Оқу процесінде оқушылардың өзіндік жұмыстарын ұйымдастыруда мұғалімнің рөлін айқындау

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Қостанай педагогикалық колледжі

Қойшин Айдана Қабыкенқызы
Қазақ тілі сабағында оқушының өздігінен жүргізілетін жұмыстары КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Ғылыми жетекші: Кенжегарина Алмагуль Альмуханова

Қостанай, 2021
МАЗМҰНЫ

І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
ІІ. Өзіндік жұмыс туралы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
ІІІ. Өзіндік жұмысына қойылатын талаптар және ұйымдастыру ... ... ... ... ... 12
ІV. Қазақ тілі сабағындағы өзіндік жұмыстың түрлері және ұйымдастыру формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
V. Қазақ тілі сабағында өзіндік жұмыстарды жүргізу ерекшліктері
VІ. Оқу процесінде оқушылардың өзіндік жұмыстарын ұйымдастыруда мұғалімнің рөлі.
VІІ. Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...

КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Білімалушылардың өз бетімен жұмыс істеу қабілетін дамыту. Көптеген заманнан бері азаттық күрес үшін бас көтеріп, тәуелсіз ел, бүкіл жұрт санасар ұлт ретінде танылып, ана тіліміз мемлекеттік мәртебе алған болатын. Солай десек те, мемлекеттік тіл деп дәріптеп отырған ана тіліміздің қолдану-деңгейі, мәртебесі дәл бүгінгі күні бізді қанағаттандыра алмайды. Себебі қазіргі қоғамда көптеген адамдар өзана тілінде емес орыс тілінде сөлейді. Билік басындағы қазақтың талай оқыған азаматтары өздерінің қасиетті шаңырағында қазақша сөйлеуді парызымыз деп санамайды. Қазақ тілін ардақтау, қастерлеу қазақ халқының өз қолындадеп ойлаймын.
Тіл құрыса, ұлт та құритыны айдан анық нәрсе.
Сондықтан мемлекеттік тілдің қайнар көзі, іргетасын қалаушы сенімді тірек-мектеп деп нақты айта аламын.
Қазір қазақстандағы білім беру саласының алдында оқыту және тәрбие жұмысын жетілдіру, жандандыра түсу міндеті болып табылады. Анығында, бұл талап қай уақытта да болмасын күн тәртібінен түскен емес. Ал, аталмыш мәселені шешу педагогика ғылымының алдына қойып отырған мақсатының бірі -- оқушыларды өз бетімен жұмыс істеуге үйретудің түрлі әдістемелік жолдарын табу. Сол арқылы жаңа білімді игеріп, оны болашақ өңірде қолдануға жағдай жасау. Өздік жұмыстар арқылы оқыту білімалушыларға білімді саналы да терең меңгерудің, әр сабақтың сапасын арттыру тиімді жолы екендігі дәлелденіп келеді.
Оқушылардың танымдық әрекеттерін ұйымдастырудың, және соған сәйкес танымдық ізденімпаздығын дамытудың негізгі шарттарының бірі -- тасқынды ақпараттарды іріктеп, таңдап, бағдарлай білуі. Зерттеу жұмыстарымен байланысы жоқ оқу процесінде мұндай бағдарлаудың тек қарапайым ғана дағдылары қалыптасады да, оқу бітірген жас маман жұмыс орнында іріктеу, бағдарлаумен, әдебиеттермен жұмыспен, нұсқаулармен жаңадан танысуға тура келеді.
Қазіргі кездегі білім берудің мақсаты - жеке бастың өзіне және қоғамға қажетті бейімділігін, әлеуметтік бағалы белсенділігін дамыту; және сонымен қатар өз бетімен білім, өздігінен қалыптасуын тиімді қамтамасыз ету. Сонда білім беруді ізгілендіру және демократияландыру жеке бастың өзін-өзі дамытуын, өздігінен жеке шешім ала білуді қалыптастыруды көздейді.
Баланың жан жақты дамуы ол әрине қоршаған ортаға, білім беру саласымен тығыз байланысты. Мектепте балаға білім беру үрдісіндегі ең актуалды тиімді принцип-өзіндік жұмыс істеу болып табылады. Қазіргі кездегі қоғам талабына жауап беретін жеке тұлғаны қалыптастыру, өсіп келе жатқан ұрпақ бойында белсенді өмірлік ұстаным тәрбиелеу қажеттілігіне байланысты дидактиканың басты мәселесі -- оқыту үрдісінде мұғалім мен окушының өзара әрекеттесуі болып отыр.
Бұл міндеттердің шешімі оқыту үрдісін жалпы қайта құру есебінен жүзеге асырылмақ. Егер әрбір оқушы сабақта белсенді ой әрекетіне қосылса, күші жететін қиыншылықтарды жеңу қажеттілігі алдында тұрса, қорытынды мен жалпылау жасауға, әртүрлі сұрақтарға жауаптарды өздігінен табуға ұмтылса, танымдық белсенділігін және дербестігін қалыптастыру мүмкін болады деп ойлаймын. Оқушылар белсенділігінің осындай сипатын көрсететін қажетті шарт -- дербестік таным әрекеті. Ол ұзақ уақыт ішінде оқушылардың әртүрлі өзіндік жұмыстарын орындаумен көбірек байланысты болды. Бұл әрқилы өзіндік жұмыстарды өткізудің мазмұнын және әдістемесін оқу материалын меңгерудің әртүрлі кезеңінде, әртүрлі дидактикалық мақсатқа қол жеткізуге байланысты әзірлеуді талап етіледі. Дербестік таным әрекетін талдауда П.И.Пидкасистый оның ішкі, мәнді жағына ерекше назар аударады. Ол шыныңда да дербестік деп оның құрылымының барлық қажетті элементтерін немесе мұғалімнің тікелей басшылығымен істеуіне жатқызады. Т.И.Шамова өзіндік жұмыс пен дербестік әрекет жеке жұмыс деген ұғымдарды сараптау қажеттілігіне меңзейді . Бұл жөнінде ол былай деп жазады: Оқу тек дербестік таным әрекеті үрдісінде ғана өтеді, бірақ ол оқуды оқушылар тек өзіндік жұмыс үрдісінде ғана өткізеді деуге болмайды. Өзіндік жұмыстардың бұл түрі танымдық ізденімпаздықты қалыптастыруда және ақыл-ой мен жаңа эмпирикалық, практикалық білім игеруде жетекші роль атқарады. Бұл жұмыстар оқытудың іскерлік ойыны, конференция, мәжіліс, пікірталас және т.б. сияқты өзіндік формаларын ұсынады.
Оқушылардың танымдық әрекеттерін ұйымдастырудың, соған сәйкес танымдық ізденімпаздығын дамытудың негізгі шарттарының бірі -- тасқынды ақпараттарды іріктеп, таңдай, бағдарлай білуі. Зерттеу жұмыстарымен байланыссыз оқу процесінде мұндай бағдарлаудың тек қарапайым ғана дағдылары қалыптасады да, оқу бітірген жас маман жұмыс орнында іріктеу, бағдарлаумен, әдебиеттермен жұмыспен, нұсқаулармен жаңадан танысуға тура келеді.
Қазіргі кездегі білім берудің мақсаты - жеке бастың өзіне және қоғамға қажетті бейімділігін, әлеуметтік бағалы белсенділігін дамыту; сонымен бірге өз бетімен білім, өздігінен қалыптасуын тиімді қамтамасыз ету. Сонда білім беруді ізгілендіру және демократияландыру жеке бастың өзін-өзі дамытуын, өздігінен жеке шешім ала білуді қалыптастыруды көздейді.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Қазақ тілі сабағында оқушының өздігінен жүргізілетін жұмыстарының ерекшеліктерін зерттеу.
Осы мақсатты басшылыққа ала отырып келесі міндеттерді орындаймыз:
* Өзіндік жұмыс туралы түсінік беру;
* Өзіндік жұмысты ұйымдастыруға қойылатын талаптар және бағалануы туралы баяндау;
* Қазақ тілі сабағындағы өзіндік жұмыстың түрлері және ұйымдастыру формаларын талдау;
* Қазақ тілі сабағында өздік жұмыстарды төмендегідей мақсаттарға байланысты жүргізуге болады;
* Оқу процесінде оқушылардың өзіндік жұмыстарын ұйымдастыруда мұғалімнің рөлін айқындау.
Зерттеу жұмысынң нысаны: Қаза тілі сабағындағы өзіндік жұмыстар
Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

ІІ. Өзіндік жұмыс туралы жалпы түсінік

Өзіндік жұмыс - оқушының күрделі іс-әрекеттерінің бір түрі немесе оқу жұмыстарының арнайы бір формасы болып табылады немесе. Шағын жинақты бастауыш мектепте оқу-тәрбие жұмыстарының ерекше көңіл аударатын бір саласы - оқушылардың өздігінен орындайтын жұмыстары. Бірнеше сыныппен жұмыс істейтін мұғалімнің негізгі педагогикалық міндеті - жеке сыныппен жұмыс істейтін мұғалімнің алдына қойған міндетпен бірдей. Ол да оқу жоспарын, бағдарлама талаптарын орындауға тиіс.
Өзіндік жұмыстардың нәтижелі болуы үшін алдымен өзіндік жұмыс деген ұғым нені білдіріп тұрғанын анықтап алу қажеттігі туады: біріншіден, өз бетінше жұмыс балалардың түрлі тапсырмаларды, жаттығуларды ешкімнің көмегінсіз орындаулары, екіншіден, мұндай жұмыстар балаларды ұқыптылыққа, тәртіптілікке, жинақылыққа, бақылай білуге тәрбиелейді. Өз бетімен жұмысты ұйымдастыру - белгілі бір іс-әрекетте, ең тәуір нәтижеге жетуге мүмкіндік беретін адамның жеке-дара ерекшеліктері.
Өзіндік жұмыстың мақсаты - оқушының танымдық міндеттерін қалыптастырып, шығармашылық қабілеті мен қызығушылығын дамыту, білімге құштарлығын ояту болып табылады. Өзіндік жұмыс нәтижесі - оқушы білімінің айнасы іспеттес. Себебі өзіндік жұмыс жасай отырып оқушы өз білімінің қаншалықты дәрежеде екенін танытады. Ұстаз алдында отырған дарынды, тапқыр, сөзге шорқақ, қолдауды қажет ететін, есте сақтауы төмен, қабылдауы тез оқушылардың танымдық құзіреттілігін дамыту үшін әр балаға жеке өзіндік жұмыс түрлерін жүргізуі тиіс. Әсіресе бастауыш сынып оқушыларына қазақ тілі сабағында жүргізілетін өзіндік жұмыс - оқушының болашақта жіберуі мүмкін қателіктерінің алдын алуға мүмкіндік береді. Оқушы бойындағы сауаттылық, ойын жүйелі әрі нақты жеткізу бастауыш сыныптарда қалыптасады, сондықтан оқушының шамасы жететіндей, танымын арттыратындай, шығармашылыққа баулитындай тапсырмалар ұйымдастыру керек. Алдымен қай оқушымен қандай өзіндік жұмыс түрлерін жүргізу тиіс екендігіне сараптама жасап алған жөн. Ол үшін бастауыш сынып оқушыларының сауатын анықтау, грамматикалық тақырыптарды меңгергенін тексеру жұмыстары, тыныс белгілерінің орнын білуі, мазмұндама жазу қабілетін тексеруге арналған сынақ жұмыстарын жүргізген тиімді болады. Аталған жұмыстардан кейін мұғалім өзіндік жұмыстың жоспарын жасап, баланың дүниетанымын, тілдік дағдысын, оқу сауаттылығын сатылай отырып дамытады. Қорыта келгенде, жүйелі жүргізілген өзіндік жұмыс - болашақ ұрпақтың өмірде өз орнын, қарым-қабілетін, өзіндік табиғатын, болмысын қалыптастыруға, бәсекеге қабілетті болуына мүмкіндік беретін іс-әрекет болып табылады.
Өзіндік жұмыс түрлерін ұйымдастыруда мынандай талаптарды орындау керек:
1.Өздігінен орындайтын жұмыстың мазмұны бағдарлама талаптарына сай болуы керек;
2. Өзіндік жұмыс оқушылардың ойлау қабілетін дамытуға тиіс;
3. Өзіндік жұмыстың түрі, мазмұны әртүрлі болуы керек;
4. Әрбір орындалған өзіндік жұмыс тексеріліп, бағалануы керек.
Өздік жұмысты ұйымдастырудың шарттары мыналар:
- мұғалімнің нақты тапсырмалар (нұсқаулар) беруі;
- жұмысты орындаудың және аяқтаудың уақытын белгілеуі;
- мұғалімнің басқаруымен оқушылардың дербестігінің мөлшері, олардың жұмысты өз еркімен және қалауымен істеуі;
- оған әсер ететін мотивтер.
Өзіндік жұмыстың түрлері сан алуан. Оларды топтастыру - күрделі мәселе. Оның жиі кездесетін бір тобы - сабақ мақсатына қарай қолданылатын жұмыс түрлері:
а) Жаңа білімді меңгеру (материалды жан-жақты талдау, мұғалімнің ауызша баяндауының жспарын, конспектісін жасау т.б. тәсілдерге үйрену).
ә) Жаңа білімді бекіту (түрлі жаттығулар, есеп шығару, түрлі жазбаша, графикалық, практикалық т.б. жұмыстар).
Өздік жұмысқа мынадай талаптар қойылады:
1) Тапсырма әрбір оқушының білім деңгейіне байланысты таңдалуы керек.
2) Өздік жұмысты орындауға жеткілікті уақыт берілуі керек (8-15 мин. ұзақ болмайды).
3) Міндетті түрде тексерілуі керек.
4) Жұмыс сабақтың мақсатына байланысты (жаңа материалды қабылдауға, өткен материалды бекітуге, қайталауға, білімді тиянақтауға) таңдалады.
5) Өздік жұмыстың мақсаты, орындау әдісі оқушыларға түсінікті болуы тиіс.
6) Өз бетімен жұмысқа оқушылар білім деңгейіне байланысты әр түрлі уақыт жұмсайтынын ескеріп, тақтаға не карточкаға қосымша материалдар дайындап әкелу керек.
7) Ескертпе, түсініктеме-карточкалар, перфокарталар дайындау қажет. Оқушыларға өзіндік жұмыс ретінде пәндер бойынша мынадай тапсырмалар беруге болады .

Қазақ тілі сабақтарында - түрлі жаттығу жұмыстарын орындау, қима қағаздармен, перфокарталармен жұмыс, сурет бойынша сөйлем, әңгіме құрау, сөздіктермен жұмыс тапсырылады. Мысалы, мұғалім грамматикалық талдау жасауға сөз, сөйлем немесе мәтін береді. Жоспар жасатады (әуелі ауызша, сонан соң жазбаша жоспар жасатады). Мұндай жаттығуларды балалар өздіктерінен орындағанымен, оның қалай орындалатыны көрсетіліп, алдын ала дайындық жұмыстары жүргізіледі. Балалар бір тапсырмадан кейін екіншісін орындайды, олар жұмыстарын өздіктерінен тексереді, қалай орындағандарын мұғалімге айтады. Негізінде қазақ тілі сабақтарындағы жаттығулардың барлығы оқушыларға өздіктерінен жұмыс жасатуды көздейді. Алайда жаттығу ұғымы оқушыларға өздіктерінен жұмыс жасатудан кеңірек. Жаттығу − мұғалімнің басшылығымен орындалатын, оқушылардың алған білімдерін бекітуді көздейтін тұтас тәжірибелік жұмыс. Жаттығуда уақытқа шек қойылмайды. Ал оқушылардың өздіктерінен істейтін жұмыстарына белгілі мөлшерде уақыт беріледі. Балалардың қазақ тілі сабақтарында өз беттерінше грамматикалық талдау жасауы төменгі сыныптардың өзінде-ақ іске асырыла бастайды.
1-сыныптың балалары оқу жылының екінші жартысынан бастап тақтадан, болмаса оқулықтан қысқа мәтіндерді көшіріп жазатын болады, кейбір сөйлемдерді бөліп, жеке айырып жазып қояды, мұғалім астын сызып көрсетіп берген сөздерді жазып алады, кеспе әріптерден сол сөздерді құрастырып, сөздің әрқайсысын буынға бөледі, мәтіннен көшіріп жазып алған сөздердегі дауысты және дауыссыз әріптерді көрсете алатын болады.
2-сыныптың балалары нәрсені, сапаны, әрекетті білдіретін сөздермен танысып болғаннан кейін, олар мәтінде кездескен сол сөздерді өзбеттерінше тани біледі, оған өздерінше сұрақ қоя алады. Заттың атын, сапасын, әрекетін білдіретін сөздерді алдымен жеке-жеке, содан соң топтап жазады, ол сөздердің астын сызып қояды. Содан кейін заттың атын білдіретін сөздерді, оның сапасын болмаса әрекетін білдіретін сөздермен біріктіріп құрастырады. Сол сияқты 2-сыныпта сөздерді буынға бөлу, ұяң және қатаң дауыссыз дыбыстарды табу, сөз екпіні түсетін буындардың астын сызып қою, екпінді дауысты дыбыстарды табу балалардың өз беттерінше істейтін жұмыстары есебінде жүргізіледі. Сөздің түбірімен танысып болғаннан кейін балалар мұғалімнің оқып берген мәтініндегі біріне-бірі ұқсас сөздердің астын сызып, көшіріп жазуға дағдыланады. Балалар біраз уақыт дағдыланғаннан кейін сол түбірге ұқсас түбірлі сөздерді іздеп табуға жаттығады. Өз бетінше жұмыс істеудің бұл түрлері кейінгі сыныптарда да кеңінен қолданылады.
3 және 4-сыныптарда балалардың өз бетінше грамматикалық талдау жасауын ұйымдастыру кең өріс алатын болады. Балалар өз беттерінше сөзге морфологиялық, грамматикалық талдау жасайды. Жазбаша грамматикалық талдау жұмыстарын алғашқыда сызба бойынша өткізген қолайлы. Сызба балалардың зейінін тәртіпке келтіреді, сөз таптарының грамматикалық тұлғаларын есте сақтауға жәрдемдеседі және әртүрлі грамматикалық тұлғаларды өзара салыстыруға мүмкіндік туғызады. Сызбаны пайдаланбай мәтінді жазбаша грамматикалық талдау жасау көбінесе бақылау жұмыстары сияқты болып жүргізіледі. Балалардың өз беттерінше қандай да болсын грамматикалық талдау жасау түрлері грамматика және орфография сабақтарының бір бөлімі болып өтуге тиіс. Оқушылардың өздіктерінен істейтін жұмыстары бастауыш сыныптарда ұзақ болмауы керек және көлемі шағын, мазмұны оңай болуға тиіс. 2-сыныпта − 5-10 минут, 3-сыныпта − 10 минут, 4-сыныпта 10-15 минуттық тапсырмалар беріледі. Мұғалім оқушылардың өздіктерінен орындайтын жұмыс түрлерін, әр пәннің ерекшелігін ескере отырып, алдын-ала дайындауы керек. Өздігінен орындайтын жұмыста ұйымдастыру − сабақтың ең күрделі кезеңі. Өйткені, жұмысты оқушылардың бәрі бірдей бір мезгілде аяқтамайды. Қазіргі кезде білім сапасымен оқушылардың жеке басының қабілетін дамыту қай кездегіден де өткір қойылып отыр. Ол үшін мұғалім оқытудың технологиялық жаңа әдіс-тәсілдерін пайдалануы керек. Өз бетінше жұмысты ұйымдастыруда баланың жеке қасиеттерін ескеріп, жекелей, саралай оқыту әдісін пайдаланған дұрыс. Ана тілі сабақтарында оқушылардың өздігінен орындайтын жұмысын басқару ісі 1-сыныптан басталады. Ал, 3-сыныпта жүргізілетін жұмыстар 2-сыныпқа қарағанда мазмұны және көлемі жағынан күрделі болады. Оқушылардың өздіктерінен жұмыс істеу әрекеті бірден қалыптаспайды. Ол өте күрделі үдеріс болғандықтан, қарапайым сатыдан жоғары, күрделі сатыға қарай біртіндеп дамиды.
Ана тілі сабақтарында оқушылардың өздіктерінен орындайтын жұмыстарының түрлеріне тоқтала кетсек: ертегілерге байланысты салынған суреттермен жұмыс, қима қағаздар түрінде жасалған шағын әңгімелерді өз беттерінше оқып мазмұнын айту, тақырыптардың авторлары (ақын, жазушылар) және олардың өмірбаяны туралы қосымша деректер, сюжетті суреттермен жұмыс, оқыған әңгімелері бойынша сурет салу, мазмұндама немесе шығарма жазу, тақырыптаы өз бетінше аяқтау, бөлімдерге бөлу, ат қою, сұрақтарға жауап әзірлеу, газет, журнал материалдарымен жұмыс, сахналық көріністер әзірлеу сияқты жұмыс түрлерін тапсыруға болады.
Әр сыныпта өткізілетін сабаққа тиісінше уақыт бөлінуі оқушылардың өзіндік тапсырмаларды ұқыпты орындауына көмектеседі. Оқушыларға өздіктерінен жұмыс істету тек білімді бекіту үшін ғана емес, жаңа материалды түсіндіруде де қолданылады. Мысалы, мұғалім оқулықтан тиісті материалды оқытады, онда не айтылғанын, қалай қорытылуға болатынын ойлануды тапсырады немесе белгілі бір ережені оқытып, мысалдарды талдауға осы ережені қолдануды тапсырады. Ал, оқушылардың тапсырманы сыныпта, үйде өздігінен орындай білуі - оның бойында қалыптасқан білім, білік пен дағдылар сапасының сенімді көрсеткіші.
Оқушылар өздігінен жұмыс істей білуі үшін, алдымен, мұғалімнің берген үлгісіне қарай еліктеу негізінде қарапайым тапсырмалар орындайды.
Мұндайда жұмыстың мазмұнын жасау әдістерінің бәрін мұғалімнің өзі айтып береді, ал оқушы тек орындаушы ғана. Ал егер мұғалім оқушыға бәрін өзі айтпай, бұрын алған білімдерін қолдануға лайықты жағдайлар туғызатын болса, сол кезде оқушы өздігінен ізденіп, жаңа міндеттерді шешуге тырысады.
Сондықтан мұғалім оқушылардың өздік жұмысын ұйымдастырғанда, алдымен оларды өздігінен жұмыс істеуге дайындайтын жаттығулардан бастап, кейін мұғалімнің көмегімен жасайтын жартылай дербес, ең соңында толық өздігінен жасайтын жұмыстарға үйрету қажет. Мұғалім оқушыларға шамалары келетіндей тапсырмалар ұсынады, онда жұмыстың мақсаты, оны бөлімдер бойынша орындау реті (өзін-өзі бақылау); мұғалім тексеру үшін алынған нәтижелерді әзірлеу, реттеу (кері информация) тәсілдері, жұмысты орындау мерзімі келтіріледі.Мұғалім тапсырманың дұрыстығын, оқушылардың оның мазмұны мен нәтижесін қаншалықты түсініп меңгергенін анықтайды: Демек, мұғалім бақылаушы ғана емес, ұйымдастырушы да, оқушының өздік жұмысын тексеруші де. Мұғалім тапсырма арқылы олардың таным қабілетін бағдарламалайды, оны бір мақсатқа бағыттап, сапасын анықтайды. Оқушылар тапсырма алады, меңгерген білім қорына сүйене отырып, оның мақсаты мен орындау тәсілдерін ойластырады және ең маңыздысы - жұмысты өздігінен орындау барысында алынуға тиісті нәтижелерді дағдарламалайды. Содан соң істелген жұмыстың дұрыстығын үнемі тексере отырып, тапсырманы бөлімдері бойынша орындайды.Алынған нәтижелерді реттеп әзірлейді (өзін-өзі бақылайды) және жазу жұмысы, цифрлар, сызулар, суреттер, модельдер т.б. тексеру үшін мұғалімге тапсырады.Оқушылардың оқу жұмысын, оқу әрекетінің жемісті болуы - оқу жұмысын тәсілдерін менгеруге байланысты. Оқыту жұмысын тек сабақ арқылы ұйымдастыру мүмкін емес.
Сыныптық - сабақ жүйесінің негізгі кемшілігі - оқушылардың дара ерекшеліктерін дамытуға жеткілікті мүмкіндіктердің болмауы - оқытуды ұйымдастырудың басқа жолдарын іздестіруге себеп болды. Сондықтант оқушылардың сыныптық - сабақтағы танымдық әрекетін дамыту, толықтыру және оқушылардың өзіндік шығармашылық белсенділіктерін, қабілетттерін арттыру мақсатында оқыту жұмысын ұйымдастырудың қосымша түрлері қолданылады. Олардың қатарына семинар, экскурсия, факультативтік, қосымша, конференция сабақтары, өндірістік оқу, үйдегі оқу жұмысы, тәжірибелік зертханалық (практикум) және пәндік үйірме жұмысары, олимпиада, сынақ және емтихан, өзіндік жұмыс түрлерін жатқызуға болады.
Семинар сабақтары көбінесе оқылған лекция тақырыбына байланысты негізгі өзекті мәселелерді талқылау, оқушылардың танымдық ойлау қабілеттерін дамыту, өзіндік шыармашылық белсенділіктерін шыңдау мақсатын көздейді. Тақырып сұрақрына сай пікір алмасу, өз көзқарастарын дәлелдеу, мұғалімдерге оқушылардың оқу материалын қаншалықты мењгергенін, соған орай сенімдері мен түсініктерінің қалыптасқандығын бақылап, тексеріп, бағалап және бағыт - бағдар беріп отыруға мүмкіндік туғызады.
Семинар сабағына әзірлену кезінде оқушылар тезистер мен баяндамалар жазып, қосымша әдебиеттерді пайдаланады. Ұсынып отырған сұрақтарға қатысты, ондағы бар негізгі ойларды қамтып, конспект құрады. Міне, осындай жұмыстардың нәтижесінде семинар жұмысы оқытуды ұйымдастыруда тиімді форма екенін тәжірибе көрсетуде.
Экскурсия жұмысының мақсаты - оқушылардың сабақта алған теориялық оқу мтериалдарын практикамен жалғастыру, бекіту. Сондықтан оқыту процесінде оның маңызы зор. Ол барлық оқу пәндерде, әсіресе физика, химия, биология, тарих және еңбек сабақтарында кеңінен қолданылады. Бұл оқушыларды оқу процесін бақылай білуге жаттықтырады және оқу материалын өмірмен байланыстыра алуға үйретеді.
Экскурсия сабағын өткізу орнына: мектептің оқу алаңына, табиғат аясына, ауыл шаруашылығына, өндіріске, көрмелерге, музейге бару т.б. нысаналар жатады.
Оқыу процесін бұлай ұйымдастыру мұғалімнен зор ұйымдастыру жұмысын талап етеді. Экскурсия түрінде жақсы өткізілген әрбір сабақ оқушыларға нақтылы фактілер мен құбылыстарды жақсы оқып үйренуге, өз түсініктерін кеңейтіп, білімдерін бекітуге мүмкіндік береді.
Экскурсия сабақтарында мұғалім оқушыларға оның тақырыбы мен мақсатын алдын ала түсіндіреді. Соның негізінде оқушылар нақтылы заттарды байқап, оларға бқылау жасайды.
Оқыту жұмысын ұйымдастырудың факультатив түрі оқушылардың сұранысы мен қызығушылығы негізінде әртүрлі пәндерге қатысты ұйымдастырылады. Оның қызметі көпжақты: оқушыларды ғылымға қаыстыра отырып, олардың дүние танымын тереңдетеді және кеңейтеді; белгілі бір пәнге қатысты танымдық қызығушылықтарын тұрақты қалыптастырады. Оқушылардың пәнге бейімділігін ескере отыра, факультатив оқуды олардың қалаған мамандықтарына сай психологиялық және практикалық дайындығын арттыру және кәсіби бағдарын қалыптастырудың нәтижелі формасы ретінде қолдануға болады; олар жоғары сынып оқушыларының еңбекке дайындығына елеулі үлес қосады.
Конференция ретінде өткізілетін сабақ түрі кейбір тақырыптарды тереңірек меңгерту, оның ғылыми дәрежесін көтеру мақсатын көздейді. Сол үшін де семинар сабақтарына қарағанда, конференция түрінде өткізілетін оқу жұмысында ұсынылған әдебиеттер мен қосымша құралдардың көлемі кеңірек болады. Оны дайындау және өткізу тәртібі семинар сабағына ұқсас келеді. Бірақ, оқу конференциясында баяндамашылар мен сөйлеушілердің саны көбірек болуы қажет. Сондықтан, оған бірнеше қатар сыныптардың оқушыларын қатыстыруға болады.
Оқу жұмысын ұйымдастыруда мұғалімнің тағы бір міндеті - оқушылардың сабақтан тыс кездерінде танымдық әрекетін тереңдету, үлгермеушілікті болдырмау. Сондықтан кейбір оқушылардың дарын - талаптарын, ғылымға бейімділігн немесе сұранысын сабақ барысында толық қамтамасыз етіп, жағдай жасауға әр кезде мүмкіндік бола бермейді. Ол үшін оларға үйірме мен ғылыми жұмыстарын ұйымдастырудың маңызы бар.
Пәндік үйірме жұмыстары сабаққа қарағанда бағыты, мазмұны, ұйымдастыру тәсілі мен уақыт өлшемі тұрғысынан өзіндік ерекшеліктері бар. Олар оқушылардың қызығушылығы мен пәндерге бейімділігін дамытуда және тапсырылған жұмыстарды нәтижелі орындауға қолайлы жағдайлар туғызып отырады. Сонымен қатар оқытудың өмір мен байланысын қамтамасыз ету, пән аралық байланысты нығайтуға ықпалын тигізеді. Оқушылардың пәндік үйірме жұмыстары оқыту процесін жандандырып, оның сапасын көтеруге әсер етеді.
Үлгере алмаушылықты жою үшін жеке немесе бір топ оқушылармен қосымша және консультация сабақтары да ұйымдастырылады.
Сынақ жұмыстарын жоғары сынып оқушыларына енгізудегі мақсат - бағдарламадағы теориялық білімдерді күшейту, бекіту және оқыту процесінде оқушылардың жоғары белсенділіктерін, жауапкершілігін, дербестігін орнықтыру.
Сынақ жұмыстары өзінің ұйымдастыру ерекшелігіне сай оқу жұмысынан тыс оқушылардың өздігінен білім алуын жалғастыруға ықпал етеді.

ІІІ. Өзіндік жұмысына қойылатын талаптар және ұйымдастыру

Бүгінгі таңда оқушылардың үзіліссіз білім алу міндеттерін жетілдіруге сай мектеп мұғалімдерінен олардың ойлау қабілеттерін дамыту, сонымен қатар өзіндік жұмыстарына қатысты іскерліктері мен дағдысын тәрбиелеу талап етілуде. Ол үшін өзіндік жұмыс оқушылардың тек үй жұмысын орындау барысында ғана емес, оқыту процесінің өн бойында өз орнын табуы тиіс. Оқушылардың әртүрлі өзіндік жұмыстары негізінде сабақтың нәтижесін және таным қабілеттерінің белсенділігін арттыруға болады.

Өзіндік жұмыс түрлерін ұйымдастыруда мынадай талаптарды орындау керек:

1) Тапсырма әрбір оқушының білім деңгейіне байланысты таңдалуы керек.
2) Өздік жұмысты орындауға жеткілікті уақыт берілуі керек.
3) Міндетті түрде тексерілуі керек.
4) Жұмыс сабақтың мақсатына байланысты (жаңа материалды қабылдауға, өткен материалды бекітуге, қайталауға, білімді тиянақтауға) таңдалады.
5) Өздік жұмыстың мақсаты, орыдау әдісі оқушыларға түсінікті болуы тиіс.
6) Өз бетімен жұмысқа оқушылар білім деңгейіне байланысты әр түрлі уақыт жұмсайтынын ескеріп, тақтаға не карточкаға қосымша материалдар дайындап әкелу керек.
7) Өзіндік жұмыс оқушылардың ойлау қабілетін дамытуға тиіс;
8) Өзіндік жұмыс сабақтың барлық кезеңдерінде, орынды жерінде өткізу керек.
9) Әрбір орындалған өзіндік жұмыс тексеріліп, бағалануы керек.

Оқушылардың ауызша жауаптарын бағалауға қойылатын талаптар:
5 деген баға оқушыға мынадай жағдайларда қойылады;
* Қойылған сұрақтарға толық және дұрыс жауап берсе;
* Тапсырмаларды дұрыс және барынша тез орындаса;
* Тапсырма орындау барысында өзіндік жоспар құра алса, өзінің амалдарын түсіндіріп және мұғалімнің сұрақтарына берген жауаптарын дәл тұжырымдап бере алса;
Егер оқушының жауабы негізінен 5 деген баға үшін тағайындалған талаптарға сәйкес болып, мына төмендегі жағдайлар орындалса, 4 деген баға қойылады:
* Жауап берген кездегі тұжырымдауларда жекелеген дәлсіздіктер (мағынасын бұзбайтын) жіберсе;
* Жауап берген кездегі жекелеген ұсақ қателер жіберген болса және оны түзетуге шамалары жететін болса;
* Жауап берген кезде дәлдігі жеткіліксіз, бірақ жауабы дұрыс, түсініктемелер болса;
Мұғалім аздап көмектессе, оқушы бұл кемшіліктердің барлығын да оп-оңай түзете алады. 3 деген баға оқушыға мынадай жағдайларда қойылады:
* тапсырмаларда жекелеген өрескел қателер жіберсе, бірақ оларды мұғалімнің көмегімен түзете алса;
* тапсырманы мұғалімнің көмегімен ғана шығара алса.
Егер оқушы қойылған сұрақтардың көпшілігіне жауап бере алмаса, тапсырмаларды, тіпті, мұғалімнің көмегімен де шығара алмаса, 2 деген баға қойылады.Егер оқушы бағдарламалық материалды түгелімен білмейтін болса, онда 1 деген баға қойылады.
Жазбаша өзіндік жұмыстары бойынша бағалау
Жұмысты тексеруге қатысқан адам оқушының сауатты жазу дағдыларына баға қоюына болады:
* егер жұмыс қатесіз орындалса, 5, ал жұмыста 1 өрескел және 1-2 өрескел емес қате жіберілсе, 4 деген баға қойылады;
* егер орындалған жұмыста 2-3 өрескел, 1-2 өрескел емес қате жіберілсе, 3, ал өрескел қате 3-тен, өрескел емес қате 2-ден артса, 2 қойылады.
* барлық тапсырма қате орындалса, 1 деген баға қойылады.
Оқушылардың өзіндік жұмыстарының мән-мағынасын ұйымдастырудыңтәсіл-амалдарын бір ғана белгімен сипаттауға болмайды.
Өздік жұмысты ұйымдастырудың шарттары мыналар:
* мұғалімнің нақты тапсырмалар (нұсқаулар) беруі;
* жұмысты орындаудың және аяқтаудың уақытын белгілеуі;
* мұғалімнің басқаруымен оқушылардың дербестігінің мөлшері, олардың жұмысты өз еркімен және қалауымен істеуі;
* оған әсер ететін мотивтер.

Мұнда басты назар аударатын мәселе -- оқушылардың ауызша сөйлеуін, сауатты жазуын талап ету. Соның негізінде ғана тіл байлығы мол,
сауатты да шығармашыл жас жеткіншекті тәрбиелейміз. Өз бетімен жұмыстың негізгі ерекшелігі - оқушының берілген тапсырманы мұғалімнің көмегінсіз орындау. Тапсырманы орындауда жақсы нәтижеге жету үшін,мұғалім оқушының іскерлік дағдысын, бақылау, білу қабілетін, ойлауын есепті шешу жолдарын дұрыс таңдай білуін байқап көреді. Егер тапсырманы орындауда қателер жіберілсе, онда мұғалім сол қателерді оқушылардың өздері жөндеуіне мүмкіндік беріп, оқушының іс-әрекетін дұрыс жолға бағыттағаны жөн. Б.П.Есимов өзінің Самостоятельные работы учащихся на уроке атты еңбегінде оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыруда мұғалімдер мынадай шарттарды қолдану керектігін атап көрсетеді: - өзіндік жұмыстың мазмұнын оқушы түсінуі тиіс; - оның орындалуы туралы оқушыға нұсқау беру керек; - жұмыстың орындалуын қадағалау керек; - оқушы жұмысын тексеру, қателерін анықтау; - оқушы өз жұмысына талдау жасау, байқау керек. Бұл пікірлерге сүйенсек, ортақ пікір: өзіндік жұмыстың ең басты қажеттілігі оқушыны ойға жетелеуінде, ойланта отырып, өзіндік қадам жасауында болмақ. Оқушылардың өзіндік қадамы, өзіндік ойының қалыптасуы оны шығармашылық жұмысқа жетелейді. Бастауыш мектепте өз бетімен жұмысты ұйымдастыруға жол ашатын қолайлы жағдай - бұл оқушының жас ерекшеліктеріне сәйкес өзіндік ерекшеліктері. Өйткені, бұл жастағы балалардың ойлау қабілеті жоғары және қиялдау, елестету, шығармашылық жұмысқа талпынысы басым болады. қытай философы айтқандай Естігенің ұмытылар, көргенің есіңде қалар, ал өз ақылойыңмен істеген ісіңді түсінесің деген даналық сөздері осы айтылғандарды дәлелдей түседі. Өзіндік жұмыс - оқушының күрделі іс-әрекеттерінің бір түрі немесе оқу жұмыстарының арнайы бір формасы болып табылады. Өзіндік жұмыстардың нәтижелі болуы үшін алдымен өзіндік жұмыс деген ұғым нені білдіріп тұрғанын анықтап алу қажеттігі туады: біріншіден, өз бетінше жұмыс балалардың түрлі тапсырмаларды, жаттығуларды ешкімнің көмегінсіз орындаулары, екіншіден, мұндай жұмыстар балаларды ұқыптылыққа, тәртіптілікке, жинақылыққа, бақылай білуге тәрбиелейді. Оқушылардың өзіндік жұмыстарын тиімді ұйымдастыру сабақ сапасының артуына септігін тигізеді. Теориялық білімнің терең бекіп, жүйелі қалыптасуына өздік жұмысқа берілетін тапсырмалар дұрыс таңдап алынып, құрастырылуына байланысты болады. Жалпы айтқанда,сабақта өзіндік жұмысты тиімді ұйымдастыру оқушылардың тілін дамытуда, функционалдық сауаттылығын қалыптастыруда, өз бетінше жұмыс жасауда, білімді өз бетімен игеруде өте маңызды екенін сөзсіз.

ІV. Қазақ тілі сабағындағы өзіндік жұмыстың түрлері және ұйымдастыру формалары

Жоғарыда атап өткендей, сабақ барысында оқушылардың білімін тексеруде, көтеруде өзіндік жұмыстардың маңызы зор. Өзіндік жұмыстың көптеген тиімді жақтары бар: білімін деңгейін көтеру, уақытты тиімді қолдану арқылы барлық сынып оқушыларын бағалау, ізденіс, оқушылар арасындағы өзара бәсекелестік шапшаңдыққа баулиды. Көп жылғы тәжірибенің нәтижесінде өздік жұмыстар арқылы оқыту шәкірттерге білімді саналы да терең меңгерудің, әр сабақтың сапасын арттыру тиімді жолы екендігі дәлелденіп келеді. Оқушылардың өздік жұмысы -- арнайы бөлінген уақыт ішінде мұғалімнің тапсыруымен, бірақ тікелей көмегінсіз орындалатын жұмыс. Оқушы тапсырмада қойылған мәселеге, ақыл-ой мен күш-жігерін саналы түрде жұмсай отырып шешеді, әр өз жұмысының нәтижесін көрсетеді.
Оқыту процесінде жүргізілетін өздік жұмыстың мазмұны мына талаптарға сай болуы шарт:
* тапсырма мазмұны сынып оқушыларының жас және өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып жасалуы керек;
* оқушының бұған дейін алған біліміне сәйкес құрылуы тиіс; тапсырма түсінікті, мазмұны қызықты болуы қажет; орындау тәртібі мен тапсырма мазмұны бірте-бірте күрделене түседі.
Қазақ тілі сабағында өздік жұмыстарды төмендегідей мақсаттарға байланысты жүргізуге болады.
* оқушылардың өздігінен білімінен толтыра, жетілдіре отырып, жаңа білім алу;
* оқушылардың бір-бірімен білім алмасуына дағдылану;
* берілген білімді пысықтау;
* оқушының білімін тексеру, бақылау;
* шығармашылық қабілетін арттыру;
* сөздік қорын байыту, тіл дамыту.
Тәжірибеден байқағанымыздай, оқушылардың жұмыстарының деңгейлік тапсырмалар арқылы жүзеге асыру оңтайлы нәтиже беріп жүр. Деңгейлік тапсырмалар жалпыға бірдей міндетті стандарт білімді негізге ала отырып құрастырылады. Академик В. П. Беспалко оқушылардың оқу материалын меңгеру төрт-деңгейге бөліп қарастырады.
1-деңгей -- оқулық деңгей. Мұнда оқушыға аса ойлануды қажет етпей, тез жауап бере алатын сұрақтар мен тапсырмалар беріледі, яғни оқулықта бар мәселелер қамтылуы керек. В. П. Беспалько бұл-деңгейдегі тапсырмалардың мақсаты, орындалу жолдары айқын болуы қажет екенін ескертеді. Қазақтілі сабағында бұл-деңгейге лингвистикалық ережелер, анықтамалар, оқушы жадында қалу үшін берілетін тапсырмалар, сөйлем ішінен көрнекті грамматикалық көрсеткіштерді тану, мысал келтіре алу т.б. сияқты тапсырмалар мен сұрақтарды жатқызуға болады .
2-деңгей -- алгоритмдік-деңгей. Бұл-деңгейде берілетін тапсырмалардың мақсаты айқын болып, ал ол мақсатқа жету үшін тапсырмалардың орындалу жолдарын табу оқушыдан талап етіледі. Оқушы бұл кезде мұғалімнің түсіндіруімен қабылданған, ақпаратты пайдаланады. Мысалы: таблица толтыру, схема сызу, т.б.
3-деңгей -- эвристикалық деңгей. Мұндағы тапсырмалар оқушыдан ізденуді қажет етеді. Оқушы бұрын алған білімінің негізінде және қосымшаәдебиеттердің көмегімен тапсырманы ой еңбегін іске қосу арқылы шеше алады.
4-деңгей -- шығармашылық деңгей. Мұнда әр оқушы өзіндік шығармашылық жұмыспен айналысады. Қазақ тілі сабағында тіл дамыту жұмыстарымен -- шығарма, әңгіме, ертегі құрастырып жазу, белгілі бір тілдік ұғымға байланысты реферат жазу, бір-бірінің шығармашылық жұмысына рецензия жазу сияқты тапсырмаларды жүргізу болады. Ірі тілдік тақырыпты (лексика, фонетика т.б.) өткеннен кейін оқушыға Сол тақырып бойынша өзінше схема, таблица құрастырар едің?" деген сияқты шығармашылығын дамытуға арналған сұрақтар беруге болады. Сонда әр оқушы өзінің сызбасын сызып,жаңалығын ашады. Адамның белгілі бір өмірлік қажеттіліктерін дұрыс қанағаттандыра отырып онда өзін-өзі дамытуға қажеттілікті тудыруға болады. (А.Маслоу. 1976.) Егер қажеттілік пирамидасына үңілер болсақ алғашқы қажеттілік -- физиологиялық. Бұл адамның өмірдегі күнделікті қажетті тамағы, киімі, т.б.қажеттіліктерін қамтамасыз етуі.
Екінші қажеттілік қорғану және қорғалу. Ол пікірлер мен идеяларды бірдей қабылдап дұрыс таңдай білуі. Тыңдаушылардың ойыма сын айтадыдеген ішкі қорғаныс сезімінен арылуға мүмкіндік береді. Келесі қажеттілік -- сүйіспеншілік, жақындықты сезіну. Өзге оқушылардың сенің адамиқұндылығыңды түсінуі және өзінің де оларды бағалауға жетуің. Сабақ барысында пікір талас, ой толғаныс сәттерінде оқушылардың кездескенқиындықтары мен жеткен жетістіктерін ортаға салып ой бөлісуге мүмкіндіктерінің болуы, бір топпен ғана жұмыс істемей басқа топтарға бөлу арқылы барлықтарының да өзге адамдарды қызықтыратын жақсы ойлардың жинақталатындығы жөнінде пікірлерді тудыру.Бұл қажеттіліктің қанағаттандырылуы оқушыларды өзін-өзі қадірлеу қажеттілігін тудырады. Өзін өзі қадірлей білу үшін адамға өмірдің алдына қойған мақсат-міндеттерін орындауға лайықты екендігін түсінуі керек (Шәкәрім 1992). Бұл жерде оқушы үшін жасап жатқан ісін аяғына дейін орындап шыға алатындығына оқушы мен мұғалімнің тарапынан сенімділіктің болуы да маңызды.
Өзін өзі қадірлей білетін оқушы бойында мынандай қасиеттер орын алады: сенімділік, нәтижелік, тәуелсіздік, еркіндік. Осы процесс негізінде еңмаңызды қажеттілік -- өзін өзі дамыту.
Осы бағдарлама бойынша жұмыс істеу барысында менің өзімде-де, оқушыларымда да өзгерістер пайда ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.