында өздері де өзгеріп тұратын ағаштар мен бұталар тобы орман болып есептеледі.
Орман пайда болған жерлерде шөптің құрамы өзгеріп, сирейді. Далалық шөптер орман ішінде өсуге бейімделген шөптерге орын береді. Ағаш ішінде түскен жапырақтар, сынған бұтақтар, қабықтар, өсімдік дәндері, өлген жәндіктер мен басқа қалдықтар бірте-бірте көбейе келе қордаға айналып, орман топырағының құнарлуына әсерін тигізеді.
Орман көлеңкелі, көбіне, тымық, жазда салқын, қыста салқын болады. Ағаш ішінің жарықтығы да өзгеше. Оның құрамына, тығыздығына, биіктігіне байланысты жерге жететін жарық мөлшері 5-10 пайыздан 50 пайызға дейін өзгереді. Ағаш жапырақтары көмір қышқылын жұтып, оттегін бөліп шығарады. 1 гектар жердегі орман сағатына 2 кг. дейін көмір қышқылын жұтады. Бұл 200 адамның 1 сағатына бөліп шығаратын көмір қышқыл газына тең.
Денсаулық үшін қарағайлы орманның пайдасы ерекше. Қарағайдың қылқанды жапырақтары мен діңі нерв, тыныс жолы мен өкпе, жүрек пен қантамырларының аурулары сияқты көптеген науқастарға шипалы заттар бөліп шығарады.
Орман шаруашылық мекемесі туралы қысқаша шолу
Еліміздегі бүкіл жер қоры белгілі бір мақсатқа пайдалануына қарай алты топқа бөлінеді: ауыл шаруашылығы қажеттерінің жерлері; елді мекендердің жерлері: өнеркәсіптің, транспорттың, рекреациялық жерлердің, қорықтардың және ауыл шаруашылығынан басқа мақсаттарға пайдаланылатын жерлер; мемлекеттік орман қорының жерлері; мемлекеттік су қорының жерлері; мемлекеттік запастағы жерлер. Осы топқа бөлінген жерлердің ішінен ауыл шаруашылығынан басқа мақсаттарға пайдаланатын жерлер-өнімділігі төмен шөлді аймақтардың экологиялық жағдайы көп қарастырыла бермейді. [3]
Облысымыздың Ойыл ауданы территориясындағы Барқын құмы жоғарыда айтылған өнімділігі төмен-шөлді ландшафт болып табылады, дегенмен осы аймақта жерасты суы деңгейінің жоғары жатуынан болуы керек өсімдіктер және жануарлар түрлеріне бай болып келеді. Ойыл мен Қуырдақты өзендерінің аралығында шөккен түйелердей тізбектеле 18 километрге созылып, ені 7 километрді, 17232 гектардан астам алқапты алып жатқан Барқынның табиғатын, экологиялық жағдайын еліміз түгілі, облыс тұрғындары да біле бермейді.
Барқын құмы-аудан өңірінде ерекше қорғауға алынған жер болып табылады. Барқын құмында 100 жылдан асатын алып қарағайлы орман бар. Барқын құмы көшпелі құм санатына жатады. Құмды тоқтату мақсатында Барқын құмына 1896 жылы полковник Иванов.Н.П. Орынбор қаласынан түйе керуеніне артып, қарағай, қайын, көктерек, қараағаш қөшеттерін отырғызған. Осы Барқын құмының табиғат кешенінің ерешелігі туралы көп жазыла бермейді.
І. Жалпы бөлім
Орман шаруашылығының орналасқан жері
Ақтөбе облысы - республикамыздың солтүстік-батысындағы көлемді аймақты алып жатыр. Облыс ауданы - 301,6 мың шаршы км-ге жетеді, бұл Қазақстан аумағының 11,6%-ын қамтиды. Аумағының көлемділігі жөнінен еліміздің облыстарының арасынан алдыңғы орындардың бірін иемденеді. Ақтөбе облысының аймағы солтүстігіндегі Орал маңы үстірттерінен оңтүстіктегі Асмантай-Матай сорлары, Матай құмдарына дейін созылады. Ал батысында Ақтолағай қырқасы, Ақшатау, Доңызтаудан Торғай қолатына дейінгі алапты алып жатыр. Ойыл селосы Ақтөбе облысының батыс бөлігінің солтүстік кеңдігін 49º пен 50º аралығында шығыс ұзындығының 51º пен 55º аралығында орналасқан [3, 4].
1.2 Физико-географиялық жағдайы
Ойыл ауданының территориясына физикалық- географиялық сипаттама
Физикалық-географиялық жағдайы жағынан ауданның мынандай ерекшеліктерін атап көрсетуге болады:
жер бедерінің басым бөлігі жазықты болып келеді;
аудандар дала табиғат белдеуінде орналасқан;
климат жағдайы қатаң, шұғыл континентті;
гидрографиялық желісі басқа аудандарға қарағанда жақсы дамыған, қолайлы;
Ойыл ауданы облыстың батысында орналасқан. Ойыл өзенінің оң жағасы. Облыс орталығынан 270 км қашықтықта орналасқан. Жер көлемі 150024 га, егістік жері 10862 га.
Бүкіл аудан жерінде ұзындығы 800км болатын Ойыл өзені ағып өтеді. Күн нұрына шомыла, баяулы ғана толқи ағып жатқан өзен осы өңір сұлулығының ажарын аша түскендей. Бейне бір уақыттың өзі тоқтап қалғандай әсер қалдырады. Осы жерден ілгері қарай бірнеше шақырым жол жүрсең болды осы өзен айналып алдыңнан тағы шыға келеді. Бірақ бұл жерде айнала табиғатта өзеннің де өз көрінісі мүлдем өзгеше. Өзен атауымен аудан орталығы да Ойылдеп аталған. Бұл өлкенің табиғаты ерекше.
Ерте замандардан-ақ Азияны, Ресейдің және Европаны жалғастырған өзенді қуалай жүрген керуен жолында жәрменке болған.
Мақта өткен Мақта жол атаулары сол кездерден қалып әлгі күнге дейін сақталған. Бұл жер жәрменкеге кездейсоқ таңдалмаса керек. Өйткені Ойыл жағасында бой көтерген Қарауылтөбе. Осы төбе басына көтерілген жолаушылар айнала тегіс алақандай болып көрінеді. Төменде ирелеңдей аққан Ойыл, солтүстік батысында Ақшатау көзге шалынса шығыс жақта естіліп жатқан Барқын төбе бауырайында өзеннің көкорай шалғынға оранған жағалауындағы өрісте толы мал жайылады. Жәрмеңкеде жолдан шаршаған жолаушыларда тыныс алуға таптырмайтын жер.
Жолдың бір беті жасыл шалғынға оралған өзеннің қары болса, екінші беті күн шуағы мен қызып толқын-толқын болып жол жиелігіне құлаған шағын құмдар. Ал осы құмдар арасында қарағайлар, топ-топ болып кей жерлерде жеке дара болып бой түзеген осы әсемдік әлемінен неғұрлым тереңде енген сай соғұрлым олардың бойға шипа болып дарыңқырақ күшін қайғынқырақ сезінесін. Сонау 19 ғасырдың өзінде осы жерге көшпелі Барқын құмдарын тоқтату мақсатымен ағаштар мен бұталар, алғашқы қарағайлар ұлғайы өсіп ақыры құмдарды тоқтатты. Құмдар астынан 1 метрден астам тереңдікте үлкен тұщы су пайда болды.
Құмдары мен қарағайлар бұл шөлейт ауданда ең таза ауыз суы қорғанына айналып айнала ауылдарды қамтамасыз етіп отыр. Ойыл өзені ауыл шаруашылықта көктемде арнасын тасып жайылып, айналасын ауқымды шабындықтарға айналдырып өзен адам мүктесіне қызмет етеледі. Бөгеттер тұрғызылып жағалауы қалың бұтамен ағаштар өскен. Шағын су қоймалары айнала жарқырап жатыр.
Аудан өңірінде Ақшатау, яғни Борлы тау атты тау орналасқан. Бұл өте әріден келе жатыр. Бұл өлкенің қанша тарихы кұм астында қалды десеңізші. Қырқопа, Мәулен берді сияқты қалалардың аттары тек халықтың жадында ғана сақталған. Бұнда қорғандар қандай тылсым дүниені бауырына басып жасырып жатыр екен. Төбеден асып түссең болды алдыңнан шыға келген Ойыл өзені қоштасар сәтте өзінің тағы да бір ғажайып табиғатын алға тартады.
1.2.1 Орман шаруашылығының іс-әрекеттерінің қысқаша сипаттамасы
Ойыл орман шаруашылығы 1950 жылға дейін Темір орман шаруашылығының Ойыл орман шаруашылығы бөлімшесі болған. 1950 жылы Темір орман шаруашылығынан бөлініп, өз алдына Ойыл орман шаруашылығы мекемесі болып бекітілген. Екпетал-Ойыл-Орман шаруашылығының әкімшілік орталығы. Ойыл селосының шығысынан-3 км қашықтықта орналасқан. Жалпы шаруашылыққа қарасты жер көлемі 23254 га, соның ішінде орман алқабы -7291 га. Соңғы санақ бойынша халық саны 281 адам. Екпетал мекенінде орман шаруашылығы, мектеп балабақшасы, монша, фельдшерлік-акушерлік пункт, ауылдық кітапхана жұмыс жасайды. 1964-1969 жылдары жеміс ағаштары (алма, шие, өрік) егіле бастады. Жалпы көлемі - 45 га. 1950 жылдан бастап табиғатты қорғау және тұрмыстық шаруашылық міндеттерді толығымен атқарып келді. Алғашқы директоры- Антон Нота. Екпетал елді-мекенінде алғаш рет типтік жобамен мәдениет ошақтары, мектеп балабақшасы, монша, фельдшерлік-акушерлік пункт, ауылдық кітапхана, кеңсе үйі және дүкендер салынды. Кеңсе үйінің ішіндегі үлкен залда кино көрсетілген. Сол кездері әр совхозда жол жиегінде егілген көшеттер қазір жайқалып орман алқабы болып өсіп тұр [4, 5].
І.2.2 Аудан өңірінің гидрогеологиялық жағдайы
Ақтөбе облыслысының өзендері ішкі тұйық алапқа жатады. Тұрақты су ағысы бар өзендер өте аз. Суы жазда тартылып қалатын маусымдық өзендер саны басым, кішігірім көлдерде бар.
Аудан өзендері Каспий теңізінің және тұйық әрі шағын көлдердің алабына жатады. Өзендер, негізінен, қар, атмосфералық жауын-шашынмен, жер асты сулармен қоректенеді.
Өзендердің су деңгейі тек көктемде қар еріген кезде ғана көтеріледі. Сондықтан өзен қоректенуінде атмосфералық жауын - шашын мен жер асты сулары орын алады.
Каспий теңізі алабына жататын өзендерге: Жем (Ембі), Сағыз, Ойыл, Елек өзендері (салаларымен қоса)жатса. Олардың ең ірісі Ойыл өзені. Көп өзендері жазда қара суға айналады немесе құрғап қалады. Ойыл өзені - ұзындығы 800 км, су жиналатын алқабы 31500 км . Бастауын Жем үстіртінен алады. Өзеннің Ақтөбе облыс аумағымен жоғары және ортаңғы ағыстары ағып өтеді. Ірі салалары: Қиыл, Ащыойыл, Кенжалы, Қайынды. Қар суымен, жаңбыр суымен қоректенеді. Жылдық су шығыны - 10,8 мсек. Арнасының кеңдігі 20-40м. Жазықтық жер бедерімен ағады. Өзен ағатын тұстармен облыстың мал шаруашылығымен айналысатын аудандары орналасқан. Сондықтан өзен ауыл шаруашылығы үшін қолданылады.
Облыстың материк ішінде орналасуы және кенет құрылықты болуы аймақтың және грунт сулардың кедейшілігі себеп болды. Өзеннің шығу тегі Мұғалджар тауы және Орал-Ембі жазығы. Көп үлкен өзендердің кең жазығы 4-тен 8 км-ге дейін барады. Көлшік ереже бойынша 2 жақты, өзеннің орташа ағысы 0,7 ден 1 км - ге дейін және 3 - 4 км.
Көлшіктердің сумен толуы көбінесе көктемде, толу ұзақтығы 10 - 15 күн арасында 2 - 6 метрге дейін көтеріледі.
Грунт суымен жамбырдың қызметі маңызды емес. Өзенге құнар беретін қар.
Тайыз сулармен бірге грунттық суларда белгілі бір орын алады. Тайыз грунт сулары көп жерде болмаса да ішуге жарамды.
Ауыл шаруашылық аумағында батпақ жер болмағандықтан гидромелиоративтік мерекелер керек емес [5].
І.2.3 Ауданның топырақ жамылғысы және олардың таралуы, геоморфологиялық құрылымы
Ақтөбе облысының жер бедері туралы мәләметтер 18-19 ғасырларда Орынбор қаласы соның ішінде біз көңіл бөліп отырған, Қырғыз - Қайсақ жазбаларында пайда бола бастады. Ол кезде геоморфологиялық тұрғыда зерттелмегені мен біз көп мағлұматтар ала аламыз. Ауданның негізгі жер бедері үстіртті жазық болып келеді. Облыс аумағының 3\1 бөлігін алап жатқан Жем үстіртінің бір бөлігі осы аудан жер көлеміне енеді. Ойыл өзені басын осы Жем үстіртінен алады. Жем үстіртінің оңтүстік-батысын Құмжарған құм массиві алып жатыр. Аудан орталығының солтүстік батысында Ақшатау - бор түзінділерінен қалыптасқан тау орналасқан.
Геоморфологиялық жағдайына байланысты орман шаруашылық аумағы Орал - Ембі жазығына жатады. Жер бедері біртекті емес болу салдарынан әр түрлілік болып сипатталады. Ойыл өзенінің бір жиегі саздақты орман түрлік жоғары терасса болып келеді. Барқын құмы теңіз деңгейінен 85-100 м төмпешіктері өзен көлшіктері кіші және үлкен Қобда, Теріссоққан және Илек аллювиалды - көгалды топырақ болып келеді.
Топырақтың сулы айырықша учаскелері ең көп аумағын алады және олар қою қызғылт - қоңыр , қызғылт - қоңыр, ашық қызғылт - қоңыр топырақ және басқа да түрлерлі бар. Осы топырақтар орманға шегіршін және басқа учаскелерде шыршамен теректер отырғызуға жарамды.
Гипролесхоз топырақ зерттеулері қорытындысында Ойыл Орман шаруашылығында әр түрлілік топырақтар бар екен. Сондықтан Орман шаруашылықта орман мәдениетін құру барысында Гипролесхоз жобасында сай болуы тиіс.
Құмды топырақтардың көп учаскелері жел эрозиясына тәуелді. Соның ішінде Барқын құмында жел эрозиясынан қорғайтын ықтырма немесе қорғайтын ағаштар егіледі. Орман шаруашылық аймағында шымтезектер жоқ. Батпақтану процессі тек өзен көлшіктері ауысқан уақытында байқалады.
Ойыл селосының жасыл желек учаскелері Ойыл өзенінің аңғарында орналасқан. Өзеннің сол жақ жағалауы жай толқынды жер бедері, кейбір желерінде кішкене ойысты учаскелер, кеуіп кеткен көлшіктер бар. Өзеннің оң жағалауының жер бедері түзеулер, биіктігі 20 метрдей жырамен шектелген жалпы айтқанда, учаскелер жер бедері механизацияланған орман өсіру жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік береді. Грунт сулары тереңдігі 2000см-ге дейін топырақ құру породалары суға еритін тұздармен араласпаған. Сол тереңдіктен төмен және өсімдіктерге зиянын тигізетін сульфид және хлорид сияқты суда еритін тұзды саз қатпалар араласқан. Кейбір жерлерде тұздануы 1-1,3% дейін жетеді. Құмды текшелерлің тез еритін тұздарының мөлшері 0,05-0,2% дейін жетеді.
Грунт сулары 0,7 метрден 3,5 метрге дейін тереңдікте жатыр. Грунт сулары хлоридтік, сульфидтік типімен тұздалған, минералдық мөлшері-1 ге 1-5 грамм тез еритін тұздар.
Ойыл өзенінің аңғары су басу зонасынан шығып кеткен. Аллювиалдық топырақтардың қатпарлы құрлымы бар. Ойыл өзенінің жасыл желек аймағының топырағын зерттеу кезінде келесі көрсеткіштер анықтады.
Орман су жағдайына қарай жасыл желек аймағының топырақ түрлері 4 топқа бөлінген.
Орман шаруашылығының бірінші топ топырағының жалпы ауданы 409,6 га, немесе барлық жасыл желек ауданының 45%-н құрайды.
Көгалды қызғылт-қоңыр карбонатты топырақтың грунт сулары 1-2,5 метр тереңдігінде өтетін учаскелерді жояды және топырақ құру процесстеріне ықпал етеді. Көгалды қызғылт-қоңыр карбонатты текшеленген саздақты-сазды топырақ 43,34 га аймақты немесе жасыл желек ауданының 4%-н алып жатыр.
Қара шірікті топырақ (А+В) қалындығы 46 см. Жоғарғы жиегі (А) 26 см қалындығы бар.сұрғылт-сары, жеңіл саздақты саз линзасымен, тамыры аз, құрғақ ...
Келесі жиелікке кіру ашық: В1-жиелігі-ылғалды, текшеленген саздымен аралас қою сұрғыш. Темір тотығы бар, тамырлары аз. Келесі жиелікке кіру қатарлы;
В2-жиелігі-үстіде аталып кеткенге ұқсайды, бірақ В1-ге қарағанда кішкене ашықтау және ылғалдылау. Даттанған темір тотығы дақтары көп білінеді.
Аналық түріне қосылу түсіне байланысты өте аз.
С жиелігі-ылғалды, жасыл-сұрғылт тығыз пластикалық сазды ұсақ қоңыр структуралы. Даттанған темір тотығы дақтары білінеді. Келесі жиелікке кіру ашық;
Р жиелігі-құммен саздың қатпарынан қара жасыл-сұрғыш түсті.
Топырақтың қышқылмен қайнауы профильдің беткі жағынан бастап барлық жерге таратылуы байқалады. Бірақ көзге көрініп тұратындай карбонат көрінбейді. Грунт сулары 200 см кесіндіден көрінеді және 1,5 сағатта 40 см-ге жоғары көтерілді. Судың тұнбасы 1 метрге 1,4 граммнан артық емес.Сол грунт судың ащы екенін білдіреді.
Жоғары жиелік механикалық құрлымы жоғарыда аталып кеткендей жеңіл саздақты топырақ, физикалық саз 25,5 % фракциясын алады. Бірақ осы жиеліктің жиелігі-саз линзасының қатысуымен ауырлайды. Төменгі жиеліктерде сазды текшеленген көп болғандықтан механикалық құрлымы саздақты-сазды топырақ болып белгіленді. Көгалды қызғылт-қоңыр топырақтың құрамында қара шірік аз, жоғарғы жиелікте 1,233%, төмен қарай оның саны жайлап азая береді. Қоректендіретін қозғалмалы элементтердің саны келесі сан түрімен көрсетіледі 1) Топырақтың жоғарыда тұрған 65,8 мг 1 кг ішіндегі азот гидролизі-жақсы қамтамасыз етеді;
2) Топырақтың 7,02 мг қозғалмалы фосфордың 100 граммға- жақсы қамтамасыз етеді;
3) Топырақтың 68,7 мг қозғалмалы калийдің 100 граммға- жақсы қамтамасыз етеді [16, 17].
Көгалды қызғылт-қоңыр топырақтар зиянды суда еритін тұздармен тұздалынбаған. Горизонттағы жеңіл механикалық құрылымдағы тығыз қалдықтар 0,55%-дан жоғары емес, ауыр механикалық құрылымда ол кішкене жоғарылау, бірақ 0,3% сульфаты көп. Көгалды қызғылт-қоңыр топырақтар зерттелген аймақтағы ең жақсы топырақ болып саналады: қоректендіретін қозғалмалы элементтермен жақсы қамтамасыз етілген, жүйелі, зиянды суда еритін тұздармен тұздалынбаған, салыстырғанда ылғалдылықпен камтамасыз етуі жаман емес. Себебі грунт сулары кішкентай тереңдікте орналасқан.
Көгалды карбонатты текшеленген сазды-құмды топырақта екінші учаскенің сол жақ жағалауында орналасқан. Грунт суының 0,7 - 1,5м жақындығымен сипатталады. Олардың топырақ құру процессіне әсері жоғарыда айтылған топырақтарға қарағанда бедерлі. Көгалды қызғылт - қоңыр топырақ сияқты олар анық көрсетіліп текшеленген, зиянды суда еритін тұздармен тұздалынбаған, қоректендіретін қозғалмалы элементтермен жақсы қамтамасыз етілген.
Көгалды қызғылт-қоңыр түріне мынадай тірлерге кепілдеме беріледі: жасыл шаған, қарапайым шегіршін, пирамидальді қайын, бальзамды және басқа түрлері.
Екінші топырақ топтарына қызғылт-қоңырмен ашық қызғылт-қоңырлар, механикалық құрлымы әр түрлі топырақтар, сонымен қатар ашық қызғылт-қоңырмен араласқан көгалды қызғылт-қоңыр топырақтар жатады. Топырақтардың екінші тобының жалпы көлемі 311,84 га немесе аймақтың жалпы көлемі 37%. Көп бөлігінің ашық қызғылт-қоңыр топырақ алады, көлемі 291,35 га.
Ашық қызғылт-қоңыр текшелген топырақтар аймақтың ашық қызғылт-қоңыр топырақтың ұқсас және олардан ашық текшелген профильде анық аллювиалдығымен ерекшеленеді. Топырақтың екінші тобының ең көп аумағын көгалды қызғылт-қоңыр карбонатты текшеленген құмдақты-құмды топырақтар алады. Топырақтардың морфологиялық сипаттамасы: қара шіріктің жүйелігінің қуаттылығы (А+В1) 30-50 см-ге тең. Жоғарғы А жиеліктің-ашық сұры түсті, құрғақ, ұсақ кесекті, ұсақ дәнді немесе оқ-кесекті, құмды, тығыздығы әлсіз. Астыдағы жиелікке тез арада көшеді.
А2 жиелігі сұрғыш ашық сары түсті құрғақ, жүйелісіз, ұсақ-дәнді. Астыдағы жиелікке тез арада көшеді.
В жиелігі қою сұры, құрғақ, ұсақ кесекті, мақта жапырақты-ұсақ кесекті, саздақты. Келесі жиелікке тез арада көшеді. Олар бір текті сазды профиль. Батпақтану белгілері (ерекше иісі, темір дақтары) 42 см тереңдігінде білінеді, ал 76 см-де отты, көкшіл қою жасыл, ашық батпақтану белгісі көкшіл қара саз (күкіртсутегі, темір тотығының жинақталуы) жатады. Батпақтану процессі топырақтардың физикалық, химиялық қасиеттерінің нашарлауынан болады. Оны жыл сайынғы қазу немесе көктемде бетін су басып тастайтын батпақтану процессінде өсетіндерге (қайын, үйеңкі) қолдануға болады.
Төртінші орманға жарамды емес топқа бірінші топ топырақтары солнчакті топырақтармен (30-40% дейін) араласқандар, солончактілер, егілгендерден орта өскен және әлсіз өскен қою құмдар, сонымен қатар Ойыл өзені арнасындағы ерекшеленген аллювиалды құмды - саздақты топырақтар.
Төртінші топ топырақтарының жалпы көлемі 134,05 га немесе барлық жасыл желектің 15% аймағын алады.
Көгалды-батпақты текшеленген сазды-құмды солончактар көлемі 20,58 га, немесе барлық жасыл желектің 2% аймағын алады. Топырақтардың морфологиялық сипаттамасы келесілер: жоғарғы жиелігі сұрғыш ақшыл сары түсті құмның сазды - саздақтылардың текшеленгенінен әлсіз тығызды. Беттерінде тез арада егіп кететін тұздар көрініп тұр.
Астында құммен саздың бейберекет текшеленгені көрінеді. 62см- ден кейін темір дақтары кездеседі. Төменде бір бірімен кездесетін сазбен құмның қабаттары көрінеді.
Бірінші топ топырақтарына қарағанда екінші топ топырақтарында орман егу жағдайы қаталдау, себебі олар қара шірікпен ылғалдылыққа онша қатты бай емес. Сондықтан бұл топырақтарға құрғақшылықты көтеретін түрлер өседі: үйеңкі, шегіршін т.б.
Үшінші топ топырақтары жасыл желектің 18,51 га көлемін немесе жалпы аймақтың 3% орманға жарамды аумағын алады. Бұл топқа қызғылт-қоңыр саздақты топырақтардың солончакті қызғылт-қоңыр (20%) және көгалды карбонатты сазды топырақтармен араласқаны жатады. Осы жинақталған бөліктер 13,07 га-ды алады. Қызғылт-қоңыр ауыр саздақты солончакті топырақтарды ұстап тұрған дақтарды тастап, оларды таңдаулы егіншілікке қолдануға болады. Бұл топырақтар тұздылығы 0,3% алып тұратын тереңдігі 5-30 см жиелігі бар. Осындай саны көп суда ерігіш тұздардың жер бетіне жақын орналасқандар мәдениет өсімдіктерінің өсуіне жағымсыз әсер тигізеді [16].
Кішкене аймақты көгалды карбонатты сазды топырақтар алады-5,44 га. Бұл қатардағы топырақтардың жағымды қасиеттері бар. Профильдері тым тұздалынбаған, тұщы грунт сулары 70 - 100 см тереңдікте орналасқан, қоректенуге саны көп қозғалмалы элементтері бар. Бірақ сол уақытта олар бір жағынан жағымсыз әсерін көрсетіп тұрады немесе батпақтану процессіне ықпал. Бұл топырақтар, жасыл желектің басқа топырақтарына қарағанда сортанданған сазда дамыды. Түстері қоюланып кетеді, күкіртсутегінің иісі пайда болады немесе сортаңның белгілері. Көгалды карбонатты солончак арнайы бөлектеніп кездеспейді, жоғарыда айтылғын топырақтармен қосылыс ретінде кездеседі. Бұл топырақтарда грунт суларының еру әсеріне жоғарғы жиелікте көптеген тұздар жиналады. Қалай көгалды-батпақты солончактар орман егісіне жағымсыз әсер берсе, солай көгалдыларда әсер береді. Бұл топырақтар суландыру процессін талап етеді немесе бұл аймақта суландыру әлеуметті түрде және мақсатсыз өтеді.
Орман өсіруге төмпешікті құмдар да жарамсыз. Олар жүйелісіз , қоректендіру заттары жоқ, ылғалдылықты ұстай алмайды [5, 6].
І.2.4. Ауданның табиғат жағдайы және ресурстары
Аудан жері негізінен жазық, шығыс жағы төбелі, қырқалы, жері қызыл қоңыр топырақты, сораң және құмды келеді. Ауа райы құрғақ, қысы суық, аязды, боранды, жазы ыстық, жазда температура +25, қыста - 150, ылғал мөлшері 250 мм, қар қалыңдығы 25 см. Ауданда Ойыл Қиыл, Ащыойыл, Жақсыбай, Қуырдақты, өзендері, Барқын, Баржық құмдары, Жекенді, Құтыкөл, Тамдыкөл кішігірім көлдері, Құсмұрын, Қаражар, Ақшатау, Қаратау,Орындықтау биіктері бар [5].
1.2.5 Өсімдіктер жамылғысы мен жануарлар дүниесі
Өсімдіктері: ақсексеуіл, еркек, жусан, бидайық, қарабас, изен, ебелек, бетеге.
Шөккен түйедей тізбектелген, құмның аумағы 170км2, абсолюттік биіктігі 100 метр , 23 киллометрге созылған, енді жері 15 киллометр алып жатқан Барқын құм төбелері Ойыл өңірінің әсем бір белдеуіндей. Шөптесін өсімдіктері арасында бұршақ тұқымдастан жүзгін, құлан құйрық құмыршық жыңғыл жиі өседі. Олар құм көшкінін тоқтату мақсатында 1873, 1899, 1903, 1913 жылдарда отырғызылған. Сол кезде құм төбелерді бойлай қарағайларда қолдан өсіріле бастады. Құмның етектеріндегі шалғындарда орхедейаның сирек кездесетін түрлері пайда болды. 1877 жылы Бөкей ордасынан төрт тұқымдық шырша, қарағай, қайың, көктерек әкелініп, егілді. 1950 жылы Ойыл орман шаруашылығы ұйымдастырылды. Осында екі жылдан кейін отырғызыла бастаған алма ағаштардың көлемі қазір 70 га - ға жуықтады.
Жабайы жануарлары: қасқыр, түлкі, қарсақ, күзен, ақбөкен, қоян т.б құстардан үйрек, қаз кездеседі. Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енген құстардан : безгелдек, дуадақ, кіші алақұтан, қызыл жемсау, қарашақаз, балықшы бар [6].
Қарауылтөбе, Ақшатау шоқыларынан құрлыстық ақ бор алынады. Екпетал орманды алқапта түрлі ағаштар өседі. Ұшқапта, Наурызалы жерлеріндегі емдік қасиетті мол тұзды, сазды қара балшықты жергілікті тұрғындар пайдаланады.
Ойыл - Ақтөбе, Атырау және Батыс Қазақстан облыстары жеріндегі өзен. Ұзындығы 800км, су жиналатын алқабы 31500 км2 . Ақтөбе облысындағы Қандағаш темір жол станциясының солтүстік - батысында 50км жерден басталатын, Тайсойған құмында бірнеше тармаққа бөлінеді, құмнан өте бірнеше көлге құяды. Өзенің жоғарғы және орта бөлігіндегі аңғарытерең сай - жырамен тілімделген, төменгі бөлігі белесті жазықпен ағады. Көктемде қар суымен өзен деңгейі көтеріледі, минералдығы азаяды. Жазда ирімдерге бөлініп, тұздылығы артады. Өзенің балықтары: мөңке, аққайраң, шортан, алабұға, сазан жайын. Жайылмасы - Ақтөбе, Атырау облыстары, шаруашылықтарының шабындығы. Суына егін, мал суарылады.
Кәсіптік маңызы бар хайуанаттар. Қазақстанда кең тараған аша тұяқтылардың бірі - жабайы шошқа. Ол ірі өзен - көлдердің бойында өскен қамысты қопаларды, тоғайларды мекендейді. Жабайы шошқаның аталығын - қабан, аналығын - мегежін деп атайды. Қабан мегежінге қарағанда әлдеқайда ірі. Оның салмағы 200 - 320 килограм, ал мегежіндікі 100 - 120 килограмдай болады. Қабанның аузын кере сыртқа шығып, айқасып тұрған сойдақ тісі жақсы жетілген.
Жабайы шошқа негізінен суы мол жерлерді қоныстанып,қамыстың және басқа да өсімдіктердің тамыр - түйіндерін, насекомдарды, құрттарды, кемірушілерді талғамай жейді. Осындай азықты талғамауы жабайы шошқаның ерте дәуірден бері жойылмай сақталып қалуына, кез - келген табиғи ортаға бейімделіп келуіне себепші болған . тағы шошқаның қазба қалдықтарының момонт сүйектерімен қатар табылуы оның реликті жануар екендігін көрсетеді.
Аталған аша тұяқты аңдардың ішінде көп мөлшерде еті мен мүйізі және терісі үшін ауланатын ақбөкен. Оны көпшілік жұрт киік депте атайды.
Дала күзені Бұл жыртқышты көбінесе сасық күзен деп атайды. Себебі оның жауынан қорғану үшін аналық безінен бөлініп тұратын өте жағымсыз иісі бар.
Дала күзені Республиканың барлық жерінде таралған, алайда олар сарышұнақтар жиі кездеседі. Өйткені оның негізгіазығы - ұсақ кеміргіштер. Сасық күзен інінде мекендегенімен өзі қазбай, сарышұнақтардың інін пана қылады.ғалымдардың жүргізген зерттеуі бойынша сасық күзеннің мол қоры Ақтөбе мен Оралда облыстарында шоғырланған екен. терісі аса бағалы оның сәнді терісі шет елдерге шығарлады.
Сасық күзендер дәнді дақылдар зиянкестерді сарышұнақтарды жою арқылы халық шаруашылығында едәуір пайда тигізуде.
Кіші аққұтан. Салмағы 500грам. Бұл құтанның түсі аппқ болады. Мекиенің қауырсындары өте әдемі. Ұшқан кезде басқа да құтандар сияқты тұмсығын алдына, тұмсығын алдына, аяғын артқа созып ұшады. Қазақстанда Еділ, Жайық өзенінің сағасында ұя салады.
І.2.6. Ауа- райына сипаттама
Ауданның географиялық орналасу жағдайына байланысты оның климаты шұғыл континентальды, жазы ыстық, қысы суық, ауа температурасының жылдық амплитудасы жоғары. Сонымен қатар жауын-шашынның аздығымен және тұрақсыздығымен, ауаның құрғақтығымен, тез булануымен сипатталады.
Жылдың ең жылы маусымы-шілде. Жылдың ең салқын маусымы- қаңтар. Аязсыз мезгіл ұзақтығы 160 күн. Жылдың ең жоғарғы ауа температурасы +44 С. Жылдың ең төмен ауа температурасы -43 С. Қары өте аз және көп боранды күндер болады.Желдің бағытыкөбінесе оңтүстік-шығыс және шығыс бағыттарда соғады.
Жалпы Барқын құмы аймағының климатық жағдайының ерекшелігі: ауаның өте қатты құрғақтылығын, булану процессінің тездігін және көктемгі-жазғы мезгілінде тікелей күн сәулесінің түсуін, атмосфералық жауын-шашынның дифициттілігін айтып кетуге болады [5].
І.3. Ойыл ауданының қалыптасу тарихы
Ойыл ауданы - Ойыл өзенінің оң жағында, Ақтөбе облысының батысы, 270 км қашықтықта орналасқан. Жер көлемі 11,4 шаршы киллометр, 6 ауылдық округке бөлінген. Ірі елді - мекендері: Қайыңды, Қараой, Қаратал, Көптоғай, Кемер, Сарбие, Екпетал, Сегізсай, Ақшатау, Қаракемер.
Ұлан байтақ қазақ даласының бір тілігіндей ғана Ойыл өңірінің ежелгі тарихына көз салдық - ақ , тереңіне тартып әкетеді [8].
Ойыл топониміне граматикалық талдау жасамастан бұрын , осы атауғақатысты кейбір ғалымдардың көз қарасыные тоқталып өтсек.
Жергілікті өлкетанушы Ж. Бисалиев бұл атаудың қалай шыққанын Ойдағы - ой елі деген ұғыммен байланыстырлады. Ж. Бисалиев: Ойыл өзенінің бастауындағы бұлақ көзімен жылма - жылғы еріген, тасыған қар суы бірнеше жылдар бойы бірте - бірте жыра, арна салу арқылы шамамен 1700 жылдан кейін пайда болып, осы өзен бойындағы Асанқайғының таңдауымен жырына мазмұн - тақырып болған өлең - жыр жиі кездеседі. Мысалы, ...Ойыл мен жем бойын қоныстанеған елді басқа жерге көшірген Жәнібекке қарсы болған Асанқайғы :
...Ойыл деген ойынды,
Отын тапсаң тойыңды
Ойыл көздің жасы еді
Ойылдан елді көшірдің, - деп өзінің жыр жолына Ойыл сөзін бірнеше рет қосады. Бұл бұлтартпас фактіге қарағанда, Ойылдың төркіні әріде жатыр және оның қазақ сөзі екеніне ешқандай күмәнданудың қажетті жоқ... бұл өзен бастауын ойпаң жерден алып жатыр, яғни бұл өзенің шығып жатқан жер тәріздес, сондықтан да Асанқайғыны Ойыл деген ойынды , деу тегін емес. Қазақта ойынды шұқыр екен деген тіркес бар, - дейді[5].
Ертеде ағылшындар Ойыл өзенінде жүн жуған екен, содан ағылшын тіліндегі woll (жүн) деген сөзінің негізінде Ойыл деп аталған деген пікірде жоқ емес. Ағылшын woll сөзі уэл түрінде емес, вул болып оқылады. Ал белгілі журналист И.Асқар былай дәлелдейді Ол ілкіде тек өзеннің ғана атауы еді, мекен, яғни ауданның орталығы берірек уақытқа дейін , Көкжар делінген. Облыстағы ең ұзын өзендердің бірі болғандықтан, бүгінгі ұрпақ бұл сөзді егістік тұлғасында қабылдап, ойылып - ойылып , жыра сайға айналған жер рельефіне байланысты аталған деген де жорамал жасаушы еді. Оны, тіптен, жәрмеңкемен байланыстығы, ағылшының woll - жүн сөзі екен деудің де мысалы кездескен. Зерттелмеген, ізделмеген, үңілмеген істердің соңы осылайша әртүрлі аңыз - әңгімелерге айналады [9].
Ойыл 1918 жылы Алашордалықтарға облыс орталығы болған. 1921жылы Орал облысынан бөлініп шығып (құрамы 14 облыс) аудан атанды, 1922 жылы тарады. 1927 жылы Адай уезінен бөлінді. 1928 - 1930 жылдары Алтықарасу ауданы атанған. 1930 жылы Ақтөбе округі, кейін облыс құрамына қарады, содан бері қазірше аталады. Облыстың батысында орналасқан.
Оралдың арғы бетіне қоныстану мен жерге орналасуға қатысты 1906 - 1910 жылдарында Санкт - Петербургте 1911 жылы жарық көрген есепте Темір оязының Қалмаққырған болысында Ойыл өзенінің сол сағасында, Шилі маңындажайқалып өсіп тұрған, арықпен суарлатын бау - бақша ерекше назар аударатыны, мөлдіреген сан сурет сан түспен құбылған жеміс - жидектердің қойнауы құт Түркістан өңірін еске түсіретіні тәпіштеп жазылған. Оның негізін салушы Бұхарада тұрған, сонда діни білім алып, Темір оязына көшіп келген Досан Қошанов. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы Қазақ шежіресі атты еңбегінде Досжан туралы қызық дерек келтіреді. 1874 жылы, ішінде атақты Құнанбай бар, Орта жүзден жиырма, Кіші жүзден кісі Меккеге қажылыққа барады. Бұрын соңды бұлай бас қосып келмеген қазақтар ерекше киім киісімен, түр тұлғасымен көзге түседі. Құнанбайдың қазақпыз дегеніне Меккедегілер ондай жұрт болады екен - ау деп танысады. Сөйтіп олар Бағдат шәріпте Иман ағзам кітапханасы деген үй бар, жау таламаған, ешқайда шашылып бытырамаған, бұл тарих табылса сонан табылады, - деген соң Бағдат шәріпке желмая мінгізіп, кісі жібереді. Барған кісілер: Табылды, қазақ деген жұрт Анас сахабадан өсіп - өнген, өрбіген екен деп құжаттың нұсқасын көшіріп әкелді. Сонан жүз жиырма кісі ортасынан қаржы жинап, қазақ тақиясы деген үй салдырады. Меккедегі сол тақия әуелі Құнанбай атымен аталып, кейін Досжан халфе атынан жазылады [18].
С.У.Ремезовтің 1696 жылы Ресей үкіметінің тапсырысымен жасаған, Қазақстан аумағын географиялық тұрғыдан танып білу саласында катраға түсіріп, зерттеу дәуірінің басы болып табылатын Барлық Сібір қалалары мен өтуі қиын тастақ даланың сызығы карталарында Торғай мен Ырғыз өзендерінің аралығында қызыл ағаштың өсетіні суреттелген (Жұсақтығына байланысты құрылғы материалына жарамсыз болған көркімен көз тартатын осы қызыл ағаш Барқын құмында да жайқалып өсіп тұр [19].
Демек мұндағы ағаштардың тарихы көшкінін тоқтату барысында 1877 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz