Мемлекеттің аймақтардың дамуын реттеуі басқарудың екі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНСИТРЛІГІ
Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Нарен Мардан Әбдіманапұлы
Аймақтық басқару органдары мен олардың экономикалық және әлеуметтік дамуындағы реттеуші рөлі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В051000 - Мемлекеттік және жергілікті басқару мамандығы
Нұр-Сұлтан -2020
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Менеджмент кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
___________ Толысбаев Б. С.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Аймақтық басқару органдары мен олардың экономикалық және әлеуметтік дамуындағы реттеуші рөлі
5В051000 - Мемлекеттік және жергілікті басқару мамандығы
Орындаған: Нарен М.Ә.
Ғылыми жетекшісі: Тлеубердиева С.С.
Нұр-Сұлтан - 2020
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
1
1 АЙМАҚТЫҚ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘНІ
6
1.1
Аймақтық басқару мәні мен маңызы, теориялық негіздері
6
1.2
Аймақтық басқару органарының елдің экономикалық және әлеуметтік дамуындағы рөлі мен маңызы. Жалпымемлекеттік басқарумен үйлесімділігі
11
1.3
Аймақтарды басқару модельдері және шетел тәжірибесі
13
2
ҚР АЙМАҚТЫҚ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ: БАҚЫЛАУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ
17
2.1
ҚР аймақтарының әлеуметтік экономикалық дамуына талдау
17
2.2
Түркістан облысы, Төле би ауданы басқару органдарының функциясына талдау
24
2.3
Аймақтық басқару органдарының жұмыс нәтижелерін бағалау тәсілдеріне талдау (Төле би ауданы мысалында)
27
3
ҚР АЙМАҚТАРДЫ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
32
3.1
ҚР аймақтарды басқару органдарындағы дамудағы негізгі кедергілерін жеңу жолдары
32
3.2
ҚР аймақтарды басқару мен олардың әлеуметтік және экономикалық дамуының негізгі бағыттары
37
ҚОРЫТЫНДЫ
41
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
43
Кіріспе
Тақырыптың өзетілігі: Әлем - тұтас бір үлкен жүйе ретінде құралған. Сол үлкен жүйе өз функциясын дұрыс атқаруы тікелей оны құрайтын кішігірім жүйелердің, бөлімдер мен бөлімшелердің өз міндеттерін жақсы атқаруына байланысты. Мысалы, автокөлікті алайық. Ол өзінің жұмысын дұрыс атқаруы үшін оны құрайтын бөлшектері дұрыс жасауы тиіс. Дәл сол секілді, мемлекеттік басқаруды тұтас бір үлкен жүйе ретінде алсақ, оның дұрыс жұмыс жасауы тікелей аймақтық басқару органдарының жұмыс нәтижесіне байланысты болмақ.
ҚР аймақтық басқаруы бойынша 14 облысқа және 3 республикалық деңгейдегі қалаларға (Нұр-Сұлтан, Алматы, Шымкент) бөлінеді. Олар өз кезегінде 175 аудандық, 2468 ауылдық әкімшілік басқару органдарына бөлінеді.
Біздің алып отырған тақырыбымызға сәйкес, аймақтық басқару органдары елдегі экономикалық және әлеуметтік мәселелерді шешуде, реттеуде және дамытуда маңызды рөл атқарады. Себебі:
Аймақтық басқару органдары кішігірім аймақты қамтиды, сәйкесінше жергілікті экономикалық және әлеуметтік мәселелермен жақсы таныс болады.
Жергілікті проблемаларды жақсы білуі, ол мәселелердің тезірек шешімінің табылуына әсер етеді.
Штаттың салыстырмалы түрде шағын болуы шешімнің тез қабылданып, орындалуын қамтамасыз етеді.
Егерде аймақтық басқару органдары өз міндеттерін жақсы атқарып отырса, жоғары жаққа артық мәселелер туындамауына себеп болады. Яғни, жоғарғы мемлекеттік деңгейдегі басқару тек стратегиялық жоспарлау мен бағыт-бағдар беріп отырады.
Жоғарыда аталып өткен аймақтық басқару органдарының тұтас жүйе болып табылатын мемлекеттік басқарудағы маңызы мен еліміздің экономикалық және әлеуметтік дамуындағы реттеуші рөлі таңдалып отырған тақырыптың өзектілігін ашады деген ойдамыз.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі: Тәуелсіздік алған жылдардан бастап, біздің мемлекет бірінші орынға экономикалық дамуды алға қойды. Яғни, алдымен экономика, сосын саясат таңдауы жасалынды. Нәтижесінде елімізде экономикалық даму орын алды. Сәйкесінше, біздің мемлекетте экономикалық еңбектер көбірек жарыққа шықты. Экономика жақсы дамыса, әлеуметтік мәселелерде өз шешімін таппақ.
Аталған тақырыпта мынандай еңбектер жазылды:Аймақтық экономиканы басқару (Мұхтаров Қ.С., Смағұлова Г.С.), Аймақтық экономика, Аймақтарды басқару, және т.б.
Жоғарыдағы еңбектер мен жазылған мақалалар, зерттеулердің негізгі тақырыбы - зерттеу объектісі ретінде экономикалық дамуды басты назарға қойды. Осы кезде аймақтық басқару органдарының экономикалық және әлеуметтік рөліне баса назар аудартылмады. Сонымен қоса, ҚР аймақтарының даму деңгейінің әртүрлі болуы, жергілікті мәселелердің әлі де шешімін таба алмауы біз таңдап отырған тақырыптың әлі де тереңнен қарап, жан-жақты зерттеу қажеттілігін көрсетті деген ойдамыз.
Мақсаты және міндеттері: Зерттелініп отырған тақырыптың негізгі мақсаты аймақтық басқару органдарының мәні мен мазмұнын айшықтау, олардың мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік дамуындағы реттеушілік рөлінің маңызын, елеулі орнын көрсету. Осыған байланысты келесі міндеттер қойылады:
Аймақтық басқару органдарының құзыреттерін, міндеттері мен ұйымдық құрылымдарын зерттеу;
Мемлекеттік экономикалық және әлеуметтік ұзақ жылға жоспарланған стратегияларнының жүзеге асырудағы рөлін анықтау;
Аймақтық басқару органдарының жұмысынын жақсарту барысында нақты әрі практикалық ұсыныстар жасау.
Зерттеу объектісі: Алынып отырған тақырыптың зерттеу объектісі болып, ҚР-ның аймақтық басқару органдары, олардың құзыреттері мен заңдық-құқықтық міндеттері, жергілікті жердегі экономикалық және әлеуметтік дамудағы рөлі болып табылады.
Димломдық жұмыстың дерек көздері: ҚР-ның Конституциясы, Елбасының жолдаулары мен еңбектері, Мемлекеттік бағдарламалар, аталған тақырып аясында жазылған отандық және шетелдік ғалымдардың оқулықтары, ҚР-ның ресми сайттары, т.б. деректерден құралады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі: Аталған жұмыстың құрылымы кіріспе, тақырыпты тереңінен ашу негізгі үш бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
1 АЙМАҚТЫҚ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘНІ
1.1 АЙМАҚТЫҚ БАСҚАРУ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ, ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Аймақтық басқару ұғымын түсіну үшін, алдымен мемлекеттік басқару терминіне тоқтала кетсек. Себебі аймақтық басқару мемлекеттік басқарудың бөлшегі болып табылады.
Мемлекеттік басқару ұғымын ашып, айқындап анықтау үшін, оны құрайтын мемлекет және басқару сөздеріне жеке жеке тоқталудың маңызы зор.
Мемлекет ұғымына ғалымдар философиялық, тарихи, әлеуметтік, заңдық және т.б. тұрғыдан көптеген анықтамалар берген. Соларды қорыта келе, жалпыға ортақ мынандай түсінік пайда болады:
Мемлекет - халықтың бірлігі мен тұтастығын, қауіпсіздігі мен тұрақты дамуын, құқықтық қорғалуы мен азаматтардың бостандығын мемлекеттік басқару механизмдері арқылы реттейтін, жалпы халықтық тәуелсіз саяси ұйым болып табылады.
Мемлекеттік басқару - қоғамның игілігі мен мемлекеттің дамуы үшін жасалынған жоспар, стратегияларды мемлекеттік басқару органдары мен лауазымды тұлғалары арқылы жүзеге асыру қызметі.
Аймақтық басқару - мемлекеттің атқаратын қызметінің бір тармағы, мемлекеттік басқарудың құрамдас бөлігі болып табылады. Оның негізгі мәні, сол аймақта тұрып жатқан халыққа мемлекеттік басқару органдары көмегімен (біздің жағдайымызда аймақтық басқару органдары) реттеушілік, қадағалау, мемлекеттік бағдарламаларды орындау жолдары арқылы, экономикалық және әлеуметтік-инфрақұрылымдық дамуға қол жеткізу. Аймақтардың ерекшелігі болып, жергілікті тұрғындардың қызығушылықтарының, қажеттіліктері мен мәселелерінің бір немесе ұқсас болуы болып табылады.
Қазақстан тәуелсіз мемлекет ретінде және соңғы әлемдегі болып жатқан экономикалық қарым-қатынастардың дамуы мен жаһандану кезеңінде аймақтық басқаруда мақсатты саясатты жүргізуі тиіс. Мемлекетішілік еңбек бөлінісі мен аймақтардың экономикалық-әлеуметтік дамуы аталған саясаттың негізі болып табылады.
Аймақтық саясат республикаішілік аймақтардың экономикалық және әлеуметті дамуын қадағалайтын мемлекеттік органдардың мақсаттары мен жоспарларымен, сонымен қатар оларды жүзеге асыру механизмдерімен анықталады. ҚР-ның аймақтарына 14 облыс пен 3 республикалық деңгейдегі қалалар (Нұр-Сұлтан, Алматы және Шымкент), олардың ішінде аудандар мен кенттер жатады. Аймақтардың географиялық орналасуы, экономикалық-әлеуметтік дамуы, бейімделген салалалары мен халықтың орналасу тығыздығы, және т.б. көптеген факторлар аймақтық саясатты жүргізуде ескерілуі тиіс.
Мемлекеттің аймақтардың дамуын реттеуі басқарудың екі 1) Аймақтық және 2)Республикалық деңгейінде жүзеге асырылады. Ол бір шетінен республикалық басқару органдары арқылы облыс, қала, аудан, ауылдар мен кенттерді реттеу. Екінші жығынан жергілікті басқару органдары көмегімен аймақтың дамуын реттеу болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайында аймақтарды экономикалық және әлеуметтік дамуын реттеу аймақтық басқару органдары мен мемлекеттік басқару арасында жаңа әсер етуші әдістер мен тәсілдерді, формаларды қабылдауды талап етеді. Аймақтық басқару органдары мен мемлекеттік басқару арасындағы функциялық шекараларын нақты белгілеп, екеуінің үйлесімді түрде аймақтың дамуына әсер етуін қамтамасыз ету қажет.
Аймақтық саясатты жүзеге асыру мақсаттары мен тапсырмаларына байланысты, оның мынандай бағыттары бөлініп шығады:
Аймақтарда ішкі және сыртқы нарықта сұранысқа ие тауарларды өндіру мен көлемін ұлғайту, аймақтардың экспорттық потенциалын арттыру;
Экономикалық тартымсыз өндірістерді экологиялық реттеу арқылы қысқарту;
Капиталдың тұрақталуы мен өндіріс саласының жанданып, үлкен кәсіпорындардың пайда болуы мақсатында аймақаралық өндірістік, технологиялық және ұйымдық байланысты арттыру;
Тауар және қызмет көрсету нарығында ұсынысты ұлғайту, жергілікті халықтың жұмыспен қамтамасыз етілуі мен жаңа жұмыс орындарының пайда болуы мақсатында кәсіпкерлікті қолдау, әсіресе шағын және орта бизнесті;
Аймақтардың инвестициялық тартымдылығын арттыру, әсіресе материалдық өндіріске және аймақтың инфрақұрылымын көтеруге бағытталған тікелей шетел инвестициясын тартуға жағдай жасау;
Аймақтардың қаржы ресурстарын қалыптастыру және оны инвестициялық бағытта қолдану шараларын жүргізу.
Аймақтарды басымдалықтарын анықтау мақсатында ортақ типология қабылданған. Оған сәйкес аймақтар бюджеттік және салықтық саясат бойынша 3 негізгі топқа жіктеледі:
Бірінші топқа жан басына шаққандағы орташа табыс республика деңгейіндегі орташа жан басына шаққандағы табыстан жоғары аудандар (Ақмола, Ақтөбе, Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Маңғыстау, Павлодар облыстары мен Алматы қаласы)
Екінші топқа республикалық жан басына шаққандағы орташа табысқа жақын аймақтар жатады (Атырау, Жезқазған, Солтүстік Қазақстан облыстары)
Соңғы топқа жан басына шаққандағы орташа табысы ең төменгі аймақтар енеді (Алматы, Жамбыл, Батыс Қазақстан, Қызылорда және Түркістан облыстары)
Жоғарыда айтып өткен типология бойынша 1 және 2 топтағы аймақтар басымдылыққа ие болып табылады. Бұл аймақтарда ел экономикасының күре тамыры болып табылатын негізгі өндіріс орындары орналасқан. Мемлекет ол аймақтарға ел экономикасын дағдарыстар кезінде алып шығушы және әрі қарай дамуға жол ашатын әлеуеті ретінде қарайды.
Экономикалық-әлеуметтік дамуы төменірек болған 3-ші топ аймақтары әрқашан мемлекет назарында болуы тиіс және олардың 1 немесе 2 топқа өтуіне жағдай жасау, керек кезде мемлекеттік қолдауды жүзеге асыру негізгі міндет болып табылады.
Аймақішілік басымдалықтарды анықтау үшін мемлекет 4 топқа бөлетін аймақтардың маманданған саласын анықтайтын типологияны қолданады.
Бірінші топ - стратегиялық сипаттағы уникалды табиғи минералдары мен ресурстары бар және ғылыми-техникалық интенсивті дамуға әлеуеті жоғары аймақтар. Олар ел экономикасының тез дамуына әсер ете алады, алайда әлі де экономикалық-әлеуметтік артта қалған ауылдар мен кенттері бар, сонымен қатар күрделі экологиялық мәселері бар аймақтар.
Жоғарыдағы сипатталған аймақтарға төмендегі мәселелерді шешу басымдыққа ие болып табылады:
Табиғи ресурстарды өндірудің жаңа технологиялары мен оларды қайта өңдеуді комплексті түрде жүзеге асыру. Табиғи ресусртарға бай аймақтарды интенсивті жолмен игеру (көмірсу, хромит, каллий тұзы, алтын, күміс, мыс, қорғасын, мырыш, фосфор, никель, кобальт және т.б.);
Өндірістік, әлеуметтік және нарықтық инфрақұрылымы жоғары дамыған аймақтарды құру және олардың әлемдік стандарттарға сәйкес болуын, шетелдік және отандық инвесторларға қолайлы инвестициялық климатты қамтамасыз ету(сыртқы халықаралық нарыққа мүмкіндік беретін: қонақжайлар салу, офистерге арналған ғимараттар, халықаралық порттар мен тұрақтар, әуежайлар, байланыс тетіктері, автокөлік пен поезд жолдарыныі торабы);
Екінші топқа ғылыми-техникалық әлеуеті зор, ауыр индустрияға негізделген, жоғары технологиялық өндіріс орындарын салуға экономикалық тұрғыдан қауқарлы, негізінен табиғи ресустармен өз-өзін қамтамасыз ете алатын аймақтар кіреді.
Жоғарыда айтылып өткен 2-ші топ аймақтарын экономикалық реформалау кезінде мына басымдылықтарға назар аудару тиіс:
Аймақтың өзінде бар өндірістік әлеуетін технологиялық даму мен экспорттық потенциал ретінде қолдану және осы мақсатқа жетуде шетел инвестициясын тарту:
Жаңа технологиялардың базасында ғылымды көп қажет ететін тауарлар, машиналар мен құрылғылар өндірісін ұйымдастыру - электроника құралдары, информатизациялау, автомобиль құрастыру, автоматты басқару жүйелері мен құралдарын жасау және т.б.
Ірі өндіріс орындарын қайта жандандырып, өнімділігін арттыруды қастамасыз ететін жаңа басқару формаларын, әдістерін қолдану. Оны өндіріс орындарын шетелдік және отандық фирмаларға басқаруға беру арқылы жүзеге асыру. рационалды деңгейде аймақтың өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымын қалыптастыру. Аймақтың тұтыну көрсеткішіне сәйкес келетін материалдық база қалыптастыру.
Үшінші топты мемлекеттің ауыл шаруашылығы тауарларының нарығында елеулі рөлге ие аудандар қамтиды. Олардың негізгі экономикалық және әлеуметтік дамуларының негізгі бағыттары:
Ауыл шауашылығы өнімдерін өндіруге бейімделген эффектиті маманданған өндіріс орындарын құру;
Ауыл шаруашылығының озық техникалары мен технологияларына лизингтік жүйені енгізу;
Аймақтардағы агроөнеркәсіп кешендеріндегі диспропорцияны жою;
Мемлекетте тұрақты түрде сауда кешендерін қамтамасыз ету үшін ауыл шаруашылығы шикізаттарын өңдейтін кіші кәсіпорындарды ұйымдастыру;
Тұтыну наоығының тұрақты даму үшін оны әрқашан ұсыныспен қамтамасыз етіп отыратын аймақтың материалды-техникалық базасын, әлеуметтік инфрақұрылымды дамыту. Жұмыспен қамту үдерісі нашар дамыған аймақтарда шағын және орта бизнесті қолдау арқылы, жұмыссыздықпен күресу.
Төртінші топқа депрессиялық аймақтар кіреді. Олар экологиялық мәселелері ушыққан, экстермалды топырақ және климат, экономикалық және әлеуметтік проблемалары бар, экономикалық маневр жасау өте қатты шектелген, рационалды емес шаруашылық жүргізуге мәжбүр аймақтар. Бұндай аймақтарда шаруашылық байланыстар, экономикалық және әлеуметтік құлдырау шарықтау шегіне жеткен. Қалыптасқан проблемадан мемлекеттің көмегінсіз шыға алмайды.
Аталған аймақтарға басым бағыттар болып төмендегілер табылады:
Экологиялық дағдарыстың тереңдеуін тоқтату;
Жергілікті жердің ресурстарын, тәжірибесі мен дәстүрін ескере отырып, шаруашылық комплекстерін түбірімен қайта қалау, аймақтағы бар шикізатты өңдейтін өндіріс орындарының алғышарттарын жасау;
Жергілікті тұрғындардың әл-ауқатының жоғарылауы үшін нақты қадамдар жасау;
Шет мемлекеттерден техникалық және гумманитарлық көмек сұрау және оны тиімді жүзеге асыру.
Қазір біз аймақтық шаруашылықты қалыптастыруда тығырыққа тіреліп тұрмыз. Ғылым мен практика аймақтарды басқару жүйесінің ең оптималды нұсқасын іздеу кезеңінде тұр. Сонымен қатар мемлекеттік реттеудің аймақтардың экономиалық және әлеуметтік дамуына ең тиімді жолын қарастыруда.
Нарықтық қатынастарға өту кезеңі аймақтар арасындағы экономикалық және әлеуметтік айырмашылықты ұлғайтып жіберді. Оған ең алдымен қалыптасқан шаруашылық байланыстарының үзілуі мен шаруа қожалықтарынң дұрыс бөлінбеуі себеп болды. Мемлекеттік және аймақтық басқару органдары құрылымының сәйкессіздігі мен қара-қайшылықтары жалпы мемлекеттік біріңғай аймақтық саясатты жүргізуге кедергі болып табылады.
Аймақтық басқару органдары көбіне болып жатқан дағдарыстан шығу көздерін іздеген кезде стратегиялық деңгейдегі мәселелердің шешімі көзден таса қалып қоя береді. Ал мемлекеттік деңгейде әрқашан жергілікті аймақтардың ерекшеліктері ескеріле бермейді.
Аймақтық басқару деңгейі нарықтық қатынастарға өту кезеңіне ең дайын болмай шыққан басқару деңгейі болды. Аймақтарды командалық-администрациялық басқару жүйесі кезінде аймақтық экономикалық және әлеуметтік дамуды басқару ұжымдық, республикалық және салалық органдар тарапынан жүргізілді. Алайда аймақтың экономикалық дамуын біріңғай басқарылмады.
Трансформациялық үдерістер мен шаруа қожалықтарын жүргізу ісінде пайда болған жаңа ережелер, аймақтық ерекшеліктерге байланысты нарықтық қатынастарды қалыптастыруда қосымша мәселелер туындады. Бұл өз кезегінде аймақтық дамудың жаңа деңгейіне кешуде нақтыланған аймақтықтық саясатты әзірлеу мен іске асыруды талап етеді. Аталған саясатты жүргізу төмендегі талаптарға сай болуы тиіс:
Жалпыреспубликалық нарықты Қазақстанның ішкі аймақтарының интерациялық жүйесінің жұмысы ретінде қызмет атқаруын қамтамасыз ету;
Мемлекеттің макроэкономикалық стратегиялық саясатына сәйкес, елдің маңызды, басымдылыққа ие аймақтарын анықтап, ол жерлердегі өндіріс нысандарын барынша оңтайландыру үдерістерін жүргізу;
Мемлекетарлық және аймақаралық байланыстарды қалыптастыру кезінде жалпыреспубликалық қызығушылықтардың негізгі басым бағыттарын анықтау;
Аймақтардағы еңбек бөлінісі мен аймақтың экономиалық кооперацияларын қалыптастыруда территорияның күшті салаларын объективті тұрғыда анықтау, аймақтардың көпқырлы мүмкіндіктерін рационалды түрде қолдану;
Мемлекеттік маңызды аймақтарда ресурстармен өздерін өздері қамтамасыз етуін және мемлекеттің көмегіне мұқтаж артта қалған немесе қолайсыз аймақтарды қолдауды қамтамасыз ету;
Артта қалған немесе күйзеліске ұшыраған аймақтарды мемлекеттік әлеуметтік көмек көрсету арқылы, аймақтар арасындағы экономикалық және әлеуметтік алшақтықты азайту. Әр аймақтарды адам өмір сүруі үшін қолайлы жағдай жасау, барлық азаматтарға қай жерде дүниеге келгеніне қарамай дамуғ, жақсы өмірге теңдей мүмкіндікті жасап беру;
Республикалық деңгейдегі аймақтық проблемаларды мемлекеттің өз жауапкершілігіне алып, шешудің қажеттілігі: Арал теңізінің тартылып, жаңа аралдың пайда болуы, бұрынғы Семей ядролық полигонынында орналасқан немесе жақын жердегі аймақтарды экономикалық және әлеуметтік оңалту, және т.б.;
Аймақтардың объективті айырмашылықтарын ескере отырып, нарықтық экономика жағдайында әлеуметтік теңсіздікке жол бермеу үшін, мемлекеттің әсер етуші күштерін жақсарту.
1.2 АЙМАҚТЫҚ БАСҚАРУ ОРГАНАРЫНЫҢ ЕЛДІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУЫНДАҒЫ РӨЛІ МЕН МАҢЫЗЫ. ЖАЛПЫМЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУМЕН ҮЙЛЕСІМДІЛІГІ
Мемлекеттік дамуда аймақтық басқару мен оны жүзеге асыратын органдардың рөлінің артуы тек жергілікті ғана емес, әлемдік тенденция болып табылады. Ондай тенденция төмендегі жағдайларға байланысты туындап отыр:
Әлеуметтік даму мен адами фактордың шешуші мәнге ие болуынан. Яғни адам және адам өмірінің, оның дамуының маңызды орынға шығуы;
Территориялық ара қатыныстың елеулі түрде дамып келе жатуы;
Мобильдік еңбек ресурстары санының артуы;
Аймақтардың инфрақұрылымы мен өндірістік құрылымының күрделене бастауы;
Территориялық еңбек бөлінісінің тереңдеуі мен оның халықаралық деңгейдегі тенденция ретіндегі аспектіге ие болуы.
Бұл тенденцияның дамуы өз кезегінде мынандай мәселелерді шешуді талап етеді, біріншіден: мемлекеттік және аймақтық басқару функцияларын қайта қарастыру; екіншіден: мемлекеттік территориялық басқару мен жергілікті өзін-өзі басқарудың өзара үйлесімділікте жұмыс жасауын қамтамасыз ету. Бұл Қазақстанға да қатысты. Себебі экономикалық дамыған, әлеуметтік инфрақұрылымы жақсы деңгейдегі аймақтарсыз гүлденген Қазақстан құра алмаймыз.
Тәуелсіз мемлекет ретінде Қазақстанның аймақтық саясаты болуы қажет.
Мемлекеттік басқару кезінде бюджеттік мәселелерді қарастыру, мемлекеттің ұдайы өндіріс деңгейіндегі процестерді экономикалық реттеу үдерісінде туындайтын маңызды мәселелердің бірі орталық пен аймақтар арасында экономикалық жауапкершілік билігін бөлу мәселесі болып табылады.
Аймақтардың әлемдік аренада өткен ғасырдың екінші жартысынан бастап тек әлеуметтік-мәдени мәселелерді шешуде ғана емес, сонымен қатар экономикалық-әлеуметтік проблемаларды шешудегі дербестігі байқалады. Бүгінгі таңда аймақтардың дербестігі тек қана құбылыс емес, сонымен қатар ол елдердің қазіргі экономика сахнасындағы орналасу реттілігін де анықтайды.
Қазіргі таңда ешқандай мемлекет экономикалық саясатты қатаң орталықтандыру жолымен елдің дамуын жүзеге асыра алмайды. Оны біз өткен ғасырдағы жоспарлы экономиканы қолданған елдердің мысалынан біле аламыз.
Өкінішке орай, қатаң түрде қадағаланатын орталықтандыру тәсілі экономикалық реттеудің көптеген әкімшілік-бюрократиялық командалық моделдерінің бірі болып қала беруде.
Аймақтардың заңнамалық және конституциялық тұрғыдан бекітілген экономикалық дербестілігі мен мұндай экономиканың принциптердің болуы жұмысқа қабілетті тігінен атқарушылық биліктің және әлеуметтік-саяси тұрақтылықтың негізі болып табылады.
Аймақтардың экономикалық және әлеуметтік дербестігін неғұрлым ертерек реформаласақ, соғұрлым аймақтардың дамуы тиімді жалғасын таппақ. Анығына келгенде бұл бүгінгі күні реформалардың табысты әрі тиімді жалғасуының басты шарты.
Аймақтардың дербестілігін алғашқы кеңейту кезеңінде, әрине, негізгі назар жергілікті қауымдастықтың көздеген мүдделер болып табылады. Бұл маңызды, өйткені біз экономиканы аймақтандыру барысын қоғамды демократияландырудың жаңа кезеңіне қадам ретінде қарастыратын боламыз.
Өкінішке орай, бүгінгі экономикалық даму моделі осы аумақта немесе өзге де аймақтарда тұратын азаматтардың мүдделеріне әрдайым жауап бере бермейді. Ғылым да, тәжірибе де әлі күнге дейін барлығына тиімді болатын модельлі ұсына алмай отыр. Осы қарым-қатынастар біртұтас мемлекет шеңберіндегі барлық аймақ азаматтарының мүдделерін барынша есепке алуға ықпал ететіндей қоғамның экономикалық және әлеуметтік ұйымдарының өзара іс-қимылы мен экономикалық қарым-қатынасын орнатып беруі тиіс.
Бүгінгі күнде жергілікті өзін-өзі басқарудың анық түсінігі жоқ және соңғы жылдары ол тіпті кеңінен пайдаланылмайтын болды. Экономиканы орталықтан басқаруды моделі күн өткен сайын сақталуда.
Әр түрлі аймақтар бүгінде әртүрлі құзыретке ие және мемлекет пен азаматтар алдында әртүрлі жауапкершілік шараларын атқарып жатыр. Осыдан орталық пен аймақтар арасындағы тұрақты бюджеттік келеңсіздіктер мен түсініспеушіліктер орын алуда. Ал аймақтардың өз ішінде меншік мәселесін бөлу өткір проблема болып отыр. Аймақтық басқару органдарында аймақтық саясаттың жалпы қағидаттарының болмауы, атқарушы және заңнамалық биліктің араласу, шекаралары мен нысандарының белгісіздігі, аймақтарға олардың әлеуметтік-экономикалық, әлеуметтік-мәдени және басқа да ерекшелігін ескермейтін қайта құру үлгілерін таңу, орталықтың өз уәделерін орындамауы және т.б. бюджеттердің шығыс бөлігін тұрақты түрде секвестрлеуіне алып келеді. Аймақтық басқару органдары дотациялар мен субвенцияларды барынша алуға ұмтылады, бірақ мемлекеттік реттеу тетігіне қарама-қарсы аймақтардың олардың бюджеттерінің тапшылығы болғандығы себепті жауапкершілік тетіктері болмайды. Аймақтырды бөлу әлеуметтік-экономикалық мақсаттылық негізінде, әлеуметтік-экономикалық қағидат бойынша жасалына бермейді.
Басқаша айтқанда, бүгінде экономикалық реформалар жүзеге асыру үшін аймақтық деңгейдегі әлеуметтік-экономикалық қайта құрулардың нақты схемасына, яғни құрылымына сүйену керек. Ол үшін экономикалық, әлеуметтік, мемлекет пен аймақтардың жауапкершілігін бөлу тетігі нақты анықталуы тиіс.
Экологиялық, саяси, бюджетаралық және т.б. қатынастар механизмі, мысалы меншік қатынастары реформасының жаңа және шындыққа сәйкес келетін реформасы көрсету. Нақты мемлекеттік емес коммуналдық табиғатқа қатысу тетіктері (муниципалдық мемлекет, аймақтар, меншік), сондай-ақ қандай да бір, мысалы, инвестициялық саясатты жүргізуде аймақаралық қауымдастықтарды құру.
Осылайша, экономикалық саладағы қатынастарды макродеңгейде орталықсыздандыруда жұмыстарында кідіріс жасау, жүзеге асырылатын аймақтық қоғамдастықтардың мүдделерін қайта құру барысында кейде әлеуметтік-экономикалық проблемалардың көпшілігін аса шиеленістіре түсіріп, республика аймақтарының әлеуметтік-экономикалық даму деңгейлерінің дәстүрлі жоғары саралануын қиындатуы мүмкін.
Соның нәтижесінде, салалық деформацияға аймақтық деформация салынуы бек мүмкін. Ал экономикалық реформаның түпкі негізгі мақсаты жоспарлы кезеңде қалыптасқан салалық саралауды жою арқылы аймақтардағы дамуды теңестіру болып табылады.
Осыдан, бүгінгі күні реформаның осы кезеңі үшін ең маңызды мәселе ретінде көтерілетін негізгі проблема орын алады (дұрысы ол әрдайым басты болған, бірақ бүгін ол шиеленіскен) - дифференциацияны тереңдету нәтижесінде инвестициялық әлеуеттің төмендеуі, ал осыдан экологиялық жағдайдың ушығуы да мүмкін. Осы жерден аймақаралық шаруашылық байланыстардың одан әрі бұзылуы.
Негізі аймақты басқару органдарының кең экономикалық дербестігін құрайтын әлеуметтік - экономикалық қайта құрулар моделін әзірлеу мен іске асыру кезек күттірмес мәселе. Бұл модель әлемдік практикамен мақұлданған экономикалық, әлеуметтік, құқықтық, ұлтаралық, экологиялық және өзге де ынталандырулар мен тежеулердің жиынтығын өзіне қамтуы тиіс.
1.3 АЙМАҚТАРДЫ БАСҚАРУ МОДЕЛЬДЕРІ ЖӘНЕ ШЕТЕЛ ТӘЖІРИБЕСІ
Елімізде нарықтық қатынастарға жол ашылып, қызмет көрсету мен тауар айналымы салаларында қызметтер мен түрлердің алуантүрлілігіне алып келді. Ол өз кезегінде мемлекеттің бұрынғы экономиканы орталықтан басқару тәсілінен тезірек ауысуына алып келді. Мемлекеттік бір орталықтан басқаруды доғару және алуан түрлі деңгейлердегі экономиканың субъектілеріне белгілі бір дәрежеде дербестік берудің объективті қажеттілігінің туындауынан еді.
Бұндай жағдайда аймақтық шаруашылық субъектілерінің арасындағы байланыс артып, диалектикалық шаруашылық әдіс-тәсілдерін еркін қолданып, нәтижесінде аймақтық басқару органдарынан жаңа технологиялар мен техникаларды аймақтағы өндіріс ошақтарына орналастыру оңтайлана түспек. Мысал ретінде келтірсек, жергілікті жеке секторға жататын ұйымдар мен компаниялардың өндірістік-коммерциялық қызметтері жақсарса және бәсекеге қабілетті бола бастаса жергілікті тұрғындар мен азаматтарды жұмыспен қамту, олардың тұрақты түрде кіріспен қамтамасыз етеді, алайда бұның екінші жағы да бар, яғни экологиялық тиімсіз, қолайсыз әрі зиян болуы мүмкін жағдайлардың тууына алып келеді, аймақтардың алуантүрлілігнің әсерінен олардың өзара экономикалық және әлеуметтік дамуында қарама-қайшылықтар мен келеңсіздіктер қалыптастырады. Бұндай қалыптасатын мәселер мен келеңсіз жағдайлар, аймақтағы басқару органдары мен шаруашылық жүргізу әдіс-тәсілдері мен нысандары және олардың арасындағы динамикалық теңгерімге ықпал ете алатын мемлекеттік басқару мен жергілікті басқару өкілдері арқылы ғана шешілуі мүмкін.
К.Е.Кенжегузин мырзаның жетекшілігімен жүргізілген отандық ғалымдар ұжымының еңбектері мемлекеттік басқаруды орталықсыздандырудың аймақтық басқару органдары арқылы қалыптастыруға және аудандар шеңберінде инновациялық қызметтердің аймақтық басқару органдарының қызметінін жақсарту жолымен жете аламыз. Өз еліміздің ғалымдары көрсетіп кеткендей, аймақтық басқару мен ұйымдастыру үдерісінің үш моделін бөліп айтсақ болады:
Орталықсыздандырылған аймақтық басқару моделі;
Орталықтандырылған аймақтық басқару моделі;
Теңестірілген кеңістіктік басқару моделі.
Жоғарыда аталып өткен модельдер арасындағы мағыналық айырмашылықтар басқаруды орталықтандыру және орталықсыздандыру қатынасында және сәйкесінше басқару мақсаттары мен басымдықтарында, сонымен қатар ғалымдарыдың ойынша, тұрақты түрде әлеуметтік-экономикалық дамуды қамтамасыз ету мүмкіндіктерінде болады. Бұл айтылған әдісті негізге ала отырып, мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыруды тек аймақтық ғана емес, сондай-ақ республика көлеміндегі халықты басқарудың басқа да барлық деңгейлерінде жүзеге асу мүмкіндіктерін талдайтын боламыз.
Аймақтық басқару органдары орталықсыздандырылған басқару, яғни бірінші моделі кезінде аудандық немесе муниципалдық құрылымдарға толық дербестік беруді болжайды. Бұл модельдің артықшылығы болып, сол жердің тұрғындарының көздеген мүдделерінің нақты жүзеге асырылуын, яғни басқарудың демократиялық қағидаттарына сәйкестігін, мүдделерді бірінші орында ескерілуін, міндеттерді тиімді шешу және қолдағы бар материалдық, қаржылық және еңбек ресурстарды дұрыс іске асыру болып табылады. Аталған модель аймақтың жеткілікті түрде қамтамасыз етілуін немесе ресурстардың барлық түрлерімен, яғни білім беру, медициналық қызмет, өндірілген өнімдермен сауда-саттық мақсатында басқа да ұқсас құрылымдармен жолға қойылған байланыс болған жағдайда ғана өте тиімді болуы мүмкін екенін атап өткен жөн. Ондай болмай қалған жағдайда, біздің республикамызда, аймақтар, әсіресе жекелеген жергілікті қоғамдастықтардың өмір сүруге қажетті құралдарының қарапайым болмауы - табысқа тұрақсыз салықтардың көп болуы, өндірістік әлеуеттің әлсіздігі (кадрлық, материалдық-техникалық, табиғи ресурстар секілді), көрші жатқан құрылымдармен жақсы қарым-қатынас құрудың мүмкіндігінің аз немесе болмауы себебінен, аймақтық басқару органдары толық дербестік жағдайында сәтсіздікке ұшырайды. Сонымен қатар, ресурстардағы шектеулілік келешекте инновациялық дамудың жетіспеушілігіне және экономикалық өсу әлеуетінің әлсіреуіне алып келетін болады. Басқарушылық шешімдерді қабылдау тұрғысынан да, сондай-ақ ағымдағы және жедел сипаттағы мәселелерді шешу, жергілікті меншікті шектеулілігі қиындықтар туғызу ықтималдығы да бар.
Келесі модельге келетін болсақ - орталықтандырылған басқару, яғни орталық үкімет аймақтық басқару органдарына көбірек ықпал жасайды. Мемлекет үкіметі күтпеген өзгерістер кезінде басты тұрақтандырушы фактор рөлінде болып табылады және оны орындау мақсатында қуатты ұйымдық - экономикалық тетіктер мен құралдарды қолданады. Республиканың орталық бюджетінде барша қаражатты шоғырландыру қолда бар ресурстарды тиімді әрі ұтымды түрде қайта бөлуге мүмкіндік береді, ол өз кезегінде олардың шектеулілігі жағдайында, әсіресе стратегиялық мақсаттарды жүзеге асыру мақсатында ауыз толтырып айтарлықтай артықшылықтар береді. Жоғарыда атап өткен тәсіл біртұтас әрі өзара байланысты өндірістік және әлеуметтік-экономикалық жүйені құруға, депрессивті аймақтарды қолдау мен дамытуға, экологиялық бағдарламаларды іске асыруға және т. б. объективті түрде ықпал етеді.
Орталықтандырылған модельде, аймақтық басқару органдарымен шаруашылық жүргізудің жоспарлы-командалық жүйесінің жұмыс істеу тәжірибесі көрсеткендей, ақпараттық ағындардың жұмыс істеуінің жолға қойылған жүйесі болған жағдайда ғана өте тиімді болып табылады. Ақпарат ең аз бұрмалаумен тез арада жоғары және төмен түсетін бағытта берілуі тиіс - тек сонда ғана орталық басқару аппараты жергілікті жерлерде нақты іске асырылатын тиімді шешімдерді уақытылы қабылдай алады. Аймақтық органдардың шаруашылық жүргізуде қалған субъектілердің қызметіне әсер жааудың экономикалық әдіс-тәсілдерін басым түрде пайдалану ұтымдырақ болып отыр, дегенмен кеңес үкіметі жүйесінің сәтсіз әрі қасіретті тәжірибесі әкімшілік, құқықтық және нормативтік әдістерді қолдану қажеттігін көрсетіп кетті.
Сайып келгенде, бұл орталық басқару органдардың билік өкілеттіктерінің өте жоғары болып, бірақ іс жүзінде ақталмауына немесе ең жақсы жағдайды алып қарағанда басқару нысандары мен оның нақты мазмұны арасында қайшылықтардың туындауына әкелуі бек мүмкін, өз кезегінде бұның соңы өндірістік күштердің және олардың өзара қарым-қатынастарының трансформациялау қажеттілігін тудырып, өндірістің тозуына алып келеді.
Үшінші модельдің мәні - "теңестірілген аймақтық басқару" аймақты басқаруда орталықтандыру мен орталықсыздандыру тәсілдерін эффективті түрде үйлестіру болып табылады. Аталып отырыған соңғы модельді іс жүзінде асыру ұлттық экономиканың түрлі деңгейлерінің әлеуметтік және экономикалық мүдделерінің теңгерімділігі жолымен аймақтың тұрақты түрде дамуына әкеледі деп болжануда.
Осылайша, үшінші модель аймақты басқарудың алғашқы екі моделін қолданудағы кемшіліктері мен артықшылықтарын қоса салыстырғанда айқын түрде асып түседі. Алайда, панацея біздің ойымызша "теңңестірілген аймақтық басқару" үшінші моделін қолдану барысында да кемшіліктерге жол брілуі мүмкін, өйткені бұл жердгі мәселе модельдің өзінің артықшылығында емес, қоғамдағы әлеуметтік және экономикалық процестерді басқаруды орталықтандыру мен орталықсыздандыру арасындағы динамикалық тепе-теңдікті анықтай алуында.
Экономиканың тұрақты өсуі орталықтандырылған және орталықсыздандырылған тәсіл арасындағы ұтымды арақатынаспен қамтамасыз етілуі мүмкін, ол өз кезегінде республикалық, аймақтық және жергілікті басқару органдары арасында функцияларды оңтайлы бөлуді талап етеді. Алайда басқару функцияларын бөлудің өзі іске асырудың бірнеше кезеңдерінен тұрады, оларды тікелей негізінен мемлекеттік басқару орталықсыздандыру тәсілімен шешіп отыруы тиіс. Қалыптасқан қағидаттар негізінде шешімдері орталық деңгейде қабылданатын салаларды нақты айқындау қажет. Ол іске асырылуы төмен деңгейлерде тұрған, бақылануы мүмкін және басқаруды аймақтық буындар жүзеге асыратын салалар болып табылады.
II ҚР АЙМАҚТЫҚ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ: БАҚЫЛАУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ
2.1 ҚР АЙМАҚТАРЫ, БАСҚАРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Қазақстан Республикасы орта азиядағы ғана емес, сонымен қатар әлемдегі жер көлемі жағынан ең ірі мемлекеттердің бірі болып табылады (дүниежүзі бойынша 9-шы орын). Сәйкесінше жер көлемі ұлаң ғайыр жерді басқаруда аймақтық басқару органдарының рөлі ерекше. Жалпы олардың аймақтың дамуында, жергілікті тұрғындардың қажеттілігі мен талап-мүдделерінің қанағаттандырылуында алатын орны мен рөлін бірінші бөлімде толықтай айшықтап өттік. Ендігі кезекте отанымыз Қазақстан Республикасы қандай аймақтардан тұрады және оларды басқару ерекшелігі қандай, яғни бірінші бөлімдегі тоериялық мәліметтерге практика жүзінде сай келеді ме? - соны анықтап, талдау жасайтын боламыз.
Өткен ғасырдың 1993 жылы желтоқсан айының 8-ші жұлдызында қабылданған Қазақстан Республикасының әкімшілік-аймақтық құрылысы туралы заңында былай делінеді:
Қазақстан Республикасының әкiмшiлiк-аймақтық құрылысы жүйесiне төмендегідей әкiмшiлiк-аймақтық бiрлестістер жатады: ауыл, кент, ауылдық округ, қаладағы аудан, қала, аудан, облыс.
Мемлекеттік және жергілікті басқаруды максималды эффективті жүргізу мақсатында Қазақстан Республикасының жоғарыда аталып өткен заңында аумақтарды басқаруды екі категорияға бөледі. Олар аймақтар және елді-мекендер.
Аймақтарға біздің заңымызда мынандай анықтама берілген:
Аймақ - еліміздің бірнеше елді мекендерін қамтитын, сол жергілікті халықтың мүдделері мен қажеттіліктерні қанағаттандыру мақсатында құрылатын және мемлекеттік органдар тарапынан басқарылып отыратын отанымыздың белгілі бір бөлшегі.
Қазақстан Республикасы аумағындағы облыстар, ауландар мен аудандық округтар заңға сәйкес мемлекетіміздің әкімшілік құрылысының негізгі іргетасы болып саналады.
Екінші категория елде мекендерге келетін болсақ, басында атап өткен заңымызға сүйене отырып, осындай анықтама бере аламыз:
Елді мекен - кемінде 50 адам өмір сүретін, бір-біріне жақын әрі жинақы орналасқан, құқықтық-нормативтік актілерге сәйкес тіркеуге алынған және есепте тұратын, сол жердегі адамдардың әлеуметтік және экономикалық қызметтерінің сабебінен қалыптасқан, аймақтық басқарушы органдар тарапынан басқарылатын территориялық бөлшек болып табылады.
Еліміздің заңына сәйкес, елді мекендеді екіге бөлеміз: қалалық елді мекендер және ауылдық елді мекендер деп.
Қазақстан Республикасы әкімшілік-аумақтық құрылысы заңына сәйкес 14 облыс және 3 республикалық маңызы бар қалалардан тұрады. Аталған соңғы өзгеріс 2018 жылы 19 маусымында еліміздің тұңғыш президенті, елбасы Нұрсұлтан Назарбаев жарлығымен Шымкент қаласына республикалық маңызы бар қала дәрежесін берумен болды. Оңтүстік Қазақстан облысы Түркістан облысы болып қайта құрылып, орталығы Шымкент қаласынан Түркістан қаласына ауысты.
Сонымен қатар елімізде тағы бір ерекше аймақ бар. Ол - Байқоңыр қаласы. Ресей Федерациясына 2050 жылға дейін жалға берілген бұл қала Ресей мемлекетінің федеративтік қаласы деген статусы бар.
Төмендегі кестеде Қазақстан мемлекетінің республикалық маңызы бар қалалары мен облыстары, олардың жер көлемі мен халық саны, 2019 жылғы ЖІӨ көлемі жайлы ақпараттар берілген:
Жоғарыда аталып өткен аймақтық бөлініс бірінші деңгейлі бөлініске жатады. Екінші деңгейдегі бөлініске:
Қазақстан территироиясында орналасқан 161 ауылдық аудандар, 16 қалалық аудандар және 37 облыстық маңызы бар қалалар жатады. Қалалық аудандардың барлығы еліміздің 3 республикалық маңызы бар қалаларында орналасқан. Отанымыздың елордасы Нұр-Сұлтан қаласында 4, экономикалық астанамыз Алматы қаласында 8 және республикалық маңызы бар қала дәрежесіне кіргеніне көп бола қоймаған Шымкент шаһарында 4 қалалық аудан бар екен.
Енді соңғы үшінші деңгейлі бөлініске:
47 аудандық маңызы бар қалалар, 4 қалалық аудан және 2283 ауылдық-округтік, 82 ауылдық пунктарынан тұрады.
Қарастырып отырған әкімшілік-аумақтық құрылымы заңында аталып өткеніндей, республикалық басқарушы органдардың өкілеттілігі төмендегідей:
Облыс және аудандары құру мен ұйымдастыру, кері жағдайда тарату, орталықтарын белгілеу және қажет болған жағдайда басқа жаққа ауыстыру;
Елді мекендердің қай деңгейге жататынын, яғни облыстық немесе аумақтық маңыздылығы бойынша бөледі, олардың арасындағы байланысты реттейді, бағыныштылық жағдайын анықтайды;
Еліміздегі облыс, аудандардың атауларына өзгеріс пен түзетулер енгізе алады;
Ата Заңымызға сәйкес басқа да өкілеттіліктерге ие болып табылады.
Аймақтық басқару органдары, яғни жергілікті өкілдер мен атқарушы органдардың құзыреті мен өкілеттілігіне келер болсақ. Облыстық деңгейде:
Облыс аумағын өзгерту, облыстың ішінлегі аудандарды құру немесе тарату, ол аймақтардың орталықтарын анықтау және өзгерту, ауыл, аудан және қалаларды маңыздылық деңгейі бойынша категориялық санаттарға өзгеоту жайында еліміздің үкіметіне ұсыныстар жасау;
Жоғарыда аталып өткен мәселелерді үкіметпен келісе отырып жүзеге асырады;
Облыс құрамындағы аудандардың басқару органдары тарапынан түсетін өтініштері бойынша кенттерді, ауыл-аймақтарды, ауылдық-окрунтарды құрастырып және тарата алады;
Жоғарыда аталған аймақтарда жергілікті басқару органларымен және тұрғылықты халықтың талаптарын ескере отырып, атауларын өзгерте алады;
Қазақстан Республикасының заңында көрсетілген аймақтық басқару органдарына жүктелген басқа да міндеттер мен қызметтерді атқарады.
Жоғарыда көрсетіліп өткен өкілеттіліктер арқылы аймақтық басқару органдары жергілікті жердің мәселелерін шешіп отырады немесе ол мәселе олардың өкілеттілігінен тыс болған жағдайда, яғни қолдарынан келмесе, жоғарғы басқару органы үкіметке жеткізу, шешу жолдарын ұсыну болып табылады. Бұл қызметті жүзеге асыру барысында басқару органдары арасында мынан құжаттар қолданылады:
Аймақтық басқару органының мәселені шешетіні жөнінде бірлескен ұсыныс құжаты;
Мемлекеттің басқарушы органы үкіметке жергілікті халықтың саны, жұмыспен қамту деңгейі, заңды тұлғалардың тізімі, аймақтың өндіріс саласының мәліметтері, аймақтық басқару органдарының штаттық құрамы және т.б. мәселені шешуге керекті ақпараттар жинақталған және аталаған мәселені шешу жолдары көрсетілген ұсыныс құжаты;
Аймақтағы жергелікті аудан, ауыл мен кенттердің әкімдерінің қарарлары;
Мәселені шешуге өкілеттігі бар органдар басщыларының қаулылары мен қолдары бар құжатттар;
Мәселені шешу барысында кететін экономикалық шығындар жөніндегі мәліметтері бар құжат.
Қазақстанда аймақтарды басқару үшін Ата Заңымызда бөлім арналған. Сегізінше бөлім болып табылатын жергілікті өзін-өзі басқаруда еліміздің аймақтарды басқару ерекшеліктері көрсетіліп өтіледі:
Жергілікті өзін-өзі басқару - ол жергілікті өкілдер мен жергілікті атқарушы органдардың өзара үйлесімде жұмыс жасауын айтамыз.
Аймақтық саясат мемлекет жүргізетін жалпы саясаттың бір бөлшегі болып табылады. Оның негізгі бағыты мемлекеттің стратегиялық мақсаттарына және еліміздің экономикалық және әлеуметтік тұрақты түрде дамуын аймақтардағы тіршілік пен шаруашылық факторларын эффетивті түрде қолдану арқылы қол жеткізу болып табылады.
Аймақтық басқару органдары - мемлекеттік басқару органдарының бөлшегі ретінде, аймақтарды мемлекеттің даму стратегиясы мен бағдарламаларына сәйкес ұйымдастыратын және реттейтін мемлекеттік органдар болып табылады. Аймақтық басқару органдарының атқару қажет саясатының алғышарттарына мемлекеттің шаруашылық, әлеуметтік, саяси, климаттық және т.б. алуантүрлілігі жатады.
Аймақ ұғымыны өз кезегінде бір-біріне өте жақын немесе кішкене айырмашылықтары бар территорияларды меңзейді. Оған тән ең басты қасиет ол - сол аймақтағы қалыптасқан жағдайлар мен инфрақұрылымның байланысы негізінде табиғи ресурстарды комплексті түрде өндіретін өндіріс орындарының болуы жатады.
Ұлттық экономикалық және леуметтік даму стратегиясының бір бөлімін орындаушы ретінде аймақтық басқару органдары мынандай бағыттар бойынша жұмыс жасайды:
Аймақтардың даму қарқынын анықтау және басқа аймақтармен байланысын жақсарту (экономиканың мемлекеттік және жеке секторлары, аймақ дамуына әсер ететін ішкі және сыртқы факторлар мен әдіс-тәсілдер);
Жалпымемлекеттік даму мен аймақтық дамуды, жалпыэкономикалық басқару мен аймақтық экономикалық басқаруды сәйкестендіру;
Артқы қалған аймақтардың экономикалық және әлеуметтік дамуға қол жеткізуін және жаңа аймақтарды игеруді қамтамасыз ету;
Аймақтағы ұлтаралық және экономикалық сұрақтарды шешу (еліміздегі көпұлттылық саясаты негізінде);
Урбанизация мәселесі.
Аймақтық басқару органдары жұмысына сонымен қатар демографиялық, аграрлық даму аспектілерін және басқа да мемлекет тарапынан өткізілетін іс-шаралар жиынтығын айтуға болады.
Жоғарыда атадып өткен бағыттар жалпы мемлекеттің аймақтық саясатының негізгі бағыттары болып табылады және оны орындаушысы және реттеушісі болып аймақтық басқару органдары болып табылады.
Аймақтық саясат барлық дамыған елдерде дерлік бірдей жүргізіледі, яғни негізгі қағидалары мен бағыттары ұқсас болып келеді:
Төмен дамыған аймақтарды игеру, экономикалық күйзеліске ұшыраған өндірістік аймақтарды қайта қалпына келтіру;
Агломерациялар мен бір орталыққа жиналып қалған өндірістерді орталықсыздыру;
Қазіргі таңда бар өндіріс орталықтарына байланыссыз, қалалардың сыртында орналасқан жаңа өндіріс ошақтарын қалыптастыру.
Жоғарыда аталып өткен саясаттарды жүзеге асырмай, аймақаралық һәм мемлекеттік деңгейдегі экономикалық және әлеуметтік айырмашылық арта бермек.
Аймақтық саясат және оны жүзеге асырушы аймақтық басқару органдары дамыған елдерде маңызды орынға ие. Дегенмен де дамушы артта қалған мемлекеттер аймақтық мәселелер өте өткір болып табылады. Бұл өз кезегінде, аймақтың экономикалық және әлеуметтік дамуына әсер етуші аймақтық саясат пен жүйелі аймақтық басқару органдарын қалыптастырудың қиындығымен байланысты болып келеді.
Дамушы елдерде аймақтық саясат бағыты келесі мәселелерді қамтиды:
Елдің барлық аймақтарын бүтін бір жалпымемлекттік нарық ретінде интеграциялау;
Аймақтар арасындағы айырмашылықты барынша азайту және өте артта қалған аграрлы аймақтардың экономикасын көтеру;
Қалалар мен ауылдар арасындағы қарама-қайшылықты азайту, урбанизация үдерісін реттеу;
Табиғи және адами ресурстарды барынша тиімді әрі пайдалы қолдану жолдарын қарастыру;
Жаңа өндірістік жобаларды рационалды түрде орналастыру.
Қазақстанға шетелдің аймақтық басқару тәсілдері мен тәжірибелерін көшірудің қажеті жоқ. Алайда соның ішінен біздің елдің менталитеті мен дәстүріне жақын әртүрлі әдіс-тәсілдерді алдымен сынап, одан өткен, өз нәтижесін бергендерін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Нарен Мардан Әбдіманапұлы
Аймақтық басқару органдары мен олардың экономикалық және әлеуметтік дамуындағы реттеуші рөлі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В051000 - Мемлекеттік және жергілікті басқару мамандығы
Нұр-Сұлтан -2020
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Менеджмент кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
___________ Толысбаев Б. С.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Аймақтық басқару органдары мен олардың экономикалық және әлеуметтік дамуындағы реттеуші рөлі
5В051000 - Мемлекеттік және жергілікті басқару мамандығы
Орындаған: Нарен М.Ә.
Ғылыми жетекшісі: Тлеубердиева С.С.
Нұр-Сұлтан - 2020
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
1
1 АЙМАҚТЫҚ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘНІ
6
1.1
Аймақтық басқару мәні мен маңызы, теориялық негіздері
6
1.2
Аймақтық басқару органарының елдің экономикалық және әлеуметтік дамуындағы рөлі мен маңызы. Жалпымемлекеттік басқарумен үйлесімділігі
11
1.3
Аймақтарды басқару модельдері және шетел тәжірибесі
13
2
ҚР АЙМАҚТЫҚ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ: БАҚЫЛАУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ
17
2.1
ҚР аймақтарының әлеуметтік экономикалық дамуына талдау
17
2.2
Түркістан облысы, Төле би ауданы басқару органдарының функциясына талдау
24
2.3
Аймақтық басқару органдарының жұмыс нәтижелерін бағалау тәсілдеріне талдау (Төле би ауданы мысалында)
27
3
ҚР АЙМАҚТАРДЫ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
32
3.1
ҚР аймақтарды басқару органдарындағы дамудағы негізгі кедергілерін жеңу жолдары
32
3.2
ҚР аймақтарды басқару мен олардың әлеуметтік және экономикалық дамуының негізгі бағыттары
37
ҚОРЫТЫНДЫ
41
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
43
Кіріспе
Тақырыптың өзетілігі: Әлем - тұтас бір үлкен жүйе ретінде құралған. Сол үлкен жүйе өз функциясын дұрыс атқаруы тікелей оны құрайтын кішігірім жүйелердің, бөлімдер мен бөлімшелердің өз міндеттерін жақсы атқаруына байланысты. Мысалы, автокөлікті алайық. Ол өзінің жұмысын дұрыс атқаруы үшін оны құрайтын бөлшектері дұрыс жасауы тиіс. Дәл сол секілді, мемлекеттік басқаруды тұтас бір үлкен жүйе ретінде алсақ, оның дұрыс жұмыс жасауы тікелей аймақтық басқару органдарының жұмыс нәтижесіне байланысты болмақ.
ҚР аймақтық басқаруы бойынша 14 облысқа және 3 республикалық деңгейдегі қалаларға (Нұр-Сұлтан, Алматы, Шымкент) бөлінеді. Олар өз кезегінде 175 аудандық, 2468 ауылдық әкімшілік басқару органдарына бөлінеді.
Біздің алып отырған тақырыбымызға сәйкес, аймақтық басқару органдары елдегі экономикалық және әлеуметтік мәселелерді шешуде, реттеуде және дамытуда маңызды рөл атқарады. Себебі:
Аймақтық басқару органдары кішігірім аймақты қамтиды, сәйкесінше жергілікті экономикалық және әлеуметтік мәселелермен жақсы таныс болады.
Жергілікті проблемаларды жақсы білуі, ол мәселелердің тезірек шешімінің табылуына әсер етеді.
Штаттың салыстырмалы түрде шағын болуы шешімнің тез қабылданып, орындалуын қамтамасыз етеді.
Егерде аймақтық басқару органдары өз міндеттерін жақсы атқарып отырса, жоғары жаққа артық мәселелер туындамауына себеп болады. Яғни, жоғарғы мемлекеттік деңгейдегі басқару тек стратегиялық жоспарлау мен бағыт-бағдар беріп отырады.
Жоғарыда аталып өткен аймақтық басқару органдарының тұтас жүйе болып табылатын мемлекеттік басқарудағы маңызы мен еліміздің экономикалық және әлеуметтік дамуындағы реттеуші рөлі таңдалып отырған тақырыптың өзектілігін ашады деген ойдамыз.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі: Тәуелсіздік алған жылдардан бастап, біздің мемлекет бірінші орынға экономикалық дамуды алға қойды. Яғни, алдымен экономика, сосын саясат таңдауы жасалынды. Нәтижесінде елімізде экономикалық даму орын алды. Сәйкесінше, біздің мемлекетте экономикалық еңбектер көбірек жарыққа шықты. Экономика жақсы дамыса, әлеуметтік мәселелерде өз шешімін таппақ.
Аталған тақырыпта мынандай еңбектер жазылды:Аймақтық экономиканы басқару (Мұхтаров Қ.С., Смағұлова Г.С.), Аймақтық экономика, Аймақтарды басқару, және т.б.
Жоғарыдағы еңбектер мен жазылған мақалалар, зерттеулердің негізгі тақырыбы - зерттеу объектісі ретінде экономикалық дамуды басты назарға қойды. Осы кезде аймақтық басқару органдарының экономикалық және әлеуметтік рөліне баса назар аудартылмады. Сонымен қоса, ҚР аймақтарының даму деңгейінің әртүрлі болуы, жергілікті мәселелердің әлі де шешімін таба алмауы біз таңдап отырған тақырыптың әлі де тереңнен қарап, жан-жақты зерттеу қажеттілігін көрсетті деген ойдамыз.
Мақсаты және міндеттері: Зерттелініп отырған тақырыптың негізгі мақсаты аймақтық басқару органдарының мәні мен мазмұнын айшықтау, олардың мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік дамуындағы реттеушілік рөлінің маңызын, елеулі орнын көрсету. Осыған байланысты келесі міндеттер қойылады:
Аймақтық басқару органдарының құзыреттерін, міндеттері мен ұйымдық құрылымдарын зерттеу;
Мемлекеттік экономикалық және әлеуметтік ұзақ жылға жоспарланған стратегияларнының жүзеге асырудағы рөлін анықтау;
Аймақтық басқару органдарының жұмысынын жақсарту барысында нақты әрі практикалық ұсыныстар жасау.
Зерттеу объектісі: Алынып отырған тақырыптың зерттеу объектісі болып, ҚР-ның аймақтық басқару органдары, олардың құзыреттері мен заңдық-құқықтық міндеттері, жергілікті жердегі экономикалық және әлеуметтік дамудағы рөлі болып табылады.
Димломдық жұмыстың дерек көздері: ҚР-ның Конституциясы, Елбасының жолдаулары мен еңбектері, Мемлекеттік бағдарламалар, аталған тақырып аясында жазылған отандық және шетелдік ғалымдардың оқулықтары, ҚР-ның ресми сайттары, т.б. деректерден құралады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі: Аталған жұмыстың құрылымы кіріспе, тақырыпты тереңінен ашу негізгі үш бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
1 АЙМАҚТЫҚ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘНІ
1.1 АЙМАҚТЫҚ БАСҚАРУ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ, ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Аймақтық басқару ұғымын түсіну үшін, алдымен мемлекеттік басқару терминіне тоқтала кетсек. Себебі аймақтық басқару мемлекеттік басқарудың бөлшегі болып табылады.
Мемлекеттік басқару ұғымын ашып, айқындап анықтау үшін, оны құрайтын мемлекет және басқару сөздеріне жеке жеке тоқталудың маңызы зор.
Мемлекет ұғымына ғалымдар философиялық, тарихи, әлеуметтік, заңдық және т.б. тұрғыдан көптеген анықтамалар берген. Соларды қорыта келе, жалпыға ортақ мынандай түсінік пайда болады:
Мемлекет - халықтың бірлігі мен тұтастығын, қауіпсіздігі мен тұрақты дамуын, құқықтық қорғалуы мен азаматтардың бостандығын мемлекеттік басқару механизмдері арқылы реттейтін, жалпы халықтық тәуелсіз саяси ұйым болып табылады.
Мемлекеттік басқару - қоғамның игілігі мен мемлекеттің дамуы үшін жасалынған жоспар, стратегияларды мемлекеттік басқару органдары мен лауазымды тұлғалары арқылы жүзеге асыру қызметі.
Аймақтық басқару - мемлекеттің атқаратын қызметінің бір тармағы, мемлекеттік басқарудың құрамдас бөлігі болып табылады. Оның негізгі мәні, сол аймақта тұрып жатқан халыққа мемлекеттік басқару органдары көмегімен (біздің жағдайымызда аймақтық басқару органдары) реттеушілік, қадағалау, мемлекеттік бағдарламаларды орындау жолдары арқылы, экономикалық және әлеуметтік-инфрақұрылымдық дамуға қол жеткізу. Аймақтардың ерекшелігі болып, жергілікті тұрғындардың қызығушылықтарының, қажеттіліктері мен мәселелерінің бір немесе ұқсас болуы болып табылады.
Қазақстан тәуелсіз мемлекет ретінде және соңғы әлемдегі болып жатқан экономикалық қарым-қатынастардың дамуы мен жаһандану кезеңінде аймақтық басқаруда мақсатты саясатты жүргізуі тиіс. Мемлекетішілік еңбек бөлінісі мен аймақтардың экономикалық-әлеуметтік дамуы аталған саясаттың негізі болып табылады.
Аймақтық саясат республикаішілік аймақтардың экономикалық және әлеуметті дамуын қадағалайтын мемлекеттік органдардың мақсаттары мен жоспарларымен, сонымен қатар оларды жүзеге асыру механизмдерімен анықталады. ҚР-ның аймақтарына 14 облыс пен 3 республикалық деңгейдегі қалалар (Нұр-Сұлтан, Алматы және Шымкент), олардың ішінде аудандар мен кенттер жатады. Аймақтардың географиялық орналасуы, экономикалық-әлеуметтік дамуы, бейімделген салалалары мен халықтың орналасу тығыздығы, және т.б. көптеген факторлар аймақтық саясатты жүргізуде ескерілуі тиіс.
Мемлекеттің аймақтардың дамуын реттеуі басқарудың екі 1) Аймақтық және 2)Республикалық деңгейінде жүзеге асырылады. Ол бір шетінен республикалық басқару органдары арқылы облыс, қала, аудан, ауылдар мен кенттерді реттеу. Екінші жығынан жергілікті басқару органдары көмегімен аймақтың дамуын реттеу болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайында аймақтарды экономикалық және әлеуметтік дамуын реттеу аймақтық басқару органдары мен мемлекеттік басқару арасында жаңа әсер етуші әдістер мен тәсілдерді, формаларды қабылдауды талап етеді. Аймақтық басқару органдары мен мемлекеттік басқару арасындағы функциялық шекараларын нақты белгілеп, екеуінің үйлесімді түрде аймақтың дамуына әсер етуін қамтамасыз ету қажет.
Аймақтық саясатты жүзеге асыру мақсаттары мен тапсырмаларына байланысты, оның мынандай бағыттары бөлініп шығады:
Аймақтарда ішкі және сыртқы нарықта сұранысқа ие тауарларды өндіру мен көлемін ұлғайту, аймақтардың экспорттық потенциалын арттыру;
Экономикалық тартымсыз өндірістерді экологиялық реттеу арқылы қысқарту;
Капиталдың тұрақталуы мен өндіріс саласының жанданып, үлкен кәсіпорындардың пайда болуы мақсатында аймақаралық өндірістік, технологиялық және ұйымдық байланысты арттыру;
Тауар және қызмет көрсету нарығында ұсынысты ұлғайту, жергілікті халықтың жұмыспен қамтамасыз етілуі мен жаңа жұмыс орындарының пайда болуы мақсатында кәсіпкерлікті қолдау, әсіресе шағын және орта бизнесті;
Аймақтардың инвестициялық тартымдылығын арттыру, әсіресе материалдық өндіріске және аймақтың инфрақұрылымын көтеруге бағытталған тікелей шетел инвестициясын тартуға жағдай жасау;
Аймақтардың қаржы ресурстарын қалыптастыру және оны инвестициялық бағытта қолдану шараларын жүргізу.
Аймақтарды басымдалықтарын анықтау мақсатында ортақ типология қабылданған. Оған сәйкес аймақтар бюджеттік және салықтық саясат бойынша 3 негізгі топқа жіктеледі:
Бірінші топқа жан басына шаққандағы орташа табыс республика деңгейіндегі орташа жан басына шаққандағы табыстан жоғары аудандар (Ақмола, Ақтөбе, Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Маңғыстау, Павлодар облыстары мен Алматы қаласы)
Екінші топқа республикалық жан басына шаққандағы орташа табысқа жақын аймақтар жатады (Атырау, Жезқазған, Солтүстік Қазақстан облыстары)
Соңғы топқа жан басына шаққандағы орташа табысы ең төменгі аймақтар енеді (Алматы, Жамбыл, Батыс Қазақстан, Қызылорда және Түркістан облыстары)
Жоғарыда айтып өткен типология бойынша 1 және 2 топтағы аймақтар басымдылыққа ие болып табылады. Бұл аймақтарда ел экономикасының күре тамыры болып табылатын негізгі өндіріс орындары орналасқан. Мемлекет ол аймақтарға ел экономикасын дағдарыстар кезінде алып шығушы және әрі қарай дамуға жол ашатын әлеуеті ретінде қарайды.
Экономикалық-әлеуметтік дамуы төменірек болған 3-ші топ аймақтары әрқашан мемлекет назарында болуы тиіс және олардың 1 немесе 2 топқа өтуіне жағдай жасау, керек кезде мемлекеттік қолдауды жүзеге асыру негізгі міндет болып табылады.
Аймақішілік басымдалықтарды анықтау үшін мемлекет 4 топқа бөлетін аймақтардың маманданған саласын анықтайтын типологияны қолданады.
Бірінші топ - стратегиялық сипаттағы уникалды табиғи минералдары мен ресурстары бар және ғылыми-техникалық интенсивті дамуға әлеуеті жоғары аймақтар. Олар ел экономикасының тез дамуына әсер ете алады, алайда әлі де экономикалық-әлеуметтік артта қалған ауылдар мен кенттері бар, сонымен қатар күрделі экологиялық мәселері бар аймақтар.
Жоғарыдағы сипатталған аймақтарға төмендегі мәселелерді шешу басымдыққа ие болып табылады:
Табиғи ресурстарды өндірудің жаңа технологиялары мен оларды қайта өңдеуді комплексті түрде жүзеге асыру. Табиғи ресусртарға бай аймақтарды интенсивті жолмен игеру (көмірсу, хромит, каллий тұзы, алтын, күміс, мыс, қорғасын, мырыш, фосфор, никель, кобальт және т.б.);
Өндірістік, әлеуметтік және нарықтық инфрақұрылымы жоғары дамыған аймақтарды құру және олардың әлемдік стандарттарға сәйкес болуын, шетелдік және отандық инвесторларға қолайлы инвестициялық климатты қамтамасыз ету(сыртқы халықаралық нарыққа мүмкіндік беретін: қонақжайлар салу, офистерге арналған ғимараттар, халықаралық порттар мен тұрақтар, әуежайлар, байланыс тетіктері, автокөлік пен поезд жолдарыныі торабы);
Екінші топқа ғылыми-техникалық әлеуеті зор, ауыр индустрияға негізделген, жоғары технологиялық өндіріс орындарын салуға экономикалық тұрғыдан қауқарлы, негізінен табиғи ресустармен өз-өзін қамтамасыз ете алатын аймақтар кіреді.
Жоғарыда айтылып өткен 2-ші топ аймақтарын экономикалық реформалау кезінде мына басымдылықтарға назар аудару тиіс:
Аймақтың өзінде бар өндірістік әлеуетін технологиялық даму мен экспорттық потенциал ретінде қолдану және осы мақсатқа жетуде шетел инвестициясын тарту:
Жаңа технологиялардың базасында ғылымды көп қажет ететін тауарлар, машиналар мен құрылғылар өндірісін ұйымдастыру - электроника құралдары, информатизациялау, автомобиль құрастыру, автоматты басқару жүйелері мен құралдарын жасау және т.б.
Ірі өндіріс орындарын қайта жандандырып, өнімділігін арттыруды қастамасыз ететін жаңа басқару формаларын, әдістерін қолдану. Оны өндіріс орындарын шетелдік және отандық фирмаларға басқаруға беру арқылы жүзеге асыру. рационалды деңгейде аймақтың өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымын қалыптастыру. Аймақтың тұтыну көрсеткішіне сәйкес келетін материалдық база қалыптастыру.
Үшінші топты мемлекеттің ауыл шаруашылығы тауарларының нарығында елеулі рөлге ие аудандар қамтиды. Олардың негізгі экономикалық және әлеуметтік дамуларының негізгі бағыттары:
Ауыл шауашылығы өнімдерін өндіруге бейімделген эффектиті маманданған өндіріс орындарын құру;
Ауыл шаруашылығының озық техникалары мен технологияларына лизингтік жүйені енгізу;
Аймақтардағы агроөнеркәсіп кешендеріндегі диспропорцияны жою;
Мемлекетте тұрақты түрде сауда кешендерін қамтамасыз ету үшін ауыл шаруашылығы шикізаттарын өңдейтін кіші кәсіпорындарды ұйымдастыру;
Тұтыну наоығының тұрақты даму үшін оны әрқашан ұсыныспен қамтамасыз етіп отыратын аймақтың материалды-техникалық базасын, әлеуметтік инфрақұрылымды дамыту. Жұмыспен қамту үдерісі нашар дамыған аймақтарда шағын және орта бизнесті қолдау арқылы, жұмыссыздықпен күресу.
Төртінші топқа депрессиялық аймақтар кіреді. Олар экологиялық мәселелері ушыққан, экстермалды топырақ және климат, экономикалық және әлеуметтік проблемалары бар, экономикалық маневр жасау өте қатты шектелген, рационалды емес шаруашылық жүргізуге мәжбүр аймақтар. Бұндай аймақтарда шаруашылық байланыстар, экономикалық және әлеуметтік құлдырау шарықтау шегіне жеткен. Қалыптасқан проблемадан мемлекеттің көмегінсіз шыға алмайды.
Аталған аймақтарға басым бағыттар болып төмендегілер табылады:
Экологиялық дағдарыстың тереңдеуін тоқтату;
Жергілікті жердің ресурстарын, тәжірибесі мен дәстүрін ескере отырып, шаруашылық комплекстерін түбірімен қайта қалау, аймақтағы бар шикізатты өңдейтін өндіріс орындарының алғышарттарын жасау;
Жергілікті тұрғындардың әл-ауқатының жоғарылауы үшін нақты қадамдар жасау;
Шет мемлекеттерден техникалық және гумманитарлық көмек сұрау және оны тиімді жүзеге асыру.
Қазір біз аймақтық шаруашылықты қалыптастыруда тығырыққа тіреліп тұрмыз. Ғылым мен практика аймақтарды басқару жүйесінің ең оптималды нұсқасын іздеу кезеңінде тұр. Сонымен қатар мемлекеттік реттеудің аймақтардың экономиалық және әлеуметтік дамуына ең тиімді жолын қарастыруда.
Нарықтық қатынастарға өту кезеңі аймақтар арасындағы экономикалық және әлеуметтік айырмашылықты ұлғайтып жіберді. Оған ең алдымен қалыптасқан шаруашылық байланыстарының үзілуі мен шаруа қожалықтарынң дұрыс бөлінбеуі себеп болды. Мемлекеттік және аймақтық басқару органдары құрылымының сәйкессіздігі мен қара-қайшылықтары жалпы мемлекеттік біріңғай аймақтық саясатты жүргізуге кедергі болып табылады.
Аймақтық басқару органдары көбіне болып жатқан дағдарыстан шығу көздерін іздеген кезде стратегиялық деңгейдегі мәселелердің шешімі көзден таса қалып қоя береді. Ал мемлекеттік деңгейде әрқашан жергілікті аймақтардың ерекшеліктері ескеріле бермейді.
Аймақтық басқару деңгейі нарықтық қатынастарға өту кезеңіне ең дайын болмай шыққан басқару деңгейі болды. Аймақтарды командалық-администрациялық басқару жүйесі кезінде аймақтық экономикалық және әлеуметтік дамуды басқару ұжымдық, республикалық және салалық органдар тарапынан жүргізілді. Алайда аймақтың экономикалық дамуын біріңғай басқарылмады.
Трансформациялық үдерістер мен шаруа қожалықтарын жүргізу ісінде пайда болған жаңа ережелер, аймақтық ерекшеліктерге байланысты нарықтық қатынастарды қалыптастыруда қосымша мәселелер туындады. Бұл өз кезегінде аймақтық дамудың жаңа деңгейіне кешуде нақтыланған аймақтықтық саясатты әзірлеу мен іске асыруды талап етеді. Аталған саясатты жүргізу төмендегі талаптарға сай болуы тиіс:
Жалпыреспубликалық нарықты Қазақстанның ішкі аймақтарының интерациялық жүйесінің жұмысы ретінде қызмет атқаруын қамтамасыз ету;
Мемлекеттің макроэкономикалық стратегиялық саясатына сәйкес, елдің маңызды, басымдылыққа ие аймақтарын анықтап, ол жерлердегі өндіріс нысандарын барынша оңтайландыру үдерістерін жүргізу;
Мемлекетарлық және аймақаралық байланыстарды қалыптастыру кезінде жалпыреспубликалық қызығушылықтардың негізгі басым бағыттарын анықтау;
Аймақтардағы еңбек бөлінісі мен аймақтың экономиалық кооперацияларын қалыптастыруда территорияның күшті салаларын объективті тұрғыда анықтау, аймақтардың көпқырлы мүмкіндіктерін рационалды түрде қолдану;
Мемлекеттік маңызды аймақтарда ресурстармен өздерін өздері қамтамасыз етуін және мемлекеттің көмегіне мұқтаж артта қалған немесе қолайсыз аймақтарды қолдауды қамтамасыз ету;
Артта қалған немесе күйзеліске ұшыраған аймақтарды мемлекеттік әлеуметтік көмек көрсету арқылы, аймақтар арасындағы экономикалық және әлеуметтік алшақтықты азайту. Әр аймақтарды адам өмір сүруі үшін қолайлы жағдай жасау, барлық азаматтарға қай жерде дүниеге келгеніне қарамай дамуғ, жақсы өмірге теңдей мүмкіндікті жасап беру;
Республикалық деңгейдегі аймақтық проблемаларды мемлекеттің өз жауапкершілігіне алып, шешудің қажеттілігі: Арал теңізінің тартылып, жаңа аралдың пайда болуы, бұрынғы Семей ядролық полигонынында орналасқан немесе жақын жердегі аймақтарды экономикалық және әлеуметтік оңалту, және т.б.;
Аймақтардың объективті айырмашылықтарын ескере отырып, нарықтық экономика жағдайында әлеуметтік теңсіздікке жол бермеу үшін, мемлекеттің әсер етуші күштерін жақсарту.
1.2 АЙМАҚТЫҚ БАСҚАРУ ОРГАНАРЫНЫҢ ЕЛДІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУЫНДАҒЫ РӨЛІ МЕН МАҢЫЗЫ. ЖАЛПЫМЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУМЕН ҮЙЛЕСІМДІЛІГІ
Мемлекеттік дамуда аймақтық басқару мен оны жүзеге асыратын органдардың рөлінің артуы тек жергілікті ғана емес, әлемдік тенденция болып табылады. Ондай тенденция төмендегі жағдайларға байланысты туындап отыр:
Әлеуметтік даму мен адами фактордың шешуші мәнге ие болуынан. Яғни адам және адам өмірінің, оның дамуының маңызды орынға шығуы;
Территориялық ара қатыныстың елеулі түрде дамып келе жатуы;
Мобильдік еңбек ресурстары санының артуы;
Аймақтардың инфрақұрылымы мен өндірістік құрылымының күрделене бастауы;
Территориялық еңбек бөлінісінің тереңдеуі мен оның халықаралық деңгейдегі тенденция ретіндегі аспектіге ие болуы.
Бұл тенденцияның дамуы өз кезегінде мынандай мәселелерді шешуді талап етеді, біріншіден: мемлекеттік және аймақтық басқару функцияларын қайта қарастыру; екіншіден: мемлекеттік территориялық басқару мен жергілікті өзін-өзі басқарудың өзара үйлесімділікте жұмыс жасауын қамтамасыз ету. Бұл Қазақстанға да қатысты. Себебі экономикалық дамыған, әлеуметтік инфрақұрылымы жақсы деңгейдегі аймақтарсыз гүлденген Қазақстан құра алмаймыз.
Тәуелсіз мемлекет ретінде Қазақстанның аймақтық саясаты болуы қажет.
Мемлекеттік басқару кезінде бюджеттік мәселелерді қарастыру, мемлекеттің ұдайы өндіріс деңгейіндегі процестерді экономикалық реттеу үдерісінде туындайтын маңызды мәселелердің бірі орталық пен аймақтар арасында экономикалық жауапкершілік билігін бөлу мәселесі болып табылады.
Аймақтардың әлемдік аренада өткен ғасырдың екінші жартысынан бастап тек әлеуметтік-мәдени мәселелерді шешуде ғана емес, сонымен қатар экономикалық-әлеуметтік проблемаларды шешудегі дербестігі байқалады. Бүгінгі таңда аймақтардың дербестігі тек қана құбылыс емес, сонымен қатар ол елдердің қазіргі экономика сахнасындағы орналасу реттілігін де анықтайды.
Қазіргі таңда ешқандай мемлекет экономикалық саясатты қатаң орталықтандыру жолымен елдің дамуын жүзеге асыра алмайды. Оны біз өткен ғасырдағы жоспарлы экономиканы қолданған елдердің мысалынан біле аламыз.
Өкінішке орай, қатаң түрде қадағаланатын орталықтандыру тәсілі экономикалық реттеудің көптеген әкімшілік-бюрократиялық командалық моделдерінің бірі болып қала беруде.
Аймақтардың заңнамалық және конституциялық тұрғыдан бекітілген экономикалық дербестілігі мен мұндай экономиканың принциптердің болуы жұмысқа қабілетті тігінен атқарушылық биліктің және әлеуметтік-саяси тұрақтылықтың негізі болып табылады.
Аймақтардың экономикалық және әлеуметтік дербестігін неғұрлым ертерек реформаласақ, соғұрлым аймақтардың дамуы тиімді жалғасын таппақ. Анығына келгенде бұл бүгінгі күні реформалардың табысты әрі тиімді жалғасуының басты шарты.
Аймақтардың дербестілігін алғашқы кеңейту кезеңінде, әрине, негізгі назар жергілікті қауымдастықтың көздеген мүдделер болып табылады. Бұл маңызды, өйткені біз экономиканы аймақтандыру барысын қоғамды демократияландырудың жаңа кезеңіне қадам ретінде қарастыратын боламыз.
Өкінішке орай, бүгінгі экономикалық даму моделі осы аумақта немесе өзге де аймақтарда тұратын азаматтардың мүдделеріне әрдайым жауап бере бермейді. Ғылым да, тәжірибе де әлі күнге дейін барлығына тиімді болатын модельлі ұсына алмай отыр. Осы қарым-қатынастар біртұтас мемлекет шеңберіндегі барлық аймақ азаматтарының мүдделерін барынша есепке алуға ықпал ететіндей қоғамның экономикалық және әлеуметтік ұйымдарының өзара іс-қимылы мен экономикалық қарым-қатынасын орнатып беруі тиіс.
Бүгінгі күнде жергілікті өзін-өзі басқарудың анық түсінігі жоқ және соңғы жылдары ол тіпті кеңінен пайдаланылмайтын болды. Экономиканы орталықтан басқаруды моделі күн өткен сайын сақталуда.
Әр түрлі аймақтар бүгінде әртүрлі құзыретке ие және мемлекет пен азаматтар алдында әртүрлі жауапкершілік шараларын атқарып жатыр. Осыдан орталық пен аймақтар арасындағы тұрақты бюджеттік келеңсіздіктер мен түсініспеушіліктер орын алуда. Ал аймақтардың өз ішінде меншік мәселесін бөлу өткір проблема болып отыр. Аймақтық басқару органдарында аймақтық саясаттың жалпы қағидаттарының болмауы, атқарушы және заңнамалық биліктің араласу, шекаралары мен нысандарының белгісіздігі, аймақтарға олардың әлеуметтік-экономикалық, әлеуметтік-мәдени және басқа да ерекшелігін ескермейтін қайта құру үлгілерін таңу, орталықтың өз уәделерін орындамауы және т.б. бюджеттердің шығыс бөлігін тұрақты түрде секвестрлеуіне алып келеді. Аймақтық басқару органдары дотациялар мен субвенцияларды барынша алуға ұмтылады, бірақ мемлекеттік реттеу тетігіне қарама-қарсы аймақтардың олардың бюджеттерінің тапшылығы болғандығы себепті жауапкершілік тетіктері болмайды. Аймақтырды бөлу әлеуметтік-экономикалық мақсаттылық негізінде, әлеуметтік-экономикалық қағидат бойынша жасалына бермейді.
Басқаша айтқанда, бүгінде экономикалық реформалар жүзеге асыру үшін аймақтық деңгейдегі әлеуметтік-экономикалық қайта құрулардың нақты схемасына, яғни құрылымына сүйену керек. Ол үшін экономикалық, әлеуметтік, мемлекет пен аймақтардың жауапкершілігін бөлу тетігі нақты анықталуы тиіс.
Экологиялық, саяси, бюджетаралық және т.б. қатынастар механизмі, мысалы меншік қатынастары реформасының жаңа және шындыққа сәйкес келетін реформасы көрсету. Нақты мемлекеттік емес коммуналдық табиғатқа қатысу тетіктері (муниципалдық мемлекет, аймақтар, меншік), сондай-ақ қандай да бір, мысалы, инвестициялық саясатты жүргізуде аймақаралық қауымдастықтарды құру.
Осылайша, экономикалық саладағы қатынастарды макродеңгейде орталықсыздандыруда жұмыстарында кідіріс жасау, жүзеге асырылатын аймақтық қоғамдастықтардың мүдделерін қайта құру барысында кейде әлеуметтік-экономикалық проблемалардың көпшілігін аса шиеленістіре түсіріп, республика аймақтарының әлеуметтік-экономикалық даму деңгейлерінің дәстүрлі жоғары саралануын қиындатуы мүмкін.
Соның нәтижесінде, салалық деформацияға аймақтық деформация салынуы бек мүмкін. Ал экономикалық реформаның түпкі негізгі мақсаты жоспарлы кезеңде қалыптасқан салалық саралауды жою арқылы аймақтардағы дамуды теңестіру болып табылады.
Осыдан, бүгінгі күні реформаның осы кезеңі үшін ең маңызды мәселе ретінде көтерілетін негізгі проблема орын алады (дұрысы ол әрдайым басты болған, бірақ бүгін ол шиеленіскен) - дифференциацияны тереңдету нәтижесінде инвестициялық әлеуеттің төмендеуі, ал осыдан экологиялық жағдайдың ушығуы да мүмкін. Осы жерден аймақаралық шаруашылық байланыстардың одан әрі бұзылуы.
Негізі аймақты басқару органдарының кең экономикалық дербестігін құрайтын әлеуметтік - экономикалық қайта құрулар моделін әзірлеу мен іске асыру кезек күттірмес мәселе. Бұл модель әлемдік практикамен мақұлданған экономикалық, әлеуметтік, құқықтық, ұлтаралық, экологиялық және өзге де ынталандырулар мен тежеулердің жиынтығын өзіне қамтуы тиіс.
1.3 АЙМАҚТАРДЫ БАСҚАРУ МОДЕЛЬДЕРІ ЖӘНЕ ШЕТЕЛ ТӘЖІРИБЕСІ
Елімізде нарықтық қатынастарға жол ашылып, қызмет көрсету мен тауар айналымы салаларында қызметтер мен түрлердің алуантүрлілігіне алып келді. Ол өз кезегінде мемлекеттің бұрынғы экономиканы орталықтан басқару тәсілінен тезірек ауысуына алып келді. Мемлекеттік бір орталықтан басқаруды доғару және алуан түрлі деңгейлердегі экономиканың субъектілеріне белгілі бір дәрежеде дербестік берудің объективті қажеттілігінің туындауынан еді.
Бұндай жағдайда аймақтық шаруашылық субъектілерінің арасындағы байланыс артып, диалектикалық шаруашылық әдіс-тәсілдерін еркін қолданып, нәтижесінде аймақтық басқару органдарынан жаңа технологиялар мен техникаларды аймақтағы өндіріс ошақтарына орналастыру оңтайлана түспек. Мысал ретінде келтірсек, жергілікті жеке секторға жататын ұйымдар мен компаниялардың өндірістік-коммерциялық қызметтері жақсарса және бәсекеге қабілетті бола бастаса жергілікті тұрғындар мен азаматтарды жұмыспен қамту, олардың тұрақты түрде кіріспен қамтамасыз етеді, алайда бұның екінші жағы да бар, яғни экологиялық тиімсіз, қолайсыз әрі зиян болуы мүмкін жағдайлардың тууына алып келеді, аймақтардың алуантүрлілігнің әсерінен олардың өзара экономикалық және әлеуметтік дамуында қарама-қайшылықтар мен келеңсіздіктер қалыптастырады. Бұндай қалыптасатын мәселер мен келеңсіз жағдайлар, аймақтағы басқару органдары мен шаруашылық жүргізу әдіс-тәсілдері мен нысандары және олардың арасындағы динамикалық теңгерімге ықпал ете алатын мемлекеттік басқару мен жергілікті басқару өкілдері арқылы ғана шешілуі мүмкін.
К.Е.Кенжегузин мырзаның жетекшілігімен жүргізілген отандық ғалымдар ұжымының еңбектері мемлекеттік басқаруды орталықсыздандырудың аймақтық басқару органдары арқылы қалыптастыруға және аудандар шеңберінде инновациялық қызметтердің аймақтық басқару органдарының қызметінін жақсарту жолымен жете аламыз. Өз еліміздің ғалымдары көрсетіп кеткендей, аймақтық басқару мен ұйымдастыру үдерісінің үш моделін бөліп айтсақ болады:
Орталықсыздандырылған аймақтық басқару моделі;
Орталықтандырылған аймақтық басқару моделі;
Теңестірілген кеңістіктік басқару моделі.
Жоғарыда аталып өткен модельдер арасындағы мағыналық айырмашылықтар басқаруды орталықтандыру және орталықсыздандыру қатынасында және сәйкесінше басқару мақсаттары мен басымдықтарында, сонымен қатар ғалымдарыдың ойынша, тұрақты түрде әлеуметтік-экономикалық дамуды қамтамасыз ету мүмкіндіктерінде болады. Бұл айтылған әдісті негізге ала отырып, мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыруды тек аймақтық ғана емес, сондай-ақ республика көлеміндегі халықты басқарудың басқа да барлық деңгейлерінде жүзеге асу мүмкіндіктерін талдайтын боламыз.
Аймақтық басқару органдары орталықсыздандырылған басқару, яғни бірінші моделі кезінде аудандық немесе муниципалдық құрылымдарға толық дербестік беруді болжайды. Бұл модельдің артықшылығы болып, сол жердің тұрғындарының көздеген мүдделерінің нақты жүзеге асырылуын, яғни басқарудың демократиялық қағидаттарына сәйкестігін, мүдделерді бірінші орында ескерілуін, міндеттерді тиімді шешу және қолдағы бар материалдық, қаржылық және еңбек ресурстарды дұрыс іске асыру болып табылады. Аталған модель аймақтың жеткілікті түрде қамтамасыз етілуін немесе ресурстардың барлық түрлерімен, яғни білім беру, медициналық қызмет, өндірілген өнімдермен сауда-саттық мақсатында басқа да ұқсас құрылымдармен жолға қойылған байланыс болған жағдайда ғана өте тиімді болуы мүмкін екенін атап өткен жөн. Ондай болмай қалған жағдайда, біздің республикамызда, аймақтар, әсіресе жекелеген жергілікті қоғамдастықтардың өмір сүруге қажетті құралдарының қарапайым болмауы - табысқа тұрақсыз салықтардың көп болуы, өндірістік әлеуеттің әлсіздігі (кадрлық, материалдық-техникалық, табиғи ресурстар секілді), көрші жатқан құрылымдармен жақсы қарым-қатынас құрудың мүмкіндігінің аз немесе болмауы себебінен, аймақтық басқару органдары толық дербестік жағдайында сәтсіздікке ұшырайды. Сонымен қатар, ресурстардағы шектеулілік келешекте инновациялық дамудың жетіспеушілігіне және экономикалық өсу әлеуетінің әлсіреуіне алып келетін болады. Басқарушылық шешімдерді қабылдау тұрғысынан да, сондай-ақ ағымдағы және жедел сипаттағы мәселелерді шешу, жергілікті меншікті шектеулілігі қиындықтар туғызу ықтималдығы да бар.
Келесі модельге келетін болсақ - орталықтандырылған басқару, яғни орталық үкімет аймақтық басқару органдарына көбірек ықпал жасайды. Мемлекет үкіметі күтпеген өзгерістер кезінде басты тұрақтандырушы фактор рөлінде болып табылады және оны орындау мақсатында қуатты ұйымдық - экономикалық тетіктер мен құралдарды қолданады. Республиканың орталық бюджетінде барша қаражатты шоғырландыру қолда бар ресурстарды тиімді әрі ұтымды түрде қайта бөлуге мүмкіндік береді, ол өз кезегінде олардың шектеулілігі жағдайында, әсіресе стратегиялық мақсаттарды жүзеге асыру мақсатында ауыз толтырып айтарлықтай артықшылықтар береді. Жоғарыда атап өткен тәсіл біртұтас әрі өзара байланысты өндірістік және әлеуметтік-экономикалық жүйені құруға, депрессивті аймақтарды қолдау мен дамытуға, экологиялық бағдарламаларды іске асыруға және т. б. объективті түрде ықпал етеді.
Орталықтандырылған модельде, аймақтық басқару органдарымен шаруашылық жүргізудің жоспарлы-командалық жүйесінің жұмыс істеу тәжірибесі көрсеткендей, ақпараттық ағындардың жұмыс істеуінің жолға қойылған жүйесі болған жағдайда ғана өте тиімді болып табылады. Ақпарат ең аз бұрмалаумен тез арада жоғары және төмен түсетін бағытта берілуі тиіс - тек сонда ғана орталық басқару аппараты жергілікті жерлерде нақты іске асырылатын тиімді шешімдерді уақытылы қабылдай алады. Аймақтық органдардың шаруашылық жүргізуде қалған субъектілердің қызметіне әсер жааудың экономикалық әдіс-тәсілдерін басым түрде пайдалану ұтымдырақ болып отыр, дегенмен кеңес үкіметі жүйесінің сәтсіз әрі қасіретті тәжірибесі әкімшілік, құқықтық және нормативтік әдістерді қолдану қажеттігін көрсетіп кетті.
Сайып келгенде, бұл орталық басқару органдардың билік өкілеттіктерінің өте жоғары болып, бірақ іс жүзінде ақталмауына немесе ең жақсы жағдайды алып қарағанда басқару нысандары мен оның нақты мазмұны арасында қайшылықтардың туындауына әкелуі бек мүмкін, өз кезегінде бұның соңы өндірістік күштердің және олардың өзара қарым-қатынастарының трансформациялау қажеттілігін тудырып, өндірістің тозуына алып келеді.
Үшінші модельдің мәні - "теңестірілген аймақтық басқару" аймақты басқаруда орталықтандыру мен орталықсыздандыру тәсілдерін эффективті түрде үйлестіру болып табылады. Аталып отырыған соңғы модельді іс жүзінде асыру ұлттық экономиканың түрлі деңгейлерінің әлеуметтік және экономикалық мүдделерінің теңгерімділігі жолымен аймақтың тұрақты түрде дамуына әкеледі деп болжануда.
Осылайша, үшінші модель аймақты басқарудың алғашқы екі моделін қолданудағы кемшіліктері мен артықшылықтарын қоса салыстырғанда айқын түрде асып түседі. Алайда, панацея біздің ойымызша "теңңестірілген аймақтық басқару" үшінші моделін қолдану барысында да кемшіліктерге жол брілуі мүмкін, өйткені бұл жердгі мәселе модельдің өзінің артықшылығында емес, қоғамдағы әлеуметтік және экономикалық процестерді басқаруды орталықтандыру мен орталықсыздандыру арасындағы динамикалық тепе-теңдікті анықтай алуында.
Экономиканың тұрақты өсуі орталықтандырылған және орталықсыздандырылған тәсіл арасындағы ұтымды арақатынаспен қамтамасыз етілуі мүмкін, ол өз кезегінде республикалық, аймақтық және жергілікті басқару органдары арасында функцияларды оңтайлы бөлуді талап етеді. Алайда басқару функцияларын бөлудің өзі іске асырудың бірнеше кезеңдерінен тұрады, оларды тікелей негізінен мемлекеттік басқару орталықсыздандыру тәсілімен шешіп отыруы тиіс. Қалыптасқан қағидаттар негізінде шешімдері орталық деңгейде қабылданатын салаларды нақты айқындау қажет. Ол іске асырылуы төмен деңгейлерде тұрған, бақылануы мүмкін және басқаруды аймақтық буындар жүзеге асыратын салалар болып табылады.
II ҚР АЙМАҚТЫҚ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ: БАҚЫЛАУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ
2.1 ҚР АЙМАҚТАРЫ, БАСҚАРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Қазақстан Республикасы орта азиядағы ғана емес, сонымен қатар әлемдегі жер көлемі жағынан ең ірі мемлекеттердің бірі болып табылады (дүниежүзі бойынша 9-шы орын). Сәйкесінше жер көлемі ұлаң ғайыр жерді басқаруда аймақтық басқару органдарының рөлі ерекше. Жалпы олардың аймақтың дамуында, жергілікті тұрғындардың қажеттілігі мен талап-мүдделерінің қанағаттандырылуында алатын орны мен рөлін бірінші бөлімде толықтай айшықтап өттік. Ендігі кезекте отанымыз Қазақстан Республикасы қандай аймақтардан тұрады және оларды басқару ерекшелігі қандай, яғни бірінші бөлімдегі тоериялық мәліметтерге практика жүзінде сай келеді ме? - соны анықтап, талдау жасайтын боламыз.
Өткен ғасырдың 1993 жылы желтоқсан айының 8-ші жұлдызында қабылданған Қазақстан Республикасының әкімшілік-аймақтық құрылысы туралы заңында былай делінеді:
Қазақстан Республикасының әкiмшiлiк-аймақтық құрылысы жүйесiне төмендегідей әкiмшiлiк-аймақтық бiрлестістер жатады: ауыл, кент, ауылдық округ, қаладағы аудан, қала, аудан, облыс.
Мемлекеттік және жергілікті басқаруды максималды эффективті жүргізу мақсатында Қазақстан Республикасының жоғарыда аталып өткен заңында аумақтарды басқаруды екі категорияға бөледі. Олар аймақтар және елді-мекендер.
Аймақтарға біздің заңымызда мынандай анықтама берілген:
Аймақ - еліміздің бірнеше елді мекендерін қамтитын, сол жергілікті халықтың мүдделері мен қажеттіліктерні қанағаттандыру мақсатында құрылатын және мемлекеттік органдар тарапынан басқарылып отыратын отанымыздың белгілі бір бөлшегі.
Қазақстан Республикасы аумағындағы облыстар, ауландар мен аудандық округтар заңға сәйкес мемлекетіміздің әкімшілік құрылысының негізгі іргетасы болып саналады.
Екінші категория елде мекендерге келетін болсақ, басында атап өткен заңымызға сүйене отырып, осындай анықтама бере аламыз:
Елді мекен - кемінде 50 адам өмір сүретін, бір-біріне жақын әрі жинақы орналасқан, құқықтық-нормативтік актілерге сәйкес тіркеуге алынған және есепте тұратын, сол жердегі адамдардың әлеуметтік және экономикалық қызметтерінің сабебінен қалыптасқан, аймақтық басқарушы органдар тарапынан басқарылатын территориялық бөлшек болып табылады.
Еліміздің заңына сәйкес, елді мекендеді екіге бөлеміз: қалалық елді мекендер және ауылдық елді мекендер деп.
Қазақстан Республикасы әкімшілік-аумақтық құрылысы заңына сәйкес 14 облыс және 3 республикалық маңызы бар қалалардан тұрады. Аталған соңғы өзгеріс 2018 жылы 19 маусымында еліміздің тұңғыш президенті, елбасы Нұрсұлтан Назарбаев жарлығымен Шымкент қаласына республикалық маңызы бар қала дәрежесін берумен болды. Оңтүстік Қазақстан облысы Түркістан облысы болып қайта құрылып, орталығы Шымкент қаласынан Түркістан қаласына ауысты.
Сонымен қатар елімізде тағы бір ерекше аймақ бар. Ол - Байқоңыр қаласы. Ресей Федерациясына 2050 жылға дейін жалға берілген бұл қала Ресей мемлекетінің федеративтік қаласы деген статусы бар.
Төмендегі кестеде Қазақстан мемлекетінің республикалық маңызы бар қалалары мен облыстары, олардың жер көлемі мен халық саны, 2019 жылғы ЖІӨ көлемі жайлы ақпараттар берілген:
Жоғарыда аталып өткен аймақтық бөлініс бірінші деңгейлі бөлініске жатады. Екінші деңгейдегі бөлініске:
Қазақстан территироиясында орналасқан 161 ауылдық аудандар, 16 қалалық аудандар және 37 облыстық маңызы бар қалалар жатады. Қалалық аудандардың барлығы еліміздің 3 республикалық маңызы бар қалаларында орналасқан. Отанымыздың елордасы Нұр-Сұлтан қаласында 4, экономикалық астанамыз Алматы қаласында 8 және республикалық маңызы бар қала дәрежесіне кіргеніне көп бола қоймаған Шымкент шаһарында 4 қалалық аудан бар екен.
Енді соңғы үшінші деңгейлі бөлініске:
47 аудандық маңызы бар қалалар, 4 қалалық аудан және 2283 ауылдық-округтік, 82 ауылдық пунктарынан тұрады.
Қарастырып отырған әкімшілік-аумақтық құрылымы заңында аталып өткеніндей, республикалық басқарушы органдардың өкілеттілігі төмендегідей:
Облыс және аудандары құру мен ұйымдастыру, кері жағдайда тарату, орталықтарын белгілеу және қажет болған жағдайда басқа жаққа ауыстыру;
Елді мекендердің қай деңгейге жататынын, яғни облыстық немесе аумақтық маңыздылығы бойынша бөледі, олардың арасындағы байланысты реттейді, бағыныштылық жағдайын анықтайды;
Еліміздегі облыс, аудандардың атауларына өзгеріс пен түзетулер енгізе алады;
Ата Заңымызға сәйкес басқа да өкілеттіліктерге ие болып табылады.
Аймақтық басқару органдары, яғни жергілікті өкілдер мен атқарушы органдардың құзыреті мен өкілеттілігіне келер болсақ. Облыстық деңгейде:
Облыс аумағын өзгерту, облыстың ішінлегі аудандарды құру немесе тарату, ол аймақтардың орталықтарын анықтау және өзгерту, ауыл, аудан және қалаларды маңыздылық деңгейі бойынша категориялық санаттарға өзгеоту жайында еліміздің үкіметіне ұсыныстар жасау;
Жоғарыда аталып өткен мәселелерді үкіметпен келісе отырып жүзеге асырады;
Облыс құрамындағы аудандардың басқару органдары тарапынан түсетін өтініштері бойынша кенттерді, ауыл-аймақтарды, ауылдық-окрунтарды құрастырып және тарата алады;
Жоғарыда аталған аймақтарда жергілікті басқару органларымен және тұрғылықты халықтың талаптарын ескере отырып, атауларын өзгерте алады;
Қазақстан Республикасының заңында көрсетілген аймақтық басқару органдарына жүктелген басқа да міндеттер мен қызметтерді атқарады.
Жоғарыда көрсетіліп өткен өкілеттіліктер арқылы аймақтық басқару органдары жергілікті жердің мәселелерін шешіп отырады немесе ол мәселе олардың өкілеттілігінен тыс болған жағдайда, яғни қолдарынан келмесе, жоғарғы басқару органы үкіметке жеткізу, шешу жолдарын ұсыну болып табылады. Бұл қызметті жүзеге асыру барысында басқару органдары арасында мынан құжаттар қолданылады:
Аймақтық басқару органының мәселені шешетіні жөнінде бірлескен ұсыныс құжаты;
Мемлекеттің басқарушы органы үкіметке жергілікті халықтың саны, жұмыспен қамту деңгейі, заңды тұлғалардың тізімі, аймақтың өндіріс саласының мәліметтері, аймақтық басқару органдарының штаттық құрамы және т.б. мәселені шешуге керекті ақпараттар жинақталған және аталаған мәселені шешу жолдары көрсетілген ұсыныс құжаты;
Аймақтағы жергелікті аудан, ауыл мен кенттердің әкімдерінің қарарлары;
Мәселені шешуге өкілеттігі бар органдар басщыларының қаулылары мен қолдары бар құжатттар;
Мәселені шешу барысында кететін экономикалық шығындар жөніндегі мәліметтері бар құжат.
Қазақстанда аймақтарды басқару үшін Ата Заңымызда бөлім арналған. Сегізінше бөлім болып табылатын жергілікті өзін-өзі басқаруда еліміздің аймақтарды басқару ерекшеліктері көрсетіліп өтіледі:
Жергілікті өзін-өзі басқару - ол жергілікті өкілдер мен жергілікті атқарушы органдардың өзара үйлесімде жұмыс жасауын айтамыз.
Аймақтық саясат мемлекет жүргізетін жалпы саясаттың бір бөлшегі болып табылады. Оның негізгі бағыты мемлекеттің стратегиялық мақсаттарына және еліміздің экономикалық және әлеуметтік тұрақты түрде дамуын аймақтардағы тіршілік пен шаруашылық факторларын эффетивті түрде қолдану арқылы қол жеткізу болып табылады.
Аймақтық басқару органдары - мемлекеттік басқару органдарының бөлшегі ретінде, аймақтарды мемлекеттің даму стратегиясы мен бағдарламаларына сәйкес ұйымдастыратын және реттейтін мемлекеттік органдар болып табылады. Аймақтық басқару органдарының атқару қажет саясатының алғышарттарына мемлекеттің шаруашылық, әлеуметтік, саяси, климаттық және т.б. алуантүрлілігі жатады.
Аймақ ұғымыны өз кезегінде бір-біріне өте жақын немесе кішкене айырмашылықтары бар территорияларды меңзейді. Оған тән ең басты қасиет ол - сол аймақтағы қалыптасқан жағдайлар мен инфрақұрылымның байланысы негізінде табиғи ресурстарды комплексті түрде өндіретін өндіріс орындарының болуы жатады.
Ұлттық экономикалық және леуметтік даму стратегиясының бір бөлімін орындаушы ретінде аймақтық басқару органдары мынандай бағыттар бойынша жұмыс жасайды:
Аймақтардың даму қарқынын анықтау және басқа аймақтармен байланысын жақсарту (экономиканың мемлекеттік және жеке секторлары, аймақ дамуына әсер ететін ішкі және сыртқы факторлар мен әдіс-тәсілдер);
Жалпымемлекеттік даму мен аймақтық дамуды, жалпыэкономикалық басқару мен аймақтық экономикалық басқаруды сәйкестендіру;
Артқы қалған аймақтардың экономикалық және әлеуметтік дамуға қол жеткізуін және жаңа аймақтарды игеруді қамтамасыз ету;
Аймақтағы ұлтаралық және экономикалық сұрақтарды шешу (еліміздегі көпұлттылық саясаты негізінде);
Урбанизация мәселесі.
Аймақтық басқару органдары жұмысына сонымен қатар демографиялық, аграрлық даму аспектілерін және басқа да мемлекет тарапынан өткізілетін іс-шаралар жиынтығын айтуға болады.
Жоғарыда атадып өткен бағыттар жалпы мемлекеттің аймақтық саясатының негізгі бағыттары болып табылады және оны орындаушысы және реттеушісі болып аймақтық басқару органдары болып табылады.
Аймақтық саясат барлық дамыған елдерде дерлік бірдей жүргізіледі, яғни негізгі қағидалары мен бағыттары ұқсас болып келеді:
Төмен дамыған аймақтарды игеру, экономикалық күйзеліске ұшыраған өндірістік аймақтарды қайта қалпына келтіру;
Агломерациялар мен бір орталыққа жиналып қалған өндірістерді орталықсыздыру;
Қазіргі таңда бар өндіріс орталықтарына байланыссыз, қалалардың сыртында орналасқан жаңа өндіріс ошақтарын қалыптастыру.
Жоғарыда аталып өткен саясаттарды жүзеге асырмай, аймақаралық һәм мемлекеттік деңгейдегі экономикалық және әлеуметтік айырмашылық арта бермек.
Аймақтық саясат және оны жүзеге асырушы аймақтық басқару органдары дамыған елдерде маңызды орынға ие. Дегенмен де дамушы артта қалған мемлекеттер аймақтық мәселелер өте өткір болып табылады. Бұл өз кезегінде, аймақтың экономикалық және әлеуметтік дамуына әсер етуші аймақтық саясат пен жүйелі аймақтық басқару органдарын қалыптастырудың қиындығымен байланысты болып келеді.
Дамушы елдерде аймақтық саясат бағыты келесі мәселелерді қамтиды:
Елдің барлық аймақтарын бүтін бір жалпымемлекттік нарық ретінде интеграциялау;
Аймақтар арасындағы айырмашылықты барынша азайту және өте артта қалған аграрлы аймақтардың экономикасын көтеру;
Қалалар мен ауылдар арасындағы қарама-қайшылықты азайту, урбанизация үдерісін реттеу;
Табиғи және адами ресурстарды барынша тиімді әрі пайдалы қолдану жолдарын қарастыру;
Жаңа өндірістік жобаларды рационалды түрде орналастыру.
Қазақстанға шетелдің аймақтық басқару тәсілдері мен тәжірибелерін көшірудің қажеті жоқ. Алайда соның ішінен біздің елдің менталитеті мен дәстүріне жақын әртүрлі әдіс-тәсілдерді алдымен сынап, одан өткен, өз нәтижесін бергендерін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz