Бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетін қабылдауындағы психологиялық ерекшеліктер.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І БӨЛІМ. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ОҚУ ӘРЕКЕТІН ҚАБЫЛДАУЫ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕ.
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық даму
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының оқу іс.әрекетінің ерекшеліктерін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетінің нәтижесін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
1.4 Бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетін ізгілендіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
1.5. Бастауыш сынып оқушыларының мектеп оқуына психологиялық
дайындығын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
ІІ БӨЛІМ . БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ
ҚАБЫЛДАУЫНДАҒЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН
ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ЗЕРТТЕУ
2.1.Зерттеу мақсаты,пәні, міндеттері,болжамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
2.2.Зерттеу әдістері.
«Ғажайып бейнелер» әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
«Мына сураттерде кімге не жетіспейді?» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
«Суреттерде қандай заттар жасырылған» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
2.3 Зерттеуді статистикалық өңдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
І БӨЛІМ. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ОҚУ ӘРЕКЕТІН ҚАБЫЛДАУЫ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕ.
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық даму
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының оқу іс.әрекетінің ерекшеліктерін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетінің нәтижесін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
1.4 Бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетін ізгілендіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
1.5. Бастауыш сынып оқушыларының мектеп оқуына психологиялық
дайындығын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
ІІ БӨЛІМ . БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ
ҚАБЫЛДАУЫНДАҒЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН
ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ЗЕРТТЕУ
2.1.Зерттеу мақсаты,пәні, міндеттері,болжамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
2.2.Зерттеу әдістері.
«Ғажайып бейнелер» әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
«Мына сураттерде кімге не жетіспейді?» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
«Суреттерде қандай заттар жасырылған» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
2.3 Зерттеуді статистикалық өңдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ОРТАЛЫҚ АЗИЯ УНИВЕРСИТЕТІ
Гуманитарлық факультеті
Гуманитарлық мамандықтар және психология кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТАҚЫРЫБЫ: Бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетін
қабылдауындағы психологиялық ерекшеліктер.
Қорғауға жіберілді Ғылыми жетекші:
Гуманитарлық мамандықтар
және психология кафедрасының Орындаған: Педагогика
меңгерушісі психология
п.ғ.к., доцент Мусихина Е.В мамандығының сырттай
______________2009 ж. бөлімінің 5 курс
студенті
Шегебаева Б.Қ.
Алматы 2009 ж.
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І БӨЛІМ. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ОҚУ ӘРЕКЕТІН ҚАБЫЛДАУЫ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕ.
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық даму
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының оқу іс-әрекетінің ерекшеліктерін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетінің нәтижесін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
4. Бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетін ізгілендіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
1.5. Бастауыш сынып оқушыларының мектеп оқуына психологиялық
дайындығын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 42
ІІ БӨЛІМ . БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ
ҚАБЫЛДАУЫНДАҒЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН
ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ЗЕРТТЕУ
2.1.Зерттеу мақсаты,пәні,
міндеттері,болжамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
2.2.Зерттеу әдістері.
Ғажайып бейнелер
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... . 44
Мына сураттерде кімге не
жетіспейді? ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
Суреттерде қандай заттар
жасырылған ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
2.3 Зерттеуді статистикалық
өңдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 62
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 64
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..76
КІРІСПЕ
Адам табиғат заттары мен құбылыстары дүниесінде, өзі күнбе-
күн кездесіп, қатынас жасайтын адамдардың ортасында өмір сүреді.
Қабылдау-айналадағы ортаның заттары мен құбылыстары адамның сезім
ағзаларына тікелей әсер еткендегі, түйсіктің жеке қасиеттері мен
сапаларының мидағы сараланып сол заттар мен құбылыстарды тұтастай бейнелеу
процесі.
А.Бине баланың қабылдаудағы белгілі кезеңін оның жас шамасына
байланыстыра отырып, іс-әрекет пен талдап түсіну дәуірлерінің кішкентай
балаларға түсініктілік дәрежесін тіпті тексеруге талпынбаған. Баланы
тексеру барысында байқалған қабылдай білу дәрежесі оның ақыл-ойының
дамуының көрсеткіші деп жарияланған.
Қабылдаудың биологиялық тұрғыдан тұрақтылығы мен өзгергіштігінің
зияны бірдей деуге болады. Егер дүниедегі заттар үнемі өзгеріп тұратын
болса, онда біз өмір сүрген ортаға бейімделе алмай, алыс жақынды ажырата
алмас едік. Марбург мектебінің зерттеушілері мұндай тәжірибелерді одан әрі
іздестіре отырып, қабылдау бейнелерінің өзгергіштігі эйдетикалық бейне
Эмарт заңына бағынбайды.Өйткені заттар көзден қашықтаған сайын шамасының
кішіреюі бірден өзгермей, баяулап барып өзгереді деген тұжырымға
тоқталады..
Қабылдаудың өзіндік қасиеті бірсыпыра биологиялық, рудименттік
ерекшеліктерге, адам мәдениетінің дамуына сәйкес, әсіресе иісті қабылдау
қасиеті жоғалып кеткендігі байқалады. Яғни алғашқы сезімдік
анализаторлардың қарқанды жұмысын біртіндеп сөздік, логикалық таным
ұштастырады. Бұны жоғарғы жүйкедегі тежелу және қозу системасының жұмысмен
түсіндіруге болады.
Бұл орайда мен Т.К.Кеннигогтің қабылдаудың қарапайым түрлері
жайында арнайы зерттеу жүргізіп, жоғары сатыдағы сүтқоректі жануарлармен
салыстырып қарағанда, адамдардың қабылдау ерекшеліктері неғұрлым шегініп
дамымай қалды деген пікірін қостағым келеді.
Зерттеудің өзектілігі:
Жекелеген психикалық процестерді дамыту бүкіл бастауыш мектеп шағында
жүзеге асырылады. Балалар мектепке қабылдау процестері едәуір жетіліп келсе
де (оларды көру мен есту қабілеті жоғары екені байқалады, олар түрлі
формалар мен түстерді жақсы бағдарлайды), олардың оқу ісіндегі қабылдауы
формалар мен түстерді тану және атауға келіп тіреледі. Осы мәселені ғылымда
қарастырылу деңгейіне келсек белгілі психологтар З.М Истомина, И.П
Товпинец, Е.И.Игнатьев,О.И.Галкина және басқалары-сөзбен аталған
геометриялық фигураны (сызықты өрнекті) баланың бейтаныс және сөзбен
айтылмаған фигурадан гөрі неғұрлым дұрыс қабылдап, бейнелейтінін көрсетті.
[Люблинская А.А] Олар оқушының оқу әрекетінің қалыптасуын қарастырады:
орнықтыру теориясы (Д.Н.Узнадце), психологиялық үрдістің мәдени-тарихи шығу
жане даму теориясы (Л.С.Выготский), баланың даму теориясы (Д.В.Эльконин,
А.В.Запорожец, Л.Н. Божович), ойлау теориясы (А.Н.Леонтьев), ой әрекетін
кезең бойынша қалыптастыру теориясы(П.Я.Гальперин) т.б. Бұл психологтардың
пікіріне менің қосар ойым, яғни бала синкретизмінің, қабылдауының дәл
еместігі мен тұтастығының тағы бір маңызды себебін анықтап ашты деп
ойлаймын.Ең бастысы балалардың затты дұрыс қабылдай білмейтіндігі, яғни
тұтас және оң қабылдау, мағыналық қабылдаусыз бала өзіндік танымдағы ой
сараптау қызметіне әзірленбегендігінен болады.
Бір баланың өзі картинаны бір мезгілде әр түрлі қабылдайтыны
байқалған: А.С.Золотнякова мен Е.Ш.Решконың соңғы зерттеулері әдетте
балалар қабылдаған сюжеттік картинадағы негізгі фигура-іс-қимыл кезіндегі
адам болатындығын дәлелдеді.Соның өзінде оның қалпын іс-әрекеттің тоқтап
қалған сәті ретінде талдап түсіндіргенде, картинада бейнеленген адамның
қандай затпен шұғылданып тұрғаны балалар үшін басты нәрсе болып қалады да,
олар талдауды сол зат арқылы бастайды.
Егер картинада қолына таяқ ұстап, жүгіріп келе жатқан ер адам
бейнеленсе, оны балалар бұзақыны немесе ұрыны қуып келе жатқан адам деп
қабылдайды.Ал сол қалыпта бейнеленген адамның қолында таяқ болмаса, ол
алдындағы адамды қуып бара жатқан жүйрік спортшы ретінде қабылданады. Әрине
картинада бейнеленгеннің бәрін түсіне білуге балаларды үйретіп отыру қажет
және бүл жұмысты бала бақшасынан бастағаны дұрыс
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетін, оқу барысында
қабылдауын зерттеу.
Зерттеудің міндеттері:
1. Бастауыш сынып оқушыларының қабылдауға бейімделуі.
2. Бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетінің қалыптасуы
3. Бастауыш сынып оқушыларының оқу жағдайларының
ерекшеліктері.
Зерттеудің мәселесі: Баланың танымының бастапқы сатысы оның күнбе-
күнгі практикалық өмірі болып табылады,мұнда ол өзінің ойыншықтарын,әке-
шешесін,туыстарын қабылдауды елеусіз әрі тез үйренеді. Бірақ қабылдау
баланың шындық болмысты одан әрі тануының қуатты құралы болуы үшін, оның
дамуы жалғасуға тиіс.Қабылдауды нысаналы да ұйымдастырылған қадағалау
процесіне айналдыра отырып, ата-аналар, тәрбиешілер, мұғалімдер және
басқа да ересек адамдар балалардың қабылдауын дамыту жолында жұмыс
істейді.
Жұмыстың объектісі: Жалпы білім беретін орта, бастауыш сынып
оқушылары.
Зерттеу пәні: Психологтың бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетін
қабылдауындағы психологиялық ерекшеліктерін зерттеу әдістері.
Зерттеу ғылыми жаңалығы: Бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетін
қабылдауына қатысты психологтың жүргізетін жұмыс бағытының ерекшеліктері
айқындалды.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Мектептегі төменгі сынып жасындағылардың
қабылдауы эмоцияға тығыз байланысты.Бала өзін қоршаған дүниені селсоқ
қабылдамайды: көп нәрсе оны қуанышқа бөлейді, не ренжітеді.Сондықтан да
мектеп оқушысы өзінің сезімін туғызатын қызықтыратын нәрселерге басты
зейінін аударады, ал былайынша маңызды, бірақ сезім туғызбайтын нәрсеге
зейін аудармайды.Мұның дәлелі: үлкендер үшін елеулі маңызы жоқ, олар
байқамайтын ұсақ нәрселерге кейде балалар зейін аударады. Баланың
қабылдаған заттарын талдау және саралау мүмкіндіктері онда заттардың
жекелеген тікелей қасиеттерін аңғарумен айырудан гөрі күрделілеу қызмет
түрінің қалыптасуымен байланысты. Жалпы алғанда, кіші жас тобындағы
оқушыға не қызықты немесе не қажетті соған мән беріп, осыны қабылдауға
икем келеді.Мысалы, балаға берілген тест әр түрлі бояумен жазылса, осының
өзі оқуға кедергі жасайды.Себебі, бала оқудың орнына, бояуға қызығып
алаңдайды. Зейінің шашырауы, алаңдауы қабылданатын обьектінің мағынылығы
мен тұтастығын жояды, есте сақтау мотивтері әлсіз болады.
Зерттеу нысанының міндеті:
- бастауыш сынып оқушысының білік-білім дағдысын қалыптастыруда
танылатын заттық әрекеттерді қорта қабылдауға бейімдеу.
- есте сақтау мативтерін даралап ұсынуды оқу үрдісіне енгізу.
- ниеттелген оқу материалдарын қабылдауда бақылаудың дербес бағытарымен
шығармашылық ойлауды ұштастыру.
Зерттеу әдістері мен процедуралары:
Баланың қабылдауына қарай танымға сай оқыту үрдісін құру мақсатында
пайдаланылған әдістер топтамасында мектеп жасындағы балаларға арналған
ой-логикалық мотивтерін қалыптастырудың
Ұлттық танымдар арқылы қабылдауды жетілдір терапиясы әдісін, Кенелл
Веридің әдіс ізімен құрылған сөздік қабылдау әдістер жүйесі ұсынылды.
Экспериментік жұмыстар арқылы біз алдымыздағы мынандай міндеттерді шешуді
көздедік:
• Бастауыш оқушыларының психологиялық қалыптары мен қасиеттерін ескере
отырып алғашқы бейімдеу жұмыстарын белгілеу.
• Танымдық үрдіске арналған қабылдау аумақтылығын зертеуге арналған тест
жұмыстарын өткізу.
• Қалыптасқан білімдерін қайта қортындылауға арналған сөздік –логикалық
білімді қабылдауын жетілдіру жұмыстары атқарылды.
Негізгі күтілетін нәтиже заттық әрекеттердің өзара байланыстылығын қорта
қабылдау, есте сақтау жүйесін ізгілендіру. Бастауыш мектеп жасындағы
баланың психологиялық ерекшеліктеріндегі зейінің ауысуы мен шоғырлану,
қайта шашырауы , есте сақтаудың көрнекі бейнелігі ескеріліп, қабылдаудың
тұрақтылығы мен мағыналығын жетілдіру көрсеткіштерін дамытудың жаңа
теорияларын пайымдау болып табылады.
І БӨЛІМ. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ОҚУ ӘРЕКЕТІН ҚАБЫЛДАУЫ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕ.
1.1.Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық даму ерекшеліктері.
Оқу іс-әрекетінің белгілі бір құрылымы болады.Оның құрамдас бөліктері
мыналар:
1. оқу ситуациялары (әрекетке қарай өзгерістік жағдайлар)
2. оқу әрекеті,
3. бақылау,
4. бағалау.
Оқу ситуацияларына балалар жұмысының түрлі типті іс-әрекеттерінен
құралады. Олардың арасынан оқу әрекеттері ерекше орын алады.Солар арқылы
оқушылар міндеттерді шешудің жалпы әдістерінің үлгілерін және оларды
қолдану шарттарын анықтаудың жалпы тәсілдерін қайта жаңғыртып, игереді. Бұл
әрекеттер пәндік те, ақыл-ой шеңберінде де орындалады. Олардың құрамы бір
текті емес.Кейбір оқу іс-әрекеттеріне кез келген оқу материалдарын игеру,
екіншілеріне берілген оқу материалының көлемінде жұмыс істеу, үшіншілеріне
жекелеген кейбір үлгілерді қайта жаңғырту тән. Мысалы, берілген үлгілерді
бейнелеуге мүмкіндік беретін іс-әрекет әрбір пәннің кез-келген материелын
оқып үйренуге қолданылады. Сан ұғымдарын игеруде бала бірқатар оқу
әрекеттерін, ал олардың ішінен мыналарды:
1. заттық әрекетті (өлшеу бірлігі етіп алынған бір шаманың
екіншісіне реттік қатынасын анықтау)
2. ауызша әрекетті (өлшеу шамаларын есептеп шығу),
3. ақыл-ой әрекетін (алынған нәтижені барлық есептелетін
объектілерге жатқызу) орындауы керек.
З.М Истомина, А.А.Люблинская, Б.Н.Хачапуридзе, З.М.Богуславская, И.П
Товпинец, Е.И.Игнатьев,О.И.Галкина және басқалары-сөзбен аталған
геометриялық фигураны (сызықты өрнекті) баланың бейтаныс және сөзбен
айтылмаған фигурадан гөрі неғұрлым дұрыс қабылдап, бейнелейтінін
көрсетті.[ЛюблинскаяА.А] Олар оқушының оқу әрекетінің қалыптасуын
қарастырады: орнықтыру теориясы (Д.Н.Узнадце), психологиялық үрдістің
мәдени-тарихи шығу жане даму теориясы (Л.С.Выготский), баланың даму
теориясы(Д.В.Эльконин,А.В.Запорожец ,Л.Н. Божович), ойлау теориясы
(А.Н.Леонтьев), ой әрекетін кезең бойынша қалыптастыру
теориясы(П.Я.Гальперин) т.б. Бұл психологтардың пікіріне менің қосар ойым,
яғни бала синкретизмінің, қабылдауының дәл еместігі мен тұтастығының тағы
бір маңызды себебін анықтап ашты деп ойлаймын.Ең бастысы балалардың затты
дұрыс қабылдай білмейтіндігі, яғни тұтас және оң қабылдау, мағыналық
қабылдаусыз бала өзіндік танымдағы ой сараптау қызметіне
әзірленбегендігінен болады.
Бір баланың өзі картинаны бір мезгілде әр түрлі қабылдайтыны
байқалған: А.С.Золотнякова мен Е.Ш.Решконың соңғы зерттеулері әдетте
балалар қабылдаған сюжеттік картинадағы негізгі фигура-іс-қимыл кезіндегі
адам болатындығын дәлелдеді.Соның өзінде оның қалпын іс-әрекеттің тоқтап
қалған сәті ретінде талдап түсіндіргенде, картинада бейнеленген адамның
қандай затпен шұғылданып тұрғаны балалар үшін басты нәрсе болып қалады да,
олар талдауды сол зат арқылы бастайды.
Егер картинада қолына таяқ ұстап, жүгіріп келе жатқан ер адам
бейнеленсе, оны балалар бұзақыны немесе ұрыны қуып келе жатқан адам деп
қабылдайды.Ал сол қалыпта бейнеленген адамның қолында таяқ болмаса, ол
алдындағы адамды қуып бара жатқан жүйрік спортшы ретінде қабылданады. Әрине
картинада бейнеленгеннің бәрін түсіне білуге балаларды үйретіп отыру қажет
және бүл жұмысты бала бақшасынан бастағаны дұрыс. Бастауыш сынып
оқушыларының оқу материалын көрнекі ұғымға және мәтінді тура, сөзбе-сөз
есте ұстауға сүйеніп игеруге тырысатын жағдайларын жиі байқауға болады.
Алғаш бұл қажетті оқу әрекеттерін толық орындаудан гөрі оңай да тезірек
болады (мысалы материалдарды мағынасына қарай қайта топтау, тірек
пункттерін бөліп көрсету) Бірақ мұғалім оқу ісінің өз шегінен шығып кететін
стихиялы талпынысты тоқтатуға және ерекше оқу ситуациялары ішінен балаларды
материалды шын мәнінде игеруіне бастайтын іс-әрекеттерді жүйелі
қалыптастыруға міндетті.Басында бұл оқуды баяулатады. Бірақ жақсы игерілген
оқу әрекеттері негізінде ғана оқушылар алдағы уақытта әр түрлі пәндердің
көлемі жағынан айтарлықтай материалдарын дәл және толық жаңғырта алады.
Жекелеген ұғымдарды және есептерді шешу тәсілдерін меңгерудегі бірқатар
елеулі кемшіліктер бұл ұғымдарды және есептерді шешу тәсілдерін
қалыптастыруда балаларға барлық қажетті оқу амалдары үйретілмегендігімен
байланысты екендігін зерттеу көрсетіп отыр. Оқу ситуацияларына толық
жарамды жұмыс әрекеттердің тағы да бір типін-бақылау әрекетін орындауды
талап етеді.Бала өзінің оқу әрекеттерін және олардың нәтижелерін берілген
үлгілермен салыстырып бұл нәтижелердің сапасын орындалған оқу әрекетінің
деңгейі және толықтығымен байланыстыруы қажет.Бақылаудың арасында оқушы
назарын тіпті жаман үлгі мен өзінің оқу іс-әрекеттерінің кемшіліктері
арасындағы байланыстарда да сапалы түрде орнатады. Бұл кемшіліктерді жою
(жаңа іс-әрекеттер немесе олардың операцияларын енгізу, оларды мейлінше
ұқыпты орындау т.б жолдармен) игеру нәтижелерін жақсартуға және оларды
талап етілетін нормаларға дейін жеткізуге мүмкіндік береді. Алғашында
бақылауды ұйымдастырудағы негізгі роль мұғалімге жүктеледі. Балалар
біртіндеп өз істерінің нәтижесін үлгімен салыстырады,мүмкін болатын
алшақтықтардың себептерін табады және оқу әрекеттерін өзгерте отырып,
оларды жоя бастайды. Бұл жағдайларда оқуды игеру процесінде оқушылардың
өзін-өзі бақылауы қалыптасады.Бақылау түрлері сан алуан. Оның екі формасы
ерекше маңызды:
• шын мәнінде орындалған іс-әрекеттердің дайын нәтижелерін
талдау негізінде жасалатын бақылау,
• ойлау бойынша орындалған әрекеттердің көзделген нәтижелері
негізінде болатын бақылау.
Бақылаудың қажеттігін және оның іске асу тәсілдерін алғаш мұғалім
көрсетеді. Мысалы, бірінші сынып оқушысы қандай да бір әріпті жазды, делік.
Мұғалім оны элементтерге бөлшектеп, балаға олардың кейбіреулерінің үлгіден
алшақтап кеткенін көрсетеді. (Мына бөлігі жеткілікті дөңгеленбеген)
алшақтықты оқу әрекеттерінің кемшіліктерімен салыстырады.Осыған ұқсас жұмыс
басқа сабақтарда да әрдайым өткізіледі.Бағалау оқу қызметінің тағы да бір
бөлігімен-бағалаумен тығыз байланысты.Ол игеру нәтижелерінің оқу
ситуациясының талаптарына сәйкес,я алшақ болуын көрсетеді.Алғашқы кезде
бақылауды өзі жүргізетін болғандықтан негізінен мұғалім бағалайды, алайда
балалардың өзін-өзі бақылауының қалыптасуына қарай бағалау функциясы да
соларға көшеді.Оқушылар өзінің белгілі бір міндетті шешудің жалпы әдістерін
білетіндігін мейлінше тура немесе онша дәл емес анықтауды үйренеді.Оқу ісін
ұйымдастыру бағалаудың сипатына байланысты.Егер бағалау дұрыс болса, сол
оқу ситуациясы аяқталады да басқа материалға көшуге болады және
керісінше.Соңғы жағдайда оқытушы сол оқу ситуациясының тұтастық және жеке
вариантарын оқытады, бұл баланың әрекеттерінің немесе есептерді шығару
тәсілдерінің жекелеген шектерін меңгеруіне көмектеседі.Мектеп тәжірибесінде
бағалауды бағамен жиі теңестіреді, алайда психологиялық көзқарас тұрғысынан
бұл дұрыс емес. Бағалау меңгеру немесе меңгермеу фактісін ғана емес,
сонымен қатар меңгермеу себептерін көрсетеді, оқушыны кемшіліктерді жоюға
тура бағыттайды және оны нәтиже жақсарғанша жұмыс істеуге итермелейді.Оқу
әрекетінің ішіндегі бағалаудың мәні мейлінше тар.Ол мазмұнды да сапалы
анықтама береді, бірақ сан жағынан салыстыруға қолайлы болатын рангілі
сипаттама бермейді. Бағалау мен бағаның шын мәніндегі және күрделі
арақатынасы әлі де одан әрі зерттеуді қажет етеді. Дегенмен қазірдің өзінде
бастауыш сынып оқушыларының оқу іс-әрекетінің психологиясы балалардың оқу
жұмысының тәсілдерін де, ұқыптылықты да қалыптастыруда оқытушыға бағаның
ролін шамадан тыс айырмауы керек екенін көрсетіп отыр. Бағаның белгілі бір
шамасын сақтай отырып, балалардың оқу әрекетінің жайын мазмұнды сипаттау
құралы ретінде бағалаудың психологиялық мүмкіндіктерін мейлінше елеулі
түрде пайдалану керек. Осындай сипаттау негізінде бастауыш сынып
оқушыларына оқу іс-әрекетінің негізгі бөліктерін мейлінше мақсатты бағытта
үйретуге болады.Балаларға оқу іс-әрекетінің белгілі бір жүйелілігін егжей-
тегжейлі және асықпай көрсету, олардың арасынан заттың сыртқы тілдік немесе
ақыл-ой шеңберінде орындалатындарын ерекше бөліп көрсету керек.Бұл жерде
заттық әрекеттер тиісті дәрежеде қорытындыланып,қысқартылып және игеріліп
ақыл-ой формасына келетіндей жағдай жасау маңызды.Егер тапсырманы орындауда
оқушылар бәрібір қате жіберсе, онда ол не оларға көрсетілген оқу
әрекеттерін бақылау мен бағалаудың толық еместігінің, не осы әрекеттердің
нашар жүргізілгендігінің дәлелі.
Бастауыш сынып оқушыларының оқуға недәуір мүмкіншілігі бар.Себебі
олардың интеллектісі қарапайым ой операциясы дәрежесінде кездеседі
дейтін.Ж.Пиаженің пікірі осыған дейінгі дұрыс аңғарып көрмеген баланың
қабілетінің бар екенін айқындайды. Осыған сүйеніп кеңес психологтары
В.В.Давыдов т.б қазіргі күнде беріліп жүрген оқу тапсырмалары оқушылар үшін
жеткіліксіз дейді.Олар мүмкіншілігі толық тауыса алмайды. Сондықтан
бұлардың оқуға мүмкіншілігін толық пайдалану үшін тапсырманы онан әрі
қиындату қажет деген пікірлер айтылып келеді.. Егер осы жастағылардың
негізгі әрекеті бұрын ойын болып келсе, оқуға кіргеннен кейін оқу қызметі
шешуші роль атқарады. Сөйтіп, оқу негізгі қызметке айналып, баланың
психикалық дамуында жетекші негіз бола алады. Осыған орай баланың
психикалық дамуы ірі өзгерістерге ұшырайды. Өзгерістерге ұшырауының себебі
ойынға қарағанда оқу талабының бала үшін қиындығында. Сонымен қатар оқуға
жаңа түскен бала кластағы құрбыларымен қатынас жасап, осының нәтижесінде
өзінің психикалық байлығын дамытып, жаман-жақсыны ажырата бастайды.
Дегенмен, алғашқы уақытта мектептегі жаңа жағдайға бала әлі бейімделе
алмағандықтан, оқу үстінде мына сияқты қиыншылықтар кездеседі: біріншіден,
бала мектептің жағдайына бейімделе алмай мысалы, белгілі уақытта тұрып,
мезгілінде жатуға, сабақтан қалмауға, сабақ кезінде үнсіз тыныш отыруға
үйрене алмағандықтан қиналады. Осының нәтижесінде тез шаршауы немесе қажу
жағдайына ұшырауы да ықтимал. Екіншіден, мұғалімнің өзіне тән
мінезіне,сабақ өту мен оқушумен қарым-қатынас стиліне, құрбыларымен еркін
қарым-қатынас жасауға үйрене алмағандықтан бала қиналады. Кластың мұғалімі
қанша жақсы болғанымен,ұстаз бен оқушы арасындағы ирархияның әсерінен бала
көп талап, тілектерін білдіруде бата алмайды. Бірдеңені сұрау үшін ішкі
кедергілерге ұшырайды.. Сол сияқты қасындағы партада отырған кім, оған сыр
айтуға бола ма, кіммен ойнауға болады, кіммен болмайды, осылар алғашында
психологияық кедергілер туындатады.. Бірақ көп ұзамай бала үйреніп
жатырқауын тоқтатады. Сонымен қатар бала оқуға кіргеніне мәз болып, әке-
шешелеріне еркелеп, кейде бір үлкен міндет атқарып жатқан сияқты болып,
өзіне ерекше көңіл бөлуді талап етеді. Үшіншіден ІІ сыныпта оқушыларға
қойылатын талаптар тым жеңіл келеді. Тапсырмалардың жеңіл болуы баланы
қиыншылықпен күресуге жетелемейді, дегенмен бала оқиды. Оқығысы келуі
мектептегі жағдайдың оған қызық көрінуінен. Мектепке келу қызық болып
көрінгенімен, оқуға арналған баланың қажеттілігін жөнді дамыта алмайды.
Осының нәтижесінде мектептің жағдайына қызығу балада бірте-бірте төмендейді
де, оқуға немқұрайды қарайтын болады. Немқұрайдылықпен күресу үшін баланың
оқуға ықыласын тудырып, тапсырмаларды бірте-бірте қиындату қажет.Әдетте,
оқу материалы жеңіл келсе, баланың іші пысып, жалқаулыққа салынады. Ал тым
қиын келсе, әлі жете алмағандықтан үлгерем деуден күдер үзіп, одан бас
тартатын болады. Осы екі жағдайдың екеуі де қолайсыз, сондықтан тапсырманың
қиындығы оқушы үшін қолайлы етіп ықшамдау қиын келсе, тапсырманың жеңіл
болғанынан гөрі-қиынырақ келуі әлде қайда ұтымды. Себебі азды-көпті
қиындығы бар тапсырмалар баланың қиналуына, ақыл-ойының алға қарай
өрістеуіне жағдай туғызады. Атап көрсетілгендей, баланың психикалық
дамуының әрбір кезеңі оның іс-әрекетінің негізгі, жетекші түрімен
сипатталады. Бастауыш сынып оқушысының жетекші іс-әрекеті оның мінез-құлық
мотивтерін елеулі түрде өзгертетін, оның танымдық және адамгершілік
күштерін дамытудың жаңа көздерін ашатын оқу болады. Мұндай қайта өзгеріс
процесінің бірнеше кезеңдері бар. Әсіресе баланың мектеп өмірінің жаңа
жағдайларына алғаш енуі айқын аңғарылады. Балалардың көпшілігі бұған
психологиялық жағынан даярланған. Олар бұл жерден үймен немесе балабақшамен
салыстырғанда, әдеттен тыс бірдеңелер кездестіруді күте отырып, мектепке
қуана барады. Баланың бұл ішкі позициясы екі жағдайда маңызды. Алдымен
мектеп өмірінің жаңалығын алдын ала сезіну және қалау баланың сыныптағы
мінез-құлық ережелеріне, жолдастарымен ерекше қарым-қатынас нормаларына,
күн тәртібіне қатысты мұғалімнің талаптарын жылдам қабылдауға
көмектеседі.Бұл талаптарды бала қоғамдық маңызды және орындамауға болмайтын
талаптар деп қабылдайды. Тәжірибелі ұстаздарға белгілі психологиялық
жағынан расталған мынадай қағида бар: баланың класқа келген алғашқы күнінен-
ақ оған оқушының сабақтағы, үйдегі және қоғамдық орындардағы мінез-құлық
ережелерін айқын да нақты мағынада түсіндіру керек. Балаға оның жаңа
көзқарасының, міндеттерінің және құқытарын бұрынғы ол әдеттенген
жағдайлардан айырмашылығын дереу түсіндіру мағызды. Жаңа ережелер мен
нормаларды сөзсіз орындауды талап ету бірінші сынып оқушысына орынсыз
қаталдық жасау емес, мектепке баруға даярланған балалардың өз түсініктеріне
сәйкес олардың тіршілігін ұйымдастыруға қажетті шарт. Бұл талаптар орнықсыз
әрі екі ұшты болса, балалар өз өмірінің жаңа кезеңінің өзіндік
ерекшеліктерін сезбейді, бұл олардың мектепке деген ықыласын жоюы мүмкін.
Оқу балалардың басқа істермен айналысуына шек қоймайды. Осы жасқа тән өзіне-
өзі қызмет ету мен ұсақ-түйектер жасау форамсында еңбекке ерекше роль
беріледі. Бастауыш кластарда өзіне-өзі қызмет етудің әдеттері мен
дағдыларын дамыту мен бекіту-балалардың үлкендердің еңбегін құрметтеу,
адамдардың өміріндегі еңбектің ролін түсіну сезімдерін тәрбиелеу, ұзақ дене
еңбегіне даяр болу үшін жақсы психологиялық негіз. Бастауыш сыныптардан
бастап тәрбиелейтін әдет-дағдысыз, бала есейген сайын неғұрлым еңбекке
деген сүйіспеншілігін қалыптастыру қиын болады, ал кейде мүмкін де емес.
Мектептегі өзіне-өзі қызмет ету жұмыстарын орындау барысында балалардың
біріккен ұжымдық жұмысқа тартылатын түрлерінің де тәрбиелік мәні аз емес.
Олар жолдастық қолдауға және өзара көмекке үйренеді, ұжымның жалпы
міндеттерінде саналы түрде қарап, жұмыстың дер кезінде және адал орындалуы
үшін өзінің жеке жауапкершілігін сезіне бастайды. Бастауыш сынып
оқушыларының көпшілігі, мысалы материалды кесу кезінде тапқырлық, оны
жапсырғанда ептілік көрсете алатын, тапсырманы орындау барысында іс-
әрекеттердің бір түрі екіншісін ауыстырып отыратын еңбек сабақтарын
ұнатады. Өз қолдарымен жасаған қажетті де пайдалы заттар балаларды терең
қанағаттанғандық сезіміне бөлейді (еңбек сабақтарында жасалған елка
ойыншықтарын көрші балабақшаның бүлдіршіндеріне сыйға тартуға болады).
Осының бәрі еңбексүйгіштікті, істелген жұмыс үшін жауапкершілік сезімін
тәрбиелеуге ықпал етеді. Қолдан әр түрлі заттар дайындау бөлшектенген және
үйлестірілген іс-әрекеттерді жетілдіру үшін, оларды бұлшық еттің және сол
сияқты көзбен көрудің негізінде бақылауды қалыптастыру үшін де елеулі.
Еңбек сабақтарының және бір елеулі психологиялық тиімділігі бар. Балалардың
алдағы жұмысты жоспарлау, ал одан кейін оны іске асырудың жолдары мен
құралдарын табу іскерлігін қалыптастыру үшін еңбек сабақтарын жүргізудің
мейлінше жақсы жағдайлары бар.
Әр түрлі методикалық ұсыныстарға қарамастан, барлық зерттеушілер
төмендегі негізгі жайларды бір ауыздан мақұлдайды.
1. Оқушының қабылдауға арнайы үйретпесе, онсыз ол ең кішкентайларға тән
қабылдау ерекшелігін ұзақ уақытқа сақтап қалады.
2. Бұл үйрету негізгі екі процесті: анализ бен жалпылауды жетілдіруге
бағытталынуы қажет.
3. Балалардың жасы неғұрлым кіші болса, мұндай анализде олардың
практикалық ісі соғұрлым үлкен роль атқарады.
4. Қабылдауға үйретуде сөзді кірістірудің зор ролі бар.
Оқу әрекетінің процесі бірқатар жалпы заңдылықтарға
бағынады.Алдымен оқытушы балаларды оқу ситуацияларына жүйелі түрде
тартып, балалармен бірге тиісті оқу әрекеттерін, сондай-ақ тексеру мен
бағалау әрекеттерін тауып, көрсетіп отыруы керек.
Балаларға оқу әрекетінің белгілі бір жүйелілігін егжей-тегжейлі
және асықпай көрсету олардың арасынан заттың, сыртқы тілдік немесе ақыл-
ой шеңберінде орындалатындарын ерекше бөліп көрсету керек.
Оқу ситуациялары бірқатар ерекшеліктермен сипатталады.Біріншіден, мұнда
оқушылар ұғымдардың қасиеттерін бөліп алудың немесе нақтылы-практикалық
міндеттердің кейбір кластарын шешудің жалпы тәсілдерін игереді.Екіншіден,
осы тәсілдердің бейнелерін қайта жасау оқу жұмысының негізгі мақсаты
ретінде көрінеді.
Бастауыш сынып оқушылары психологиясының дамуы басты жағдайда олар үшін
жетекші оқу іс-әрекетінің негізінде өтеді. Оқу ісіне араласа отырып,
балалар біртіндеп оның талаптарына бағынады, ал бұл талаптарды орындау
мектеп жасына дейінгі балаларда жоқ жаңа қасиеттердің пайда болуын
жорамалдайды. Бастауыш сынып оқушыларының жаңа қаиеттері оқу қызметінің
қалыптасу шамасына қарай туындап дамиды. Егер балалар бәрі бірдей мұғалімді
тыңдаса және оның айтқандарын істесе ғана сыныпта жалпылама сабақтарды
ұйымдастыру мүмкін болады. Сондықтан әрбір оқушы осындай сабақтардың
талаптарына сәйкес өз зейінін басқаруды үйренеді. Бала көгершіндер тынымсыз
құрқылдап жатқан терезеге қарағысы келеді, бірақ есепті шығарудың жаңа
әдісін түсіндіруді тыңдау қажет, жай ғана тыңдау емес, ертеңгі бақылау
жұмысын дұрыс орындау үшін бұл әдістің барлық егжей-тегжейін жақсы есте
сақтау керек. Осындай қажеттілік әрдайым білімд ұғынуға ілесу, берілген
үлгі негізінде өз мінез-құлқын басқару, балалардың психикалық процестерінің
ерекше қасиеті ретіндегі еркіндікті дамытуға көмектеседі. Ол іс-әрекет
мақсатын саналы түрде қойып, оларға жетудің қиындықтары мен бөгеттерін
жеңудің құралдарын алдын ала ойластыра іздеп таба білуден көрінеді. Оқу іс-
әрекетінің маңызды талаптарының бірі балалар өздерінің айтқандары мен іс-
әрекеттерінің әділдігін кең көлемде негіздеуінде. Мұндай негіздеудің
көптеген тәсілдерін мұғалім көрсетіп береді. Еркіндіктің негізгі жаңа
құрылымдары бастауыш мектеп шағындағы баланың іс-әрекеттерінің ішкі жоспары
мен рефлексиясынан көрінс береді. Солардың арқасында бастауыш сынып
оқушысының психикасы орта мектепте одан әрі оқыту үшін ерекше
мүмкіндіктерімен, талаптарымен қоса алғанда жас өспірім кезеңіне қалыпты
өту үшін қажетті даму деңгейіне жетеді. Кейбір бастауыш сынып оқушыларының
орта мектепке даяр болмауы көбінесе жеке адамның психикалық процестер мен
оқу іс-әрекетінің өзінің деңгейін анықтайтын осы жалпы қасиеттері мен
қабілеттерінің қалыптасуының дұрыс жолға қойылуымен тығыз байланысты.
Қабылдау кей кезде біздің мезеттік түйсігімізге тура келе бермейді, әрі
түйсіктердің қарапайым қосындысынан жасалмайды. Әдетте нақты түсінуден
дербестеніп, дерексізденген қортынды құрылымды қабылдаймыз. Ал, қортындыға
келу біршама уақыт өтуін талап етеді. Кіші мектеп жасында бұл процесс
анағұрлым күрделі формада жүреді. Танымдық үрдіске бағыталған кез-келген
оқу материалды қабылдау нысаны тұтас , оның мәні сөзбен беріледі, мазмұны
тұжырымдалады. Обьектіні тануда үш ктигорияға бөліп қарастырсақ, яғни
жалпылау, талдаусыз, даралап танудың заттар мен құбылыстарды айыру анық әрі
толық түрде жүреді. Қабылдаудағы тану үрдісі оқушылардың көңіл-күй
шарпуларына да тікелей байланысты болғандықтан өзгермелі деңгейде болады.
Қабылдау деңгейі оқушының дербес психикалық өміріне , оның тұлғалық
ерекшеліктеріне тәуелді. Сондықтан да обьектіні әрбір жеке тұлға өзінің
осығанға дейінгі тұлғалық, тәжірибелік ерекшеліктеріне сай түрліше
қабылдайды , қортындылайды. Ересектерге қарағанда кіші мектеп жасындағы
баланың қабылдау формаларындағы қиындықтар мен психикалық кедергілер
басымдау болады. Мысалы: кеңістік қабылдауда баланың монокулярлық көруі
заттық қабылдауында дәлме-дәл мағлұмат бермейді. Сондықтан бинокулярлық
көру заттың қашықтықты қоршауы, түр-түсі аны та, нақты бейнеге түседі. Тағы
бір күрделі қабылданатын нәрсе мектеп жасына дейінгі баланың уақытты
қабылдауы және ондағы субьективті мезеттердің ерекше орын алуы. Уақыт
қарқыны, шақтың өлшемдерді қабылдаудағы өзгерістерді айтуға болады. Баланың
психикалық дамуының әрбір кезеңі оның іс-әрекетінің негізгі жетекші
түрімен сипатталады. Бастауыш сынып оқушысының жетекші іс-әрекеті оның
мінез-құлық түрткілерін елеулі түрде өзгертеді, танымдық және адамгершілік
күштерін дамытудың жаңа көздерін ашатын оқу болып табылады. Қабылдау
сапасына қарай бастауыш сынып оқушыларында кездесетін бірқатар қиындықтар
тобы болады, осы қиындықтарды жеңуде балаға үлкен күш, ерік қажет болады.
- Жаңа ортаны, кеңістікті қабылдауда бала бойында болатын сенімсіздік,
үрей, қорқыныштық психикалық құбылыстар, сондай-ақ өз іс-әрекетіне
шектеу жасаудағы вербальдық қабылдау қателігі.
- Уақытты қабылдаудағы кедергілердің алдын алу баланың ерік сапаларына
елеулі әсерлерін береді. Яғни уақтылы режимдік оқу, сабаққа бару т.б
талаптарды орындау барысында.
- Адам аралық қатынастағы қоғамдық әреккеттерді қабылдау мен
бейімделудегі қиындықтар. Ата-ананың жаңа талаптары, ұстаздың ,
жолдастарының көзқарас қатынасын қабылдау қателіктері мен қиындықтары.
- Келесі қиындық индивиттің өзіндік ішкі ұстанымының деңгей
көрсеткішінің қалыптасу кезеңіндегі алғашқы эмоциялық әсерленуі мен
еліктеуінен туындайтын қате қабылдаулары . Бұл тек баланың психикалық
дамуының ғана емес,тәрбие саласында да қалдыратын регрестік жағдайы.
- Осы айтылған қабылдаудағы қателіктердің болмауы үшін мектеп
жасындағы баланың психикалық дамуын сараптамадан өткізбейінше бала
қабылдауына сай білім формасын ұсыну мүмкін емес. Баланың
физиологиялық-психологиялық дайындығы
- Қимыл-қозғалыс үлесімділігінің даму жолдары
- Көрнекі ойлау деңгейі
- Есте сақтау қабілеттерін дамыту жұмыстары
- Оқу мотивациясын.
- Зейінділігін тұрақтандыру іс-шараларын т.б бірінші класс оқушыларын
мектепте қабылдауда ерекше саралау жұмыстарын, яғни мектеп алды
даярлығымен қатар танымдық қабылдау, ойлау, зейін, мінез қалыптарын
ескерген жөн.
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының оқу іс-әрекетінің ерекшеліктерін
анықтау.
Білім, іскерлік пен дағды ата-аналармен, құрбы құрдастармен қарым-
қатынаста, ойындар үстінде, кітаптар оқығанда және т.б игеріледі. Еңбек
процесінде адам бай тәжірибе жинақтайды. Затында оқу қызметінен туындайтын
игерудің өзіндік ерекшелігі неде? Бәрінен бұрын оның толық жүзеге асуы үшін
жағдайлар тек қана мектепте жасалатынын есте ұстау керек, онда балаларға
ғылым негіздер оқытылады, онда олардың ғылыми ұғымдар, ғылым заңдары және
соларға сүйенетін практикалық міндеттерді шешудің жалпы тәсілдерін құрайды.
Қызметтің басқа түрлерін игеру жанама нәтиже түрінде көрінеді. Мысалы, ойын
үстінде бала өзі алған белгілі бір рольді жақсы ойнауға тырысады. Бұл ретте
мінез-құлық нормаларын игеру тек негізгі ұмтылысты қанағаттандыру үшін ғана
қызмет етеді. Еңбектің негізгі мақсаты-бұйымдар өндіру. Дағдыларды молайту
бұл жерде маңызды, бірақ жұмыстың жанама нәтижесі ретінде көрінеді. Тек оқу
қызметінде ғылыми білімдерді және соларға сәйкес іскерліктерді игеру
негізгі мақсат және қызметтің басты нәтижесі ретінде байқалады.
Оқу жағдайлары бірқатар ережелермен сипатталады. Біріншіден , мұнда
оқушылар ұғымдардың қасиеттерін бөліп алудың немесе нақтылы-практикалық
міндеттердің кейбір кластарын шешудің жалпы тәсілдерін игереді. (Ұғымдардың
қасиеттерін бөліп алу нақтылы міндеттерді шешу жайлы ғана сөз болады.)
Екіншіден, осы тәсілдердің бейнелерін қайта жасау оқу жұмысының негізгі
мақсаты ретінде көрінеді. Нақтылы-практикалық міндеттердің тікелей өмірлік
мазмұны болады және олардың шешімі соншалықты өмірлік мәнді нәтижелерге
жеткізеді. Мұндай міндеттерге оқып жаздыратын жазу (жазу орфографиялық
жағынан дұрыс болуын талап етеді), математикалық текстік есептерге жауап
іздеу (өндірістің қандай да бір ситуацияларына сай келетін қажетті
есептеулер), қағаздан ұсақ-түйек жасау (елка ойыншықтары үшін қорапша
керек)т.б жатады. Осы сияқты әр алуан міндеттерді қайсыбір саланың
(грамматикалық, математикалық, практикалық) әрбір жекелеген міндетін
орындаудың ұзақ тәжірибесін жинақтау жолымен шешіп үйренуге болады. Оның
үстіне біртіндеп мұндай міндеттер жағдайында бағдар алу тәсілдері туралы
түсінік жинақтала бастайды. Алайда ішкі оқу ситуацияларында нақтылы-
практикалық міндеттерді шеше білу басқаша игеріледі. Мұғалім алдымен
бастауыш класс оқушысын сол кластағы барлық нақтылы-практикалық міндеттерді
шешудің ортақ тәсілін іздеу қажет болатын жағдаймен бетпе-бет қояды. Одан
кейін мұғалімнің басшылығымен балалар бұл әдісті тауып, қалыптастырады.
Оның жекелеген операцияларын қайта жасау және осы әдісті қолдану жөніндегі
шарттар жүйесін игеру оқушылар жұмысының келесі кезеңі. Соңынан тиісті
нақтылы-практикалық міндеттерге кездесе отырып, оларды шешудің игерілген
жалпы әдісін бірден қолданып, оқу ситуациясы жағдайында алдын ала
қалыптасқан іскерлікті байқайды.
Шынында, оқып жаздыратын жазудан бұрын жұмыс жүргізіледі оның
барысында балалар сөздердің құрамын және олардағы әріптердің үйлесу
заңдылықтарын оқып үйренеді, дұрыс жазудың жалпы талаптарын қалыптастырды.
Математикадан текстік есептерді шығарудан бұрын шамалардың жалпы қасиеттері
мен байланыстарын, оларды тексте көрсету жолдарын және оларды математикалық
амалдармен бейнелеу тәсілдерін өтеді. Осы жағдайлардың бәрінде балалар оқу
ситуациялары жүесінде жұсмыс істейді, олардың негізінде балалар, бір
жағынан, берілген материалды үйрену мотивін (сөздердің құрамын немесе
шамалардың байланысын не үшін оқып үйрену керек), екінші жағынан, сол
кластағы нақтылы міндеттерді шешудің ортақ тәсілдерінің үлгісін алады.
Ортақ тәсілдердің осы арнайы бөлінген үлгілерін қайта жасау меңгерудің
басқа түрлерінен оқу жұмысын өзгеше сипаттайды. Мұндай жұмыс нақтылы-
практикалық міндеттерді шешуден және ұғымдарды пркатикалық қолданудан бұрын
жүреді. Егер балалар міндеттерді шешу процесінің өзінде осы тәсілдерді
игерсе, онда мұндай игеру тек оқу іс-әрекетінің формаларына ғана ие болып
қоймай, басқа да заңдылықтар арқылы өтеді.
Оқу жағдайларының мазмұны мен формасы педагогикалық психологияның
дидактикалық және жеке методиканың бірлескен құрамдарымен
анықталады.Зерттеу көрсетіп отырғанындай, көпшілік жағдайда сол кластың
нақтылы-практикалық міндеттерін шешудің тек жалпы тәсілін үлгі түрінде табу
және беру өте қиын. Ұстаздық етудің нақты тәжірибесінде балаларды кейде оқу
ситуацияларымен таныстырмайды. Оқушылар іс-әрекеттің жалпы тәсілдерін
жекелеген нақтылы міндеттерді ұзақ уақыт шешудің кезінде стихиялы түрде
аңғарады. Бұл жағдайда көптеген және жайлап жойылатын қателіктер байқалады,
ал игеру нәтижелері,әдетте жеткілікті түрде қорытындыланбайды және жете
түсінілмейді, сол кластың басқа міндеттеріне қиындықпен ауыстырылады,
көптеген жеке-дара өзіндік түрлері болады. Егер іскерлік оқу ситуациясы
үстінде қалыптасатын болса, онда оқушылар және мұғалім оны алдын ала бөліп,
кейбір кластың міндеттерін шешудің жалпы тәсілін үлгі түрінде игеруге
арнайы қалыптастырған кезде бұл кемшіліктер орын алмайды. Сондықтан
психологияның негізгі талаптарының бірі- бастапқы оқытуды программаның
көпшілік тақырыптары мен бөлімдерін балаларды кейбір ұғымдардың қасиеттерін
бөліп алудың немесе белгілі бір кластың міндеттерін шешудің жалпы
тәсілдерін игеруге бірден бағдарлайтын оқу ситуациялары негізінде
ұйымдастыру.
Оқу жағдайларында балалар жұмысы түрлі типті іс-әрекеттерден
құралады. Олардың арасынан оқу әрекеттері ерекше орын алады. Солар арқылы
оқушылар міндеттерді шешудің жалпы әдістерінің үлгілерін және оларды
қолдану шарттарын анықтаудың жалпы тәсілдерін қайта жаңғыртып, игереді.Бұл
әрекеттер пәндік те, ақыл-ой шеңберінде де орындалады. Олардың құрамы бір
текті емес. Кейбір оқу іс-әрекеттеріне кез-келген оқу материалдарын игеру,
екіншілеріне берілген оқу материалының көлемінде жұмыс істеу, үшіншілеріне
жекелеген кейбір үлгілерді қайта жаңғырту тән. Мысалы, берілген үлгілерді
бейнелеуге мүмкіндік беретін іс-әрекет әрбір пәннің кез келген материалын
оқып үйренуге қолданылады. Оқып үйрену объектісіне байланысты мұндай
бейнелеулер графикалық (схемалар, формулалар), заттық-кеңістіктік (көлемді
модельдер), сөздік-сипаттамалық және т.б болуы мүмкін. Материалды мағыналық
жағынан қайта топтау, оның тірек пункттерін айқындау, оның қисынды схемасын
және жоспарын жасау. Бұл суреттеу сипатындағы материалдарды игеруге
неғұрлым ұқсас оқу іс-әрекеттері.
Ерекше оқу әрекеттері қайсыбір оқу пәнінің күрделі ұғымдарын игеруге
сай келеді.
Арнайы зерттеулерде белгіленгеніндей, сөздердің құрылымы морфемалардың
маңызы туралы грамматикалық ұғымдарды толық игеру үшін бастауыш сынып
оқушылары бірқатар оқу жаттығуларын орындаулары тиіс: 1) бастапқы сөзді
өзгерту және оның әр вариантты формаларын немесе туыс сөздерді табу, 2)
бастапқы сөздің мағынасын салыстыру және морфемаларды бөліп көрсету, 3)
бастапқы сөздің формаларын салыстыру және морфемаларын бөліп көрсету, 4)
берілген сөздің морфемаларының функционалды мағынасын белгілеу және т.б.
Грамматиканы оқудың алғашқы кезеңдерінде өзгерту және салыстыру әрекеттері
ерекше маңызды, бұлар балаларға сөздің мағынасы мен формасының арасындағы
қатынасты анықтауға мүмкіндік береді. Осы оқу әрекеттерін меңгермей балалар
оны саналы түрде анықтай алмайды, ал одан кейін аталған қатынасты және оның
қасиетін кең талдай алмайды. Мектеп тәжірибесінде әр түрлі себептермен
балалар аталған іс-әрекеттерді нашар меңгеретін жағдайлардың жиі
кездесетіні белгілі. Нәтижесінде олардың сөздердің морфологиясымен
таныстығы грамматикаға дейінгі, үйреншікті деңгейде қалып қояды. Бұл ана
тілін үйренуді қиындататын басты себептердің бірі. (Д.Н.Богоявленскийдің,
С.Ф.Жуйковтың және басқалардың зерттеулері). Сан ұғымарын игеруде бала бір
қатар оқу әрекеттері, ал олардың ішінен мыналарды 1)заттық әрекетті (өлшеу
бірлігі етіп алынған бір шаманың екіншісіне реттік қатынасын анықтау) 2)
Ақыл-ой әрекеттін (алынған нәтиежені барлық есептелетін обьектілерге
жатқызу) орындауы керек. Сонымен, бастауыш мектеп шағының өз бойында
балалардың оқуға қөзқарасының белгілі бір динамикасы байқалады. Алғашында
олар оған жалпы қоғамдық пайдалы қызмет сияқты ұмтылады.Одан кейін оларды
оқу жұмысының жекелеген әдістері тартады. Ақыр соңында балалар оқу іс-
әрекетінің ішкі мазмұнына қызыға отырып, нақтылы практикалық есептерді,
оқу-теориялық есептерге өздіктерінен айналдыра бастайды. Оның қалыптасуын
заңдылықтармен зерттеу қазіргі заманғы балалар жане педогогика-
психологиясының бірінші кезекті жане сонымен бірге қиында, өзекті
проблеманың бірі.
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының мектеп оқуына
психологиялы дайындығын анықтау.
Оқу мақсатты әрекеттің күрделі түрі дегенде, обьекті жайлы мазмұнды
ұғым мен нақты бейне арқылы , өмірлік іс-тәжирбені белсенділікпен ұғынуды
айтамыз.Бастауыш сынып оқушыларында оқу жұмысын әр салада , жан-жақты
игерту қажет. Ол үшін біраз беймдеу, дағды мен қалыптастыру операцияларын
жүйелі жүргізген дұрыс. Баланың қызығушылығы мен психологиялық деңгейіне
қарай оқуға белсенділіктер әр пәнде түрліше, жеке пәндерден білімді
ойдағыдай меңгеру үшін алдымен пробемалық мәселелерді шешу қажет. Сонымен
қатар балалардың оқуға белсенділігі әр сабақтарда түрлі деңгейде. Жеке
пәндерден білімді ойдағыдай үлгеруі үшін алдымен баланың осыған ықыласы
болуы шарт.Оқу ойынға қарағанда қиын болғандықтан балалардың
кейбіреулерінің оқуға ықыласы орта немесе төмен болады. Оларды оқуға
үгіттеу арқылы тарту қиын. Сондықтан оқуға деген ықыласты тудыру үшін
тапсырмаларды орындата отырып, нәтижесінде оқушыны ынталандырып мадақтау
керек. Орындалған тапсырма үшін қуану, кейін алдағы тапсырманы орындауға
түрткі болады. Әдетте, ықыластың тікелей және жанама түрі бар. Тікелей
ықылас оқушының бәлендей нәрсеге қызығуымен болады. Ал жанама ықылас сол
нәрсе қызық болмаса да жалпы сабақ үлгерімін жақсартқысы келгендіктен
болады. Ықыластың соңғы түрі кіші оқушылардың өмірінде негізгі роль атқаруы
тиіс. Бастауыш сынып оқушылары көпке дейін тапсырманы қалай орындаудың
тәсілін жақсы білмейді. Мысалы, бұлар берілген тапсырманы жаттап алғысы
келіп тұрады қабылданған білімді өзгеріссіз жеткізу керек, деп ойлайды.
Солай болуы осылардың жаттауға икемділігінің молдығынан емес,оқуға әлі
төселмегендігінен, қалай жұмыс істеуге ешкім оны үйретпегендігінен
кездеседі. Бастауыш мектепте тапсырма балаларға мынадай екі түрлі жолмен
беріледі:біріншіден, берілген тапсырманы орындау үшін жауапты бала
өздігінен іздестіреді. Екіншіден,тапсырма жауап іздестіру ретінде
берілмейді.Оны орындау үшін соның үлгісі беріледі. Мысалы, тақпақты жаттау
үшін соның тексі беріледі. Осы текске өзгеріс енгізуге рұқсат етілмейді.
Сол текске сүйене отырып бала оны жаттап алады.Ал тапсырманың соңғы түрі
өте сирек кездеседі.Баланың оқу әрекеті деп тапсырманы орындаудың бірінші
түрін және проблемалық мәселелерді орындай білуді айтады. Осыған әр түрлі
пәннен айталық грамматикалық, географиялық, математикалық т.б есептер
шығару жұмысы жатады. Әдетте, оқу бала үшін әрекеттену, яғни проблемалық
мәселені шешу дегенде, осының мынадай үш сатыдан тұратынын айтады,
біріншіден, берілген тапсырманың шартымен танысудан, екіншіден, саны
орындаудан, үшіншіден, осының қалай (дұрыс, не бұрыс) орындалғанын
тексеруінен. Пәндер әр түрлі болғандықтан, осы сатыларды орындау түрліше
кездеседі. Себебі баланың танымдық, өзіндік қызығушылығы мен ынтасы
пәндге деген қызығуы мен міндетті деп қана оқуына байланысты.
В.В.Давыдовтың айтуынша, оқу әрекеті мынадай бөлшектерден
құрастырылады: 1)тапсырмадан, яғни оқу ситуациясынан: 2)тапсырманы
орындаудан: 3) орындалған тапсырманы тексеру кезеңінен: 4) баға қоюдан.
Мысалы, біздің әуелгі схемамыздағы тапсырманың шартымен танысу дегенді
мұнда оқу ситуациясы деп атайды. Себебі бала үшін тапсырма өзінше
проблемалық ситуация болатыны екендігі жөнінде айтылып отыр.
Ал, соңғы саты баға бұл өзінше баланың тапсырманы қалай орындағаны
дәрежесін оған білдіру. Бұл мектептің күнделікті өмірінде кездеседі.
Тапсырма яғни оқу ситуациясы деп отырғаны сол тапсырмаға кіріспей тұрып,
соны орындауға арналған ережелерді білу, не сол жөнінде тиісті
мәліметтерге ие болу, мысалы, жатжазу үшін соған кіріспей тұрып, бірнеше
сабақтарда жеке сөздердің құрамын, солардың қандай буындардан тұратынын
біліп және сөзбен сөйлемдерді құрудағы ережелерді, дыбыстық үндестіктерін
дұрыс қабылдай білу қажет. Егер осыларды білмесе, оқушы жатжазуды дұрыс
жаза алмайды. Сол сияқты тиісті есепті шығару үшін, әуелі мағлұматтардың
өзара байланысын, байланысты қалай табу тәсілдерін бір операциядан екінші
операцияға көшуді т.б білу қажет. Осыларды білудің қажет екені мынадан:
баланың әрекеті ілгеріде айтқандай, үш кезеңнен тұратыны рас балғанымен,
пәлендей мәселені шешу сол кездегі әрекеттенудің жемісі емес. Мұны
орындау үшін оқушы алдын ала дайындық жұмысынан өтуі тиіс. Егер бала
тиісті дайындық кезеңдерінен өтпей, оның бір немесе бірнеше тізбегін
орындауға үйренбей тастап кетсе, тапсырманы орындай алуы мүмкін емес. Бұл
жерде оқу ситуациясы деп отырғаны бәлендей жұмбақ мәселелерді шешу үшін
осыған орай жағдайды еске алу керек деген мағынаны білдіреді. Себебі
тиісті тапсырманы орындаттыру үшін, соған қатысты мағлұматтармен жақсы
танысып, соларды тиісті ситуацияға қолдана білу қажет. Ал, оқу
әрекетінің ендігі бөлшегіне келсек, осының өзі тиісті мағлұматтарды
пайдалана отырып, сол тапсырманы орындаудан тұрады. Осыны оқу әрекеті
дейді.Тапсырманы қалай орындауда және пәндер сабағына тәуелділігі түрліше
келеді.Айталық, кіші оқушылар сөздің құрамы және осындағы морфемалардың
ролін білу үшін мынадай бірнеше әрекет жасауы қажет:
1. Берілген сөздің төркінін (этималогиясын) біліп, осыны тап
сондай, не ұқсас варианттармен салыстыру қажет.
2. Әуелгі сөздің мағынасын одан шыққан сөздің мағынасымен салыстыру
керек.
3. Әуелгі сөздің формасын (жазылуын,не дыбысын) одан пайда болған
сөзбен теңестіру қажет.
4. Тапсырма ретінде берілген сөздегі морфемалардың қандай қызмет
атқаратынын тексере білу керек. Осылардың бәрі жеке оқу әрекеті болып
саналады. Осы ережелер, яғни нұсқаулар қазірге дейін болып келген
алгоритмдерге сүйеніп баланы оқыту қажет дейтін кейбір психологтардың
(Н.Ф.Талывина т.б) пікіріне саяды. Бірақ бұл бөлек операцияларды
орындауға кіріспей тұрып яғни қабылдаудың даралық сипаттарынан бұрын,
осыған байланысты ситуацияларды еске алуы арқылы өткен материалдармен
салыстыра қабылдау жағдайын болуы керек. Тек сонда ғана тапсырманы бала
дұрыс орындайтын болады.
Осы сияқты жеке әрекеттер орындалған соң,солардың қалай
орындалғанын баланың өзі тексере білуі шарт. Егер орындағаны дұрыс болып
келсе, бала келесі тапсырманы орындауға көшеді. Қате болса, соны қайтадан
орындауға көшеді.(Мұны қайта оралу хабары деп атайды). Бұл келтірілген
оқу әрекетінің құрамына қарағанда тапсырманы баланың өзі орындайды және
қалай орындалғанын өзі тексереді. Мұғалім тек баға қояды.Оқу әрекетінің
осы құрамы бастауыш мектеп балаларының жұмысына жиі кездеседі. .
Осындай үлгі арқылы тиісті пәннің мазмұнын пішіп оқытуға баланы
қалайша баулу қажет? Оқытудың бұл түрін қазіргі дәстүр болып келген
тәсілдерге сүйене отырып қалыптастыру қиын. Дегенмен осы жаңа талапқа
байланысты білім қорына баланы талпындыру қажет. Бұл үшін балаға тапсырма
берерде, сол тапсырмаға орай не біледі, нені есіне түсіруі қажет екенін
саралануы қажет, қабалдаауына сай материалдар жиынтығын бірізді топтау,
ұсыну әдістерін жетілдіру керек. Егер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ОРТАЛЫҚ АЗИЯ УНИВЕРСИТЕТІ
Гуманитарлық факультеті
Гуманитарлық мамандықтар және психология кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТАҚЫРЫБЫ: Бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетін
қабылдауындағы психологиялық ерекшеліктер.
Қорғауға жіберілді Ғылыми жетекші:
Гуманитарлық мамандықтар
және психология кафедрасының Орындаған: Педагогика
меңгерушісі психология
п.ғ.к., доцент Мусихина Е.В мамандығының сырттай
______________2009 ж. бөлімінің 5 курс
студенті
Шегебаева Б.Қ.
Алматы 2009 ж.
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І БӨЛІМ. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ОҚУ ӘРЕКЕТІН ҚАБЫЛДАУЫ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕ.
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық даму
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының оқу іс-әрекетінің ерекшеліктерін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетінің нәтижесін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
4. Бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетін ізгілендіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
1.5. Бастауыш сынып оқушыларының мектеп оқуына психологиялық
дайындығын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 42
ІІ БӨЛІМ . БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ
ҚАБЫЛДАУЫНДАҒЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН
ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ЗЕРТТЕУ
2.1.Зерттеу мақсаты,пәні,
міндеттері,болжамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
2.2.Зерттеу әдістері.
Ғажайып бейнелер
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... . 44
Мына сураттерде кімге не
жетіспейді? ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
Суреттерде қандай заттар
жасырылған ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
2.3 Зерттеуді статистикалық
өңдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 62
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 64
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..76
КІРІСПЕ
Адам табиғат заттары мен құбылыстары дүниесінде, өзі күнбе-
күн кездесіп, қатынас жасайтын адамдардың ортасында өмір сүреді.
Қабылдау-айналадағы ортаның заттары мен құбылыстары адамның сезім
ағзаларына тікелей әсер еткендегі, түйсіктің жеке қасиеттері мен
сапаларының мидағы сараланып сол заттар мен құбылыстарды тұтастай бейнелеу
процесі.
А.Бине баланың қабылдаудағы белгілі кезеңін оның жас шамасына
байланыстыра отырып, іс-әрекет пен талдап түсіну дәуірлерінің кішкентай
балаларға түсініктілік дәрежесін тіпті тексеруге талпынбаған. Баланы
тексеру барысында байқалған қабылдай білу дәрежесі оның ақыл-ойының
дамуының көрсеткіші деп жарияланған.
Қабылдаудың биологиялық тұрғыдан тұрақтылығы мен өзгергіштігінің
зияны бірдей деуге болады. Егер дүниедегі заттар үнемі өзгеріп тұратын
болса, онда біз өмір сүрген ортаға бейімделе алмай, алыс жақынды ажырата
алмас едік. Марбург мектебінің зерттеушілері мұндай тәжірибелерді одан әрі
іздестіре отырып, қабылдау бейнелерінің өзгергіштігі эйдетикалық бейне
Эмарт заңына бағынбайды.Өйткені заттар көзден қашықтаған сайын шамасының
кішіреюі бірден өзгермей, баяулап барып өзгереді деген тұжырымға
тоқталады..
Қабылдаудың өзіндік қасиеті бірсыпыра биологиялық, рудименттік
ерекшеліктерге, адам мәдениетінің дамуына сәйкес, әсіресе иісті қабылдау
қасиеті жоғалып кеткендігі байқалады. Яғни алғашқы сезімдік
анализаторлардың қарқанды жұмысын біртіндеп сөздік, логикалық таным
ұштастырады. Бұны жоғарғы жүйкедегі тежелу және қозу системасының жұмысмен
түсіндіруге болады.
Бұл орайда мен Т.К.Кеннигогтің қабылдаудың қарапайым түрлері
жайында арнайы зерттеу жүргізіп, жоғары сатыдағы сүтқоректі жануарлармен
салыстырып қарағанда, адамдардың қабылдау ерекшеліктері неғұрлым шегініп
дамымай қалды деген пікірін қостағым келеді.
Зерттеудің өзектілігі:
Жекелеген психикалық процестерді дамыту бүкіл бастауыш мектеп шағында
жүзеге асырылады. Балалар мектепке қабылдау процестері едәуір жетіліп келсе
де (оларды көру мен есту қабілеті жоғары екені байқалады, олар түрлі
формалар мен түстерді жақсы бағдарлайды), олардың оқу ісіндегі қабылдауы
формалар мен түстерді тану және атауға келіп тіреледі. Осы мәселені ғылымда
қарастырылу деңгейіне келсек белгілі психологтар З.М Истомина, И.П
Товпинец, Е.И.Игнатьев,О.И.Галкина және басқалары-сөзбен аталған
геометриялық фигураны (сызықты өрнекті) баланың бейтаныс және сөзбен
айтылмаған фигурадан гөрі неғұрлым дұрыс қабылдап, бейнелейтінін көрсетті.
[Люблинская А.А] Олар оқушының оқу әрекетінің қалыптасуын қарастырады:
орнықтыру теориясы (Д.Н.Узнадце), психологиялық үрдістің мәдени-тарихи шығу
жане даму теориясы (Л.С.Выготский), баланың даму теориясы (Д.В.Эльконин,
А.В.Запорожец, Л.Н. Божович), ойлау теориясы (А.Н.Леонтьев), ой әрекетін
кезең бойынша қалыптастыру теориясы(П.Я.Гальперин) т.б. Бұл психологтардың
пікіріне менің қосар ойым, яғни бала синкретизмінің, қабылдауының дәл
еместігі мен тұтастығының тағы бір маңызды себебін анықтап ашты деп
ойлаймын.Ең бастысы балалардың затты дұрыс қабылдай білмейтіндігі, яғни
тұтас және оң қабылдау, мағыналық қабылдаусыз бала өзіндік танымдағы ой
сараптау қызметіне әзірленбегендігінен болады.
Бір баланың өзі картинаны бір мезгілде әр түрлі қабылдайтыны
байқалған: А.С.Золотнякова мен Е.Ш.Решконың соңғы зерттеулері әдетте
балалар қабылдаған сюжеттік картинадағы негізгі фигура-іс-қимыл кезіндегі
адам болатындығын дәлелдеді.Соның өзінде оның қалпын іс-әрекеттің тоқтап
қалған сәті ретінде талдап түсіндіргенде, картинада бейнеленген адамның
қандай затпен шұғылданып тұрғаны балалар үшін басты нәрсе болып қалады да,
олар талдауды сол зат арқылы бастайды.
Егер картинада қолына таяқ ұстап, жүгіріп келе жатқан ер адам
бейнеленсе, оны балалар бұзақыны немесе ұрыны қуып келе жатқан адам деп
қабылдайды.Ал сол қалыпта бейнеленген адамның қолында таяқ болмаса, ол
алдындағы адамды қуып бара жатқан жүйрік спортшы ретінде қабылданады. Әрине
картинада бейнеленгеннің бәрін түсіне білуге балаларды үйретіп отыру қажет
және бүл жұмысты бала бақшасынан бастағаны дұрыс
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетін, оқу барысында
қабылдауын зерттеу.
Зерттеудің міндеттері:
1. Бастауыш сынып оқушыларының қабылдауға бейімделуі.
2. Бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетінің қалыптасуы
3. Бастауыш сынып оқушыларының оқу жағдайларының
ерекшеліктері.
Зерттеудің мәселесі: Баланың танымының бастапқы сатысы оның күнбе-
күнгі практикалық өмірі болып табылады,мұнда ол өзінің ойыншықтарын,әке-
шешесін,туыстарын қабылдауды елеусіз әрі тез үйренеді. Бірақ қабылдау
баланың шындық болмысты одан әрі тануының қуатты құралы болуы үшін, оның
дамуы жалғасуға тиіс.Қабылдауды нысаналы да ұйымдастырылған қадағалау
процесіне айналдыра отырып, ата-аналар, тәрбиешілер, мұғалімдер және
басқа да ересек адамдар балалардың қабылдауын дамыту жолында жұмыс
істейді.
Жұмыстың объектісі: Жалпы білім беретін орта, бастауыш сынып
оқушылары.
Зерттеу пәні: Психологтың бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетін
қабылдауындағы психологиялық ерекшеліктерін зерттеу әдістері.
Зерттеу ғылыми жаңалығы: Бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетін
қабылдауына қатысты психологтың жүргізетін жұмыс бағытының ерекшеліктері
айқындалды.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Мектептегі төменгі сынып жасындағылардың
қабылдауы эмоцияға тығыз байланысты.Бала өзін қоршаған дүниені селсоқ
қабылдамайды: көп нәрсе оны қуанышқа бөлейді, не ренжітеді.Сондықтан да
мектеп оқушысы өзінің сезімін туғызатын қызықтыратын нәрселерге басты
зейінін аударады, ал былайынша маңызды, бірақ сезім туғызбайтын нәрсеге
зейін аудармайды.Мұның дәлелі: үлкендер үшін елеулі маңызы жоқ, олар
байқамайтын ұсақ нәрселерге кейде балалар зейін аударады. Баланың
қабылдаған заттарын талдау және саралау мүмкіндіктері онда заттардың
жекелеген тікелей қасиеттерін аңғарумен айырудан гөрі күрделілеу қызмет
түрінің қалыптасуымен байланысты. Жалпы алғанда, кіші жас тобындағы
оқушыға не қызықты немесе не қажетті соған мән беріп, осыны қабылдауға
икем келеді.Мысалы, балаға берілген тест әр түрлі бояумен жазылса, осының
өзі оқуға кедергі жасайды.Себебі, бала оқудың орнына, бояуға қызығып
алаңдайды. Зейінің шашырауы, алаңдауы қабылданатын обьектінің мағынылығы
мен тұтастығын жояды, есте сақтау мотивтері әлсіз болады.
Зерттеу нысанының міндеті:
- бастауыш сынып оқушысының білік-білім дағдысын қалыптастыруда
танылатын заттық әрекеттерді қорта қабылдауға бейімдеу.
- есте сақтау мативтерін даралап ұсынуды оқу үрдісіне енгізу.
- ниеттелген оқу материалдарын қабылдауда бақылаудың дербес бағытарымен
шығармашылық ойлауды ұштастыру.
Зерттеу әдістері мен процедуралары:
Баланың қабылдауына қарай танымға сай оқыту үрдісін құру мақсатында
пайдаланылған әдістер топтамасында мектеп жасындағы балаларға арналған
ой-логикалық мотивтерін қалыптастырудың
Ұлттық танымдар арқылы қабылдауды жетілдір терапиясы әдісін, Кенелл
Веридің әдіс ізімен құрылған сөздік қабылдау әдістер жүйесі ұсынылды.
Экспериментік жұмыстар арқылы біз алдымыздағы мынандай міндеттерді шешуді
көздедік:
• Бастауыш оқушыларының психологиялық қалыптары мен қасиеттерін ескере
отырып алғашқы бейімдеу жұмыстарын белгілеу.
• Танымдық үрдіске арналған қабылдау аумақтылығын зертеуге арналған тест
жұмыстарын өткізу.
• Қалыптасқан білімдерін қайта қортындылауға арналған сөздік –логикалық
білімді қабылдауын жетілдіру жұмыстары атқарылды.
Негізгі күтілетін нәтиже заттық әрекеттердің өзара байланыстылығын қорта
қабылдау, есте сақтау жүйесін ізгілендіру. Бастауыш мектеп жасындағы
баланың психологиялық ерекшеліктеріндегі зейінің ауысуы мен шоғырлану,
қайта шашырауы , есте сақтаудың көрнекі бейнелігі ескеріліп, қабылдаудың
тұрақтылығы мен мағыналығын жетілдіру көрсеткіштерін дамытудың жаңа
теорияларын пайымдау болып табылады.
І БӨЛІМ. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ОҚУ ӘРЕКЕТІН ҚАБЫЛДАУЫ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕ.
1.1.Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық даму ерекшеліктері.
Оқу іс-әрекетінің белгілі бір құрылымы болады.Оның құрамдас бөліктері
мыналар:
1. оқу ситуациялары (әрекетке қарай өзгерістік жағдайлар)
2. оқу әрекеті,
3. бақылау,
4. бағалау.
Оқу ситуацияларына балалар жұмысының түрлі типті іс-әрекеттерінен
құралады. Олардың арасынан оқу әрекеттері ерекше орын алады.Солар арқылы
оқушылар міндеттерді шешудің жалпы әдістерінің үлгілерін және оларды
қолдану шарттарын анықтаудың жалпы тәсілдерін қайта жаңғыртып, игереді. Бұл
әрекеттер пәндік те, ақыл-ой шеңберінде де орындалады. Олардың құрамы бір
текті емес.Кейбір оқу іс-әрекеттеріне кез келген оқу материалдарын игеру,
екіншілеріне берілген оқу материалының көлемінде жұмыс істеу, үшіншілеріне
жекелеген кейбір үлгілерді қайта жаңғырту тән. Мысалы, берілген үлгілерді
бейнелеуге мүмкіндік беретін іс-әрекет әрбір пәннің кез-келген материелын
оқып үйренуге қолданылады. Сан ұғымдарын игеруде бала бірқатар оқу
әрекеттерін, ал олардың ішінен мыналарды:
1. заттық әрекетті (өлшеу бірлігі етіп алынған бір шаманың
екіншісіне реттік қатынасын анықтау)
2. ауызша әрекетті (өлшеу шамаларын есептеп шығу),
3. ақыл-ой әрекетін (алынған нәтижені барлық есептелетін
объектілерге жатқызу) орындауы керек.
З.М Истомина, А.А.Люблинская, Б.Н.Хачапуридзе, З.М.Богуславская, И.П
Товпинец, Е.И.Игнатьев,О.И.Галкина және басқалары-сөзбен аталған
геометриялық фигураны (сызықты өрнекті) баланың бейтаныс және сөзбен
айтылмаған фигурадан гөрі неғұрлым дұрыс қабылдап, бейнелейтінін
көрсетті.[ЛюблинскаяА.А] Олар оқушының оқу әрекетінің қалыптасуын
қарастырады: орнықтыру теориясы (Д.Н.Узнадце), психологиялық үрдістің
мәдени-тарихи шығу жане даму теориясы (Л.С.Выготский), баланың даму
теориясы(Д.В.Эльконин,А.В.Запорожец ,Л.Н. Божович), ойлау теориясы
(А.Н.Леонтьев), ой әрекетін кезең бойынша қалыптастыру
теориясы(П.Я.Гальперин) т.б. Бұл психологтардың пікіріне менің қосар ойым,
яғни бала синкретизмінің, қабылдауының дәл еместігі мен тұтастығының тағы
бір маңызды себебін анықтап ашты деп ойлаймын.Ең бастысы балалардың затты
дұрыс қабылдай білмейтіндігі, яғни тұтас және оң қабылдау, мағыналық
қабылдаусыз бала өзіндік танымдағы ой сараптау қызметіне
әзірленбегендігінен болады.
Бір баланың өзі картинаны бір мезгілде әр түрлі қабылдайтыны
байқалған: А.С.Золотнякова мен Е.Ш.Решконың соңғы зерттеулері әдетте
балалар қабылдаған сюжеттік картинадағы негізгі фигура-іс-қимыл кезіндегі
адам болатындығын дәлелдеді.Соның өзінде оның қалпын іс-әрекеттің тоқтап
қалған сәті ретінде талдап түсіндіргенде, картинада бейнеленген адамның
қандай затпен шұғылданып тұрғаны балалар үшін басты нәрсе болып қалады да,
олар талдауды сол зат арқылы бастайды.
Егер картинада қолына таяқ ұстап, жүгіріп келе жатқан ер адам
бейнеленсе, оны балалар бұзақыны немесе ұрыны қуып келе жатқан адам деп
қабылдайды.Ал сол қалыпта бейнеленген адамның қолында таяқ болмаса, ол
алдындағы адамды қуып бара жатқан жүйрік спортшы ретінде қабылданады. Әрине
картинада бейнеленгеннің бәрін түсіне білуге балаларды үйретіп отыру қажет
және бүл жұмысты бала бақшасынан бастағаны дұрыс. Бастауыш сынып
оқушыларының оқу материалын көрнекі ұғымға және мәтінді тура, сөзбе-сөз
есте ұстауға сүйеніп игеруге тырысатын жағдайларын жиі байқауға болады.
Алғаш бұл қажетті оқу әрекеттерін толық орындаудан гөрі оңай да тезірек
болады (мысалы материалдарды мағынасына қарай қайта топтау, тірек
пункттерін бөліп көрсету) Бірақ мұғалім оқу ісінің өз шегінен шығып кететін
стихиялы талпынысты тоқтатуға және ерекше оқу ситуациялары ішінен балаларды
материалды шын мәнінде игеруіне бастайтын іс-әрекеттерді жүйелі
қалыптастыруға міндетті.Басында бұл оқуды баяулатады. Бірақ жақсы игерілген
оқу әрекеттері негізінде ғана оқушылар алдағы уақытта әр түрлі пәндердің
көлемі жағынан айтарлықтай материалдарын дәл және толық жаңғырта алады.
Жекелеген ұғымдарды және есептерді шешу тәсілдерін меңгерудегі бірқатар
елеулі кемшіліктер бұл ұғымдарды және есептерді шешу тәсілдерін
қалыптастыруда балаларға барлық қажетті оқу амалдары үйретілмегендігімен
байланысты екендігін зерттеу көрсетіп отыр. Оқу ситуацияларына толық
жарамды жұмыс әрекеттердің тағы да бір типін-бақылау әрекетін орындауды
талап етеді.Бала өзінің оқу әрекеттерін және олардың нәтижелерін берілген
үлгілермен салыстырып бұл нәтижелердің сапасын орындалған оқу әрекетінің
деңгейі және толықтығымен байланыстыруы қажет.Бақылаудың арасында оқушы
назарын тіпті жаман үлгі мен өзінің оқу іс-әрекеттерінің кемшіліктері
арасындағы байланыстарда да сапалы түрде орнатады. Бұл кемшіліктерді жою
(жаңа іс-әрекеттер немесе олардың операцияларын енгізу, оларды мейлінше
ұқыпты орындау т.б жолдармен) игеру нәтижелерін жақсартуға және оларды
талап етілетін нормаларға дейін жеткізуге мүмкіндік береді. Алғашында
бақылауды ұйымдастырудағы негізгі роль мұғалімге жүктеледі. Балалар
біртіндеп өз істерінің нәтижесін үлгімен салыстырады,мүмкін болатын
алшақтықтардың себептерін табады және оқу әрекеттерін өзгерте отырып,
оларды жоя бастайды. Бұл жағдайларда оқуды игеру процесінде оқушылардың
өзін-өзі бақылауы қалыптасады.Бақылау түрлері сан алуан. Оның екі формасы
ерекше маңызды:
• шын мәнінде орындалған іс-әрекеттердің дайын нәтижелерін
талдау негізінде жасалатын бақылау,
• ойлау бойынша орындалған әрекеттердің көзделген нәтижелері
негізінде болатын бақылау.
Бақылаудың қажеттігін және оның іске асу тәсілдерін алғаш мұғалім
көрсетеді. Мысалы, бірінші сынып оқушысы қандай да бір әріпті жазды, делік.
Мұғалім оны элементтерге бөлшектеп, балаға олардың кейбіреулерінің үлгіден
алшақтап кеткенін көрсетеді. (Мына бөлігі жеткілікті дөңгеленбеген)
алшақтықты оқу әрекеттерінің кемшіліктерімен салыстырады.Осыған ұқсас жұмыс
басқа сабақтарда да әрдайым өткізіледі.Бағалау оқу қызметінің тағы да бір
бөлігімен-бағалаумен тығыз байланысты.Ол игеру нәтижелерінің оқу
ситуациясының талаптарына сәйкес,я алшақ болуын көрсетеді.Алғашқы кезде
бақылауды өзі жүргізетін болғандықтан негізінен мұғалім бағалайды, алайда
балалардың өзін-өзі бақылауының қалыптасуына қарай бағалау функциясы да
соларға көшеді.Оқушылар өзінің белгілі бір міндетті шешудің жалпы әдістерін
білетіндігін мейлінше тура немесе онша дәл емес анықтауды үйренеді.Оқу ісін
ұйымдастыру бағалаудың сипатына байланысты.Егер бағалау дұрыс болса, сол
оқу ситуациясы аяқталады да басқа материалға көшуге болады және
керісінше.Соңғы жағдайда оқытушы сол оқу ситуациясының тұтастық және жеке
вариантарын оқытады, бұл баланың әрекеттерінің немесе есептерді шығару
тәсілдерінің жекелеген шектерін меңгеруіне көмектеседі.Мектеп тәжірибесінде
бағалауды бағамен жиі теңестіреді, алайда психологиялық көзқарас тұрғысынан
бұл дұрыс емес. Бағалау меңгеру немесе меңгермеу фактісін ғана емес,
сонымен қатар меңгермеу себептерін көрсетеді, оқушыны кемшіліктерді жоюға
тура бағыттайды және оны нәтиже жақсарғанша жұмыс істеуге итермелейді.Оқу
әрекетінің ішіндегі бағалаудың мәні мейлінше тар.Ол мазмұнды да сапалы
анықтама береді, бірақ сан жағынан салыстыруға қолайлы болатын рангілі
сипаттама бермейді. Бағалау мен бағаның шын мәніндегі және күрделі
арақатынасы әлі де одан әрі зерттеуді қажет етеді. Дегенмен қазірдің өзінде
бастауыш сынып оқушыларының оқу іс-әрекетінің психологиясы балалардың оқу
жұмысының тәсілдерін де, ұқыптылықты да қалыптастыруда оқытушыға бағаның
ролін шамадан тыс айырмауы керек екенін көрсетіп отыр. Бағаның белгілі бір
шамасын сақтай отырып, балалардың оқу әрекетінің жайын мазмұнды сипаттау
құралы ретінде бағалаудың психологиялық мүмкіндіктерін мейлінше елеулі
түрде пайдалану керек. Осындай сипаттау негізінде бастауыш сынып
оқушыларына оқу іс-әрекетінің негізгі бөліктерін мейлінше мақсатты бағытта
үйретуге болады.Балаларға оқу іс-әрекетінің белгілі бір жүйелілігін егжей-
тегжейлі және асықпай көрсету, олардың арасынан заттың сыртқы тілдік немесе
ақыл-ой шеңберінде орындалатындарын ерекше бөліп көрсету керек.Бұл жерде
заттық әрекеттер тиісті дәрежеде қорытындыланып,қысқартылып және игеріліп
ақыл-ой формасына келетіндей жағдай жасау маңызды.Егер тапсырманы орындауда
оқушылар бәрібір қате жіберсе, онда ол не оларға көрсетілген оқу
әрекеттерін бақылау мен бағалаудың толық еместігінің, не осы әрекеттердің
нашар жүргізілгендігінің дәлелі.
Бастауыш сынып оқушыларының оқуға недәуір мүмкіншілігі бар.Себебі
олардың интеллектісі қарапайым ой операциясы дәрежесінде кездеседі
дейтін.Ж.Пиаженің пікірі осыған дейінгі дұрыс аңғарып көрмеген баланың
қабілетінің бар екенін айқындайды. Осыған сүйеніп кеңес психологтары
В.В.Давыдов т.б қазіргі күнде беріліп жүрген оқу тапсырмалары оқушылар үшін
жеткіліксіз дейді.Олар мүмкіншілігі толық тауыса алмайды. Сондықтан
бұлардың оқуға мүмкіншілігін толық пайдалану үшін тапсырманы онан әрі
қиындату қажет деген пікірлер айтылып келеді.. Егер осы жастағылардың
негізгі әрекеті бұрын ойын болып келсе, оқуға кіргеннен кейін оқу қызметі
шешуші роль атқарады. Сөйтіп, оқу негізгі қызметке айналып, баланың
психикалық дамуында жетекші негіз бола алады. Осыған орай баланың
психикалық дамуы ірі өзгерістерге ұшырайды. Өзгерістерге ұшырауының себебі
ойынға қарағанда оқу талабының бала үшін қиындығында. Сонымен қатар оқуға
жаңа түскен бала кластағы құрбыларымен қатынас жасап, осының нәтижесінде
өзінің психикалық байлығын дамытып, жаман-жақсыны ажырата бастайды.
Дегенмен, алғашқы уақытта мектептегі жаңа жағдайға бала әлі бейімделе
алмағандықтан, оқу үстінде мына сияқты қиыншылықтар кездеседі: біріншіден,
бала мектептің жағдайына бейімделе алмай мысалы, белгілі уақытта тұрып,
мезгілінде жатуға, сабақтан қалмауға, сабақ кезінде үнсіз тыныш отыруға
үйрене алмағандықтан қиналады. Осының нәтижесінде тез шаршауы немесе қажу
жағдайына ұшырауы да ықтимал. Екіншіден, мұғалімнің өзіне тән
мінезіне,сабақ өту мен оқушумен қарым-қатынас стиліне, құрбыларымен еркін
қарым-қатынас жасауға үйрене алмағандықтан бала қиналады. Кластың мұғалімі
қанша жақсы болғанымен,ұстаз бен оқушы арасындағы ирархияның әсерінен бала
көп талап, тілектерін білдіруде бата алмайды. Бірдеңені сұрау үшін ішкі
кедергілерге ұшырайды.. Сол сияқты қасындағы партада отырған кім, оған сыр
айтуға бола ма, кіммен ойнауға болады, кіммен болмайды, осылар алғашында
психологияық кедергілер туындатады.. Бірақ көп ұзамай бала үйреніп
жатырқауын тоқтатады. Сонымен қатар бала оқуға кіргеніне мәз болып, әке-
шешелеріне еркелеп, кейде бір үлкен міндет атқарып жатқан сияқты болып,
өзіне ерекше көңіл бөлуді талап етеді. Үшіншіден ІІ сыныпта оқушыларға
қойылатын талаптар тым жеңіл келеді. Тапсырмалардың жеңіл болуы баланы
қиыншылықпен күресуге жетелемейді, дегенмен бала оқиды. Оқығысы келуі
мектептегі жағдайдың оған қызық көрінуінен. Мектепке келу қызық болып
көрінгенімен, оқуға арналған баланың қажеттілігін жөнді дамыта алмайды.
Осының нәтижесінде мектептің жағдайына қызығу балада бірте-бірте төмендейді
де, оқуға немқұрайды қарайтын болады. Немқұрайдылықпен күресу үшін баланың
оқуға ықыласын тудырып, тапсырмаларды бірте-бірте қиындату қажет.Әдетте,
оқу материалы жеңіл келсе, баланың іші пысып, жалқаулыққа салынады. Ал тым
қиын келсе, әлі жете алмағандықтан үлгерем деуден күдер үзіп, одан бас
тартатын болады. Осы екі жағдайдың екеуі де қолайсыз, сондықтан тапсырманың
қиындығы оқушы үшін қолайлы етіп ықшамдау қиын келсе, тапсырманың жеңіл
болғанынан гөрі-қиынырақ келуі әлде қайда ұтымды. Себебі азды-көпті
қиындығы бар тапсырмалар баланың қиналуына, ақыл-ойының алға қарай
өрістеуіне жағдай туғызады. Атап көрсетілгендей, баланың психикалық
дамуының әрбір кезеңі оның іс-әрекетінің негізгі, жетекші түрімен
сипатталады. Бастауыш сынып оқушысының жетекші іс-әрекеті оның мінез-құлық
мотивтерін елеулі түрде өзгертетін, оның танымдық және адамгершілік
күштерін дамытудың жаңа көздерін ашатын оқу болады. Мұндай қайта өзгеріс
процесінің бірнеше кезеңдері бар. Әсіресе баланың мектеп өмірінің жаңа
жағдайларына алғаш енуі айқын аңғарылады. Балалардың көпшілігі бұған
психологиялық жағынан даярланған. Олар бұл жерден үймен немесе балабақшамен
салыстырғанда, әдеттен тыс бірдеңелер кездестіруді күте отырып, мектепке
қуана барады. Баланың бұл ішкі позициясы екі жағдайда маңызды. Алдымен
мектеп өмірінің жаңалығын алдын ала сезіну және қалау баланың сыныптағы
мінез-құлық ережелеріне, жолдастарымен ерекше қарым-қатынас нормаларына,
күн тәртібіне қатысты мұғалімнің талаптарын жылдам қабылдауға
көмектеседі.Бұл талаптарды бала қоғамдық маңызды және орындамауға болмайтын
талаптар деп қабылдайды. Тәжірибелі ұстаздарға белгілі психологиялық
жағынан расталған мынадай қағида бар: баланың класқа келген алғашқы күнінен-
ақ оған оқушының сабақтағы, үйдегі және қоғамдық орындардағы мінез-құлық
ережелерін айқын да нақты мағынада түсіндіру керек. Балаға оның жаңа
көзқарасының, міндеттерінің және құқытарын бұрынғы ол әдеттенген
жағдайлардан айырмашылығын дереу түсіндіру мағызды. Жаңа ережелер мен
нормаларды сөзсіз орындауды талап ету бірінші сынып оқушысына орынсыз
қаталдық жасау емес, мектепке баруға даярланған балалардың өз түсініктеріне
сәйкес олардың тіршілігін ұйымдастыруға қажетті шарт. Бұл талаптар орнықсыз
әрі екі ұшты болса, балалар өз өмірінің жаңа кезеңінің өзіндік
ерекшеліктерін сезбейді, бұл олардың мектепке деген ықыласын жоюы мүмкін.
Оқу балалардың басқа істермен айналысуына шек қоймайды. Осы жасқа тән өзіне-
өзі қызмет ету мен ұсақ-түйектер жасау форамсында еңбекке ерекше роль
беріледі. Бастауыш кластарда өзіне-өзі қызмет етудің әдеттері мен
дағдыларын дамыту мен бекіту-балалардың үлкендердің еңбегін құрметтеу,
адамдардың өміріндегі еңбектің ролін түсіну сезімдерін тәрбиелеу, ұзақ дене
еңбегіне даяр болу үшін жақсы психологиялық негіз. Бастауыш сыныптардан
бастап тәрбиелейтін әдет-дағдысыз, бала есейген сайын неғұрлым еңбекке
деген сүйіспеншілігін қалыптастыру қиын болады, ал кейде мүмкін де емес.
Мектептегі өзіне-өзі қызмет ету жұмыстарын орындау барысында балалардың
біріккен ұжымдық жұмысқа тартылатын түрлерінің де тәрбиелік мәні аз емес.
Олар жолдастық қолдауға және өзара көмекке үйренеді, ұжымның жалпы
міндеттерінде саналы түрде қарап, жұмыстың дер кезінде және адал орындалуы
үшін өзінің жеке жауапкершілігін сезіне бастайды. Бастауыш сынып
оқушыларының көпшілігі, мысалы материалды кесу кезінде тапқырлық, оны
жапсырғанда ептілік көрсете алатын, тапсырманы орындау барысында іс-
әрекеттердің бір түрі екіншісін ауыстырып отыратын еңбек сабақтарын
ұнатады. Өз қолдарымен жасаған қажетті де пайдалы заттар балаларды терең
қанағаттанғандық сезіміне бөлейді (еңбек сабақтарында жасалған елка
ойыншықтарын көрші балабақшаның бүлдіршіндеріне сыйға тартуға болады).
Осының бәрі еңбексүйгіштікті, істелген жұмыс үшін жауапкершілік сезімін
тәрбиелеуге ықпал етеді. Қолдан әр түрлі заттар дайындау бөлшектенген және
үйлестірілген іс-әрекеттерді жетілдіру үшін, оларды бұлшық еттің және сол
сияқты көзбен көрудің негізінде бақылауды қалыптастыру үшін де елеулі.
Еңбек сабақтарының және бір елеулі психологиялық тиімділігі бар. Балалардың
алдағы жұмысты жоспарлау, ал одан кейін оны іске асырудың жолдары мен
құралдарын табу іскерлігін қалыптастыру үшін еңбек сабақтарын жүргізудің
мейлінше жақсы жағдайлары бар.
Әр түрлі методикалық ұсыныстарға қарамастан, барлық зерттеушілер
төмендегі негізгі жайларды бір ауыздан мақұлдайды.
1. Оқушының қабылдауға арнайы үйретпесе, онсыз ол ең кішкентайларға тән
қабылдау ерекшелігін ұзақ уақытқа сақтап қалады.
2. Бұл үйрету негізгі екі процесті: анализ бен жалпылауды жетілдіруге
бағытталынуы қажет.
3. Балалардың жасы неғұрлым кіші болса, мұндай анализде олардың
практикалық ісі соғұрлым үлкен роль атқарады.
4. Қабылдауға үйретуде сөзді кірістірудің зор ролі бар.
Оқу әрекетінің процесі бірқатар жалпы заңдылықтарға
бағынады.Алдымен оқытушы балаларды оқу ситуацияларына жүйелі түрде
тартып, балалармен бірге тиісті оқу әрекеттерін, сондай-ақ тексеру мен
бағалау әрекеттерін тауып, көрсетіп отыруы керек.
Балаларға оқу әрекетінің белгілі бір жүйелілігін егжей-тегжейлі
және асықпай көрсету олардың арасынан заттың, сыртқы тілдік немесе ақыл-
ой шеңберінде орындалатындарын ерекше бөліп көрсету керек.
Оқу ситуациялары бірқатар ерекшеліктермен сипатталады.Біріншіден, мұнда
оқушылар ұғымдардың қасиеттерін бөліп алудың немесе нақтылы-практикалық
міндеттердің кейбір кластарын шешудің жалпы тәсілдерін игереді.Екіншіден,
осы тәсілдердің бейнелерін қайта жасау оқу жұмысының негізгі мақсаты
ретінде көрінеді.
Бастауыш сынып оқушылары психологиясының дамуы басты жағдайда олар үшін
жетекші оқу іс-әрекетінің негізінде өтеді. Оқу ісіне араласа отырып,
балалар біртіндеп оның талаптарына бағынады, ал бұл талаптарды орындау
мектеп жасына дейінгі балаларда жоқ жаңа қасиеттердің пайда болуын
жорамалдайды. Бастауыш сынып оқушыларының жаңа қаиеттері оқу қызметінің
қалыптасу шамасына қарай туындап дамиды. Егер балалар бәрі бірдей мұғалімді
тыңдаса және оның айтқандарын істесе ғана сыныпта жалпылама сабақтарды
ұйымдастыру мүмкін болады. Сондықтан әрбір оқушы осындай сабақтардың
талаптарына сәйкес өз зейінін басқаруды үйренеді. Бала көгершіндер тынымсыз
құрқылдап жатқан терезеге қарағысы келеді, бірақ есепті шығарудың жаңа
әдісін түсіндіруді тыңдау қажет, жай ғана тыңдау емес, ертеңгі бақылау
жұмысын дұрыс орындау үшін бұл әдістің барлық егжей-тегжейін жақсы есте
сақтау керек. Осындай қажеттілік әрдайым білімд ұғынуға ілесу, берілген
үлгі негізінде өз мінез-құлқын басқару, балалардың психикалық процестерінің
ерекше қасиеті ретіндегі еркіндікті дамытуға көмектеседі. Ол іс-әрекет
мақсатын саналы түрде қойып, оларға жетудің қиындықтары мен бөгеттерін
жеңудің құралдарын алдын ала ойластыра іздеп таба білуден көрінеді. Оқу іс-
әрекетінің маңызды талаптарының бірі балалар өздерінің айтқандары мен іс-
әрекеттерінің әділдігін кең көлемде негіздеуінде. Мұндай негіздеудің
көптеген тәсілдерін мұғалім көрсетіп береді. Еркіндіктің негізгі жаңа
құрылымдары бастауыш мектеп шағындағы баланың іс-әрекеттерінің ішкі жоспары
мен рефлексиясынан көрінс береді. Солардың арқасында бастауыш сынып
оқушысының психикасы орта мектепте одан әрі оқыту үшін ерекше
мүмкіндіктерімен, талаптарымен қоса алғанда жас өспірім кезеңіне қалыпты
өту үшін қажетті даму деңгейіне жетеді. Кейбір бастауыш сынып оқушыларының
орта мектепке даяр болмауы көбінесе жеке адамның психикалық процестер мен
оқу іс-әрекетінің өзінің деңгейін анықтайтын осы жалпы қасиеттері мен
қабілеттерінің қалыптасуының дұрыс жолға қойылуымен тығыз байланысты.
Қабылдау кей кезде біздің мезеттік түйсігімізге тура келе бермейді, әрі
түйсіктердің қарапайым қосындысынан жасалмайды. Әдетте нақты түсінуден
дербестеніп, дерексізденген қортынды құрылымды қабылдаймыз. Ал, қортындыға
келу біршама уақыт өтуін талап етеді. Кіші мектеп жасында бұл процесс
анағұрлым күрделі формада жүреді. Танымдық үрдіске бағыталған кез-келген
оқу материалды қабылдау нысаны тұтас , оның мәні сөзбен беріледі, мазмұны
тұжырымдалады. Обьектіні тануда үш ктигорияға бөліп қарастырсақ, яғни
жалпылау, талдаусыз, даралап танудың заттар мен құбылыстарды айыру анық әрі
толық түрде жүреді. Қабылдаудағы тану үрдісі оқушылардың көңіл-күй
шарпуларына да тікелей байланысты болғандықтан өзгермелі деңгейде болады.
Қабылдау деңгейі оқушының дербес психикалық өміріне , оның тұлғалық
ерекшеліктеріне тәуелді. Сондықтан да обьектіні әрбір жеке тұлға өзінің
осығанға дейінгі тұлғалық, тәжірибелік ерекшеліктеріне сай түрліше
қабылдайды , қортындылайды. Ересектерге қарағанда кіші мектеп жасындағы
баланың қабылдау формаларындағы қиындықтар мен психикалық кедергілер
басымдау болады. Мысалы: кеңістік қабылдауда баланың монокулярлық көруі
заттық қабылдауында дәлме-дәл мағлұмат бермейді. Сондықтан бинокулярлық
көру заттың қашықтықты қоршауы, түр-түсі аны та, нақты бейнеге түседі. Тағы
бір күрделі қабылданатын нәрсе мектеп жасына дейінгі баланың уақытты
қабылдауы және ондағы субьективті мезеттердің ерекше орын алуы. Уақыт
қарқыны, шақтың өлшемдерді қабылдаудағы өзгерістерді айтуға болады. Баланың
психикалық дамуының әрбір кезеңі оның іс-әрекетінің негізгі жетекші
түрімен сипатталады. Бастауыш сынып оқушысының жетекші іс-әрекеті оның
мінез-құлық түрткілерін елеулі түрде өзгертеді, танымдық және адамгершілік
күштерін дамытудың жаңа көздерін ашатын оқу болып табылады. Қабылдау
сапасына қарай бастауыш сынып оқушыларында кездесетін бірқатар қиындықтар
тобы болады, осы қиындықтарды жеңуде балаға үлкен күш, ерік қажет болады.
- Жаңа ортаны, кеңістікті қабылдауда бала бойында болатын сенімсіздік,
үрей, қорқыныштық психикалық құбылыстар, сондай-ақ өз іс-әрекетіне
шектеу жасаудағы вербальдық қабылдау қателігі.
- Уақытты қабылдаудағы кедергілердің алдын алу баланың ерік сапаларына
елеулі әсерлерін береді. Яғни уақтылы режимдік оқу, сабаққа бару т.б
талаптарды орындау барысында.
- Адам аралық қатынастағы қоғамдық әреккеттерді қабылдау мен
бейімделудегі қиындықтар. Ата-ананың жаңа талаптары, ұстаздың ,
жолдастарының көзқарас қатынасын қабылдау қателіктері мен қиындықтары.
- Келесі қиындық индивиттің өзіндік ішкі ұстанымының деңгей
көрсеткішінің қалыптасу кезеңіндегі алғашқы эмоциялық әсерленуі мен
еліктеуінен туындайтын қате қабылдаулары . Бұл тек баланың психикалық
дамуының ғана емес,тәрбие саласында да қалдыратын регрестік жағдайы.
- Осы айтылған қабылдаудағы қателіктердің болмауы үшін мектеп
жасындағы баланың психикалық дамуын сараптамадан өткізбейінше бала
қабылдауына сай білім формасын ұсыну мүмкін емес. Баланың
физиологиялық-психологиялық дайындығы
- Қимыл-қозғалыс үлесімділігінің даму жолдары
- Көрнекі ойлау деңгейі
- Есте сақтау қабілеттерін дамыту жұмыстары
- Оқу мотивациясын.
- Зейінділігін тұрақтандыру іс-шараларын т.б бірінші класс оқушыларын
мектепте қабылдауда ерекше саралау жұмыстарын, яғни мектеп алды
даярлығымен қатар танымдық қабылдау, ойлау, зейін, мінез қалыптарын
ескерген жөн.
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының оқу іс-әрекетінің ерекшеліктерін
анықтау.
Білім, іскерлік пен дағды ата-аналармен, құрбы құрдастармен қарым-
қатынаста, ойындар үстінде, кітаптар оқығанда және т.б игеріледі. Еңбек
процесінде адам бай тәжірибе жинақтайды. Затында оқу қызметінен туындайтын
игерудің өзіндік ерекшелігі неде? Бәрінен бұрын оның толық жүзеге асуы үшін
жағдайлар тек қана мектепте жасалатынын есте ұстау керек, онда балаларға
ғылым негіздер оқытылады, онда олардың ғылыми ұғымдар, ғылым заңдары және
соларға сүйенетін практикалық міндеттерді шешудің жалпы тәсілдерін құрайды.
Қызметтің басқа түрлерін игеру жанама нәтиже түрінде көрінеді. Мысалы, ойын
үстінде бала өзі алған белгілі бір рольді жақсы ойнауға тырысады. Бұл ретте
мінез-құлық нормаларын игеру тек негізгі ұмтылысты қанағаттандыру үшін ғана
қызмет етеді. Еңбектің негізгі мақсаты-бұйымдар өндіру. Дағдыларды молайту
бұл жерде маңызды, бірақ жұмыстың жанама нәтижесі ретінде көрінеді. Тек оқу
қызметінде ғылыми білімдерді және соларға сәйкес іскерліктерді игеру
негізгі мақсат және қызметтің басты нәтижесі ретінде байқалады.
Оқу жағдайлары бірқатар ережелермен сипатталады. Біріншіден , мұнда
оқушылар ұғымдардың қасиеттерін бөліп алудың немесе нақтылы-практикалық
міндеттердің кейбір кластарын шешудің жалпы тәсілдерін игереді. (Ұғымдардың
қасиеттерін бөліп алу нақтылы міндеттерді шешу жайлы ғана сөз болады.)
Екіншіден, осы тәсілдердің бейнелерін қайта жасау оқу жұмысының негізгі
мақсаты ретінде көрінеді. Нақтылы-практикалық міндеттердің тікелей өмірлік
мазмұны болады және олардың шешімі соншалықты өмірлік мәнді нәтижелерге
жеткізеді. Мұндай міндеттерге оқып жаздыратын жазу (жазу орфографиялық
жағынан дұрыс болуын талап етеді), математикалық текстік есептерге жауап
іздеу (өндірістің қандай да бір ситуацияларына сай келетін қажетті
есептеулер), қағаздан ұсақ-түйек жасау (елка ойыншықтары үшін қорапша
керек)т.б жатады. Осы сияқты әр алуан міндеттерді қайсыбір саланың
(грамматикалық, математикалық, практикалық) әрбір жекелеген міндетін
орындаудың ұзақ тәжірибесін жинақтау жолымен шешіп үйренуге болады. Оның
үстіне біртіндеп мұндай міндеттер жағдайында бағдар алу тәсілдері туралы
түсінік жинақтала бастайды. Алайда ішкі оқу ситуацияларында нақтылы-
практикалық міндеттерді шеше білу басқаша игеріледі. Мұғалім алдымен
бастауыш класс оқушысын сол кластағы барлық нақтылы-практикалық міндеттерді
шешудің ортақ тәсілін іздеу қажет болатын жағдаймен бетпе-бет қояды. Одан
кейін мұғалімнің басшылығымен балалар бұл әдісті тауып, қалыптастырады.
Оның жекелеген операцияларын қайта жасау және осы әдісті қолдану жөніндегі
шарттар жүйесін игеру оқушылар жұмысының келесі кезеңі. Соңынан тиісті
нақтылы-практикалық міндеттерге кездесе отырып, оларды шешудің игерілген
жалпы әдісін бірден қолданып, оқу ситуациясы жағдайында алдын ала
қалыптасқан іскерлікті байқайды.
Шынында, оқып жаздыратын жазудан бұрын жұмыс жүргізіледі оның
барысында балалар сөздердің құрамын және олардағы әріптердің үйлесу
заңдылықтарын оқып үйренеді, дұрыс жазудың жалпы талаптарын қалыптастырды.
Математикадан текстік есептерді шығарудан бұрын шамалардың жалпы қасиеттері
мен байланыстарын, оларды тексте көрсету жолдарын және оларды математикалық
амалдармен бейнелеу тәсілдерін өтеді. Осы жағдайлардың бәрінде балалар оқу
ситуациялары жүесінде жұсмыс істейді, олардың негізінде балалар, бір
жағынан, берілген материалды үйрену мотивін (сөздердің құрамын немесе
шамалардың байланысын не үшін оқып үйрену керек), екінші жағынан, сол
кластағы нақтылы міндеттерді шешудің ортақ тәсілдерінің үлгісін алады.
Ортақ тәсілдердің осы арнайы бөлінген үлгілерін қайта жасау меңгерудің
басқа түрлерінен оқу жұмысын өзгеше сипаттайды. Мұндай жұмыс нақтылы-
практикалық міндеттерді шешуден және ұғымдарды пркатикалық қолданудан бұрын
жүреді. Егер балалар міндеттерді шешу процесінің өзінде осы тәсілдерді
игерсе, онда мұндай игеру тек оқу іс-әрекетінің формаларына ғана ие болып
қоймай, басқа да заңдылықтар арқылы өтеді.
Оқу жағдайларының мазмұны мен формасы педагогикалық психологияның
дидактикалық және жеке методиканың бірлескен құрамдарымен
анықталады.Зерттеу көрсетіп отырғанындай, көпшілік жағдайда сол кластың
нақтылы-практикалық міндеттерін шешудің тек жалпы тәсілін үлгі түрінде табу
және беру өте қиын. Ұстаздық етудің нақты тәжірибесінде балаларды кейде оқу
ситуацияларымен таныстырмайды. Оқушылар іс-әрекеттің жалпы тәсілдерін
жекелеген нақтылы міндеттерді ұзақ уақыт шешудің кезінде стихиялы түрде
аңғарады. Бұл жағдайда көптеген және жайлап жойылатын қателіктер байқалады,
ал игеру нәтижелері,әдетте жеткілікті түрде қорытындыланбайды және жете
түсінілмейді, сол кластың басқа міндеттеріне қиындықпен ауыстырылады,
көптеген жеке-дара өзіндік түрлері болады. Егер іскерлік оқу ситуациясы
үстінде қалыптасатын болса, онда оқушылар және мұғалім оны алдын ала бөліп,
кейбір кластың міндеттерін шешудің жалпы тәсілін үлгі түрінде игеруге
арнайы қалыптастырған кезде бұл кемшіліктер орын алмайды. Сондықтан
психологияның негізгі талаптарының бірі- бастапқы оқытуды программаның
көпшілік тақырыптары мен бөлімдерін балаларды кейбір ұғымдардың қасиеттерін
бөліп алудың немесе белгілі бір кластың міндеттерін шешудің жалпы
тәсілдерін игеруге бірден бағдарлайтын оқу ситуациялары негізінде
ұйымдастыру.
Оқу жағдайларында балалар жұмысы түрлі типті іс-әрекеттерден
құралады. Олардың арасынан оқу әрекеттері ерекше орын алады. Солар арқылы
оқушылар міндеттерді шешудің жалпы әдістерінің үлгілерін және оларды
қолдану шарттарын анықтаудың жалпы тәсілдерін қайта жаңғыртып, игереді.Бұл
әрекеттер пәндік те, ақыл-ой шеңберінде де орындалады. Олардың құрамы бір
текті емес. Кейбір оқу іс-әрекеттеріне кез-келген оқу материалдарын игеру,
екіншілеріне берілген оқу материалының көлемінде жұмыс істеу, үшіншілеріне
жекелеген кейбір үлгілерді қайта жаңғырту тән. Мысалы, берілген үлгілерді
бейнелеуге мүмкіндік беретін іс-әрекет әрбір пәннің кез келген материалын
оқып үйренуге қолданылады. Оқып үйрену объектісіне байланысты мұндай
бейнелеулер графикалық (схемалар, формулалар), заттық-кеңістіктік (көлемді
модельдер), сөздік-сипаттамалық және т.б болуы мүмкін. Материалды мағыналық
жағынан қайта топтау, оның тірек пункттерін айқындау, оның қисынды схемасын
және жоспарын жасау. Бұл суреттеу сипатындағы материалдарды игеруге
неғұрлым ұқсас оқу іс-әрекеттері.
Ерекше оқу әрекеттері қайсыбір оқу пәнінің күрделі ұғымдарын игеруге
сай келеді.
Арнайы зерттеулерде белгіленгеніндей, сөздердің құрылымы морфемалардың
маңызы туралы грамматикалық ұғымдарды толық игеру үшін бастауыш сынып
оқушылары бірқатар оқу жаттығуларын орындаулары тиіс: 1) бастапқы сөзді
өзгерту және оның әр вариантты формаларын немесе туыс сөздерді табу, 2)
бастапқы сөздің мағынасын салыстыру және морфемаларды бөліп көрсету, 3)
бастапқы сөздің формаларын салыстыру және морфемаларын бөліп көрсету, 4)
берілген сөздің морфемаларының функционалды мағынасын белгілеу және т.б.
Грамматиканы оқудың алғашқы кезеңдерінде өзгерту және салыстыру әрекеттері
ерекше маңызды, бұлар балаларға сөздің мағынасы мен формасының арасындағы
қатынасты анықтауға мүмкіндік береді. Осы оқу әрекеттерін меңгермей балалар
оны саналы түрде анықтай алмайды, ал одан кейін аталған қатынасты және оның
қасиетін кең талдай алмайды. Мектеп тәжірибесінде әр түрлі себептермен
балалар аталған іс-әрекеттерді нашар меңгеретін жағдайлардың жиі
кездесетіні белгілі. Нәтижесінде олардың сөздердің морфологиясымен
таныстығы грамматикаға дейінгі, үйреншікті деңгейде қалып қояды. Бұл ана
тілін үйренуді қиындататын басты себептердің бірі. (Д.Н.Богоявленскийдің,
С.Ф.Жуйковтың және басқалардың зерттеулері). Сан ұғымарын игеруде бала бір
қатар оқу әрекеттері, ал олардың ішінен мыналарды 1)заттық әрекетті (өлшеу
бірлігі етіп алынған бір шаманың екіншісіне реттік қатынасын анықтау) 2)
Ақыл-ой әрекеттін (алынған нәтиежені барлық есептелетін обьектілерге
жатқызу) орындауы керек. Сонымен, бастауыш мектеп шағының өз бойында
балалардың оқуға қөзқарасының белгілі бір динамикасы байқалады. Алғашында
олар оған жалпы қоғамдық пайдалы қызмет сияқты ұмтылады.Одан кейін оларды
оқу жұмысының жекелеген әдістері тартады. Ақыр соңында балалар оқу іс-
әрекетінің ішкі мазмұнына қызыға отырып, нақтылы практикалық есептерді,
оқу-теориялық есептерге өздіктерінен айналдыра бастайды. Оның қалыптасуын
заңдылықтармен зерттеу қазіргі заманғы балалар жане педогогика-
психологиясының бірінші кезекті жане сонымен бірге қиында, өзекті
проблеманың бірі.
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының мектеп оқуына
психологиялы дайындығын анықтау.
Оқу мақсатты әрекеттің күрделі түрі дегенде, обьекті жайлы мазмұнды
ұғым мен нақты бейне арқылы , өмірлік іс-тәжирбені белсенділікпен ұғынуды
айтамыз.Бастауыш сынып оқушыларында оқу жұмысын әр салада , жан-жақты
игерту қажет. Ол үшін біраз беймдеу, дағды мен қалыптастыру операцияларын
жүйелі жүргізген дұрыс. Баланың қызығушылығы мен психологиялық деңгейіне
қарай оқуға белсенділіктер әр пәнде түрліше, жеке пәндерден білімді
ойдағыдай меңгеру үшін алдымен пробемалық мәселелерді шешу қажет. Сонымен
қатар балалардың оқуға белсенділігі әр сабақтарда түрлі деңгейде. Жеке
пәндерден білімді ойдағыдай үлгеруі үшін алдымен баланың осыған ықыласы
болуы шарт.Оқу ойынға қарағанда қиын болғандықтан балалардың
кейбіреулерінің оқуға ықыласы орта немесе төмен болады. Оларды оқуға
үгіттеу арқылы тарту қиын. Сондықтан оқуға деген ықыласты тудыру үшін
тапсырмаларды орындата отырып, нәтижесінде оқушыны ынталандырып мадақтау
керек. Орындалған тапсырма үшін қуану, кейін алдағы тапсырманы орындауға
түрткі болады. Әдетте, ықыластың тікелей және жанама түрі бар. Тікелей
ықылас оқушының бәлендей нәрсеге қызығуымен болады. Ал жанама ықылас сол
нәрсе қызық болмаса да жалпы сабақ үлгерімін жақсартқысы келгендіктен
болады. Ықыластың соңғы түрі кіші оқушылардың өмірінде негізгі роль атқаруы
тиіс. Бастауыш сынып оқушылары көпке дейін тапсырманы қалай орындаудың
тәсілін жақсы білмейді. Мысалы, бұлар берілген тапсырманы жаттап алғысы
келіп тұрады қабылданған білімді өзгеріссіз жеткізу керек, деп ойлайды.
Солай болуы осылардың жаттауға икемділігінің молдығынан емес,оқуға әлі
төселмегендігінен, қалай жұмыс істеуге ешкім оны үйретпегендігінен
кездеседі. Бастауыш мектепте тапсырма балаларға мынадай екі түрлі жолмен
беріледі:біріншіден, берілген тапсырманы орындау үшін жауапты бала
өздігінен іздестіреді. Екіншіден,тапсырма жауап іздестіру ретінде
берілмейді.Оны орындау үшін соның үлгісі беріледі. Мысалы, тақпақты жаттау
үшін соның тексі беріледі. Осы текске өзгеріс енгізуге рұқсат етілмейді.
Сол текске сүйене отырып бала оны жаттап алады.Ал тапсырманың соңғы түрі
өте сирек кездеседі.Баланың оқу әрекеті деп тапсырманы орындаудың бірінші
түрін және проблемалық мәселелерді орындай білуді айтады. Осыған әр түрлі
пәннен айталық грамматикалық, географиялық, математикалық т.б есептер
шығару жұмысы жатады. Әдетте, оқу бала үшін әрекеттену, яғни проблемалық
мәселені шешу дегенде, осының мынадай үш сатыдан тұратынын айтады,
біріншіден, берілген тапсырманың шартымен танысудан, екіншіден, саны
орындаудан, үшіншіден, осының қалай (дұрыс, не бұрыс) орындалғанын
тексеруінен. Пәндер әр түрлі болғандықтан, осы сатыларды орындау түрліше
кездеседі. Себебі баланың танымдық, өзіндік қызығушылығы мен ынтасы
пәндге деген қызығуы мен міндетті деп қана оқуына байланысты.
В.В.Давыдовтың айтуынша, оқу әрекеті мынадай бөлшектерден
құрастырылады: 1)тапсырмадан, яғни оқу ситуациясынан: 2)тапсырманы
орындаудан: 3) орындалған тапсырманы тексеру кезеңінен: 4) баға қоюдан.
Мысалы, біздің әуелгі схемамыздағы тапсырманың шартымен танысу дегенді
мұнда оқу ситуациясы деп атайды. Себебі бала үшін тапсырма өзінше
проблемалық ситуация болатыны екендігі жөнінде айтылып отыр.
Ал, соңғы саты баға бұл өзінше баланың тапсырманы қалай орындағаны
дәрежесін оған білдіру. Бұл мектептің күнделікті өмірінде кездеседі.
Тапсырма яғни оқу ситуациясы деп отырғаны сол тапсырмаға кіріспей тұрып,
соны орындауға арналған ережелерді білу, не сол жөнінде тиісті
мәліметтерге ие болу, мысалы, жатжазу үшін соған кіріспей тұрып, бірнеше
сабақтарда жеке сөздердің құрамын, солардың қандай буындардан тұратынын
біліп және сөзбен сөйлемдерді құрудағы ережелерді, дыбыстық үндестіктерін
дұрыс қабылдай білу қажет. Егер осыларды білмесе, оқушы жатжазуды дұрыс
жаза алмайды. Сол сияқты тиісті есепті шығару үшін, әуелі мағлұматтардың
өзара байланысын, байланысты қалай табу тәсілдерін бір операциядан екінші
операцияға көшуді т.б білу қажет. Осыларды білудің қажет екені мынадан:
баланың әрекеті ілгеріде айтқандай, үш кезеңнен тұратыны рас балғанымен,
пәлендей мәселені шешу сол кездегі әрекеттенудің жемісі емес. Мұны
орындау үшін оқушы алдын ала дайындық жұмысынан өтуі тиіс. Егер бала
тиісті дайындық кезеңдерінен өтпей, оның бір немесе бірнеше тізбегін
орындауға үйренбей тастап кетсе, тапсырманы орындай алуы мүмкін емес. Бұл
жерде оқу ситуациясы деп отырғаны бәлендей жұмбақ мәселелерді шешу үшін
осыған орай жағдайды еске алу керек деген мағынаны білдіреді. Себебі
тиісті тапсырманы орындаттыру үшін, соған қатысты мағлұматтармен жақсы
танысып, соларды тиісті ситуацияға қолдана білу қажет. Ал, оқу
әрекетінің ендігі бөлшегіне келсек, осының өзі тиісті мағлұматтарды
пайдалана отырып, сол тапсырманы орындаудан тұрады. Осыны оқу әрекеті
дейді.Тапсырманы қалай орындауда және пәндер сабағына тәуелділігі түрліше
келеді.Айталық, кіші оқушылар сөздің құрамы және осындағы морфемалардың
ролін білу үшін мынадай бірнеше әрекет жасауы қажет:
1. Берілген сөздің төркінін (этималогиясын) біліп, осыны тап
сондай, не ұқсас варианттармен салыстыру қажет.
2. Әуелгі сөздің мағынасын одан шыққан сөздің мағынасымен салыстыру
керек.
3. Әуелгі сөздің формасын (жазылуын,не дыбысын) одан пайда болған
сөзбен теңестіру қажет.
4. Тапсырма ретінде берілген сөздегі морфемалардың қандай қызмет
атқаратынын тексере білу керек. Осылардың бәрі жеке оқу әрекеті болып
саналады. Осы ережелер, яғни нұсқаулар қазірге дейін болып келген
алгоритмдерге сүйеніп баланы оқыту қажет дейтін кейбір психологтардың
(Н.Ф.Талывина т.б) пікіріне саяды. Бірақ бұл бөлек операцияларды
орындауға кіріспей тұрып яғни қабылдаудың даралық сипаттарынан бұрын,
осыған байланысты ситуацияларды еске алуы арқылы өткен материалдармен
салыстыра қабылдау жағдайын болуы керек. Тек сонда ғана тапсырманы бала
дұрыс орындайтын болады.
Осы сияқты жеке әрекеттер орындалған соң,солардың қалай
орындалғанын баланың өзі тексере білуі шарт. Егер орындағаны дұрыс болып
келсе, бала келесі тапсырманы орындауға көшеді. Қате болса, соны қайтадан
орындауға көшеді.(Мұны қайта оралу хабары деп атайды). Бұл келтірілген
оқу әрекетінің құрамына қарағанда тапсырманы баланың өзі орындайды және
қалай орындалғанын өзі тексереді. Мұғалім тек баға қояды.Оқу әрекетінің
осы құрамы бастауыш мектеп балаларының жұмысына жиі кездеседі. .
Осындай үлгі арқылы тиісті пәннің мазмұнын пішіп оқытуға баланы
қалайша баулу қажет? Оқытудың бұл түрін қазіргі дәстүр болып келген
тәсілдерге сүйене отырып қалыптастыру қиын. Дегенмен осы жаңа талапқа
байланысты білім қорына баланы талпындыру қажет. Бұл үшін балаға тапсырма
берерде, сол тапсырмаға орай не біледі, нені есіне түсіруі қажет екенін
саралануы қажет, қабалдаауына сай материалдар жиынтығын бірізді топтау,
ұсыну әдістерін жетілдіру керек. Егер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz