Дарындылықты қалыптастыру мәселелері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

Сәкен Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетінің Кәсіптік білім беру кафедрасы

Курстық жұмыс

Тақырыбы: Дарындылық және оны қалыптастыру жолдары

Орындаған: Карипов А.А
Тексерген: Байжанова.З.Т

Нұр-Сұлтан, 2021

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

1 ДАРЫНДЫЛЫҚ ЖӘНЕ ОНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫН ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Дарындылық туралы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Дарындылықтың негізгі түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Дарындылықты қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

2 ДАРЫНДЫЛЫҚТЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫН ПРАКТИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫ
2.1. Дарынды балалармен жұмыс істеудің қазіргі күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Дарынды балалармен жұмыс істеу әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
2.3. Зеріттеу жұмысы нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .

КІРІСПЕ

Курстық жұмыстың өзектілігі: Ел басымыз Н.Ə. Назарбаев: "Бізге керегі шын дарындар. Нарық қол-аяғымызды қалай қыспасын, мемлекет өзінің талантты ұлдары мен қыздарын,нағыз əдебиет пен өнерін жасайтын тарланбоз жүйріктерін қолдауға, қорғауға міндетті" - деп айтқан болатын[1].
Қазақстан Республикасының тұнғыш президенті Н.Ə. Назарбаевтың үндеуінде: Біздің еліміз өзінің талантты, талапты жастарың дамытуға, қол ұшын созып, қорғауға борышты деп жариялаған болатын.
ҚР Білім туралы Заңында мемлекеттік саясат негізінде ең алғаш рет "Әр баланың жеке қабілетіне қарай интеллектуалды дамуы, жеке адамның дарындылығын дамыту" мəселесі қаралған[2].
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында тұнғыш рет Әр баланың ақыл ойына және индивидуалды қабілеттері мен мүмкіндіктеріне қарай, жеке тұлғаның дарынды жақтарын дамыту мəселесі қарастырылған болатын.
Білім беру жүйесін реформалау дарынды балаларды арнайы мектептерде ғана емес, жалпы орта білім беретін мектептерде де жүзеге асыруды міндеттейді. Сондықтан да, дарынды баланы дамыту мəселесі қоғамдық маңызды проблема болып отыр. Балалардың дарындылығы мəселесімен шетелдік жəне отандық психологтар айналысты. Шығармашылық дарындылық психологиясы саласы бойынша ауқымды зерттеулер жүргізілгені белгілі. Ол американдық психологтар: Дж.Гилфорд, П.Торренс, Ф.Баррон, К.Тейлор. Ал психологтар Дж.Кэрол мен Б.Блумның идеялары негізінде дарынды балаларды оқыту əдістемесі жасалынды. Ерекше дарынды балалар мəселесімен Ж.Брюно айналысты. ("одаренные дети: психологопедагогические исследования и практика") Дарындылық проблемасын отандық психологтар да зерттеді. Олар: А.М.Матюшкин өзінің "Шығармашылық дарындылықтың тұжырымдамасы" еңбегінде, Шумакова Н.Б. өзінің бірқатар еңбектерінде, Г.Д.Чистякова өзінің "Танымдық құрылымды дамытудағы шығармашылық дарындылық" атты мақаласында С.Юркевич "Практик психолог жұмысындағы дарындылық диагностикасы мен оны болжау проблемалары" атты еңбегінде баяндалады. Ресей педагог-ғалымы К.Д.Ушинский Ақыл-ой дегеннің өзі жақсы ұйымдастырылған білім жүйесі. Оқушының оқу процесінде ақыл-ойды дамыту мен тəрбиелеудегі ең негізгі дидактикалық шарт - мұғалім мен оқушының оқубарысындағы еңбегінің дұрыс болуы мен жүйелі жинақталуында - деп нақтылаған [3].
Әзіргі кезде талантты қабілеттері бар жастарды дамыту мәселесі қазіргі әлеуметтік манызды сұрақтардың бірі боп отыр. Жастардын қабілеттілік мәселелеріне сандаған отандық әрі шетелдік психолог мамандары ат салысты. Таланттылық мәселелерін шешіп, қарастыруға да біздін отандық мамандарымыз өз үлестерін бірқатар жұмыстарымен қосты.
Ерекше білім беруге қажеттіліктері бар балаларды білім кеңістігіне еркін енуіне жағдай жасап, қоғамда өз орнын табуға қолдау көрсету қазіргі қоғам алдындағы өзекті мәселе деп айтуға болады. Себебі осы санаттағы балалардың өзіндік даму ерекшелігі бар. Әрбір бала бір жұлдыз - жарқырауына жәрдем бер! дегендей оларға психологиялық-педагогикалық жан-жақты қолдау көрсету арқылы баланың бойындағы ерекше қабілетін, дарындылығын анықтап, оның зияткерлік дамуындағы өзгерістерді қолдап отыру қажет. Жалпы білім беру ұйымдарының педагогтары үшін ерекше білім беруге қажеттіліктері бар оқушы - психикалық және дене дамуы бұзылған (мүмкіндігі шектеулі) бала ғана емес, сонымен қатар оқытуда қиындықтарға тап болған кез келген бала екенін түсінулері маңызды[4].
Қазіргі қоғамда оқытушылар жалпы білім беруде тек қана бой немесе психикалық тұрғысынан ауытқулары бар балалармен жұмыс істеп ғана қоймай оқыту процессіндегі қайсыбір қиындықтарға душар болған әр оқушыға қабілетті әрі дарынды жақтырын ашып, терендету. Айрықша оқыту процессің ұйымдастыру әлі қалыптастыру, білім алу процессіне жеңіл ену жағдайларың жасау, әр шәкірт тарапынан қолдау көрсету, баланын ішіндегі өзгеше мүмкіндіктеріңе бірге қол жеткізу, жұлдыздай жарқырап ұштасуына жөнді бағыт-бағдар көрсетіп,айту.
Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі стратегиялық даму бағдарламасында білім беруді инновацияландыруға сай икемдеу үшін білім беру жүйесін ақпараттындыру, жаңа талапқа сай дамыту талабы қойылып отыр. Осы талапқа сай бүгінгі таңда білім беруде жеке тұлғаны дамыту, дана және дара ойлай алтын дарынды баланы оқыту мен тәрбиелеу жолдарын айқындау қажеттігі айқын.
Қай елдің болмысын өсіп-өркендеуі,өнуі, әлемде өзіндік орын алуы оның ұлттық білім жүйесінің қалыптасуына, даму бағытына тікелей байланысты. Сондықтан да, мемлекет басшысы Н.Назарбаев болашақта қазақ елінің көсегесін көгертіп, ғылымын көркейтер деген үмітпен жас дарындарға үлкен назар аударуда, қолдау көрсетуде. Осы орайда қандай да болмасын білім беру мекемесі оқушыларға мемлекеттік білім стандартына сай білім берумен шектеліп қалмай, оларды ғылыми ізденіс жұмыстарға тартып, шығармашылық, дарындылық қабілеттерін дамыту бағытында жұмыс жүргізуі тиіс[5].
Қай мемлекет болмасын, ол мемлекеттің жалпы жетістіктерге жетуі, қоғамда өніп-өсуі, өзге мемлекеттерге қарағанда алдынғы қатарға шығуы, басып озуы тікелей білім беру жүйесіне, білімді де білікті дамып жетіліп келе жатқан жас ұрпаққа байланысты, осыған орай тұнғыш мемлекет президенті Н.Назарбаев келешек талапты да талантты жастарға зор қолдау көрсетіп үміт артуда. Соған үйлесімді әрбір оқу орны білім алушыларға стандарттық оқыту процесін беріп қана қоймай, сан алуан басқа жұмыс жасау түрлерің жүргізулері қажет деп ойлаймын.
ҚР стратегиялық өсу бағдарламасында жалпы білім беруді жанадан әзіргі үйлесімді талаптарға сәйкесті қалыптастырып, дамыту, ақпараттандыру, инновациялау бұл ұсынылып отырған бағыттарға сай ерекше ойлай алатын қабілетті оқушыларды дұрыс тәрбиелеу мен оқыту бағыттарын ашық түрде пайдалану.
Зерттеудің мақсаты: Кәсіптік білім беру жүйесінде оқушылардың дарындылығынын ерекшеліктерін анықтау
Зерттеу пәні: Дарындылықты қалыптастыру мәселелері
Зерттеу объектісі: Дарындылық және оны қалыптастыру жолдары
Зерттеудің міндеттері: Кәсіптік білім берудегі дарындылықты қалыптастыру міндеттері
Дарындылықты қалыптастыру міндеттеріне теориялық шолу жасау
Колледжде кәсіптік білім беруде тәжірибесімен, білім беру мен танысу
Дарындылықты қалыптастырудағы нұсқаулар дайындау

1 ДАРЫНДЫЛЫҚ ЖӘНЕ ОНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫН ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1Дарындылық туралы жалпы түсінік.
Дарындылық - бұл дарын сөзінен шыққан жəне ол дамудың аса қолайлы, сыртқы алғышарттарын білдіреді. Педагогикалық энциклопедияда бұған келесі түсінік беріледі: Дарындылық - бұл адамның белгілі іс - əрекет аумағында ерекше табыстарға жетуге көмектесетін, қабілет дамуының жоғары деңгейі.
Философиялық энциклопедиялық сөздікте: Қабілеттілік - бұл субъективті жағдайда белгілі бір іс-əрекеттің табысты орындалуындағы жеке тұлғалық даралық ерекшеліктері деп түсінік берілген. Дарындылық - ақыл - ой дамуының жоғары деңгейі ғана емес, сонымен қатар, жеке тұлғаның дамуына бағытталған кейбір ішкі талапмақсаттар. Сонымен қатар, дарындылық - əлеуметтік құбылыс. Өйткені, адамның ісəрекетінің əлеуметтік сферада жетістіктерге жетуі туралы сөз болып отыр[6].

Өзімнің түсүнігім бойынша Қабілеттілік пендеге ғұмыр барысында қалыптасуы мүмкін немесе туғаннан, ата-анасынан берілуі мүмкін. Дарындылық ерекшеліктері жан бойына онын өмірдегі айналысатын сүйікті істерімен, жұмысымен, хоббиімен, спортпен немесе шығармашылық қабілеттіліктерінен қалыптасуы ықтимал. Жас тұлғалар өздерінің дарындылықтарын мектеп мекемесінен немесе барып жүретін үйірмелерінен, жақсы менгеріп айналысатын істерінен табулары айдан анық деп ойлаймын.

Дарындылық
қызметтің табысты орындауын қамтамасыз ететін қабілеттердің сапалы өзіндік байланыстыруы;
адам мүмкіндіктерінің кендігі мен қызмет өзіндігін айқындайтын жалпы қабілеттер немесе қабілеттердің жалпы сәттері;
ақыл әлеуеті, немесе парасаттылығы, оқуға деген танымдық мұмкіндіктері мен қабілеттердің біртұтастық жеке сипаттамасы;
қабілеттердің, табиғи көрсеткіштердің жиынтығы, қабілет табиғи себептерінің айқындалу және өзіндікі деңгейінің сипаттамасы;
таланттық; қызметіндегі ұлы жетістіктер үшін қажетті ішкі шарттардың бірі. [7]

Дарындылық терминінің көпмағыналылығы адам қабілеттері саласы мәселесінің көпаспектілігіне сілтейді. Дарындылық қабілеттер саласының жалпы сипаттамасындай, кешенді зерттеуді талап етеді: психофизиологиялық, дифференциалды-психологиялық және әлеуметтік-психологиялық педагогикалық.

Ақыл-ой дарындылығы - адамның өз ойлауын жаңа талаптарға саналы бағыттай алуының, оны жаңа міндеттерді шешуге және өмірдің жаңа шарттарына бейімдей алудың жалпы қабілеті. Жаңағы бағыттау ақыл-ой дарындылығы естен, ал бейімдеу белгісі - кемеңгерліктен (оның мәні өзіндік шығармашылықта) айырады; жалпы қоғамдастық белгісі ақыл-ой дарындылығы таланттан (ол адамда қызметтің белгілі бір түрінде айқындалады) ерекшелінеді. [8]

Интеллектуал дарындылығын қарастыра кете болсам, менің ойымша адамнын интеллект дарындылығы ойлау қабілетінін ілгері дамуынан қалыптасады деп ойлаймын, қазіргі қоғамда Ақыл-ой әлеуетін дұрыс қалыптасуы тұлғанын өзінен тікелей қатысты. Айталық: тұлға жас кезінен бастап ой қабілетін қалыптастырп дамытуға көмектесетін ойындарды ойнаса немесе кәдімгі математикалық ауыр есептерді өз сыныптастарына қарағанда шығара алатын болса ол баланын интеллект дарындылығы дамып келе жатқанын көре аламыз.

Дарынды балалар - өз құрбыларынан ақыл-ойының дамуымен біршама озатын немесе аса көрнекті арнаулы қабілеттерін көрсететін (музыкалық, көркемдік т.б.) балалар. Барлық бала дарынды немесе өзiндiк жеке дара ерекше қасиетi бар деген тұжырым педиатрлардың, педагогтардың, спорттық және көркем студиялардың маңызды мәселесiне айналды. Дарынды деп өз қатарларынан әлде қайда дамыған немесе ерекше бiр зейiн бар (музыкалық, көркемдiк, спорттық т.б. қасиеттер бар) балаларды айтады; ғылыми тұрғыдан кәдiмгi сөзде оларды жиi вундеркиндтер деп те айтады. Психология көзқарасынан дарындылық екi мағына бередi - жалпы рухани зейiндiлiк және нақты дарындылық. Жалпы зейiндiлiктi ғалымдар - жалпылау икемдiлiгi, кез-келген тақырыпта әңгемелесу, мәселелердi шешу және өз тәжiрибесiнде үйрену деп тұжырымдайды.

Дарындылықтың бiрден-бiр белгiсi - тiлдiң ерте шығуы. Әсiресе, егер бала бөлек-бөлек сөздерден қарапайым сөйлемдерге көшсе, бұндай балалардың сөз байлығы да мол, әңгiмесi де мәнерлi болып келедi және олар сөздiң реңi мен нюанстарын iштей сезетін қабілеті бар. Сөйлемдерi ұзақ және орынды. Көп балаларда әзiл-оспақ қасиеттерi кездеседi. Олардың есте сақтау қабiлетi жақсы дамыған, ойлау қабiлетi де жан-жақты. Дарынды балалар әдетте 4 жасында хат таниды, оқи алады. Тәжiрибелi психолог-мұндай баланы өткiр көзқарасынан және өзiнiң ерекше iс әрекетiне қарап көпшiлiк iшiнен тез тауып алады.Егер ересектер мен бала қарым-қатынасында сенiмдiлiк болмаса, ең үлкен дарын да танылмай қалуы мүмкін. Дарындылық, сол сияқты қарапайым зейiндiлiк жылулық сүйiспеншiлiк және қамқорлық ортада ғана ашылады.

Бiрақ, баласының жеке дара қасиеттерiн дамыту үшін дарынды ата-ана болу қажет. Дарынның белгiсерiн байқау оңай ерекше қасиеттерiн байқап өзiнiң қалауынша тәрбиелейдi. Осы кезде, мысалы музыкаға зейiнi бар бала әркезде әндетiп, ал математикалық қасиеттер есiп шотқа деген қызығушылығында байқалмайтының ұмытпау керек. Балалық шақтағы дарындылықтың ерте көзге түсуi ата-аналардың, педагогтардың қамқоршылығын талап етедi. Дарынды балалардың мүмкіндіктерін дұрыс пайдалану, дамыту мақсатында арнайы жасалынған бағдармалар арқылы оқыту жүргізіледі (мысалы, арнасы дарынды балаларға арналған арнайы физика-математика мектептері).
Таланттылық пен дарындылықты шатастыруға болмайды. Талант-туылғанда беріледі,ал дарындылық - еңбекпен, қажымас қайратпен келетін қасиет[9].

Талантты балалар өздерінін дарындылықтарынын бiрден-бір ерекшеліктерін көбінде боз балдырған кезінде көрсете бастайды, сол кездегі педагогтын, тәрбиелеушінін және ата-ананын басты-бір міндеті баланын таланттылық қасиеттерін айқындап дұрыс аша білу, қазіргі қоғамда көптеген балалардын іштегі дарындылықтары ашылмай өшіп кетіп жатыр, онын бiрден-бір себебі баланын қамтамасыз етілмеген немесе қиын отбасы жағдайында өмір сүруі, мұндай жағдайда бала өзінін ішіндегі қабілетті жақтарын көрсете алмауы, үлкен өмірге өзінін жас тайынан араласуы дарынды балалардың аздығынын бірден-бір себебі.

1.2Дарындылықтың негізгі түрлері.
Дарынды балаларды қалай тануға болады? Белгілі зерттеуші Н.С.Лейтес қабілетті балалардың үш категориясын анықтап берді. Бірінші категория,ой - өріс қабілеті ерте жастан байқалған оқушылар.Екінші категория, жеке бір іс - əрекет түрі мен белгілі бір мектептегі ғылым түріне қабілеттілігімен көзге түскен оқушылар.Үшінші категория, дарындылық күш қажырымен ерекшеленетін оқушылар.
Дарындылық түрлерін анықтау критерийлері:
əрекет түрі жəне оны қамтамасыз ететін психиканың салалары;
дарындылықтың қалыптасу дəрежесі;
байқалу формасы;
əрекеттің сан алуан түрінде байқалу кеңдігі;
жас ерекшелігі дамуының ерекшеліктері.

Əрекеттің негізгі түрлеріне: практикалық, теориялық (баланың жасын ескеретін болсақ), көркем - эстетикалық, коммуникативтік жəне рухани құндылық жатады. Яғни, интеллектуалдық саланың аясында сенсомоторлық, кеңістік - көру (визуалды) жəне ұғымдық - логикалық деңгейлер. Эмоционалды саланың аясында - эмоционалдық қабылдауы мен эмоционалдық қайғыруының деңгейі. Ынталандырушы - еріктік саланың аясында - ой шақыру, мақсат қою жəне мағынаны ұғыну деңгейлері. Сəйкесінше, дарындылықтың мынадай түрлері айқындалады:
практикалық əрекетте, көбінесе, қолөнері, спорттық жəне ұйымдастырушылық дарындылықтарды айтуға болады.
танымдық əрекетте - əрекеттің пəндік мазмұнына қатысты интеллектуалдық дарындылықтың сан түрі айқындалады (жаратылыстану жəне гуманитарлық ғылымдар саласындағы, интеллектуалдық ойындар саласындағы, т.б. дарындылықтар).
көркем - эстетикалық əрекетте - хореграфиялық, əдеби - поэтикалық, бейнелеу жəне музыкалық дарындылықтар.
коммуникативтік əрекетте - лидерлік жəне аттрактивтік дарындылықтар.
рухани - құндылық əрекетте - жаңа рухани құндылықтар туғызудан жəне адамдарға қызмет етуден байқалатын дарындылықтар[10].

Зерттеуші Н.С.Лейтестін анықтауларымен келісе отырып, Талапты балаларды қалай тануға болады? Деген сұраққа айрықша қабілеттері бар балалардын үш түрін анықтап беріп отыр. Олар:
· Бірінші түрі балалардын туғаннан немесе балалық шақта пайда болған өзгеше интеллектуалдық қабілеттерімен байқалған қабілетті балалар тобы.
· Екінші кейпі жас тайынан мектепте немесе мектепке дейінгі шақта, жалпы оқыту пәндерінен немесе кішкентай кезінен барып жүрген үйірмелерінен қалыптасқан қабілетті балалар тобы.
· Үшінші дарынды балалар түрі қажымас енбектін арқасында, көп жылдар бойы бір мақсатпен өз арманына немесе зор жетістіктерге жеткен талантты балалар тобы.

Дарындылық жəне шығармашылық дарындылық ұғымдары мəндес болып табылады. Шығармашылық дарындылық шартты түрде айтсақ,бұл - кез келген əрекетті жоғарғы деңгейде орындау ғана емес, сонымен қатар оны қайта жасау жəне дамыту болып табылады.Дарындылықтың қалыптасу дəрежесікритерийі бойынша дарындылықты жіктеуге болады:
актуалды дарындылық;
əлеуметтік дарындылық.
Актуалды дарындылық - бұл жас ерекшелігі жəне əлеуметтік нормалармен салыстырғанда нақты пəндік салада іс - əрекетті орындаудың жоғары деңгейінде байқалатын психикалық дамудың белгілі бір көрсеткішіне қол жеткізген баланың психологиялық сипаттамасы. Актуалды дарынды балалардың ерекше категориясын талантты балалар құрайды. Талантты бала - бұл қол жеткізген табысы объективті жаңашылдық пен əлеуметтік маңызды талаптарға сай келетін бала деп есептеледі.
Әлеуметтік дарындылық - бұл əрекеттің белгілі бір түрінде жоғары нəтижеге жетудің психикалық мүмкіндігі бар, дегенмен, сол сəтте өз мүмкіндігін оның функционалды жетімсіздігінен жүзеге асыра алмайтын баланың психикалық сипаттамасы. Бұл əлеуеттің дамуына бірқатар келеңсіз себептер (қиын отбасы жағдайы, ынталандырудың аздығы, өз əрекетін реттей алмау, қажетті білімдік ортаның болмауы, т.б.) кедергі болады. Əлеуеттік дарындылық баланың бастапқы психологиялық мүмкіндігіне нақты дамытушы ықпалды қамтамасыз ететін жағымды жағдайда байқалады. Байқалу формасы ретінде айқын жəне жасырын дарындылық болып екіге бөлінеді.
Айқын дарындылық баланың əрекетінен нақты көрінеді. Баланың дарындылығы күмəн тудырмайды, оның жетістігі көзге ұрып тұрады. Жасырын дарындылыққа типтік, жасырын формада байқалады, оны айналасындағылар байқамайды. Нəтижесінде бала дарынды емес деген қате қорытынды жасалуы мүмкін. Ол болашағы жоқтардың қатарына жатқызылып, қажетті көмек пен қолдаудан ажырауы мүмкін. Жасырын дарындылық феноменін тудыратын себептерді бала қалыптасатын мəдени ортадан, оны қоршаған адамдармен қарым - қатынас жасау ерекшелігінен, оны тəрбиелеп, дамытудағы ересектердің қателіктерінен іздеу керек.
Жасырын дарындылық - табиғаты жағынан күрделі құбылыс. Жасырын дарынды балаларды анықтау бір сəттік психодиагностикалық бақылаумен шектелмейді. Мұндай типтегі дарынды балаларды идентификациялау - баланың мінез - құлқын талдаудың көп деңгейлі əдістер кешеніне негізделген ұзақ процесс. Əрекеттің сан алуан түрінде байқалу кеңдігі критерийі бойынша жалпы жəне арнайы дарындылықты көрсетуге болады. Жалпы дарындылық əрекеттің сан түрінен байқалады жəне олардың өнімділігінің негізі болып табылады. Жалпы дарындылықтың маңызды аспектісі - ақыл - ой белсенділігі жəне оның өзіндік реттілігі. Жалпы дарындылық баланың мақсаттылық дəрежесін, əрекетке ынтасымен берілу деңгейіне сəйкес анықталады. Арнайы дарындылықəрекеттің нақты бір түріне (поэзия, математика, спорт, қарым - қатынас, т.б.) қатысты болады.Жас ерекшелігі дамуының ерекшелігі критерийі бойынша ерте жəне кеш байқалатын дарындылық деп жіктеуге болады. Ерте дарындылыққа мысал ретінде вундеркиндтерді атауға болады. Вундеркиндтің сөзбе - сөз аудармасы ғажайып бала. Олар - жасына лайық емес мүмкіндіктерімен таң қалдыратын, психикалық дамуы ерекше балалар. Дарынды баламен жұмыс жасаудағы негізгі мақсаты - заман талабына сай бəсекеге қабілетті, білімді, іскер, ойлау жүйесі дамыған, адамгершілігі жоғары, логикалық тұжырым жасауға бейім, еркін ойлай алатын жеке тұлғаны қалыптастыру. Дарындылық - жеке тұлғаның өте күрделі, көп аспектілі қыры[11].

Өз ой-пікірім бойынша дарындылықтын қалыптасуы төрт санатқа жатқызуға болады.
- əлеуметтік қабілеттілік;
- актуалды қабілеттілік;
- құпия қабілеттілік;
- анық қабілеттілік.

Әлеуметтік қабілеттілік - белгілі бір жас баланын бойында таланттылық қасиеттерінің қалыптасуы, бірақ ол баланын әлеуметтік жағдайы немесе жетім болуы әлде жанұя ішіндегі қарама қайшылықтардын туындауынан баланын бойындағы қабілетті жақтарынын дұрыс ашылмауы деп ойлаймын.

Актуалды қабілеттілік жайында айтып кететін болсам бұл қабілетті балалар тобына жас ерекшеліктері және психологиялық тұрғыдан қарағанда қарқынды дамыған балалар тобы.

Құпия қабілеттілік - дегеніміз бір нақты жас баланын ішіндегі толық ашылмаған таланттылық қабілеттері, айналасындағы адамдар сол тұлғанын ішіндегі таланттылық қабілеттерін байқамауы, осыған орай қазіргі оқытушы мамандарымыздын әрі ата-ананын бірінші мақсаты жасырын қабілетті тұлғаны алыстан көру, дұрыс идентификациалау, дамыту әрі жөнді бағытта баулу қажет деп ойлаймын.

Анық қабілеттілік - дегеніміз бір нақтылы тұлғанын бойындағы таланттылық қабілеттерінін және жетістіктерінің анық байқалуы, ашылуы деп ойлаймын.

Ү.Б.Жексенбаева өз еңбегінде дарындылықтың бірнеше көрсеткіштері мен белгілерін берген. Психомоторлық, интеллекутуалдық, академиялық, шығармашылық жəне əлеуметтік дарындылық көрсеткіштері.
Бала дарындылығының негізгі белгілері:
арнайы психометриялық тест;
баланы бақылаудың түрлі тəсілдері (оқу жəне оқудан тыс əрекеттерінде, зертханалық жағдайларды);
арнайы бағдарлама аясында сынақ сабақтарын өткізу;
педагог тарапынан оқушының іс - əрекеті мен мінез - құлқын эксперттік бағалау;
əр түрлі зияткерлік жарыстар, байқаулар, олимпиадалар т.б. өткізу;
оқушы шығармасының туындыларын эксперттік бағалау;
арнайы психодиогностикалық тренинг.

Ү.Б.Жексенбаева енбектерімен қабілеттілік мәселесіне мол үлес қосты, енбектерінде дарындылықтын белгілері мен көрсеткіштерін көрсеткен. Жас балалардын дарындылығын дамытудын басты белгілері
Арнайы тренингтер, тесттер, сынақ сабақтары, олимпиадалар, байқаулар, зиаткерлік сайыстар, ашық сабақтар әрі бағалау.

Дарындылықты анықтауда сан түрлі əдістер мен тəсілдер қолданылады. Оқушы бойындағы дарындылықты анықтау үшін психологиялық диагностикалар, (əдістемелер тесттер, сауалнамалар, эксперимент зерттеуі) жəне т.б. Дарындылықты анықтау əдістемелері баланың қабілеттеріне ұзақ уақыт бойы жасалған бақылаулардың нəтижесін нақтылауды, күшті жəне əлсіз психологиялық сапаларын дəлірек анықтауда қажетті психо - педагогикалық көмекті ұйымдастыру үшін қажет.
Дарынды баланың психикасын кеңінен анықтауда келесі əдістер қолданылады:
арнайы психологиялық сұрақнама, əдістемелер;
баланың іс - əрекетін мұғалімдер, ата - аналар, психологтар тарапынан экспертті бағалау;
балалардың шығармашылық жұмысының нақты нəтижелерін мамандар тарапынан сараптау;
түрлі танымдық əрі пəндік олимпиадалар, конференциялар, спорт жарыстарын, шығармашылық байқаулар, фестивальдар жəне т.б, ұйымдастыру;
белгілі дарын түрін талдау міндеттеріне байланысты түрлі əдістерді пайдалана отырып, психодиогностикалық зерттеу жүргізу [12].

Тұжырым жасай келе, ерте қашаннан бастап пенде тұлғасы дарындылықты анықтауға әр-түрлі жолдар мен әдістерді қолданысқа енгізіп балалардын тұла бойындағы қабілетті жақтарын, психикасын айқындау үшін мұндай тәсілдер қолданылып жатыр:
- психологиялық əдістемелер, сұрақнамалар
-әр-түрлі байқаулар, олимпиадалар, фестивальдар, спорт жарыстарын қарқынды түрде ұйымдастыру.

Д.Ж.Резнулиннің пайымдауынша дарындылық үш байланыстың үйлесімділігі: жоғары интеллектілік, креативтілік жəне нəтижеге жетудегі ынталылық. Осы үш қасиеттің біреуі болмаса, адам дарын ретінде қалыптаспайды.
Оқушының оқу материалдарын меңгерудегі ой іс - əрекетінің екі деңгейі бар:
өнімсіз (міндетті деңгейге сəйкес келеді);
өнімді (лайықты жəне жоғары деңгейге сəйкес келеді)
Яғни, эвристикалық жəне шығармашылық деңгей. Деңгейлеудің қажеттілігі: оқушы өз іс - əрекетінің деңгейін салыстыра отырып жүйелеуі керек. Жай сабақтардағы бағалаудың өзі деңгейлік белгілер арқылы атқарылады, бірақ онда оқушының танымдық іс - əрекеті бағаланады. Орта білім берудің салалық жалпыға міндетті стандартының үш деңгейіне негізделіп, қисынды ойлау операциялары күрделілігіне қарай үш деңгейге топтастырылған:
Міндетті деңгей - минимум ҚР ОББ стандарт деңгейі. Қарапайым ойландыратын операциялар белгіленген.
Лайықты деңгей - лицей, гимназия оқушыларының деңгейі. Күрделі ойлау операциялары белгіленген.
Жоғары деңгей - дарынды балалар мектебі деңгейі. Күрделілігі жоғары ойлау операциялары белгіленген (шығармашылыққа бағытталған). Балалардың танымдық, шығармашылық қабілеттері, іскерліктері мен сезім ерекшеліктері оку - тəрбие үрдісінің барлық жоспарлауларда басшылыққа алынады[13].

Д.Ж.Резнулиннің анықтамасы бойынша тұлға бойында осы манызды қасиеттердін бірі болмаса адам ерекше қабілетті дара тұлға ретінде қалыптаспайды екен.
Дарындылық үш қасиеттен тұрады екен
- тұлғанын бір нақты істе нəтижеге жетудегі ынталылығы;
- тұлғанын индивидуалды интеллектілігі;
- тұлғанын индивидуалды креативтілігі.

Орта білім берудің барлығына теңдей стандарттық үш денгейі қарастырылған екен.
- Қазақстан Республикасынын Орта білім беру стандарттарға сәйкесті деңгейі;
- Лайықты деңгей - лицей, гимназия оқушыларының деңгейі;
- Ілгері деңгей - қабілетті балалар мектебі деңгейі.

1.3 Дарындылықты қалыптастыру жолдары
Әр адам балалық, жасөспірім және жастық шағынан бастап, өмірде үлкен жетістіктерге жетуді армандайды. Жас өсіпірімдік шақ - бұл ізденіс, үміт, күмәндану, мазасыздану кезі. Ерекше балалар да ерте кезден бастап, әртүрлі іс-әрекет түрлеріне қабілеттілік білдіреді (сурет салады, билейді, музыкалық инструменттерде ойнайды, ән айтады т.б.). Бірақ уақыт өте қабілеттіліктері біртіндеп бәсеңдей береді. Сондықтан әр мұғалім сыныпта отырған баланың әр қайсының психологиялық, әлеуметтік, физикалық дамуына аса мән беріп, баланы жеке өзіндік ерекшелігі, Мені қалыптасқан тұлға деп қарауы керек. Баланың бойындағы шығармашылық, зияткерлік , білімділік дамуына бағыт беріп, жол көрсетуі, дамытуы керек. Яғни баланың жеке тұлға ретінде потенциалдық мүмкіндіктерін зерттеу, дамыту, баланың болашағына жол ашу. Адам қабілеттілігінің даралық ерекшеліктеріне дарындылық, шеберлік, талант, шабыт кіреді. Баланың дарындылығы деп, өз құрбыларымен салыстырғанда оқуға қабілеттілік және шығармашылық құбылыстары сияқты ерекше қабілеттерін айтады. Дарындылық түсінігі мен қабілет түсінігі өте жақын. Қабілеттілік сөзі орыс тілінде екі мағынаны қамтиды.
Д.Н.Ушаковтың талқылау сөздігі бойынша, табиғи дарын және бір нәрсені жасай алу мүмкіндігі; Бала қабілетінің дамуында мектеп те, жанұя да маңызды роль атқарады. Егер баланың қандай да бір бағытта дамуына мектепте жағдай жасалып, жанұя тарапынан қолдау көрсетілмесе ол баланың жан-жақты дамуы екіталай. Баланың жан-жақты дамуына жанұя құрылымы мен оның эмоционалды климаты, бала мен ата-ана арасындағы қарым-қатынас стильдері әсер етеді. Бала мен ата-ананың қарым-қатынас стилі туралы мәселе аса ауқымды зерттелген. Көптеген зерттеушілер әр балаға жылылық, оны қабылдау, сүю және сыйлау қажет деп санайды. Мысалға жанұяда ерекше қажеттілікті қажет ететін бала дүниеге келсе, ол баланың ата-анасы психологиялық күйзеліске түсіп, оны өзіне берілген сынақ деп түсінеді. Оны қоғамда кездесіп жатқан жағдайлардан байқауға болады. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.