Түсіндірмелі салалас сөйлем құрмалас сөйлемнің бір түрі ретінде
Жоспар
Құрмалас сөйлем синтаксисі және оның қолданыстағы көріністері мен құрылысына қарай түрлері
Құрмалас сөйлем синтаксисінің зерттеулердегі сипаттамасы
Қазақ тіл біліміндегі құрмалас сөйлемнің ішкі бөліністері
Күрделі құрмалас сөйлемдердің түрлері мен жасалу жолдары
Көп компонентті салалас құрмалас сөйлемдер, жасалу ерекшеліктері
Көп бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемдер және оның түрлері
Көп басыңқылы сабақтас құрмалас сөйлемдер, өзіндік белгілері
Аралас құрмалас сөйлемдер, жасалу ерекшеліктері
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Синтаксистің басты объектілерінің бірі - құрмалас сөйлем. Сондықтан да сөйлем синтаксисін, әдетте, жай сөйлем және құрмалас сөйлем синтаксисі деп екі топқа бөледі. Сөйлем деп аталатын бір бірлікке топтастырылғанымен, әрқайсысының өзіне тән белгілері болады. Алдымен, олар құрылымдық жағынан ерекшеленеді. Жай сөйлем - бір ғана ойды білдіріп, тиянақталған интонациямен айтылатын синтаксистік бірлік. Құрмалас сөйлем синтаксисінің негізгі объектісі жеке ойды білдіретін жай сөйлемдердің өзара тіркесіп, бір бүтінге айналуы, сол арқылы күрделі ойды білдіру жолдары мен тәсілдері болады. Құрмалас сөйлем синтаксисі жеке ойды білдіретін жай сөйлемдердің өзара тіркесіп, құрмалас сөйлем болуын және құрмалас сөйлемнің түрлерін, жасалу жолдарын тексереді.
Құрмалас сөйлем жай сөйлемдерден құралады дегенге қарап, оны кез келген жай сөйлемдердің кездейсоқ тіркесе салған тобы деп түсінуге тағы да болмайды. Құрмалас сөйлем компоненттері бір-бірімен органикалық байланыста, берік бірлікте тұратын және біріне-бірі бағынышта өзара шарттас болып келетін күрделі мағыналық бір бүтін болып табылады.
Жай сөйлемнен кіші тілдік құрылымның ешқайсысы да құрмалас сөйлемге дербес компонент бола алмайды. Бірақ құрмаласқа енген әрбір жай сөйлемдерді мағыналық қатынастары бар сөйлемдер деп ұғыну керек. Өйткені күрделі ойды білдіру үшін тіркесетін сөйлемдер өзара мағыналық бірлікте болғанда ғана тіркесе алады. Мұның өзі басты фактор болуға тиіс. Әдеттегі жай сөйлемдерге қарағанда, негізгі бір айырмашылығы - осы [1,233]. Құрмалас сыңарларының дербес жай сөйлемдерден ерекшелігін М.Балақаев былай түсіндіреді: Құрмалас сөйлем мағыналық және тұлғалық жақтарынан алғанда жалпы алғанда, тұтас бір бүтін болғанымен, ол жеке сөйлемдерден құралады. Алайда сол жеке сөйлемдер құрмаластың қарамағында мағыналық және интонациялық тиянақсыз қалыпқа түседі. Әдеттегі жай сөйлемдерге қарағанда негізгі бір айырмашылығы - осы [2,219].
Ендігі бір мәселе жай сөйлемдердің барлығы құрмалас сөйлем компоненті бола ма деген сұрақ төңірегінде топтасады. Құрмалас сөйлемге байланысты туындап жүрген қиындықтардың көпшілігі осы мәселеге қатысты екендігіне шүбә жоқ. Өйткені ортақ бастауышты сөйлем, әр компоненттің субъект-предикаттық қатынасқа негізделуі не оны саралай қолдану сияқты тіл біліміндегі тартысты мәселелердің барлығы осыған қатысты.
Егер құрмалас сөйлемді кемінде екі жай сөйлемнің салаласа не сабақтаса байланысуы деген қағидаға сүйенсек, құрмалас құрамындағы атаулы сөйлемдер де, бөлшектелген сөйлемдер де, осы секілді күрделенген сөйлемдер мен телінбе компонентті құрылымдар да сол талапқа жауап береді. Егер күрделенген сөйлемдердің бір компонентінде субъект-предикаттық қатынасы бар, екіншісі жартылай предикаттық қатынасқа құрылғандықтан, құрмалас сөйлемдер аясында қарастыруға келмейтін тілдік құрылым деп танитын болсақ, жоғарыда аталған сөйлемдерді сол деңгейде қарастырған жөн сияқты. Өйткені құрмалас сөйлемге тән деп саналатын әр компоненттің субъект-предикаттық қатынасының болмауы бұл мәселеге байыппен қарауды талап етеді [3, 40].
Құрмалас сөйлемнің компоненті мен әдеттегі дербес жай сөйлемдердің арасына теңдік белгісін қоюға болмайды. Тіліміздегі субъект-предикаттық қатынасқа негізделмеген немесе жартылай предикаттық қатынастағы деп танылатын сөйлемдердің бәрі бірдей компонент бола алмайды. Осының бәрі құрмалас сөйлемнің грамматикалық табиғаты саналады. Сондай-ақ құрмалас сөйлемдердің жай сөйлемдерінің саны мен олардың байланысу тәсілдеріне қарай екіқұрамды, көпқұрамды болып жіктелуі, олардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері жұмыстың өзектілігі болып табылады.
Жұмыстың мақсат, міндеттері. Көп құрамды құрмалас сөйлемнің ғылым ретінде даму, қалыптасу жолы, құрылымдық түрлері мен олардың өзіндік ерекшеліктерін ашу - диплом жұмысының мақсаты болса, көп құрамды құрмалас сөйлемнің түрлерінің өзіндік белгілері мен олардың зерттелуін өзіндік белгілеріне қарай ғалымдардың көзқарастарын топтастыру; екі құрамды құрмаластардың зерттелуін, ғылыми көзқарастардың қалыптасуын нақтылау; көпқұрамды құрмаластардың түрлерінің ғалымдар еңбектерінде зерттелу деңгейін анықтау, ғылыми пікірлердің қалыптасуын таразылау, көпқұрамды құрмалас сөйлемдердің аралас құрмалас, көпқұрамды салалас, көп бағыныңқылы сабақтас, көп басыңқылы сабақтас, тек бағыныңқылы сабақтас сияқты түрлерінің өзіндік белгілері мен жасалу жолдары, мағыналық қатынастарын анықтау сияқты жұмыстар зерттеудің міндеттері саналады.
Тақырыптың маңыздылығы. Қазіргі қазақ тіліндегі көп құрамды құрмалас сөйлемдердің жасалуы, мағыналық, тұлғалық сипаттары тіл білімінде жеткілікті зерттелінгенімен, көпқұрамды құрмалас сөйлемдердің қазақ тіліндегі зерттелу деңгейі мен олардың мағыналық, құрылымдық түрлерінің өзіндік ерекшеліктерін арнайы қарастыруды қажет ететін мәселердің бірі екендігі анық. Сол себепті де жұмыстың жаңалығы - арнайы зерттеуді қажет ететін көпқұрамды құрмалас сөйлемдердің құрылымдық-семантикалық сипаты мен олардың құрылымдық түрлері, соның ішінде көп басыңқылы құрмалас сөйлем мен аралас құрмалас сөйлемнің синтаксисінде кездесетін ұқсастықтар мен айырмашылықтарының ара жігін ажырату болып табылады.
Зерттеудің практикалық, теориялық мәні. Құрмалас сөйлем синтаксисінің теориясы міндетті түрде ғалымдардың ғылыми көзқарастарын саралаумен ажыратылады. Осы себепті де осындай көпқұрамды құрмалас сөйлемдер туралы жұмыстар құрмалас сөйлем синтаксисінің теориясына қосар үлесі мол, ал тілдік деректері практикалық мәнін толықтырады.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды бөлімдерден тұрады.
Құрмалас сөйлем синтаксисі және оның қолданыстағы көріністері мен құрылысына қарай түрлері
Құрмалас сөйлем синтаксисінің зерттеулердегі сипаттамасы
Құрау, құрылыс мәнін беретін құрмалас атауының қазақ тіл білімінде танылып, ұғымына сай жадымызда қалыптасып қабылданып кетуі алғашы тілтанымпаз А.Байтұрсынұлы есімімен тікелей байланысты. Ғалымның жалпы сөйлем жүйесіне аса көңіл аударып, Сөйлегенде, жазғанда кім де болса ойын айтады. Ойын айтуға тиісті сөздерді алады да, олардың басын құрап, біріне-бірінің қырын келтіріп, қиындастыратынын сөйлемнің қай түріне болсын бағыттаған [4,368]. Ол сөйлем ішіндегі сөздердің ғана емес, құрамы кең сөйлем түрінің ішкі құрылымдарының да қиындасуын қалаған. Осыдан келіп құрмалас сөйлем түрлерін ажыратқан: Қиысулы құрмаластағы сөйлемдер тең болса, салалас құрмалас деп аталады. Тең болмай, бірінен-бірі кем болып қиысса, онда қиысулы құрмалас сабақтас делініп аталады [4,302]. Ғалымның одан әpi саралауларынан осы екі сөйлем түрінің мағыналық топтастырылуға бағынғандығын байқаймыз. Мұнда 6ip ерекше көңіл бөлетін жайттар бар. Біздің байымдауымызша, біріншіден, қазіргі әдеби тіліміздегідей құрмалас сөйлемдерді мағыналық саралау алғашқы зерттеуші ілімінде болды. Екіншіден, оның салалас құрмаласқа тән топтауларын тек салаластық, сабақтас құрмаласқа тән топтауларын тек сабақтастық деп тану, таныту дұрыс бола қоймайды. Мәселен, ғалым Олар көше алмайды, өйткені көлігі жоқ сынды сөйлем түрін сабақтастың себеп пысықтауышының бағыныңқысы деп атайды. Қазipгi талауымызда мұндай байланысудағы түзілім салалас құрмалас қатарында. Оның дұрыстығына еш күмән келтірмесек те, танылған құрмалас түрлерінің қай-қайсысы да бірыңғай атаудағы топтамаларына бірігеді. Сол себептен қарсылықты салалас, я болмаса қарсылықты бағыныңқылы сабақтас т.с.с. болып кете береді.
Қазіргі қазақ, тіл білімінде көп сыңарлы құрмалас сөйлемдер жеке айтылмағанымен, оның ішкі түрлері (көп құрамды салалас, көп бағыныңқылы сабақтас, көп басыңқылы сабақтас, аралас) әр кезең әдебиеттерінде көрсетіліп жүрді. А.Байтұрсынұлы мұндай сөйлемдер түрін орамды немесе өрнекті деп атаған. Рас, қазіргі үрдісте сөйлеудің мұндай түрлерін күрделі синтаксистік тұтастық, тарапынан танытсақ, деген де пікіp бар [18,210-213]. Бірақ, бұл бірліктің де жеке сөйлемнен, сөйлемдер тізбегінен [19,244] болатынын ескеріп, ғалым еңбегінде мысалдарды көп сыңарлы құрмаластардың түзілуіндегі алғашқы жол деп таныдық.
Мысалға негіз болған алғашқы синтаксистік құрылымдар аралас құрмалас сөйлемге жақын. Олар тиянақсыз тұлға түрінде басталып, соңынан тиянақты тұлғaлы алты компонентті ерткен. Оның бес компоненті салалас сөйлем тобын құрап, соңғысы жай сөйлем түріне негізделген. Бұған сүйенсек, орамды сейлемдердің құрамында сабақтаса және салаласа байланысу да және олардағы тиянақсыз форма соңғы сыңармен тек сатылы түрде ғана грамматикалық, байланысқа түскен. Оның үстіне сөйлем компоненттерінің бipi сабақтас құрмалас болса, екіншісі -салаластың көп компонентті түрі де, үшіншісі жай сөйлем түріне бағынған. Бұдан қазақ; тіл білімінде құрмалас сөйлемнің құрамындағы компоненттердің салаласу және бағыныңқылық, сипатқа тән белгілері алғаш А.Байтұрсынұлының еңбектерінен көрінгенін байқау қиын емес. Eңбектeгi екінші және үшінші мысалдар қазіргі жарыспалы бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемнің өлшемше жауап берген де, төртінші мысалы сатылы бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемдей болып түзілген. Ғалым мұндай сөйлемдерге Ойды ұзын айтып, орағытып келіп білдіретін, ұзын айтқанда, ой дәуірлеген бетімен барып қайтатын сөйлеудің түрлері) - деп анықтама берген [4,310].
Құрмалас сөйлем синтаксисінің тексерілуі 1930-1940 жылдар аралығында барынша жетілдірілі А.Байтұрсынұлы ұсынуындағы қиысулы құрмаластың салалас және сабақтас болуы IV жылдық тілдік кітабында да сақталган. Еңбекте Сөз құрылысы жағынан да, мағына жағынан да бip-бipiмен үйлесімді болып, айыруға келмейтін болса, не бірнеше сөйлемдер бipігin келсе қиысулы құрмалас деп аталады [20,36] болып келгенімен, Тіл құралда баяндалғандай мағыналық топтастыру жоқ. Бұған оқу құралыныц колемі де сай емес, әрі оның оқу бағдарламасына сәйкестендірілгендігі деп түсінген жөн. Оқу құралдарын, оқулықтарды бағдарламаға сәйкестендіру 1935 жылдан кейін қолға алынды. Мәселен, 1936 жылы шыққан бағдарлама жобасында VII класс үшін ұсынылған Синтаксистің программында құрмалас сөйлем 32 сағат көлемінде қамтылған. Құрмалас сөйлемнің салалас және сабақтас түрлері тұжырымдалып, алдыңғысының үш түрлі ерекшелігіне көңіл аударылған: 1) алғашқы сөйлемнің баяндауышының ішінде көмекші еді болады; 2) алғашқы сөйлемдердің баяндауыштары өткен шақ көсемшеде болады; 3) салаластардың түр-түрi; а) ыңғайлас салалас; б) ереуіл салалас; с) талғама салалас; д) себеп-салдар салалас; е) шарт-жағдай салалас [21,20]. Мұндағы екінші жолмен берілген сілтеме онан кейінгі шыққан әр жылдардағы оқулыққа, монографиялық еңбектерге арқау болып, сабактас болып танылуға тиісті сөйлем салалас болып түсіндірілді. Бірақ мұнда да, жоғарыда айтқанымыздай, мағыналық жіктеу алдыңғы орында түрады.
Аталған бағдарлама сабақтас құрмаластың да ерекшелігін аша алды. Сабақтас сөйлемнің ішінде басыңқы сөйлем болады да, оның бір мүшесіне жетек айқындауыш есебінде бағыныңқы сөйлем болады: а) бастауыш бағыныңқы, б) баяндауыш бағыныңқы, с) себептес бағыныңқы, ж) іліктес бағыныңқы, д) жақтас бағыныңқы, е) жанас бағыныңқы, г) қабыс бағыныңқы [21,23] деп түрлі мағыналық топтаулар алғашқы А.Байтұрсынұлы түзген саралаулармен де сәйкесіп, жаңа бағытта да жүйеленіп берілді. Кейіннен бұлардың барлығы қабылданып кетпесе де, біразының (септес, іліктес) әлі күнге дейін пайдалануда екенін айтқан жөн.
Бағдарламаны түзуші Қ.Жұбановтың құрмалас сөйлемге қатысты пікірлері Ж.Жолаевқа жауап хатында біршама тиянақталды. Қазақ емлесі мен грамматикасының кейбір мәселелері атауындағы хаттың үшінші бөлімінде құрмалас сөйлемнің (ғалым пікірінше, күрделі сөйлем) түрлерін сабақтас, салалас деп таныта отырып, салаластың ерекшелігін мысалдық деректермен дұрыс шешті. Ал сабақтастың бір жасалуы ретінде ішін жарып ақтарғанда, өзі бір сөйлем болатынына сүйеніп, Жұрт мақтайтын жырау - осы сынды сөйлемді келтірді [5,235]. Ғалымның құрылымдық жіктеудегі мұндай пікірі, әсіресе сабақтас құрмаласқа бағытгалған пікірі 1937 жылы Ауыл мүғалімі журналынан жарық көрген Жаңа грамматиканың жаңалықтары жайынан атты мақаласында да сақталған. Ғалым осы мақаласында сөйлемді басқа бір жағынан, анығырақ айтқанда сазы жағынан да топтастырады. Ғалым пікірінше, Жалаң сөйлем, жайылма сөйлем, сабақтас сөйлем т.т. әрқайсысы хабар сазды да, леп сазды да, сұрау сазды да бола береді. Мүше құрылысына қарай жіктеу мен дауыс құрылысына қарай топтастырудың екеуі бір сөйлемнің басына сыймастай нәрселер емес, бұл тек бір нәрсенің өзіне екі түрлі өлшеуішпен өлшегендік ғана [5,218]. Мұндай топтастыру қазіргі тіл білімінде жай сөйлемдік талдауларда кең өріс алуда, ал құрмалас сөйлемдік құрылымдарды беруде, неге екені белгісіз, көп сүйене бермейміз. Алайда, құрмалас сөйлемдерді функциялық қызметіне қарай хабарлы, сұраулы, бұйрықты деп топтастыру қажет-ақ [22,216].
Орта мектептерге оқулық жазу С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, М.Балақаев тараптарынан да болды. 1938 жылы ересектер мектебіне арналған Қазақ тілінің грамматикасында М.Балақаев құрмалас сөйлем компонентгерінің сандық құрамы мен оның жай сөйлемдік үлгілерден құралатынына қатысты жақсы ой өрбітеді. Ғалым тұжырымдауынша, Кейде жалаң сөйлем мен жалаң сөйлем, кейде жалаң сөйлем мен жайылма сөйлем, кейде жайылма сөйлем мен жайылма сөйлем бірігіп бір күрделі сөйлем болып айтылады [23,95].
Құрмалас сөйлемге қатысты әрі мағыналық, әрі құрылыстық жағынан тың тұжырымдар С.Аманжолов пен Н.Сауранбаевтың авторлығындағы орталау және орта мектептерге арналған грамматикада қозғалды. Авторлар: Күрделі ой жеке, дара жай сөйлемнің шеңберіне сыймайды. Ал адамның ойы көбінесе күрделі түрде айтылуды керек қылады - дей отырып, ондай құрылымдардың салалас, сабақтас, аралас болып келетіндігін көрсетеді. Құрылыстық жақтан сөйлем түрлерінің көп бағыныңқылы да болатыны алғаш осы еңбекте үсьшылған. Тіпті, олар бірыңғай және сатылы бағыныңқылы сабақтас болып жіктелген: Әлденеше жай сөйлемдер салаласып құрмаласады деп, оның көп құрамдылығын да алға тартады. Мұның үстіне құрмалас түрлерінің -- салалас және сабақтас - мағыналық топтастырылуы да, біршама дұрыс түсіндірілген. Мәселен, салаластың құрылымдық жағынан жалғаулықты және жалғаулықсыз болатыны, оның алғашқысының қарсылас, үдетпелі, талғаулы, кезектес, бейтараптық болып саралануына негіз болған да, сабақтастардың он түрге топтастырылуын оның бағыныңқы мағынасына сүйеніп негізделген де - осы еңбек [14,53-71]. Әйтпегенде бәрімізге мәлім болғандай, алдыңғы оқу құралдарында сабақтас құрмаластың мағыналық белгілері (егер солай атай алсақ) сөйлем мүшелерінің атауы негізінде (бастауыш бағыныңқылы, анықтауыш бағыныңқылы т.с.с.) шешіліп келді. Жоғарыдағыдай мағыналық топтастырудың алғаш рет ұсынылғанын ескерсек, олардың кейбірінің тілден көрініс таппағанын түсіністікпен қабылдаймыз. Мәселен, салаласқа қатысты үдетпелі, бейтараптық түрлері, сабақтасқа қатысты нұсқаулы, іргелес, аялы, сілтеулі түрлері тек атаулық негізде, әрі мағыналық топтастыруда күні бүгінге дейін қолданылуда.
Жалпы, құрмалас түрлерінің үш түрмен көрінетіндігі 1940 жылғы бағдарламада бекіп, онан кейінгі уақытта күн тәртібінен түскен жоқ [24,16]. Мәселен, мектептен кейінгі оқыту сатысы болып табылатын педагогикалық училищелерде де оқу бағдарламалары, түрлі тапсырмалар ұсынылды, онда да құрмалас түрлерін салалас және сабақтас деп жіктеу болды. Салалас сөйлемдердің мағынаға қарай түр-түрге бөлінуі жалғаулықтың бар жоғына байланысты емес, - деп түсіндіре отырып, С.Жиенбаев оның мағыналық түрлері ретінде, - тіркесті, қарсылас, үдетпелі, жалғаулы, себепті болып беске бөлінетінін көрсетті [25,14]. Ал құрмалас сөйлемдерге қатысты берілген тапсырмаларда мынадай тұжырымдар бар: Сөйлемдерді төрт түрге бөліп атаңыз: жай сөйлем, салалас құрмалас сөйлем, сабақтас құрмалас сөйлем, аралас құрмалас сөйлем [25,29]. 1942 жылы педучилищенің қазақ тілі бағдарламалары құрмалас сөйлемге қатысты мағыналық та, құрамдық та жіктеулерге көңіл бөлді. Әсіресе, Құрмалас сөйлемдердің аралас келетінін; жай сөйлем мен құрмалас сөйлемнің аралас келетінін; сабақтас, салаластардың аралас келетінін; төл сөз аралас келетінін баса көрсетті [26,18]. Бұл аралас құрмалас сөйлемнің құрылыс материалы бола алатын құрылымдарды көрсету еді. Мұндай бағдарламалар жүйесі оқу орнына сай оқулықтар түзуге әкелді. Бүл қатарға Р.Бегалиевтің оқытушыларға көмекші құрал ретінде ұсынылған Құрмалас сөйлем атты еңбегін жатқызуға болады. Сабақтастарды топтастыру сөйлем мүшелерінің қызметіне үйлестірілген, себебі ол бағдарламада солай берілген-тін. Тек шартты бағыныңқылы сабақтас деп бөлу бар, оның негізгі белгісін сүрауында емес, мағынасының шарт болуында деп түсіндіреді. Ал бағыныңқы сыңардың көсемше тұлғасымен келуі салаластың ыңғайынан табылған, бүл да бағдарламаның ұстанымдарынан деп ұққан жөн. Ғалым: Салаластардың басты белгісі сол, бұлардың ішіне енген жай сөйлемдер өз алдына тиянақты болып келеді де, тек мағына жағынан байланысады - деп [27,4], оларды жалғаулықты және жалғаулықсыз болады деп көрсетеді. Оның алғашқысын түрлі жалғаулықтардың нәтижесінен ыңғайлас, талғаулы, қарсылас, себеп-салдар мәнін беретінін аңғартады. Әдістемеші-ғалым аралас құрмалас сөйлем түрінің құрылысында салалас пен сабақтастардан принцип түрінде өзгешелік жоқ,- дей тұра, оған қатысты үш сыңарлы және бес сыңарлы мысалдар келтірілген [27,9]. Тіпті, олардың бір-біріне тигізген мағыналық қатынасын көрсеткен [27,27].
Педагогикалық училищелерге арналған грамматикалық оқулық 1948 жылы да шықты. Бұл оқулық авторының бірі - Ғ.Бегалиев. Тегі, екінші автор Н.Сауранбаевтың әсері тисе керек, жалғаулықсыз салаластардың жанына іргелес атауы ілестіріліп, олардың жай сөйлемдік бөліктері мезгілдес және қарсы мәнде ғана емес, ыңғайлас, шарттас, амалдас болып, жалпы саны беске жеткізілген. Ал жалғаулықты түрінде жоғарыда белгіленгендігінен айтарлықтай айырмашылық жоқ: тек ыңғайлас атауы мезгілдес болып алмастырылған. Оқулықта сабақтас құрмаласты топтастыруда бірсыпыра өзгешелік бар: олар көсемше бағыныңқылы; есімше бағыныңқылы; шартты бағыныңқылы; төл сөзді сабақтас болып жіктелген [28,212]. Мағыналық топтастырулар, негізінен, үш топқа жинақталған: 1) шарт бағыныңқылы; 2) қарсылықты бағыныңқылы; 3) пысықтауыш бағыныңқылы, соңғысы өз ішінде төртке сараланады [28,219]. Оқулықта көңіл аударатын - Құрмалас сөйлемдердің құрылысы атты тақырып. Авторлар: Құрмалас сөйлемдер екі жай сөйлемнен ғана құралмайды, үш-төрт жай сөйлемнен де құралады - деп, бүл тараптан аралас құрмалас сөйлемдік және көп бағыныңқылы сабақтастық мысалдарды келтіреді [28,228].
Педагогикалық училище студенттері үшін 1960, 1967, 1982 жылдары Ғ.Әбуханов атымен де оқулықтар жарияланды. Оқулықта құрмалас сөйлем түрлері мағыналық топтастырылуға, оның ішінде сабақтастық құрылымдар да бар, бағындырылған. Құрмалас сөйлемдер компоненттерінің мағыналық қарым-қатынасына, өзара грамматикалық байланысу тәсілдеріне қарай негізгі үлкен екі топқа жіктеледі: 1) салалас құрмалас сөйлемдер; 2) сабақтас құрмалас сөйлемдер. Сонымен қатар құрмалас сөйлемге енген жай сөйлемдердің байланысу тәсіліне қарай құрмаластың аралас құрмалас сөйлемдер деп аталатын үшінші бір тобы да бар дегенді алға тартады автор [11,253]. Және үшінші түрдің түрлі ерекшеліктерге (ішкі сыңарлардың орын алмасуы; төл сөзді сөйлемдердің қатысуы; шылаулардың араласуы; т.с.с.) бай екеніне көңіл аудартады.
Міне, алғашқы оқыту баспалдақтарында (мектеп, училище) құрмалас сөйлем синтаксисі төңірегінде жоғарыдағыдай талдаулар болды. Әрине, олардың жалпы түсіндіруінде қазіргі талдамдарға жауап бермейтін пайымдаулар болған шығар, бірақ олардың өзінің пайдасы болғандығы шындық. Оны біздер қазір де ұмытпақ емеспіз, болашақта да пайдалануға жаратамыз.
Құрмалас сөйлемдік тұжырымдардың әбден пісіп жетілуі бір кезеңнің ісі емес, сонымен қатар оның мән-мағынасы, қасиет-ерекшелігі мектеп, училище құралдарымен толыға алмайды. Оның енді бір сатысы жоғары оқу орындарына арналған оқулықтармен, мақалалармен, жеке ғылыми еңбектермен дамып көрініс табады. Бұл, екінші жағынан, сол пәннің, ілімнің шынайы ғылыми жолда көрінуіне де әсер етеді.
Жоғарыда төменгі және орта білім сатыларында танылға-нындай, құрмалас сөйлем, негізінен, екі түрге бөлінеді деген пікір басым болды. Әрі олардың ішкі құрылымы, тұлғасы жағынан нақты тиянақталған, орныққан өлшемдері болған жоқ. Сол себептен де -п тұлғалы көсемшелі бағыныңқылар салалас болып талданды. Мұндай құрылымдардың тұлғалық тиянақсыздығы мен мағыналық тиянақтылығы оларды аралас сөйлем деп атауға да әкелді [29]. Бірақ көп ұзамай бұған қарсы пікірлер туындады. Мәселен, А.Ысқақов Құрмалас сөйлем мәселелері атауымен жариялаған мақаласында: Құрмалас сөйлемдер салалас, сабақтас, аралас болып үшке бөлінеді, -- дей келе, алғашқы сөйлем түрлеріне қатысты ажырата алмаушылықтың жауабын айтты: Сабақтасты, салаласты ажыратудағы негізгі критерий- бағыныңқының баяндауышы. Егер бағыныңқының баяндауышы сөйлемді аяқтай алатындай тиянақты болса, онда құрмаласқан жай сөйлемдер салалас тобына жатады да, керісінше баяндауыш тиянақсыз болса, сабақтас тобына жатқызылады [30].
Құрмалас сөйлем түрлерін үшке жіктеу С.Аманжоловтың Ғылыми курсында беки түсті. Ғалым аралас құрмалас сөйлем түріне салалас, сабақтастан құрылысы басқа, алатын орындары да басқа, жайы келсе, тұлғалық жағы да басқа құрмалас деген анықтама береді [31,118]. С.Аманжоловтың аталған оқулығы - жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған алғашқы оқулық. Оқулықта салаластың да, сабақтастың да мағыналық топтары жан-жақты баяндалған. Бір ескертетін жай, ол қазіргі топтаулардың басы еді, әрі оның дұрыстығы мен өміршеңдігін байқап та отырмыз. Ғалымның құрмалас сөйлемнің төртінші түрі деп көрсеткені - тиянақты басыңқысыз сабақтастар. Әрине, бүл түр қазіргі жіктеулерде кездеспейді, бірақ ғалымның ондай сөйлемдердің жеке мағынасына қарасақ, әрбір суреттің үзігі сияқты, бірақ әрбірі ерекше, тиянағы бар сияқты. Бұлардың тиянағы өлеңнің ырғағымен, интонациясымен қамтамасыз етіледі дегенінде А.Байтұрсынұлының ұсынған өрнектілік, орамдылық өзі атаған периодтар жайы, қазіргі күні түбегейлі орын тапқан күрделі синтаксистік тұтастық баяндалған іспетті.
1941 жылы құрмалас сөйлемнің топтастырылуына байланысты С.Жиенбаев Синтаксис мәселелері еңбегін шығарды. Ғалым: Құрмалас сөйлем системасындағы формалық критерийдің ең негізгісі, біздіңше - бағыныңқы сөйлемнің баяндауышының формасы. Жалғыз сабақтаста ғана емес, салаласта да осы белгі (салаласқан сөйлемдердің алдыңғысының формасы) зор орын алады - деп, дұрыс аңғара тұра: - Қайғыдан халқым арылып, Бақыт құсын ұстадым (Жамбыл) деген сөйлемді салалас деп қарауға да, сабақтасқа да қосуға болады -дейді [25,10]. Әрине, бүл жоғарыдағы А.Ысқақов пікіріне де қарама-қайшы, С.Аманжолов ұстанымына да сәйкеспейді, қазіргі тілдік заңымызда да қалыптаспады. Ғалымның Үйірлі мүше дегеніміз - бағыныңқы сөйлемнің бір түрі деп тұжырымдауы да, соған байланысты есімше, көсемше, есім баяндауышты үйірлі мүшелер деп бағыныңқыларды топтастыруы, көсемшелі тұлғалы құрылымды әрі салалас (ыңғайлас) тарапынан танытуы да орныға алмады. Алайда салалас сөйлемдерді төрт топқа (ыңғайлас, қарсылас, талғаулы, себеп-салдарлы) бөлуі мен сабақтастың шартты, қарсылықты түрлерін бағыныңқы сөйлемдердің ең нақты түрлері деп баяндауы әлі де орынды екенін айту қажет. Сонымен қатар қазіргі талдауымызда дұрыс көрсете алмай жүрген сөйлемішілік құрылымдардың ғалым тарапынан айқындалғанын, соны әлі де пайдаға асыру керектігін айтуды парыз санаймыз.
С.Жиенбаевтың аралас құрмалас сөйлемге қатысты ой-тұжырымдары бір арнаға тоғыспайды. Ол 1940 жылы-ақ: Ондай сөйлемдердің тыныс белгісінде айырықша өзгешелік болмайды, бірыңғай келген сабақтастар мен салаластарда қандай тыныс белгісі қойылса, аралас сөйлемде де сондай белгілер қойылады, - деп түсінік берген [32,25]. Ал 1941 жылғы Синтаксис мәселелері еңбегінде: Жай сөйлем мен сабақтас, я салалас, я болмаса құрмалас сөйлемдердің өздері екеу-үшеуі қатар келсе, аралас құрмалас сөйлем деп аталып жүр. Төл сөзі бар сөйлемдер де аралас құрмаласқа жатады. Аралас құрмалас сөйлемнің өз алдына басқа бір заңдары жоқ. Сондықтан синтаксисте ондай аралас келген сөйлем түрлерін бөлекше категория деп есептеуге болмайды - дегенді айтты [33,31].
Сөйлемнің бұл түрінің құрылысында салалас пен сабақтастардан принцип ретінде өзгешелік жоқ. Сондықтан мүны құрмаластың құрылысы басқа жеке бір түрі емес, тек аралас келетін түрі ғана - дегенді ғалым Ғ.Бегалиев те қозғады [27,9]. Ал 1944 жылы педучилище студенттеріне арналған оқулықтың синтаксис бөлімін жазған кезінде аралас құрмалас сөйлемді: Құрмалас сөйлемдер я салалас, я сабақтас болып келе бермейді, кейде күрделі сөйлем араласып та құрмаласады, яғни құрмаластың ішіндегі жай сөйлемдердің кейбіреулері өзара салаласа байланысады, кейбіреулері сабақтаса байланысады,- деп, алдыңғы ойынан қайтқандай болады [28,224]. Үңіліп қарасақ, екі ғалым жорамалдарында аралас құрмалас сөйлемді топтық құрамнан шығару сөз болмайды. Оған қоса, ең бастысы, мұндай конструкциядағы сөйлемдердің тіл фактілерінде жиі үшырасатыны сол жылда-ақ түзілген. Ондай құбылысты аталмыш ғалымдардың бірі бұрын, бірі кешірек болса да атап көрсеткен.
1940 жылдар бізге құрмалас сөйлемдер мәселесін мақалалар көлемінде болсын, көлемді еңбектер құрамымен болсын толықтырды. Бұл тұрғыда акад. Н.Сауранбаевтың еңбектерін айтуымыз керек. Ғалымның 1941 жылғы Қазақ тілінің синтаксис мәселелері атты мақаласы құрмалас сөйлем түрлерін екіге жіктеп көрсетеді. Оның біреуі - салалас құрмалас, екіншісі сабақтас. Құрмалас сөйлемнің бүл екі түрі сол құрмалас сөйлемге енген жай сөйлемдердің ішкі мағыналық қатынасына, сыртқы тұлғалық байланысына қарай ажыратылады -- дей тұрса да, сабақтастың мағыналық топтастыруын дұрыс шешіп бермеді. Олардың бағыныңқыларын сөйлем мүшесі қызметі ерекшелігіне салып, анықтауыш бағыныңқылы, толықтауыш бағыныңқылы т.с.с. деп атады. Шартты бағыныңқы да, қарсылықты бағыныңқы да қызметіне қарай пысықтауыш бағыныңқылардың тобына жатады - деді [34,46].
Бұл ғылыми мақаладағы ой кейінгі диссертациялық жұмысында өрбіді. Еңбек Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі деп аталып, төрт тарауға бөлінген. Алғашқысында синтаксистік қатынастар мәселесі, олардың берілу тәсілдері жан-жақты баяндалады. Ал басқа тараулар құрмаластың өзі ұсынған түрлерін сипаттайды. Ғалым пікірінше, құрмаластар іргелес, салалас, сабақтас болып жіктеледі. Оның іргелес түрінің ертеректен бар ең алғашқы түр екендігі, оның барлық елдердің ауыз әдебиетіне тән екендігіне, әсіресе мақал-мәтелдер, сол сияқты шешен билердің сөзінде тиянақты орын тепкеніне назар аудара отырып, қазіргі жазба әдеби тілінде де көрнекті орын алатынын алға тартады. Тіпті, ғалымның бұл сөйлем түрін стильдік екі түрі (жайылыңқы, қойылыңқы) болады, мағына жағынан мезгілдес, амалдас, себептес, шарттас деп саралауымен келіспесе болмайды. Бірақ, бәрімізге мәлім, бұл сөйлем кейіннен жеке түрден гөрі салалас құрмаластың құрылымдық түріне жақындатылды. Ол дұрыс та болды. Ғалым іргелес құрмаласқа қатысты Длиноталар бірнеше жай сөйлемдерден де, я сөйлемдердің бірнеше тіркесінен құрала береді деген ой айтты [35,86]. Бұл қазіргі күнгі көп құрамды салаласқа, сонымен бірге күрделі синтаксистік тұтастық өлшеміне толық жауап бере алады.
Ғалымның Салалас құрмаластар деген атаудағы тарауы жай сөйлемдердің құрмаласуындағы негізгі себепті адамның айналадағы табиғи, қоғамдық өмірдегі оқиғалардың, құбылыстардың аралығындағы байланысты аңдауынан деп табуының ғылыми-әдістемелік те, практикалық та құндылығы бар. Оның ғылыми негізділігі сол, кез келген сөйлемнің түзілуі адам психикасының барынша дамуы нәтижесінде болады: адам біреуге тиісті нәрсені бұрын білінген нәрсе арқылы, басқаша немесе ғалымша айтқанда апперцепция арқылы ғана тұжырымдайды. Ал оның практикалық маңызы сол тұжырымның қандай сөйлем түзілімінен - я салалас, я сабақтас -- берілгенінде жатыр. Демек, Сөйлемдердің сабақтасып құрмаласуының психологиялық негізі - талдау (анализ). Сөйлемдердің салаласып құрмаласуының негізі - жинақтау (синтез) - деп тиянақтай келе, Н.Сауранбаев өзінің салалас құрмалас сөйлем деп атаған түрінің жасалу жолы ретінде жай сөйлемдердің жалғаулықтар арқылы, я жалғаулық мағынадағы көмекші сөздер арқылы құрмаласатынын көрсетті [35,35]. Және бүл сөйлем түрінің мезгілдес, себептес, қарсылықты және салалас сөйлемдердің басқа түрлері болады деп төрт топқа саралады.
Н.Сауранбаев Сабақтас құрмаластарға да жеке тарау арнады. Мұнда бүл сөйлем түрінің жасалуына көсемше, есімше, изаффет формаларының әсері болатынын баса айтты. Бағыныңқы сөйлемдер басыңқыдағы тұтас ойды айқындайды (анықтайды, толықтайды, пысықтайды), я болмаса сол басыңқы-дағы бір тұрлаусыз мүшенің қызметін атқарады да, соның орнына жүреді деуі сабақтастың анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш бағыныңқылы деп топтастыруына әкеледі. Бірақ шарт бағыныңқылы сабақтас, қарсылықты багыныңқылы сабақтас, салыстырма бағыныңқылы сабақтас деп жіктеу бұл түрлердің пысықтауыш бағыныңқылардың қатарынан шығып, жеке талдана бастауын көрсетті [35,62]. Бұл өзі солай болды да. Мәселен, 1954 жылғы алғашқы академиялық оқулықта сабақтастың қарсылықты, салыстырмалы түрлері бағыныңқы сөзін ертпей берілді. Өйткені қарсылықты сабақтаста бірі бағыныңқы, бірі басыңқы болмайды, екеуі де тең мағыналы болады. Сондықтан бірін-бірі сипаттамайды. Тек екі тең шама қайшы сабақтасады [36,547]. Шын мәнінде осылай екендігі дау туғызбайды, бірақ аталған еңбектен кейінгі уақытта сабақтастың қарсылықты түрі бағыныңқы сипатта танылып жүр. Ал салыстырмалы сабақтастың мұндай сипаттамасыз жүруінің мәні Қ.Есенов окулығында дәлелденген [37].
Академиялық оқулық құрмалас түрін төртеу деп көрсетті. Бірақ үйірлі мүшелі құрмаласы талдаудан өткенде сабақтастың қатарынан орын алады да, өзінен-өзі жеке түр болудан қалады. Қалған үш түрді салалас, сабақтас және аралас құрады [36,520]. Көріп отырғанымыздай, Н.Сауранбаев жазған бүл бөлім жаңа түрмен толыққан. Ғалым салаластың жеке топтары ретінде іргелес пен жалғаулықты салаласты таныған, әрі олар құрылымдық жақтан топтастырылған. Енді бір керегі осы екі топ бірдей мағыналық топтастыруға жатқызылған. Оларды ғалым Қазақ тілінде салалас құрмалас сөйлемдердің қалыптасқан мынадай түрлері бар: 1) ыңғайлас (мезгілдес) салалас; 2) қарсылықты салалас; 3) себеп-салдар салалас; 4) талғамалы салалас - деп жіктейді [36,528]. Бұл арада тағы бір көңіл тартар жайт сол, ғалым, біріншіден, алдыңғы диссертациясында көрсеткен салалас сөйлемдердің басқа түрлерінен шығып отыр, екіншіден, талғамалы салаласты жеке топ деп танып отыр да, үшіншіден, бүларды әбден қалыптасқан ретінде беріп отыр. Аталған топтар қазіргі грамматикамызда толық орныққан.
1.2 Қазақ тіл біліміндегі құрмалас сөйлемнің ішкі бөліністері
Құрмалас сөйлем -- екі немесе бірнеше жай сөйлемнен құралып, күрделі ойды білдіретін, мағыналық жағынан өзара байланысты біртұтас сөйлем.
Құрмалас сөйлемнің белгілері:
1)кем дегенде екі жай сөйлемнен (синтаксистік компоненттен) құралып, әр сөйлемінде предикаттық қатынас болады. Кей жағдайда бастауыш айтылмағанымен, баяндауыш арқылы білініп тұрады. Ал құрмалас құрамындағы жай сөйлемнің әрбірінде баяндауыштың болуы міндетті;
2)жай сөйлемдер белгілі бір тәсілдер -- баяндауыш формалары және шылаулар арқылы байланысқа түседі;
3)негізгі компоненттер -- жай сөйлемдер мағынасы жағынан логикалық байланыста болып, біртұтас күрделі ойды білдіреді;
4)құрмалас сөйлем компоненттерін өзара байланыстыруда интонацияның да айрықша қызметі бар. Алғашқы компонент аяқталмаған, ұласпалы интонацияға ие болады да, соңғысы аяқталған тиянақты интонацияда келеді.
Жай сөйлем бір ғана ойды білдіріп, бір интононациямен айтылады да, құрмалас сөйлем екі я одан да көп жай сөйлемнен құралып күрделі ойды білдіреді. Өзара мынадай жолдармен байланысады :
а) Интонация арқылы іргелесе байланысады: Байжанның оны көруі бірінші рет еді: орта бойлы, төртбақтау, толықша, сарғылт өңділеу, қырықты алқымдап қалған жігіт екен (М.Әуезов Абай жолы І том, 63-бет). Мұнда бірінші жай сөйлемнен кейін дауыс ырғағы көтеріңкі айтылып, кідіріс ұзаққа созылмай, екінші сөйлеммен ұласып кетеді де, екі сөйлемнің арасын байланыстырып, күрделі ойды білдіруге дәнекер болып тұрады.
ә) Жалғаулық шылаулар (септеулік ) арқылы байланысады: Құнанбай күзеуден ерте қайтып кеткен соң, өзге елдің бәрі де дағдыдан тыс күземді ерте алып көшіп еді (М.Әуезов Абай жолы І том, 113-бет). Бұл сөйлемде жай сөйлемдерді бір-бірімен соң деген септеулік шылау байланыстырып тұр.
б) Құрмаластың құрамындағы жай сөйлемнің баяндауышы тиянақсыз тұлғада келіп, келесі жай сөйлеммен ұласып, құрмаласа байланысады. Мысалы: Әбіштің оқуға кетуі шын болса, ол өз ісін ойламаған жерден істеген екен (М.Әуезов Абай жолы ІІІ том, 263-бет). Бұл сөйлемде бірінші жай сөйлемнің баяндауышы шын болса шартты рай тұлғасында келіп, тиянақсыз болып, сөйлем бітпей, келесі жай сөйлеммен жалғасып байланысып тұр.
Құрамындағы жай сөйлемлер санына қарай екі құрамды және көп құрамды болып бөлінеді. Екі құрамды құрмалас сөйлемдерге екі жай сөйлемнен тұратын сабақтас және салалас құрмалас сөйлемдер жатады.
Ал көп құрамды құрмалас сөйлемдерге кемінде үш жай сөйлемнен тұратын көп қомпонентті салалас, көп бағыныңқылы сабақтас, көп басыңқылы сабақтас және аралас құрмалас сөйлемдер жатады. Сонымен қатар құрмалас сөйлемдер құрамындағы жай сөйлемдердің салаласа, сабақтаса байланысуына орай құрмалас сөйлемдер: салалас құрмалас, сабақтас құрмалас және аралас құрмалас болып үш түрге бөлінеді.
Құрмаластың қос құрамды түрін салалас және сабақтас құрайды. Сондықтан олардың өзіндік ерекшеліктерін анықтау аса қажет. Бұл оларды ажырата білуге көмектесіп, жеке сөйлем түрлері екенін тиянақтай түседі. Салалас құрмалас сөйлемге енетін әр сөйлемнің баяндауышы тиянақты болса, сабақтас сөйлемнің бағыныңқы сыңарының баяндауыштары тиянақсыз түрде келеді. Құрмалас сөйлемнің осы екі түрінің ең күрделісі - сабақтас құрмалас сөйлем. Құрмалас сөйлемнің бүл түрінің сабақтас деп айтылуының өзінде үлкен мән бар. Сөз тіркесі де сабақтаса байланысқан сөздерден тұрады. Сабақтаса байланысқан сөз тіркестері мен сабақтаса байланысқан сөйлемдерде де негізгі бағыт олардың бірінші, яғни бағыныңқы, сыңарларының болатындығында. Ондай синтаксистік категорияларды бағыныңқы сыңарлар дегеннің өзі, шындап келгенде, келесі бір сөзге немесе сөйлемге қатыстылығымен ерекшеленеді. Осы бағытпен құрмаластық құрылымдағы бағыныңқы сыңардың тиянақсыз түрде келуі сабақтас құрмалас сөйлем деп атауға әкелді.
Тарихи жағынан сабақтас құрмалас сөйлемдер салалас құрмалас сөйлемнен соң қалыптасқан. Өйткені алғашқы сөйлемдер жай сөйлемдерден құрала келіп, сол жай сөйлемдер мағыналық жағынан өзара бірлесте айтылу арқылы күрделі ойды білдіру де басты жетістік болды. Ондай күрделі ойды білдіруде алдымен тең дәрежелі сөйлемдердің ғана бірлігі басты тірек еді. Осының негізінде алдымен салалас құрмалас сөйлем қалыптасты. Келе-келе осындай құрамдағы сөйлемдердің негізінде бағыныңқы сөйлемдердің қатысы туып, енді құрмалас-тың сабақтас түрі тілде орын алды. Міне, құрмаласатын сөйлемдердің салалас, сабақтас түрлері осы қалыпта осы кезге дейін орын алып келеді. Бірақ салалас құрмалас пен сабақтас құрмалас сөйлемнің бір-біріне ұқсас, өзгеше жақтары да кездеседі.
Құрамындағы жай сөйлемдерінің баяндауыштары тиянақты болып, өзара тең дәрежеде байланысқан құрмалас сөйлемнің түрі салалас құрмалас деп аталады. Мысалы: Келгендер арасында Абай бұрыннан білетін Дәндібай, Еренай сияқты қарттар бар және екі-үш орта жастағы адам бар (М.Әуезов Абай жолы І том, 93-бет).
Салаластың құрамындағы бірінші жай сөйлемнің баяндауышы - бар екінші жай сөйлемнің баяндауышы бар сияқты тиянақты, сондықтан олар тең дәрежеде (салаласа) байланысып тұр.
Құрмалас сөйлем құрамындағы жай сөйлемдердің бірі екіншісіне бағына байланысып, бағынған сыңарының баяндауышы тиянақсыз тұлғада келеді. Ондай құрмаласты сабақтас құрмалас сөйлем дейді. Мысалы: Қара теке- Әзімбай болғанда, осы текенің әкесі- сары теке қатар тұр еді.
Құрамындағы жай сөйлемдер бір-бірімен өзара салаласып та, сабақтасып та байланысқан құрмаластың түрін аралас құрмалас сөйлем дейміз.
Қазақ тіл білімінде құрмалас сөйлемді таптастыру А. Байтұрсынұлы еңбектерінен бастау алады. Ол "Сөйлем жүйесі мен түрлері" атты еңбегінде құрмаластарды алдымен сыйыса құрмаласу (қазіргі бірыңғай мүшелі сөйлемдер) және қиыса құрмаласу (қазіргі салаластар мен сабақтастар) деп жіктесе, Қ. Жұбанов салалас және сабақтас деп, С. Аманжолов төртке бөледі: салалас, сабақтас, аралас және тиянақты басыңқысыз құрмаластар.
Құрмалас сөйлем синтаксисін арнайы зерттеген Н. Сауранбаев соңғы топтастыруында құрмаластарды төртке бөледі: салалас, сабақтас, аралас, және үйірлі мүшелі сабақтастар. С. Жиенбаев құрмаластың тек салалас, сабақтас деген екі түрінің бар екенін, ал аралас құрмаластың өз алдына бір бөлек заңдары жоқ екенін көрсетеді.
Лингвистикалық ғылымда құрмалас сөйлемдерді топтастыру принциптерінің бірнеше түрі қолданылып келеді. Олардың негізгілері: дәстүрлі және құрылымдық-семантикалық. Дәстүрлі немесе логика-грамматикалық топтастыру бойынша құрмалас сөйлемдер: салалас, сабақтас, аралас болып үшке бөлінеді. Құрылымдық-семантикалық топтастырудың негізінде құрмалас сөйлемдер жалғаулықты және жалғаулықсыз болып жіктеледі.
Құрмалас сөйлемдер құрамындағы предикатив сыңарларына қарай екі құрамды және көп құрамды болып жіктеледі. Екі құрамды құрмаластар салалас және сабақтас болып жіктелсе, көп құрамды құрмаластарды көп компонентті салалас, аралас және көп бағыныңқылы сабақтас деп бөлу дәстүрі бар.
Салалас пен сабақтастың арасындағы айырмашылық - олардың компоненттерінің құрмаласу тәсілінде, мағыналық байланыстарында, интонациялық құбылыстарында, компоненттерінің негізгі екі мүшесінің бір-бірімен синтаксистік қатынастарында, әсіресе компоненттердің баяндауыш формасында. Құрмалас сөйлемнің салалас түрі мен сабақтас түрлерінің арасында мынадай өзгешеліктер бар:
Салалас құрмалас сөйлем компоненттерінің баяндауыштары тиянақты формада айтылады да, сабақтас құрмалас сөйлем компоненттерінің алдыңғылары тиянақсыз формада айтылып, тек соңғысы ғана тиянақты формада болады.
Салалас құрмаластың баяндауыштары тең дәрежеде, теңдік қатынаста тұрып, салаласа байланысса, сабақтас құрмаласта бағыныңқы компонент баяндауышы басыңқы компонент баяндауышына бағына байланысады.
Салалас құрмаластың жай сөйлемнен кейін болатын интонациялық кідірісі едәуір тиянақты болады да, сабақтас құрмалас сөйлем компоненттері арасындағы интонация тиянақсыз, елеусіз болып келеді.
Салалас құрмалас компоненттерінің баяндауыштары өз бастауыштарымен қиыса байланысса, сабақтас құрмалас сөйлем компоненттерінің баяндауыштары өз бастауыштарымен қиыспайды.
Салалас құрмалас сөйлем компоненттерін бір-бірімен құрмаластыру үшін жалғаулық шылаулар қолданылады, ал сабақтас құрмалас сөйлем компоненттерін құрмаластыруда септеулік шылаулар қолданылады.
Салалас құрмалас сөйлемнің 1-компоненті 2-компонентке тәуелсіз, оның ішіндегі мүшелерге байланыссыз болып келсе, сабақтас құрмалас сөйлемнің бағынышты компоненттерінің көпшілігі өзі жетектеліп тұрған компоненттің белгілі бір мүшесіне тәуелді болып, соны түрлі жағынан айқындап, тұрлаусыз мүше тәрізденіп кетеді.
Жоғарыдағы белгілері негізінде салалас құрмаласқа мынадай анықтама беруге болады: предикатив сыңарларынаң баяндауыштары тиянақты тұлғада келіп, белгілі бір лексика-грамматикалық тәсілдер арқылы мағыналық, құрылымдық және интонациялық тұтастық құрайтын құрмалас сөйлем түрін салалас құрмалас сөйлем дейміз.
Салалас құрмалас сөйлем жасалуының негізгі 2 түрлі тәсілінің болатындығын, оның бірі жалғаулықтардың дәнекерлігі, екіншісі-жалғаулықсыз, жай сөйлемдердің бір-біріне тіркесе, іргелесе айтылуы арқылы, яғни жалғаулықсыз құрмаласатыны 1939 жылы жарияланған "Қазақ тілінің грамматикасы" атты оқулықта дәлдеп көрсетілді. Кейбір зерттеушілердің жалғаулықсыз салаласты салалас құрамына қоспай, құрмаластың дербес бір түрі деуіне қарамастан, кейінгі зерттеулердің барлығында да салаласты жалғаулықты, жалғаулықсыз деп бөлу дәстүрге айналды. Демек, салалас құрмалас сөйлемдер компоненттерінің байланысу тәсілдерінің негізгі екі түріне қарай жалғаулықты және жалғаулықсыз салалас болып бөлінеді.
Салалас құрмаластың түрлерін саралауда қазақ тіл білімінде әртүрлі пікірлер болды. А. Байтұрсынұлы салаластарды бес түрге бөлді: жиылыңқы, қайырыңқы, айырыңқы, сұйылыңқы, қойылыңқы.
Қ. Жұбанов топтамасы қазіргі қазақ тіліндегі құрмалас сөйлем түрлерін саралауға негіз болды: ыңғайлас салалас, ереуіл салалас, талғама салалас, себеп-салдар салалас, шарт-жағдай салалас. Кезінде Н. Сауранбаев көрсеткен іргелес салаластар қазір жалғаулықсыз салалас ретінде қарастырылады.
Компоненттерінің мағыналық қатынасы жағынан алғанда, қазақ тілінде салалас құрмалас сөйлемнің 8 түрі бар. Олар:
Мезгілдес салалас
Себептес салалас
Қарсылықты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Құрмалас сөйлем синтаксисі және оның қолданыстағы көріністері мен құрылысына қарай түрлері
Құрмалас сөйлем синтаксисінің зерттеулердегі сипаттамасы
Қазақ тіл біліміндегі құрмалас сөйлемнің ішкі бөліністері
Күрделі құрмалас сөйлемдердің түрлері мен жасалу жолдары
Көп компонентті салалас құрмалас сөйлемдер, жасалу ерекшеліктері
Көп бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемдер және оның түрлері
Көп басыңқылы сабақтас құрмалас сөйлемдер, өзіндік белгілері
Аралас құрмалас сөйлемдер, жасалу ерекшеліктері
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Синтаксистің басты объектілерінің бірі - құрмалас сөйлем. Сондықтан да сөйлем синтаксисін, әдетте, жай сөйлем және құрмалас сөйлем синтаксисі деп екі топқа бөледі. Сөйлем деп аталатын бір бірлікке топтастырылғанымен, әрқайсысының өзіне тән белгілері болады. Алдымен, олар құрылымдық жағынан ерекшеленеді. Жай сөйлем - бір ғана ойды білдіріп, тиянақталған интонациямен айтылатын синтаксистік бірлік. Құрмалас сөйлем синтаксисінің негізгі объектісі жеке ойды білдіретін жай сөйлемдердің өзара тіркесіп, бір бүтінге айналуы, сол арқылы күрделі ойды білдіру жолдары мен тәсілдері болады. Құрмалас сөйлем синтаксисі жеке ойды білдіретін жай сөйлемдердің өзара тіркесіп, құрмалас сөйлем болуын және құрмалас сөйлемнің түрлерін, жасалу жолдарын тексереді.
Құрмалас сөйлем жай сөйлемдерден құралады дегенге қарап, оны кез келген жай сөйлемдердің кездейсоқ тіркесе салған тобы деп түсінуге тағы да болмайды. Құрмалас сөйлем компоненттері бір-бірімен органикалық байланыста, берік бірлікте тұратын және біріне-бірі бағынышта өзара шарттас болып келетін күрделі мағыналық бір бүтін болып табылады.
Жай сөйлемнен кіші тілдік құрылымның ешқайсысы да құрмалас сөйлемге дербес компонент бола алмайды. Бірақ құрмаласқа енген әрбір жай сөйлемдерді мағыналық қатынастары бар сөйлемдер деп ұғыну керек. Өйткені күрделі ойды білдіру үшін тіркесетін сөйлемдер өзара мағыналық бірлікте болғанда ғана тіркесе алады. Мұның өзі басты фактор болуға тиіс. Әдеттегі жай сөйлемдерге қарағанда, негізгі бір айырмашылығы - осы [1,233]. Құрмалас сыңарларының дербес жай сөйлемдерден ерекшелігін М.Балақаев былай түсіндіреді: Құрмалас сөйлем мағыналық және тұлғалық жақтарынан алғанда жалпы алғанда, тұтас бір бүтін болғанымен, ол жеке сөйлемдерден құралады. Алайда сол жеке сөйлемдер құрмаластың қарамағында мағыналық және интонациялық тиянақсыз қалыпқа түседі. Әдеттегі жай сөйлемдерге қарағанда негізгі бір айырмашылығы - осы [2,219].
Ендігі бір мәселе жай сөйлемдердің барлығы құрмалас сөйлем компоненті бола ма деген сұрақ төңірегінде топтасады. Құрмалас сөйлемге байланысты туындап жүрген қиындықтардың көпшілігі осы мәселеге қатысты екендігіне шүбә жоқ. Өйткені ортақ бастауышты сөйлем, әр компоненттің субъект-предикаттық қатынасқа негізделуі не оны саралай қолдану сияқты тіл біліміндегі тартысты мәселелердің барлығы осыған қатысты.
Егер құрмалас сөйлемді кемінде екі жай сөйлемнің салаласа не сабақтаса байланысуы деген қағидаға сүйенсек, құрмалас құрамындағы атаулы сөйлемдер де, бөлшектелген сөйлемдер де, осы секілді күрделенген сөйлемдер мен телінбе компонентті құрылымдар да сол талапқа жауап береді. Егер күрделенген сөйлемдердің бір компонентінде субъект-предикаттық қатынасы бар, екіншісі жартылай предикаттық қатынасқа құрылғандықтан, құрмалас сөйлемдер аясында қарастыруға келмейтін тілдік құрылым деп танитын болсақ, жоғарыда аталған сөйлемдерді сол деңгейде қарастырған жөн сияқты. Өйткені құрмалас сөйлемге тән деп саналатын әр компоненттің субъект-предикаттық қатынасының болмауы бұл мәселеге байыппен қарауды талап етеді [3, 40].
Құрмалас сөйлемнің компоненті мен әдеттегі дербес жай сөйлемдердің арасына теңдік белгісін қоюға болмайды. Тіліміздегі субъект-предикаттық қатынасқа негізделмеген немесе жартылай предикаттық қатынастағы деп танылатын сөйлемдердің бәрі бірдей компонент бола алмайды. Осының бәрі құрмалас сөйлемнің грамматикалық табиғаты саналады. Сондай-ақ құрмалас сөйлемдердің жай сөйлемдерінің саны мен олардың байланысу тәсілдеріне қарай екіқұрамды, көпқұрамды болып жіктелуі, олардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері жұмыстың өзектілігі болып табылады.
Жұмыстың мақсат, міндеттері. Көп құрамды құрмалас сөйлемнің ғылым ретінде даму, қалыптасу жолы, құрылымдық түрлері мен олардың өзіндік ерекшеліктерін ашу - диплом жұмысының мақсаты болса, көп құрамды құрмалас сөйлемнің түрлерінің өзіндік белгілері мен олардың зерттелуін өзіндік белгілеріне қарай ғалымдардың көзқарастарын топтастыру; екі құрамды құрмаластардың зерттелуін, ғылыми көзқарастардың қалыптасуын нақтылау; көпқұрамды құрмаластардың түрлерінің ғалымдар еңбектерінде зерттелу деңгейін анықтау, ғылыми пікірлердің қалыптасуын таразылау, көпқұрамды құрмалас сөйлемдердің аралас құрмалас, көпқұрамды салалас, көп бағыныңқылы сабақтас, көп басыңқылы сабақтас, тек бағыныңқылы сабақтас сияқты түрлерінің өзіндік белгілері мен жасалу жолдары, мағыналық қатынастарын анықтау сияқты жұмыстар зерттеудің міндеттері саналады.
Тақырыптың маңыздылығы. Қазіргі қазақ тіліндегі көп құрамды құрмалас сөйлемдердің жасалуы, мағыналық, тұлғалық сипаттары тіл білімінде жеткілікті зерттелінгенімен, көпқұрамды құрмалас сөйлемдердің қазақ тіліндегі зерттелу деңгейі мен олардың мағыналық, құрылымдық түрлерінің өзіндік ерекшеліктерін арнайы қарастыруды қажет ететін мәселердің бірі екендігі анық. Сол себепті де жұмыстың жаңалығы - арнайы зерттеуді қажет ететін көпқұрамды құрмалас сөйлемдердің құрылымдық-семантикалық сипаты мен олардың құрылымдық түрлері, соның ішінде көп басыңқылы құрмалас сөйлем мен аралас құрмалас сөйлемнің синтаксисінде кездесетін ұқсастықтар мен айырмашылықтарының ара жігін ажырату болып табылады.
Зерттеудің практикалық, теориялық мәні. Құрмалас сөйлем синтаксисінің теориясы міндетті түрде ғалымдардың ғылыми көзқарастарын саралаумен ажыратылады. Осы себепті де осындай көпқұрамды құрмалас сөйлемдер туралы жұмыстар құрмалас сөйлем синтаксисінің теориясына қосар үлесі мол, ал тілдік деректері практикалық мәнін толықтырады.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды бөлімдерден тұрады.
Құрмалас сөйлем синтаксисі және оның қолданыстағы көріністері мен құрылысына қарай түрлері
Құрмалас сөйлем синтаксисінің зерттеулердегі сипаттамасы
Құрау, құрылыс мәнін беретін құрмалас атауының қазақ тіл білімінде танылып, ұғымына сай жадымызда қалыптасып қабылданып кетуі алғашы тілтанымпаз А.Байтұрсынұлы есімімен тікелей байланысты. Ғалымның жалпы сөйлем жүйесіне аса көңіл аударып, Сөйлегенде, жазғанда кім де болса ойын айтады. Ойын айтуға тиісті сөздерді алады да, олардың басын құрап, біріне-бірінің қырын келтіріп, қиындастыратынын сөйлемнің қай түріне болсын бағыттаған [4,368]. Ол сөйлем ішіндегі сөздердің ғана емес, құрамы кең сөйлем түрінің ішкі құрылымдарының да қиындасуын қалаған. Осыдан келіп құрмалас сөйлем түрлерін ажыратқан: Қиысулы құрмаластағы сөйлемдер тең болса, салалас құрмалас деп аталады. Тең болмай, бірінен-бірі кем болып қиысса, онда қиысулы құрмалас сабақтас делініп аталады [4,302]. Ғалымның одан әpi саралауларынан осы екі сөйлем түрінің мағыналық топтастырылуға бағынғандығын байқаймыз. Мұнда 6ip ерекше көңіл бөлетін жайттар бар. Біздің байымдауымызша, біріншіден, қазіргі әдеби тіліміздегідей құрмалас сөйлемдерді мағыналық саралау алғашқы зерттеуші ілімінде болды. Екіншіден, оның салалас құрмаласқа тән топтауларын тек салаластық, сабақтас құрмаласқа тән топтауларын тек сабақтастық деп тану, таныту дұрыс бола қоймайды. Мәселен, ғалым Олар көше алмайды, өйткені көлігі жоқ сынды сөйлем түрін сабақтастың себеп пысықтауышының бағыныңқысы деп атайды. Қазipгi талауымызда мұндай байланысудағы түзілім салалас құрмалас қатарында. Оның дұрыстығына еш күмән келтірмесек те, танылған құрмалас түрлерінің қай-қайсысы да бірыңғай атаудағы топтамаларына бірігеді. Сол себептен қарсылықты салалас, я болмаса қарсылықты бағыныңқылы сабақтас т.с.с. болып кете береді.
Қазіргі қазақ, тіл білімінде көп сыңарлы құрмалас сөйлемдер жеке айтылмағанымен, оның ішкі түрлері (көп құрамды салалас, көп бағыныңқылы сабақтас, көп басыңқылы сабақтас, аралас) әр кезең әдебиеттерінде көрсетіліп жүрді. А.Байтұрсынұлы мұндай сөйлемдер түрін орамды немесе өрнекті деп атаған. Рас, қазіргі үрдісте сөйлеудің мұндай түрлерін күрделі синтаксистік тұтастық, тарапынан танытсақ, деген де пікіp бар [18,210-213]. Бірақ, бұл бірліктің де жеке сөйлемнен, сөйлемдер тізбегінен [19,244] болатынын ескеріп, ғалым еңбегінде мысалдарды көп сыңарлы құрмаластардың түзілуіндегі алғашқы жол деп таныдық.
Мысалға негіз болған алғашқы синтаксистік құрылымдар аралас құрмалас сөйлемге жақын. Олар тиянақсыз тұлға түрінде басталып, соңынан тиянақты тұлғaлы алты компонентті ерткен. Оның бес компоненті салалас сөйлем тобын құрап, соңғысы жай сөйлем түріне негізделген. Бұған сүйенсек, орамды сейлемдердің құрамында сабақтаса және салаласа байланысу да және олардағы тиянақсыз форма соңғы сыңармен тек сатылы түрде ғана грамматикалық, байланысқа түскен. Оның үстіне сөйлем компоненттерінің бipi сабақтас құрмалас болса, екіншісі -салаластың көп компонентті түрі де, үшіншісі жай сөйлем түріне бағынған. Бұдан қазақ; тіл білімінде құрмалас сөйлемнің құрамындағы компоненттердің салаласу және бағыныңқылық, сипатқа тән белгілері алғаш А.Байтұрсынұлының еңбектерінен көрінгенін байқау қиын емес. Eңбектeгi екінші және үшінші мысалдар қазіргі жарыспалы бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемнің өлшемше жауап берген де, төртінші мысалы сатылы бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемдей болып түзілген. Ғалым мұндай сөйлемдерге Ойды ұзын айтып, орағытып келіп білдіретін, ұзын айтқанда, ой дәуірлеген бетімен барып қайтатын сөйлеудің түрлері) - деп анықтама берген [4,310].
Құрмалас сөйлем синтаксисінің тексерілуі 1930-1940 жылдар аралығында барынша жетілдірілі А.Байтұрсынұлы ұсынуындағы қиысулы құрмаластың салалас және сабақтас болуы IV жылдық тілдік кітабында да сақталган. Еңбекте Сөз құрылысы жағынан да, мағына жағынан да бip-бipiмен үйлесімді болып, айыруға келмейтін болса, не бірнеше сөйлемдер бipігin келсе қиысулы құрмалас деп аталады [20,36] болып келгенімен, Тіл құралда баяндалғандай мағыналық топтастыру жоқ. Бұған оқу құралыныц колемі де сай емес, әрі оның оқу бағдарламасына сәйкестендірілгендігі деп түсінген жөн. Оқу құралдарын, оқулықтарды бағдарламаға сәйкестендіру 1935 жылдан кейін қолға алынды. Мәселен, 1936 жылы шыққан бағдарлама жобасында VII класс үшін ұсынылған Синтаксистің программында құрмалас сөйлем 32 сағат көлемінде қамтылған. Құрмалас сөйлемнің салалас және сабақтас түрлері тұжырымдалып, алдыңғысының үш түрлі ерекшелігіне көңіл аударылған: 1) алғашқы сөйлемнің баяндауышының ішінде көмекші еді болады; 2) алғашқы сөйлемдердің баяндауыштары өткен шақ көсемшеде болады; 3) салаластардың түр-түрi; а) ыңғайлас салалас; б) ереуіл салалас; с) талғама салалас; д) себеп-салдар салалас; е) шарт-жағдай салалас [21,20]. Мұндағы екінші жолмен берілген сілтеме онан кейінгі шыққан әр жылдардағы оқулыққа, монографиялық еңбектерге арқау болып, сабактас болып танылуға тиісті сөйлем салалас болып түсіндірілді. Бірақ мұнда да, жоғарыда айтқанымыздай, мағыналық жіктеу алдыңғы орында түрады.
Аталған бағдарлама сабақтас құрмаластың да ерекшелігін аша алды. Сабақтас сөйлемнің ішінде басыңқы сөйлем болады да, оның бір мүшесіне жетек айқындауыш есебінде бағыныңқы сөйлем болады: а) бастауыш бағыныңқы, б) баяндауыш бағыныңқы, с) себептес бағыныңқы, ж) іліктес бағыныңқы, д) жақтас бағыныңқы, е) жанас бағыныңқы, г) қабыс бағыныңқы [21,23] деп түрлі мағыналық топтаулар алғашқы А.Байтұрсынұлы түзген саралаулармен де сәйкесіп, жаңа бағытта да жүйеленіп берілді. Кейіннен бұлардың барлығы қабылданып кетпесе де, біразының (септес, іліктес) әлі күнге дейін пайдалануда екенін айтқан жөн.
Бағдарламаны түзуші Қ.Жұбановтың құрмалас сөйлемге қатысты пікірлері Ж.Жолаевқа жауап хатында біршама тиянақталды. Қазақ емлесі мен грамматикасының кейбір мәселелері атауындағы хаттың үшінші бөлімінде құрмалас сөйлемнің (ғалым пікірінше, күрделі сөйлем) түрлерін сабақтас, салалас деп таныта отырып, салаластың ерекшелігін мысалдық деректермен дұрыс шешті. Ал сабақтастың бір жасалуы ретінде ішін жарып ақтарғанда, өзі бір сөйлем болатынына сүйеніп, Жұрт мақтайтын жырау - осы сынды сөйлемді келтірді [5,235]. Ғалымның құрылымдық жіктеудегі мұндай пікірі, әсіресе сабақтас құрмаласқа бағытгалған пікірі 1937 жылы Ауыл мүғалімі журналынан жарық көрген Жаңа грамматиканың жаңалықтары жайынан атты мақаласында да сақталған. Ғалым осы мақаласында сөйлемді басқа бір жағынан, анығырақ айтқанда сазы жағынан да топтастырады. Ғалым пікірінше, Жалаң сөйлем, жайылма сөйлем, сабақтас сөйлем т.т. әрқайсысы хабар сазды да, леп сазды да, сұрау сазды да бола береді. Мүше құрылысына қарай жіктеу мен дауыс құрылысына қарай топтастырудың екеуі бір сөйлемнің басына сыймастай нәрселер емес, бұл тек бір нәрсенің өзіне екі түрлі өлшеуішпен өлшегендік ғана [5,218]. Мұндай топтастыру қазіргі тіл білімінде жай сөйлемдік талдауларда кең өріс алуда, ал құрмалас сөйлемдік құрылымдарды беруде, неге екені белгісіз, көп сүйене бермейміз. Алайда, құрмалас сөйлемдерді функциялық қызметіне қарай хабарлы, сұраулы, бұйрықты деп топтастыру қажет-ақ [22,216].
Орта мектептерге оқулық жазу С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, М.Балақаев тараптарынан да болды. 1938 жылы ересектер мектебіне арналған Қазақ тілінің грамматикасында М.Балақаев құрмалас сөйлем компонентгерінің сандық құрамы мен оның жай сөйлемдік үлгілерден құралатынына қатысты жақсы ой өрбітеді. Ғалым тұжырымдауынша, Кейде жалаң сөйлем мен жалаң сөйлем, кейде жалаң сөйлем мен жайылма сөйлем, кейде жайылма сөйлем мен жайылма сөйлем бірігіп бір күрделі сөйлем болып айтылады [23,95].
Құрмалас сөйлемге қатысты әрі мағыналық, әрі құрылыстық жағынан тың тұжырымдар С.Аманжолов пен Н.Сауранбаевтың авторлығындағы орталау және орта мектептерге арналған грамматикада қозғалды. Авторлар: Күрделі ой жеке, дара жай сөйлемнің шеңберіне сыймайды. Ал адамның ойы көбінесе күрделі түрде айтылуды керек қылады - дей отырып, ондай құрылымдардың салалас, сабақтас, аралас болып келетіндігін көрсетеді. Құрылыстық жақтан сөйлем түрлерінің көп бағыныңқылы да болатыны алғаш осы еңбекте үсьшылған. Тіпті, олар бірыңғай және сатылы бағыныңқылы сабақтас болып жіктелген: Әлденеше жай сөйлемдер салаласып құрмаласады деп, оның көп құрамдылығын да алға тартады. Мұның үстіне құрмалас түрлерінің -- салалас және сабақтас - мағыналық топтастырылуы да, біршама дұрыс түсіндірілген. Мәселен, салаластың құрылымдық жағынан жалғаулықты және жалғаулықсыз болатыны, оның алғашқысының қарсылас, үдетпелі, талғаулы, кезектес, бейтараптық болып саралануына негіз болған да, сабақтастардың он түрге топтастырылуын оның бағыныңқы мағынасына сүйеніп негізделген де - осы еңбек [14,53-71]. Әйтпегенде бәрімізге мәлім болғандай, алдыңғы оқу құралдарында сабақтас құрмаластың мағыналық белгілері (егер солай атай алсақ) сөйлем мүшелерінің атауы негізінде (бастауыш бағыныңқылы, анықтауыш бағыныңқылы т.с.с.) шешіліп келді. Жоғарыдағыдай мағыналық топтастырудың алғаш рет ұсынылғанын ескерсек, олардың кейбірінің тілден көрініс таппағанын түсіністікпен қабылдаймыз. Мәселен, салаласқа қатысты үдетпелі, бейтараптық түрлері, сабақтасқа қатысты нұсқаулы, іргелес, аялы, сілтеулі түрлері тек атаулық негізде, әрі мағыналық топтастыруда күні бүгінге дейін қолданылуда.
Жалпы, құрмалас түрлерінің үш түрмен көрінетіндігі 1940 жылғы бағдарламада бекіп, онан кейінгі уақытта күн тәртібінен түскен жоқ [24,16]. Мәселен, мектептен кейінгі оқыту сатысы болып табылатын педагогикалық училищелерде де оқу бағдарламалары, түрлі тапсырмалар ұсынылды, онда да құрмалас түрлерін салалас және сабақтас деп жіктеу болды. Салалас сөйлемдердің мағынаға қарай түр-түрге бөлінуі жалғаулықтың бар жоғына байланысты емес, - деп түсіндіре отырып, С.Жиенбаев оның мағыналық түрлері ретінде, - тіркесті, қарсылас, үдетпелі, жалғаулы, себепті болып беске бөлінетінін көрсетті [25,14]. Ал құрмалас сөйлемдерге қатысты берілген тапсырмаларда мынадай тұжырымдар бар: Сөйлемдерді төрт түрге бөліп атаңыз: жай сөйлем, салалас құрмалас сөйлем, сабақтас құрмалас сөйлем, аралас құрмалас сөйлем [25,29]. 1942 жылы педучилищенің қазақ тілі бағдарламалары құрмалас сөйлемге қатысты мағыналық та, құрамдық та жіктеулерге көңіл бөлді. Әсіресе, Құрмалас сөйлемдердің аралас келетінін; жай сөйлем мен құрмалас сөйлемнің аралас келетінін; сабақтас, салаластардың аралас келетінін; төл сөз аралас келетінін баса көрсетті [26,18]. Бұл аралас құрмалас сөйлемнің құрылыс материалы бола алатын құрылымдарды көрсету еді. Мұндай бағдарламалар жүйесі оқу орнына сай оқулықтар түзуге әкелді. Бүл қатарға Р.Бегалиевтің оқытушыларға көмекші құрал ретінде ұсынылған Құрмалас сөйлем атты еңбегін жатқызуға болады. Сабақтастарды топтастыру сөйлем мүшелерінің қызметіне үйлестірілген, себебі ол бағдарламада солай берілген-тін. Тек шартты бағыныңқылы сабақтас деп бөлу бар, оның негізгі белгісін сүрауында емес, мағынасының шарт болуында деп түсіндіреді. Ал бағыныңқы сыңардың көсемше тұлғасымен келуі салаластың ыңғайынан табылған, бүл да бағдарламаның ұстанымдарынан деп ұққан жөн. Ғалым: Салаластардың басты белгісі сол, бұлардың ішіне енген жай сөйлемдер өз алдына тиянақты болып келеді де, тек мағына жағынан байланысады - деп [27,4], оларды жалғаулықты және жалғаулықсыз болады деп көрсетеді. Оның алғашқысын түрлі жалғаулықтардың нәтижесінен ыңғайлас, талғаулы, қарсылас, себеп-салдар мәнін беретінін аңғартады. Әдістемеші-ғалым аралас құрмалас сөйлем түрінің құрылысында салалас пен сабақтастардан принцип түрінде өзгешелік жоқ,- дей тұра, оған қатысты үш сыңарлы және бес сыңарлы мысалдар келтірілген [27,9]. Тіпті, олардың бір-біріне тигізген мағыналық қатынасын көрсеткен [27,27].
Педагогикалық училищелерге арналған грамматикалық оқулық 1948 жылы да шықты. Бұл оқулық авторының бірі - Ғ.Бегалиев. Тегі, екінші автор Н.Сауранбаевтың әсері тисе керек, жалғаулықсыз салаластардың жанына іргелес атауы ілестіріліп, олардың жай сөйлемдік бөліктері мезгілдес және қарсы мәнде ғана емес, ыңғайлас, шарттас, амалдас болып, жалпы саны беске жеткізілген. Ал жалғаулықты түрінде жоғарыда белгіленгендігінен айтарлықтай айырмашылық жоқ: тек ыңғайлас атауы мезгілдес болып алмастырылған. Оқулықта сабақтас құрмаласты топтастыруда бірсыпыра өзгешелік бар: олар көсемше бағыныңқылы; есімше бағыныңқылы; шартты бағыныңқылы; төл сөзді сабақтас болып жіктелген [28,212]. Мағыналық топтастырулар, негізінен, үш топқа жинақталған: 1) шарт бағыныңқылы; 2) қарсылықты бағыныңқылы; 3) пысықтауыш бағыныңқылы, соңғысы өз ішінде төртке сараланады [28,219]. Оқулықта көңіл аударатын - Құрмалас сөйлемдердің құрылысы атты тақырып. Авторлар: Құрмалас сөйлемдер екі жай сөйлемнен ғана құралмайды, үш-төрт жай сөйлемнен де құралады - деп, бүл тараптан аралас құрмалас сөйлемдік және көп бағыныңқылы сабақтастық мысалдарды келтіреді [28,228].
Педагогикалық училище студенттері үшін 1960, 1967, 1982 жылдары Ғ.Әбуханов атымен де оқулықтар жарияланды. Оқулықта құрмалас сөйлем түрлері мағыналық топтастырылуға, оның ішінде сабақтастық құрылымдар да бар, бағындырылған. Құрмалас сөйлемдер компоненттерінің мағыналық қарым-қатынасына, өзара грамматикалық байланысу тәсілдеріне қарай негізгі үлкен екі топқа жіктеледі: 1) салалас құрмалас сөйлемдер; 2) сабақтас құрмалас сөйлемдер. Сонымен қатар құрмалас сөйлемге енген жай сөйлемдердің байланысу тәсіліне қарай құрмаластың аралас құрмалас сөйлемдер деп аталатын үшінші бір тобы да бар дегенді алға тартады автор [11,253]. Және үшінші түрдің түрлі ерекшеліктерге (ішкі сыңарлардың орын алмасуы; төл сөзді сөйлемдердің қатысуы; шылаулардың араласуы; т.с.с.) бай екеніне көңіл аудартады.
Міне, алғашқы оқыту баспалдақтарында (мектеп, училище) құрмалас сөйлем синтаксисі төңірегінде жоғарыдағыдай талдаулар болды. Әрине, олардың жалпы түсіндіруінде қазіргі талдамдарға жауап бермейтін пайымдаулар болған шығар, бірақ олардың өзінің пайдасы болғандығы шындық. Оны біздер қазір де ұмытпақ емеспіз, болашақта да пайдалануға жаратамыз.
Құрмалас сөйлемдік тұжырымдардың әбден пісіп жетілуі бір кезеңнің ісі емес, сонымен қатар оның мән-мағынасы, қасиет-ерекшелігі мектеп, училище құралдарымен толыға алмайды. Оның енді бір сатысы жоғары оқу орындарына арналған оқулықтармен, мақалалармен, жеке ғылыми еңбектермен дамып көрініс табады. Бұл, екінші жағынан, сол пәннің, ілімнің шынайы ғылыми жолда көрінуіне де әсер етеді.
Жоғарыда төменгі және орта білім сатыларында танылға-нындай, құрмалас сөйлем, негізінен, екі түрге бөлінеді деген пікір басым болды. Әрі олардың ішкі құрылымы, тұлғасы жағынан нақты тиянақталған, орныққан өлшемдері болған жоқ. Сол себептен де -п тұлғалы көсемшелі бағыныңқылар салалас болып талданды. Мұндай құрылымдардың тұлғалық тиянақсыздығы мен мағыналық тиянақтылығы оларды аралас сөйлем деп атауға да әкелді [29]. Бірақ көп ұзамай бұған қарсы пікірлер туындады. Мәселен, А.Ысқақов Құрмалас сөйлем мәселелері атауымен жариялаған мақаласында: Құрмалас сөйлемдер салалас, сабақтас, аралас болып үшке бөлінеді, -- дей келе, алғашқы сөйлем түрлеріне қатысты ажырата алмаушылықтың жауабын айтты: Сабақтасты, салаласты ажыратудағы негізгі критерий- бағыныңқының баяндауышы. Егер бағыныңқының баяндауышы сөйлемді аяқтай алатындай тиянақты болса, онда құрмаласқан жай сөйлемдер салалас тобына жатады да, керісінше баяндауыш тиянақсыз болса, сабақтас тобына жатқызылады [30].
Құрмалас сөйлем түрлерін үшке жіктеу С.Аманжоловтың Ғылыми курсында беки түсті. Ғалым аралас құрмалас сөйлем түріне салалас, сабақтастан құрылысы басқа, алатын орындары да басқа, жайы келсе, тұлғалық жағы да басқа құрмалас деген анықтама береді [31,118]. С.Аманжоловтың аталған оқулығы - жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған алғашқы оқулық. Оқулықта салаластың да, сабақтастың да мағыналық топтары жан-жақты баяндалған. Бір ескертетін жай, ол қазіргі топтаулардың басы еді, әрі оның дұрыстығы мен өміршеңдігін байқап та отырмыз. Ғалымның құрмалас сөйлемнің төртінші түрі деп көрсеткені - тиянақты басыңқысыз сабақтастар. Әрине, бүл түр қазіргі жіктеулерде кездеспейді, бірақ ғалымның ондай сөйлемдердің жеке мағынасына қарасақ, әрбір суреттің үзігі сияқты, бірақ әрбірі ерекше, тиянағы бар сияқты. Бұлардың тиянағы өлеңнің ырғағымен, интонациясымен қамтамасыз етіледі дегенінде А.Байтұрсынұлының ұсынған өрнектілік, орамдылық өзі атаған периодтар жайы, қазіргі күні түбегейлі орын тапқан күрделі синтаксистік тұтастық баяндалған іспетті.
1941 жылы құрмалас сөйлемнің топтастырылуына байланысты С.Жиенбаев Синтаксис мәселелері еңбегін шығарды. Ғалым: Құрмалас сөйлем системасындағы формалық критерийдің ең негізгісі, біздіңше - бағыныңқы сөйлемнің баяндауышының формасы. Жалғыз сабақтаста ғана емес, салаласта да осы белгі (салаласқан сөйлемдердің алдыңғысының формасы) зор орын алады - деп, дұрыс аңғара тұра: - Қайғыдан халқым арылып, Бақыт құсын ұстадым (Жамбыл) деген сөйлемді салалас деп қарауға да, сабақтасқа да қосуға болады -дейді [25,10]. Әрине, бүл жоғарыдағы А.Ысқақов пікіріне де қарама-қайшы, С.Аманжолов ұстанымына да сәйкеспейді, қазіргі тілдік заңымызда да қалыптаспады. Ғалымның Үйірлі мүше дегеніміз - бағыныңқы сөйлемнің бір түрі деп тұжырымдауы да, соған байланысты есімше, көсемше, есім баяндауышты үйірлі мүшелер деп бағыныңқыларды топтастыруы, көсемшелі тұлғалы құрылымды әрі салалас (ыңғайлас) тарапынан танытуы да орныға алмады. Алайда салалас сөйлемдерді төрт топқа (ыңғайлас, қарсылас, талғаулы, себеп-салдарлы) бөлуі мен сабақтастың шартты, қарсылықты түрлерін бағыныңқы сөйлемдердің ең нақты түрлері деп баяндауы әлі де орынды екенін айту қажет. Сонымен қатар қазіргі талдауымызда дұрыс көрсете алмай жүрген сөйлемішілік құрылымдардың ғалым тарапынан айқындалғанын, соны әлі де пайдаға асыру керектігін айтуды парыз санаймыз.
С.Жиенбаевтың аралас құрмалас сөйлемге қатысты ой-тұжырымдары бір арнаға тоғыспайды. Ол 1940 жылы-ақ: Ондай сөйлемдердің тыныс белгісінде айырықша өзгешелік болмайды, бірыңғай келген сабақтастар мен салаластарда қандай тыныс белгісі қойылса, аралас сөйлемде де сондай белгілер қойылады, - деп түсінік берген [32,25]. Ал 1941 жылғы Синтаксис мәселелері еңбегінде: Жай сөйлем мен сабақтас, я салалас, я болмаса құрмалас сөйлемдердің өздері екеу-үшеуі қатар келсе, аралас құрмалас сөйлем деп аталып жүр. Төл сөзі бар сөйлемдер де аралас құрмаласқа жатады. Аралас құрмалас сөйлемнің өз алдына басқа бір заңдары жоқ. Сондықтан синтаксисте ондай аралас келген сөйлем түрлерін бөлекше категория деп есептеуге болмайды - дегенді айтты [33,31].
Сөйлемнің бұл түрінің құрылысында салалас пен сабақтастардан принцип ретінде өзгешелік жоқ. Сондықтан мүны құрмаластың құрылысы басқа жеке бір түрі емес, тек аралас келетін түрі ғана - дегенді ғалым Ғ.Бегалиев те қозғады [27,9]. Ал 1944 жылы педучилище студенттеріне арналған оқулықтың синтаксис бөлімін жазған кезінде аралас құрмалас сөйлемді: Құрмалас сөйлемдер я салалас, я сабақтас болып келе бермейді, кейде күрделі сөйлем араласып та құрмаласады, яғни құрмаластың ішіндегі жай сөйлемдердің кейбіреулері өзара салаласа байланысады, кейбіреулері сабақтаса байланысады,- деп, алдыңғы ойынан қайтқандай болады [28,224]. Үңіліп қарасақ, екі ғалым жорамалдарында аралас құрмалас сөйлемді топтық құрамнан шығару сөз болмайды. Оған қоса, ең бастысы, мұндай конструкциядағы сөйлемдердің тіл фактілерінде жиі үшырасатыны сол жылда-ақ түзілген. Ондай құбылысты аталмыш ғалымдардың бірі бұрын, бірі кешірек болса да атап көрсеткен.
1940 жылдар бізге құрмалас сөйлемдер мәселесін мақалалар көлемінде болсын, көлемді еңбектер құрамымен болсын толықтырды. Бұл тұрғыда акад. Н.Сауранбаевтың еңбектерін айтуымыз керек. Ғалымның 1941 жылғы Қазақ тілінің синтаксис мәселелері атты мақаласы құрмалас сөйлем түрлерін екіге жіктеп көрсетеді. Оның біреуі - салалас құрмалас, екіншісі сабақтас. Құрмалас сөйлемнің бүл екі түрі сол құрмалас сөйлемге енген жай сөйлемдердің ішкі мағыналық қатынасына, сыртқы тұлғалық байланысына қарай ажыратылады -- дей тұрса да, сабақтастың мағыналық топтастыруын дұрыс шешіп бермеді. Олардың бағыныңқыларын сөйлем мүшесі қызметі ерекшелігіне салып, анықтауыш бағыныңқылы, толықтауыш бағыныңқылы т.с.с. деп атады. Шартты бағыныңқы да, қарсылықты бағыныңқы да қызметіне қарай пысықтауыш бағыныңқылардың тобына жатады - деді [34,46].
Бұл ғылыми мақаладағы ой кейінгі диссертациялық жұмысында өрбіді. Еңбек Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі деп аталып, төрт тарауға бөлінген. Алғашқысында синтаксистік қатынастар мәселесі, олардың берілу тәсілдері жан-жақты баяндалады. Ал басқа тараулар құрмаластың өзі ұсынған түрлерін сипаттайды. Ғалым пікірінше, құрмаластар іргелес, салалас, сабақтас болып жіктеледі. Оның іргелес түрінің ертеректен бар ең алғашқы түр екендігі, оның барлық елдердің ауыз әдебиетіне тән екендігіне, әсіресе мақал-мәтелдер, сол сияқты шешен билердің сөзінде тиянақты орын тепкеніне назар аудара отырып, қазіргі жазба әдеби тілінде де көрнекті орын алатынын алға тартады. Тіпті, ғалымның бұл сөйлем түрін стильдік екі түрі (жайылыңқы, қойылыңқы) болады, мағына жағынан мезгілдес, амалдас, себептес, шарттас деп саралауымен келіспесе болмайды. Бірақ, бәрімізге мәлім, бұл сөйлем кейіннен жеке түрден гөрі салалас құрмаластың құрылымдық түріне жақындатылды. Ол дұрыс та болды. Ғалым іргелес құрмаласқа қатысты Длиноталар бірнеше жай сөйлемдерден де, я сөйлемдердің бірнеше тіркесінен құрала береді деген ой айтты [35,86]. Бұл қазіргі күнгі көп құрамды салаласқа, сонымен бірге күрделі синтаксистік тұтастық өлшеміне толық жауап бере алады.
Ғалымның Салалас құрмаластар деген атаудағы тарауы жай сөйлемдердің құрмаласуындағы негізгі себепті адамның айналадағы табиғи, қоғамдық өмірдегі оқиғалардың, құбылыстардың аралығындағы байланысты аңдауынан деп табуының ғылыми-әдістемелік те, практикалық та құндылығы бар. Оның ғылыми негізділігі сол, кез келген сөйлемнің түзілуі адам психикасының барынша дамуы нәтижесінде болады: адам біреуге тиісті нәрсені бұрын білінген нәрсе арқылы, басқаша немесе ғалымша айтқанда апперцепция арқылы ғана тұжырымдайды. Ал оның практикалық маңызы сол тұжырымның қандай сөйлем түзілімінен - я салалас, я сабақтас -- берілгенінде жатыр. Демек, Сөйлемдердің сабақтасып құрмаласуының психологиялық негізі - талдау (анализ). Сөйлемдердің салаласып құрмаласуының негізі - жинақтау (синтез) - деп тиянақтай келе, Н.Сауранбаев өзінің салалас құрмалас сөйлем деп атаған түрінің жасалу жолы ретінде жай сөйлемдердің жалғаулықтар арқылы, я жалғаулық мағынадағы көмекші сөздер арқылы құрмаласатынын көрсетті [35,35]. Және бүл сөйлем түрінің мезгілдес, себептес, қарсылықты және салалас сөйлемдердің басқа түрлері болады деп төрт топқа саралады.
Н.Сауранбаев Сабақтас құрмаластарға да жеке тарау арнады. Мұнда бүл сөйлем түрінің жасалуына көсемше, есімше, изаффет формаларының әсері болатынын баса айтты. Бағыныңқы сөйлемдер басыңқыдағы тұтас ойды айқындайды (анықтайды, толықтайды, пысықтайды), я болмаса сол басыңқы-дағы бір тұрлаусыз мүшенің қызметін атқарады да, соның орнына жүреді деуі сабақтастың анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш бағыныңқылы деп топтастыруына әкеледі. Бірақ шарт бағыныңқылы сабақтас, қарсылықты багыныңқылы сабақтас, салыстырма бағыныңқылы сабақтас деп жіктеу бұл түрлердің пысықтауыш бағыныңқылардың қатарынан шығып, жеке талдана бастауын көрсетті [35,62]. Бұл өзі солай болды да. Мәселен, 1954 жылғы алғашқы академиялық оқулықта сабақтастың қарсылықты, салыстырмалы түрлері бағыныңқы сөзін ертпей берілді. Өйткені қарсылықты сабақтаста бірі бағыныңқы, бірі басыңқы болмайды, екеуі де тең мағыналы болады. Сондықтан бірін-бірі сипаттамайды. Тек екі тең шама қайшы сабақтасады [36,547]. Шын мәнінде осылай екендігі дау туғызбайды, бірақ аталған еңбектен кейінгі уақытта сабақтастың қарсылықты түрі бағыныңқы сипатта танылып жүр. Ал салыстырмалы сабақтастың мұндай сипаттамасыз жүруінің мәні Қ.Есенов окулығында дәлелденген [37].
Академиялық оқулық құрмалас түрін төртеу деп көрсетті. Бірақ үйірлі мүшелі құрмаласы талдаудан өткенде сабақтастың қатарынан орын алады да, өзінен-өзі жеке түр болудан қалады. Қалған үш түрді салалас, сабақтас және аралас құрады [36,520]. Көріп отырғанымыздай, Н.Сауранбаев жазған бүл бөлім жаңа түрмен толыққан. Ғалым салаластың жеке топтары ретінде іргелес пен жалғаулықты салаласты таныған, әрі олар құрылымдық жақтан топтастырылған. Енді бір керегі осы екі топ бірдей мағыналық топтастыруға жатқызылған. Оларды ғалым Қазақ тілінде салалас құрмалас сөйлемдердің қалыптасқан мынадай түрлері бар: 1) ыңғайлас (мезгілдес) салалас; 2) қарсылықты салалас; 3) себеп-салдар салалас; 4) талғамалы салалас - деп жіктейді [36,528]. Бұл арада тағы бір көңіл тартар жайт сол, ғалым, біріншіден, алдыңғы диссертациясында көрсеткен салалас сөйлемдердің басқа түрлерінен шығып отыр, екіншіден, талғамалы салаласты жеке топ деп танып отыр да, үшіншіден, бүларды әбден қалыптасқан ретінде беріп отыр. Аталған топтар қазіргі грамматикамызда толық орныққан.
1.2 Қазақ тіл біліміндегі құрмалас сөйлемнің ішкі бөліністері
Құрмалас сөйлем -- екі немесе бірнеше жай сөйлемнен құралып, күрделі ойды білдіретін, мағыналық жағынан өзара байланысты біртұтас сөйлем.
Құрмалас сөйлемнің белгілері:
1)кем дегенде екі жай сөйлемнен (синтаксистік компоненттен) құралып, әр сөйлемінде предикаттық қатынас болады. Кей жағдайда бастауыш айтылмағанымен, баяндауыш арқылы білініп тұрады. Ал құрмалас құрамындағы жай сөйлемнің әрбірінде баяндауыштың болуы міндетті;
2)жай сөйлемдер белгілі бір тәсілдер -- баяндауыш формалары және шылаулар арқылы байланысқа түседі;
3)негізгі компоненттер -- жай сөйлемдер мағынасы жағынан логикалық байланыста болып, біртұтас күрделі ойды білдіреді;
4)құрмалас сөйлем компоненттерін өзара байланыстыруда интонацияның да айрықша қызметі бар. Алғашқы компонент аяқталмаған, ұласпалы интонацияға ие болады да, соңғысы аяқталған тиянақты интонацияда келеді.
Жай сөйлем бір ғана ойды білдіріп, бір интононациямен айтылады да, құрмалас сөйлем екі я одан да көп жай сөйлемнен құралып күрделі ойды білдіреді. Өзара мынадай жолдармен байланысады :
а) Интонация арқылы іргелесе байланысады: Байжанның оны көруі бірінші рет еді: орта бойлы, төртбақтау, толықша, сарғылт өңділеу, қырықты алқымдап қалған жігіт екен (М.Әуезов Абай жолы І том, 63-бет). Мұнда бірінші жай сөйлемнен кейін дауыс ырғағы көтеріңкі айтылып, кідіріс ұзаққа созылмай, екінші сөйлеммен ұласып кетеді де, екі сөйлемнің арасын байланыстырып, күрделі ойды білдіруге дәнекер болып тұрады.
ә) Жалғаулық шылаулар (септеулік ) арқылы байланысады: Құнанбай күзеуден ерте қайтып кеткен соң, өзге елдің бәрі де дағдыдан тыс күземді ерте алып көшіп еді (М.Әуезов Абай жолы І том, 113-бет). Бұл сөйлемде жай сөйлемдерді бір-бірімен соң деген септеулік шылау байланыстырып тұр.
б) Құрмаластың құрамындағы жай сөйлемнің баяндауышы тиянақсыз тұлғада келіп, келесі жай сөйлеммен ұласып, құрмаласа байланысады. Мысалы: Әбіштің оқуға кетуі шын болса, ол өз ісін ойламаған жерден істеген екен (М.Әуезов Абай жолы ІІІ том, 263-бет). Бұл сөйлемде бірінші жай сөйлемнің баяндауышы шын болса шартты рай тұлғасында келіп, тиянақсыз болып, сөйлем бітпей, келесі жай сөйлеммен жалғасып байланысып тұр.
Құрамындағы жай сөйлемлер санына қарай екі құрамды және көп құрамды болып бөлінеді. Екі құрамды құрмалас сөйлемдерге екі жай сөйлемнен тұратын сабақтас және салалас құрмалас сөйлемдер жатады.
Ал көп құрамды құрмалас сөйлемдерге кемінде үш жай сөйлемнен тұратын көп қомпонентті салалас, көп бағыныңқылы сабақтас, көп басыңқылы сабақтас және аралас құрмалас сөйлемдер жатады. Сонымен қатар құрмалас сөйлемдер құрамындағы жай сөйлемдердің салаласа, сабақтаса байланысуына орай құрмалас сөйлемдер: салалас құрмалас, сабақтас құрмалас және аралас құрмалас болып үш түрге бөлінеді.
Құрмаластың қос құрамды түрін салалас және сабақтас құрайды. Сондықтан олардың өзіндік ерекшеліктерін анықтау аса қажет. Бұл оларды ажырата білуге көмектесіп, жеке сөйлем түрлері екенін тиянақтай түседі. Салалас құрмалас сөйлемге енетін әр сөйлемнің баяндауышы тиянақты болса, сабақтас сөйлемнің бағыныңқы сыңарының баяндауыштары тиянақсыз түрде келеді. Құрмалас сөйлемнің осы екі түрінің ең күрделісі - сабақтас құрмалас сөйлем. Құрмалас сөйлемнің бүл түрінің сабақтас деп айтылуының өзінде үлкен мән бар. Сөз тіркесі де сабақтаса байланысқан сөздерден тұрады. Сабақтаса байланысқан сөз тіркестері мен сабақтаса байланысқан сөйлемдерде де негізгі бағыт олардың бірінші, яғни бағыныңқы, сыңарларының болатындығында. Ондай синтаксистік категорияларды бағыныңқы сыңарлар дегеннің өзі, шындап келгенде, келесі бір сөзге немесе сөйлемге қатыстылығымен ерекшеленеді. Осы бағытпен құрмаластық құрылымдағы бағыныңқы сыңардың тиянақсыз түрде келуі сабақтас құрмалас сөйлем деп атауға әкелді.
Тарихи жағынан сабақтас құрмалас сөйлемдер салалас құрмалас сөйлемнен соң қалыптасқан. Өйткені алғашқы сөйлемдер жай сөйлемдерден құрала келіп, сол жай сөйлемдер мағыналық жағынан өзара бірлесте айтылу арқылы күрделі ойды білдіру де басты жетістік болды. Ондай күрделі ойды білдіруде алдымен тең дәрежелі сөйлемдердің ғана бірлігі басты тірек еді. Осының негізінде алдымен салалас құрмалас сөйлем қалыптасты. Келе-келе осындай құрамдағы сөйлемдердің негізінде бағыныңқы сөйлемдердің қатысы туып, енді құрмалас-тың сабақтас түрі тілде орын алды. Міне, құрмаласатын сөйлемдердің салалас, сабақтас түрлері осы қалыпта осы кезге дейін орын алып келеді. Бірақ салалас құрмалас пен сабақтас құрмалас сөйлемнің бір-біріне ұқсас, өзгеше жақтары да кездеседі.
Құрамындағы жай сөйлемдерінің баяндауыштары тиянақты болып, өзара тең дәрежеде байланысқан құрмалас сөйлемнің түрі салалас құрмалас деп аталады. Мысалы: Келгендер арасында Абай бұрыннан білетін Дәндібай, Еренай сияқты қарттар бар және екі-үш орта жастағы адам бар (М.Әуезов Абай жолы І том, 93-бет).
Салаластың құрамындағы бірінші жай сөйлемнің баяндауышы - бар екінші жай сөйлемнің баяндауышы бар сияқты тиянақты, сондықтан олар тең дәрежеде (салаласа) байланысып тұр.
Құрмалас сөйлем құрамындағы жай сөйлемдердің бірі екіншісіне бағына байланысып, бағынған сыңарының баяндауышы тиянақсыз тұлғада келеді. Ондай құрмаласты сабақтас құрмалас сөйлем дейді. Мысалы: Қара теке- Әзімбай болғанда, осы текенің әкесі- сары теке қатар тұр еді.
Құрамындағы жай сөйлемдер бір-бірімен өзара салаласып та, сабақтасып та байланысқан құрмаластың түрін аралас құрмалас сөйлем дейміз.
Қазақ тіл білімінде құрмалас сөйлемді таптастыру А. Байтұрсынұлы еңбектерінен бастау алады. Ол "Сөйлем жүйесі мен түрлері" атты еңбегінде құрмаластарды алдымен сыйыса құрмаласу (қазіргі бірыңғай мүшелі сөйлемдер) және қиыса құрмаласу (қазіргі салаластар мен сабақтастар) деп жіктесе, Қ. Жұбанов салалас және сабақтас деп, С. Аманжолов төртке бөледі: салалас, сабақтас, аралас және тиянақты басыңқысыз құрмаластар.
Құрмалас сөйлем синтаксисін арнайы зерттеген Н. Сауранбаев соңғы топтастыруында құрмаластарды төртке бөледі: салалас, сабақтас, аралас, және үйірлі мүшелі сабақтастар. С. Жиенбаев құрмаластың тек салалас, сабақтас деген екі түрінің бар екенін, ал аралас құрмаластың өз алдына бір бөлек заңдары жоқ екенін көрсетеді.
Лингвистикалық ғылымда құрмалас сөйлемдерді топтастыру принциптерінің бірнеше түрі қолданылып келеді. Олардың негізгілері: дәстүрлі және құрылымдық-семантикалық. Дәстүрлі немесе логика-грамматикалық топтастыру бойынша құрмалас сөйлемдер: салалас, сабақтас, аралас болып үшке бөлінеді. Құрылымдық-семантикалық топтастырудың негізінде құрмалас сөйлемдер жалғаулықты және жалғаулықсыз болып жіктеледі.
Құрмалас сөйлемдер құрамындағы предикатив сыңарларына қарай екі құрамды және көп құрамды болып жіктеледі. Екі құрамды құрмаластар салалас және сабақтас болып жіктелсе, көп құрамды құрмаластарды көп компонентті салалас, аралас және көп бағыныңқылы сабақтас деп бөлу дәстүрі бар.
Салалас пен сабақтастың арасындағы айырмашылық - олардың компоненттерінің құрмаласу тәсілінде, мағыналық байланыстарында, интонациялық құбылыстарында, компоненттерінің негізгі екі мүшесінің бір-бірімен синтаксистік қатынастарында, әсіресе компоненттердің баяндауыш формасында. Құрмалас сөйлемнің салалас түрі мен сабақтас түрлерінің арасында мынадай өзгешеліктер бар:
Салалас құрмалас сөйлем компоненттерінің баяндауыштары тиянақты формада айтылады да, сабақтас құрмалас сөйлем компоненттерінің алдыңғылары тиянақсыз формада айтылып, тек соңғысы ғана тиянақты формада болады.
Салалас құрмаластың баяндауыштары тең дәрежеде, теңдік қатынаста тұрып, салаласа байланысса, сабақтас құрмаласта бағыныңқы компонент баяндауышы басыңқы компонент баяндауышына бағына байланысады.
Салалас құрмаластың жай сөйлемнен кейін болатын интонациялық кідірісі едәуір тиянақты болады да, сабақтас құрмалас сөйлем компоненттері арасындағы интонация тиянақсыз, елеусіз болып келеді.
Салалас құрмалас компоненттерінің баяндауыштары өз бастауыштарымен қиыса байланысса, сабақтас құрмалас сөйлем компоненттерінің баяндауыштары өз бастауыштарымен қиыспайды.
Салалас құрмалас сөйлем компоненттерін бір-бірімен құрмаластыру үшін жалғаулық шылаулар қолданылады, ал сабақтас құрмалас сөйлем компоненттерін құрмаластыруда септеулік шылаулар қолданылады.
Салалас құрмалас сөйлемнің 1-компоненті 2-компонентке тәуелсіз, оның ішіндегі мүшелерге байланыссыз болып келсе, сабақтас құрмалас сөйлемнің бағынышты компоненттерінің көпшілігі өзі жетектеліп тұрған компоненттің белгілі бір мүшесіне тәуелді болып, соны түрлі жағынан айқындап, тұрлаусыз мүше тәрізденіп кетеді.
Жоғарыдағы белгілері негізінде салалас құрмаласқа мынадай анықтама беруге болады: предикатив сыңарларынаң баяндауыштары тиянақты тұлғада келіп, белгілі бір лексика-грамматикалық тәсілдер арқылы мағыналық, құрылымдық және интонациялық тұтастық құрайтын құрмалас сөйлем түрін салалас құрмалас сөйлем дейміз.
Салалас құрмалас сөйлем жасалуының негізгі 2 түрлі тәсілінің болатындығын, оның бірі жалғаулықтардың дәнекерлігі, екіншісі-жалғаулықсыз, жай сөйлемдердің бір-біріне тіркесе, іргелесе айтылуы арқылы, яғни жалғаулықсыз құрмаласатыны 1939 жылы жарияланған "Қазақ тілінің грамматикасы" атты оқулықта дәлдеп көрсетілді. Кейбір зерттеушілердің жалғаулықсыз салаласты салалас құрамына қоспай, құрмаластың дербес бір түрі деуіне қарамастан, кейінгі зерттеулердің барлығында да салаласты жалғаулықты, жалғаулықсыз деп бөлу дәстүрге айналды. Демек, салалас құрмалас сөйлемдер компоненттерінің байланысу тәсілдерінің негізгі екі түріне қарай жалғаулықты және жалғаулықсыз салалас болып бөлінеді.
Салалас құрмаластың түрлерін саралауда қазақ тіл білімінде әртүрлі пікірлер болды. А. Байтұрсынұлы салаластарды бес түрге бөлді: жиылыңқы, қайырыңқы, айырыңқы, сұйылыңқы, қойылыңқы.
Қ. Жұбанов топтамасы қазіргі қазақ тіліндегі құрмалас сөйлем түрлерін саралауға негіз болды: ыңғайлас салалас, ереуіл салалас, талғама салалас, себеп-салдар салалас, шарт-жағдай салалас. Кезінде Н. Сауранбаев көрсеткен іргелес салаластар қазір жалғаулықсыз салалас ретінде қарастырылады.
Компоненттерінің мағыналық қатынасы жағынан алғанда, қазақ тілінде салалас құрмалас сөйлемнің 8 түрі бар. Олар:
Мезгілдес салалас
Себептес салалас
Қарсылықты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz