Әбу Ханифа және мүржия мәселесі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 42 бет
Таңдаулыға:

ӘБУ ХАНИФАНЫҢ АҚИДАЛЫҚ КӨЗҚАРАСТАРЫ

Кіріспе

1 Әбу Ханифа және ақида ғылымы

1.1 Әбу Ханифаның ақида ғылымындағы орны

2 Әбу Ханифаның ақидадағы көзқарастары

2.1 Ақидаға қатысты жазылған еңбектеріне талдау

2.2 Сенім жүйесіндегі негізгі көзқарастары мен әдіснамасы

2.3 Теологиялық мәселелеріндегі ерекшеліктері

1 Әбу Ханифа және ақида ғылымы

1.1 Әбу Ханифаның ақида ғылымындағы орны
Имам Ағзам ислам тарихының мұсылман әлемінде сеінмдік тұрғыдан бірбірімен қырықпышақ болған топтар тарих сахынасына шыққан ең дүрбелең кезеңдерінде өмір сүрді. Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) дүниеден өткен соң, халифалық мәселесі төңірегіндегі жанжалдар шииттердің шығуына түрткі болды. Кейіннен, 656 жылы үшінші халифа хазірет Осман (р.а.) шейіт болғаннан кейін, мұсылмандар өзара қақтығысып, Жәмәл оқиғасы, артынша 657 жылы Сыффин қарулы қақтығысы орын алды. Осы соғыстарда адам өлтіру, әсіресе мұсылманды мұсылман қолымен өлтіру әрекетінің ақыры үлкен күнәлармен аяқталды. Осындай жағдайда Үлкен күнә істеген пенденің халі не болмақ? деген сұрақтар туындады. Иман мен күпірдің аражігі қалай ажыратылады, сонымен қатар адамның қалау еркіндігі мен еркіндіктің шегі қандай? деген бірқатар мәселелер де өз шешімін талап етті. Бұл мәселелер төңірегінде түрлі көзқарастар айтылып, ақырында мұсылмандар арасында мүржия, харижиттер, қадария, муғтазила және жәхмия секілді мәзһабтардың шығуына әкеліп соқтырды. Сонымен қатар, Ислам халифатына қарасты аймақтарда түрлі дін мен мәдениет өкілдерімен мұсылмандардың қарым-қатынас орнатуы, пәлсапалық түсініктердің Ислам әлеміне жайыла бастауы секілді сыртқы ықпалдар да сенімге қатысты мәселелерде түрлі көзқарас пен топтардың тууына бірден-бір түрткі болды [1, 27-28 б.].
Һижра жыл санауы бойынша І ғасырдың соңы мен ІІ ғасырдың басында осы иман негіздері саласындағы дүниетанымдық қозғалыстарға байланысты мұғтазила мәзһабы пайда болды. Муғтазила ғалымдары өздеріне пікірі қарама-қайшы келген, кейбір адасқан топтармен және өзге дін өкілдерімен күресу жолында көптеген еңбектер жазды. Осы ғасырларда жазылған ақидаға байланысты еңбектердің мазмұны негізінде Алланың сипаттары, тағдыр, үлкен күнә істегеннің жағдайы, имам дық (халифалық) мәселесі төңірегінде өрбіді.
Имам Әбу Ханифаның ақида ілімімен айналысуына осы жағдайлар өзіндік әсерін тигізді. Ол саналы ғұмырын осындай дінбұзарларға қарсы күресіп, Ислам дінінің дұрыс сенімін қалыптастыру жолында жұмсады [2, 307 б.]. Ол харижилер мен қадарияларға қарсы әхлус-суннаның (суннидтік бағыттың) көзқарастарын қорғау мақсатымен жиырмадан астам рет Басраға барып, білімділігі мен білгірлігін дәлелдеген [3, 137 б.].
Фиқһ ғалымдарынан ақидаға байланысты алғашқы еңбек жазған имам Ағзам Әбу Ханифа (қ.767 ж.) болып табылады. Ол фиқһ пен ақида саласын бірдей жетік меңгеріп, бір жағынан ханафи фиқхының мектебін, ал екінші жағынан әхлус-сунна уәл-жамағаттың ақида мектебінің де негізін қалап кетті. Әбу Ханифаның қысқаша жүйелеген иман негіздері сол кездері қызу пікрталасқа жол ашқан мәселелер еді. Оның осы тақырыптарды терең түсінігі арқылы белгілі бір жүйеге салуы өзінен кейін келген ахлус-сунна уәл-жамағат иамамдарына (Мысырда имам Тахауи (ө 321 ж) негізін қалаған тахауия, Иракта құрылған әшғария (Имам Әшғари (ө. 324) және Орта Азия кең тараған матуридия (имам Матуриди (ө. 333 ж) ықпал етті [4, 57 б.]. Ол фиқһ ғалымдары арасында жүйелі ойлау принциптері мен әдіснамасын басшылыққа алып, сол әдістерді иман негіздері мен діни үкімдер шығаруда шебер қолданған ақида саласының алғашқы ғұламағалымы. Міне осы ерекшелігіне орай Әбу Ханифа мен шәкірттерін рәй мен қияс жақтастары деп атап кеткен [5, 281 б.].
Әбу Ханифаның фиқх пен ақида іліміндегі беделінің биік болғаны сол суннидтердің тысындағы мұғтазилидтер мен мұржия секілді ағымдар оны өздерінің бағытынан етіп көрсетуге тырысқан.
Атеистерге қарсы Алланың бар екендігі, Құранда негізі бар ақли дәлелдерді (кейіннен ихтыра немесе инаят деп аталған) алғаш рет қолданып, ғаламның лә шәй, яғни жоқтан жаратылғанын айтқан. (әз-Зәту әл-Иләһия) Алла Тағаланың Өзі мен сипаттарының айырмашылығын көрсетіп, иләхи сипаттарды алғаш рет Аллаға ғана тән Өзіндік (зати) және фиғли (Алланың қалауына қатысты) сипаттар деп бөліп, барлығының қадім (бастауы жоқ, мәңгі) екендігін қорғап, сол арқылы жахмия мен мұғтазиләның сипат ұғымын қабылдамай, хабари сипаттарға сөзсіз иман ету керектігін айтып, сәләфтарға басшылық жасап, кейбірін астарлап, кейбірін ашық жорамалдап, тәшбих (Алла Тағаланы жаратылғандарға ұқсату) пен татил (Алланы пәктейміз деп діни мәтіндерде айтылған сипаттарды толықтай жоққа шығару) ақидасына балама көзқарас ұсынған. Құранның жаратылғандығы хақында жахмия мен хашуия [6, 277 б.] арасындағы орта көзқарасты қорғап, кейіннен әхлі-сүннет кәламшылары іске асырған лафзи және нафси кәлам ерекшелігіне орта дайындаған. Тағдырға сенудің қажеттілігін біліп, адамның өз еркімен іс жасайтындығын мойындап, жәбрия мен мұғтазиланы сынаған. Адамның мүмин кезде кәпір, кәпір кезде мүмин бола алатындығын айтып, жәбр (фатализм) түсінігінен бойын алшақ ұстаған. Иманды тасдиқ (жүрекпен бекіту), мағрифат және иқрар (тілмен айту) шарттарына сүйеп, иман үшін мағрифатты жеткілікті санаған жахмияны және тек қана тілмен айтуды жеткілікті деп білгендердің ұғымын қабылдамай, амалдың иманнан бөлек екенін, сол себепті, оның артып, не кемімейтінін айту арқылы салафия, мұғтазила мен харижиттерден өзгеше пікірде болған. Осылайша, ол ақиданың негізгі мәселелерінде астамдық пен нұқсандыққа бармай, орта жолды ұстанған сенім жүйесінің негіздерін қалап, басым көпшілік ұстанатын сунниттік ақиданың қалыптасуына жол ашқан. Анығында, иманның артып-кемуі, иман мен исламның ара-қатынасы, иманда ерекше жағдайлар секілді ұсақ мәселелерден тыс Мәлік ибн Әнас, Шафиғи, Ахмед ибн Ханбәл Әбу Ханифаның көзқарасын құптаған.
Имам Ағзам Әбу Ханифа Ислам әлемінде туындаған саяси, дүниетаным және сенім бойынша қырықпышақ болып бөлінуі нәтижесінде, әуелі Құран кәрімге, екіншіден, оған қайшы келмейтін сахих хадистерге сүйене отырып, Ислам ақидасын анықтауға тырысқан ерте кезеңдегі мұсылман ойшылдарының көшбасында тұрған тұлғалардың бірі болып табылады. Аят-хадистер мен ақылды қатар пайдаланып, сенім мәселелерін түсіндіру үшін ақыл тұрғысынан қияс жасап, көзқарастарын Құран кәрім, сахих хадистер және алдыңғы қатарлы сахабалардың түсініктеріне негіздегендіктен, пәлсапалық ойлардың ығында кетпеді. Ислам ақидасының негізгі мәселелері төңірегіндегі көзқарастары ғалымдар арасында үлкен беделге ие болды. Матуридия мәзһабынан бастап, сәләфия (алғашқы буын ғалымдары) әшғария ғалымдары тарапынан жалпы мағынада қолдау тауып, әрі қарай дамытылған [7, 20 б.].
Имам Ағзам Әбу Ханифаның ақида іліміне қаншалықты ықпал жасағанын имам Шафиғи (һ. 204 ө.): Халық тәпсірде Мұқатил ибн Сүлейменге (һ. 150 ө), өлеңде Зубайр ибн Әбу Сулмаяға (һ. 609 ө.), ал ақида саласында Әбу Ханифаға мұқтаж, - деп көрсеткен [8, 255 б.]. Ендігі кезекте имам Әбу Ханифаның өмірінде ақида мәселелеріне қатысты орын алған ғибратты оқиғаларына тоқтала кетейік.
Бір күні шектен шығушы рафизидің бірі имам Ағзамға келіп: Адамдардың ең күштісі кім?, - деп сұрайды. Сонда ол: Біз үшін әзірет Әли, ал сендер үшін әзірет Әбу Бәкір деп жауап беріп, оның себебін әзірет Әли халифалықтың Әбу Бәкір сыддықта болу керектігін біліп, мойындап, соған табыстағандығын айтқан. Ал рафизилердің көзқарастары бойынша әзірет Әлиден халифалықты тартып алған Әбу Бәкір сыддық оларға ең күшті болуының себебін Әли билікті қолына алу үшін еш нәрсе жасай алмағандығы, - деп рафизидің аузына құм құйған екен [9, 103-104 б]. Хақ тағаладан ғана пана тілеушілерденбіз Харижиттер Куфаға басып кірген кезде имам Ағзам шәкірттеріне сабақ өтіп жатқан болатын. Әбу Ханифа шәкірттерін қорықпауға шақырып сабағын жалғастыра береді. Сол кезде харижиттер сабақ жүріп жатқан мешітке бас көктеп кіріп келіп: Сендер кімсіңдер?, - деп сұрайды. Сонда имам именбестен, сасқалақтамастан: Біз Құдыреті күшті Хақ тағаладан ғана пана тілеушілерденбіз.
Алла Тағала: Егер мүшіріктердің бірі сенен пана тілесе, Алланың сөзін тыңдауы үшін оған пана бер. Сонан соң оны қауіпсіз оынға жеткіз (Тәубе сүресі, 6), - деген, - деп жауап бергенде харижиттер оларға тиіспей шығып кеткен екен [10, 161 б.].
Кейбір деректерге сәйкесінше, Имам Ағзам Әбу Ханифа Куфа халқының барлық еркектерін өлтіруді бұйырған харижиттік сенімдегі Даххак есімді басшысымен пікір таласқа түсіп, Куфалықтардың мұсылман екендігін дәлелдеген, осылайша қантөгістің алдын алған деседі. [9, 106 б.].
Тағы бір жолы мынадай бір оқиға орын алған екен. Харижиттер Сыффин оқиғасында әзірет Али мен Мұғауия (екеуіне де Алла разы болғай) арасындағы келіспеушілікке қатысты қазының берген пәтуасымен келіспейді. Ал қазының шешімін қабылдаған екі жақты да үлкен күнә істеді деп санайтын. Омеядтар заманында бас көтерген харижит Даххак ибн Қайс Куфа мешітіне шабуыл жасады. Олардың ойынша, харижиттерден басқа үкімге разы болған мұсылмандардың қанын төгу күнә саналмаса керек. Олар Әбу Ханифаның алдына барып Али мен Мұғауия арасындағы оқиғаға берілген үкімге разы болғаны үшін Тәубе ет дейтін көрінеді. Абу Ханифа оны айтысқа шақырып, харижиттердің бір адамын шақырып алып айтысқа төрелікке қойды да, қарсыласына қарап: Сен осының сөзіне тоқтайсың ба? - деп сұрады. Харижит иә деген еді. Сонда Әбу Ханифа: Міне, сен де біз құсап төрелікке разы болып отырсың, - дегенде Даххак аузына құм құйылып, мешіттен шығып кете барған екен [11, 151-152 б.].
Құдайды жоққа шығарушымен пікірталас
Құдайды жоққа шығарушы дахрилердің бір тобы имам Ағзамды өлтірмекке бекінеді. Жаман пиғылдарына жүзеге асырмақ ниетімен имам Ағзамның қасына баса көктеп кіріп келген дахрилерге ол: Тоқтаңдар. Әуелі мына бір мәселенің басын шешіп алайық. Содан соң қалағандарыңды жасай беріңдер, - деп тоқтатады. Дахрилер ұсынысты қабыл алады. Имам Ағзам оларға: Мына бір адамның жағдайы туралы не дейсіңдер?, - деп сұрақпен бастады да сөздерін әрі қарай былай деп сабақтады: Ол сендерге буырқанған теңіздің ортасында, жал-жал толқындарға қарамастан, жүкке толы кеменің шебер басқарушысыз өздігінен, бағытынан жаңылмай жүзіп бара жатқан айтса бұл қаншалықты ақылға қонымды? Әрине ондай болуы мүмкін емес. Бұл ақылға сыймайды. Егер қарапайым бір кеменің басқарушысыз дүлейлі теңіздің ортасында өздігінен жаңылмай, батып кетпей жүзуі ақылға сыймаса, қалайша күн ғаламшарында аспан денелерінің бір-бірімен соқтығыспай, белгілі бір бағытта қозғалады?!. Ендеше, аспан денелерін мінсіз басқарып тұрған, бәрін білетін, бәріне құдіреті жететін Жаратушысыз өздігінен қозғалады деу де дәл солай қисынсыз. Имам Ағзамның уәжіне жығылған дахрилер не істерін білмей, райларынан қайтады [9, 107 б.].
Шектен шығудың жазасы
Имам Ағзамның үйі орналасқан көшенің бойында шектен шыққан бір шиит тұрады екен. Ол сүнниттерді мазақ ету үшін өз есектерін Әбу Бәкір және Омар деп екі халифаның атымен атаған екен. Күндердің бірінде есектердің бірі әлгі шиитті қатты теуіп өлтіріп қояды. Мұны естіген имам Ағзам: Оны Омар деп атаған есегі теуіп өлтірген болар, - дейді. Құдайдың құдыреті имамның айтқаны айдай келіп, шиитті дәл сол есек теуіп өлтірген болып шығады [12, 76 б.].
Ол тегін адам емес
Қазақ халқының дана би-шешендерінің астарлап сөйлеп, жай ғана сөзбен даналық ойларды білдіретін данышпандары секілді тапқыр сөз бен жүйрік ойлылық имам Ағзамның өмірінде де көптеп кездеседі. Бір күні имам Ағзам мешітте отырғанда бір адам кіріп келіп: Менің бір сұрағым бар, жауап бер, - дейді. Сосын имам ды күтпей өзі сөйлеп кетеді: Жұмаққа кірем деп үміт етпеймін, әрі тозақтан қорықпаймын, көрмегеніме куәлік етемін, өлексенің етін жеймін, Құдайдан қорықпаймын. Рүкүғсыз, сәждесіз намаз оқимын. Ақиқатты жек көремін, бүлікті ұнатамын. Осыған пәтуаңды айт. Мұндай сорақылықты естіген имам ның жанындағы шәкірттері бұған қатты ашуланады. Бірақ имам оларға: Бұл тегін адам емес, ғұлама болса керек, өте дана сөз айтты. Бұл адамның Мен жұмаққа кіруді үміт етпеймін әрі тозақтан қорықпаймын дегені жұмақтың Жаратушысы Алладан ғана үміт күтіп, тозақтың иесі бір Алладан ғана қорқатындығын меңзегені. Көрмегеніме куәлік етемін деуі оның Алла пен ақырғы пайғамбарын (с.а.с.) көрмесе де иман еткенін білдіргені. Өлексенің етін жеймін деуі оның балық жейтіндігін айтқаны. Құдайдан қорықпаймын дегені Хақ тағаланың өзіне қиянат жасап, әділетсіздік таныптпайтындығын меңзегені. Себебі, құранда: Кім игі іс істесе өзі үшін, жамандық істесе де өзіне. Алла пенделеріне әділетсіздік етпейді [Фуссилат сүресі, 46-аят], - делінген. Рүкүғсыз, сәждесіз намаз оқимын деуі әрдайым пайғамбарымызға салауат айтып, жаназа намазын оқитындығын меңзегені (Өтйкені жаназа намазы рүкуғсыз және сәждесіз орындалады). Ақиқатты жек көремін деуі үздіксіз Хақ тағалаға сыйынуды жақсы көргендіктен өзгенің бәрі жалған, хақ болған өлімді жек көретіндігін меңзегені. Өйткені Хақ тағала Құранда өлімнің келуін шындық, ақиқат деп атаған [Қаф сүресі, 19-аят.]. Әбу Бәкір Сыддық бұл аятты Шындықтың мастығы өлімде келеді деп оқыған. Ал бүлікті жақсы көремін дегені бала-шағасы мен дүние-мүлкін меңзегені. Өйткені Алла Тағала: Анығында мал-мүліктерің мен бала-шағаларың сендер үшін фитнә, (сынақ, алданыш) [Тағабун сүресі,15; Әнфәл сүресі, 28], - деген. Себебі, бұлар дүниенің қызығы, адамға алданыш болады, - деп сөздің мәнін түсіндіріп берген екен [13, 26 б.].
Иман-ислам анықтамасы
әл-Фиқһул-акбарда және басқа да еңбектерде келтірілген деректерге орай, Әбу Ханифаның қөзқарасында Иман тілмен айтып, жүрекпен бекітуден тұрады [14, 10 б.]. Иман толық саналу үшін бұл айтылғандардың біреуін елеусіз қалдыруға болмайды. Мәселен, құр тілімен ғана кәлима келтіріп, ділімен иланбаған екіжүзділердің және хазірет Мұхаммедтің (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) шын пайғамбар екендігін біле тұра пайғамбарлығын мойындамаған әхлі-кітапты мүмин деп қабылдау керек еді. Анығында, Құранда ақиқатты мойындамауда табандап тұрып алған екіжүзділер мен әхлі-кітап кәпір ретінде қабылданған [Мұнафиқун сүресі, 1-аят, Бақара сүресі, 146-аят, Әнғам сүресі, 20-аят.]. Бұған қоса, Құранда шындықты тілімен мойындаудың бір өтеуі ретінде, әхлікітаптан кейбіреулерінің жаннатпен сүйіншіленгендігінің білдірілуі [Маида сүресі, 85-аят.] тілмен айтудың иманға қажетті талаптардың бірі екендігін көрсетуде [15, 201-202 б.].
Адамдар мақұлдау-мойындау тұрғысынан 3 дәрежеге бөлінеді: 1. Алла Тағаланы әрі Одан келген нәрселерді һәм тілімен һәм жүрегімен мойындайды; 2. Жүрегімен қабылдап, тілмен айтпайды; 3. Тілімен мойындайды, бірақ жүрегімен бекітпейді. Кім һәм жүрек һәм тілімен мойындаса, ол Алла Тағаланың әрі адамдардың алдында мүмин. Жүрегімен мойындап, тілімен айтпағандар Алланың алдында мүмин, адамдардың алдында кәпір. Бұл кісінің жүрегімен иланғанына қарамастан, тақия жасау арқылы, яғни өзіне келетін зияннан сақтану үшін иманын жасырып, тілімен күпірлікті айту жағдайына қатысты. Жұрт иманын жасырғандықтан, оны кәпір санағанымен Алланың алдында мүмин болып табылады. Ал тілімен айтып, жүрегімен бекітпегендер мұсылмандардың алдында мумин саналдғанымен, Алла Тағаланың алдында кәпір [16, 119-122 б.].
Әбу Ханифа әл-Алим уәл-мутааллим атты кітабында Иман жүрекпен бекіту, мағрифат (дәлелмен білу) және оны тілмен айтудан тұрады. Ал Ислам - пенденің Алланы Жаратушы Ие деп танып, тілмен айтуы, Оған терең иманмен илануы. Бұлар сөздік тұрғыдан әр түрлі болғанымен, екеуінің мағынасы бір. Оның мағынасы - иман. Өз кезегінде Ислам берілу және Ұлық Алланың бұйрықтарына мойынсұнуды білдіреді [17, 11 б.], - дейді. әл-Фиқһул-акбарда сөздік тұрғыдан иман мен Ислам бір-бірінен бөлек дегенімен, имансыз Исламның, ал Исламсыз иманның мәні жоқ. Ал дін - иман, Ислам мен шариғаттардың барлығына берілген ортақ атау [18, 11 б.].
Осы мәселені анығырақ түсінуіміз үшін Әбу Ханифаның Жәхм ибн Сафуанмен әңгімесіне зер салайық. Бірде Жәхм Ибн Сафуан Әбу Ханифаға былай дейді:
- Уа, Әбу Ханифа, сенімен сөйлесетін бір-екі мәселелерім бар еді.
- Уақытымды босқа өткізгім келмейді. Сенімен айтысу өз еркіңмен отқа түсумен тең, - дейді оған Әбу Ханифа. Сонда Жәхм:
- Айтар сөзімді тыңдамастан, неге мен жайлы бұлай үкім бересің? - дейді.
- Сен жайлы небір сөздерді есіттім. Меніңше, мұсылман адам бұлай сөйлемес болар.
- Ел не демейді, жұрттың сырттай мен туралы айтқанына сеніп шешім қабылдауға бола ма екен?
- Сен жайлы айтылғандардың ел ішіне тарағаны сонша, халықтың білімдісі де, білімсізі де түгел естіген. Мен осыған қарап үкім беріп отырмын.
- Уа, Әбу Ханифа, мен сенен көп нәре сұрамаймын, тек иман жайында ғана сұраймын.
- Осы уақытқа дейін иманның не екенін білмеуші ме едің?
- Білуін білдім ғой, бірақ аздаған күмәнім бар. - Байқа, иманда күмән күпірлік болып саналады. - Күпірліктің маған қай жақтан келгенін айтуың керек.
- Сұра, айтайын. - Біреу Алланы біледі. Оның бір екенін, серігі мен теңі болмағанынан хабардар. Сипаттарын таниды. Бірақ, тілімен айтпастан қайтыс болады. Бұл адам мұсылман болып қайтыс болды ма, жоқ әлде кәпір болып қайтыс болды ма?
- Кәпір болды, жүрегімен білген нәрсені тілімен айтпаған адам тозақтық болады. - Алланы сипатымен біле тұра неге мұсылманға жатпайды?
- Оныңа да жауап берейін. Егер Құранға сенетін болсаң, Құранмен жауап берейін, ал егер Құранға сенбесең, оны дәлел ретінде санамайтын болсаң, мұсылман еместерге бергенімдей жауап берейін. - Құранға сенемін, оны дәлел ретінде қабылдаймын.
- Олай болса, тыңда. Алла Тағала Кітабында жүректегі иманды тілмен де қатар мойындау қажеттігін мына аяттарда білдірген: Олар пайғамбарға түсірілгенді тыңдағанда шындықты танығандықтарынан көздерінің жасқа толғанын көресің. Олар: Уа, Раббымыз! Иман келтірдік, бізді куә болушылардан жаза көр - дейді. Аллаға, әрі өзімізге келген шындыққа неге иман келтірмейміз? Өйткені, Раббымыздың игі елдермен бірге етуінен үміт етеміз. Сонда Алла оларға бұл айтқан сөздері үшін астарынан өзен ағатын, сол жерде мәңгі болатын бақшаларды бағыштады. Жақсылықтың бодауы осы [Маида сүресі, 83-84].
Бұл аятта Алланы тану мен қатар тілдерімен де айтқандықтары үшін адамдардың жаннатқа кіргендіктері айтылған. Жүректерімен сеніп, тілдерімен растап отырғандары үшін мұсылмандардың қатарынан саналған.
Тағы бір жерде Алла Тағала: Біз Аллаға, бізге түсірілген Құранға, әрі Ибраһим, Исмайл, Ысқақ, Жақып және ұрпақтарына, Мұса мен Исаға берілген нәрселерге, сондай-ақ, Раббылары тарапынан өзге пайғамбарларға берілген нәрселерге иман келтірдік. Әрі олардың араларын бөлмейміз және біз Аллаға бойсұнғандарданбыз деп айтыңдар. Егер олар сендер секілді сенсе, онда рас тура жол табар еді [Әли Имран сүресі, 84] деген.
Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) Лә иләһә иллаллаһ деп айтып, екі дүниеде де табысқа жетіңдер дейді. Олай болса, табысқа жету жолы, тек Алланың сипаттарын танып қана қою емес, осы сөзді айтуда жатыр. Тағы бір хадисінде Алла елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) Кімде-кім Алладан басқа тәңір жоқ десе, және жүрегінде де осындай сезім болса, тозақтан құтылады дейді. Яғни, Алланы таныған тозақтан шығады демейді, тілмен айтқан шығады дейді.
Егер тілмен айту керегі жоқ болып, тек Алланы танып білу жеткілікті болғанда, тілімен Алланы жоққа шығарғандар мен Аллаға қарсы шыққандар жүрегімен Алланы танығаны үшін мұсылман болып саналар еді. Тіпті, Ібіліс шайтан да мұсылмандар қатарынан саналар еді. Өйткені, ол Алланың жаратушы, жан алушы, қайта жан беруші Раббысы екенін жақсы білетін. Мені оттан жаратқансың, ал оны (адамды) балшықтан жараттың деп оның жаратушы екенін мойындаған.
Кәпірлер Алланы танығанымен, тілдерімен Оны жоққа шығарды, міне, сондықтан олар мұсылман болып саналмайды.
Бұл жайлы Алла Тағала: Нәпсілері бұларды мойындағандарына қарамастан, оны мойындамады [Нәхіл сүресі, 14-аят] деген.
Алла Тағаланы танығандарына қарамастан, тілдерімен оны мойындамағандықтарынан оларды мұсылмандардан санамаған. Және Алла Тағала былай дейді: Олар Алланың бергендерін біледі, сонда да мойындамайды. Олардың көпшілігі кәпірлер [Нәхіл сүресі, 83-аят].
Айт: Жер мен көкте рызық беруші кім? Есту мен көруге кім ие? Өліден тіріні, тіріден өліні шығарушы кім? Барлық істі жүргізуші кім? Күмәнсіз олар Алла дейді [Юнус сүресі, 31].
Мойындамағандықтан олардың танып білгендері өздеріне пайда бермейді.
Өз ұлдарын қалай таныған болса, оны да тап солай таниды [Бақара сүресі, 146].
Бірақ, Алланы мойындамағандықтан, олардың Алланы танып білгендіктері ешқандай пайда бермеді.
Бұларды тыңдап ұғып алған Жәхм: Маған көп нәрсе түсіндірдің, кейін саған тағы да келіп көкейімдегі сауалдарымды қоямын, - дейді [19. 145-148 б.].
Иманның артып-кемуі
Иманның артып-кемімейтіндігін, сенген адамның Шынайы мүминмін деуі керектігін, бүкіл мүминдердегі иманның бір-біріне ұқсас екенін айтқандығы үшін, Әбу Ханифа сәләф ақидасын ұстанатын хадис ғалымдары тарапынан қатты сынға ұшыраған. Тіпті, кейбір деректерде Әбу Ханифа Ибн Әбу Ләйлә, Суфиян әс-Сәури т.б. секілді ғалымдар тарапынан екі рет күпірден тәуба етуге шақырылған-мыс, Бидғатшы болғандықтан, оның пікірлеріне құлақ асу жөн емес деген секілді риуаяттарға да орын берілген. Оны кейде жахмияға, кейде мүржияға тән әрекетке барды деп айыптаған.
Әбу Ханифаның кейбір сөздеріне қарағанда, жүрекпен қабылдау иманның негізгі талабы болғандықтан, иманның артып-кемуі турасында сөз қозғаудың өзі ақылға сыймайды. Негізінен, иманның артып-кемуі таза теориялық мәселе. Өйткені, имам Әбу Ханифа пайғамбарлар мен періштелерді де қосқанда мүминдердің иманы бір-біріне ұқсас деумен қатар араларында айырмашылық бар екенін де атап көрсетеді. Осыған байланысты әл-Алим уәл-мутааллим атты кітабында өз ойларын: Иман амалдан бөлек болғандықтан артып-кемімейді. Олай болса, біздің иманымыз періштелер мен пайғамбарлардың иманымен бірдей. Өйткені, біз Алла Тағаланың жалғыз даралығын, Оның Жаратушылығын, құдыретін, Оның жіберген барлық үкімдерін періштелер мен пайғамбарлардың бізге айтып, растағанындай растаймыз. Сондықтан, иманымыздың періштелер мен пайғамбарлардікіндей екенін айта аламыз. Өйткені, біз періштелер мен пайғамбарлардың көзбен көріп, иман келтірген, Алла Тағаланың ақылмен танып-білу қиын ақиқаттарын көрмесек те, толықтай иман келтіреміз. Бірақ, мына негіздерге орай бізге қарағанда олар Алладан тереңірек қорқып, көбірек мойынсұнады:
1. Олар пайғамбарлық сипаттарымен өзгелерден артық болғаны секілді, Алладан қорқу, Оны сүю және басқа да асыл қасиеттер тұрғысынан өзгелерден артық ерік-жігер танытқан;
2. Олар біз көрмеген, адам санасы мен періштелерді де таңқалдырған кереметтерді көрген;
3. Олар жамандық жасағандардың басына келген жазаның түрлерін өз көзімен көрді. Осы жайт оларды күналардан барынша алшақтатады. Алайда, имандары мен құлшылықтарының сауабы тұрғысынан бізден артық... деп түйіндеген [16, 131-132 б.].
Амал иманның бір бөлігі ме?
Анығында, Әбу Ханифа амалды иманның талабы ретінде емес, оны иманнан бөлек қарастырғаны белгілі. Әбу Ханифа бойынша амал иманнан кейін келеді. Адам намаз оқып, ораза ұстағандығы үшін Аллаға және пайғамбарына иланбайды, қайта Аллаға және пайғамбарына сенгендіктен құлшылық етеді. Құранда да алдымен иман ету, содан кейін барып амал ету мәселесінің айтылуы да амалдың иманнан бөлек екендігін көрсетеді [Мәида, сүресі, 9-аят; Мүмин сүресі, 40-аят.]. Хайыз бен нифас жағдайларында әйелдердің кейбір парыздардан босатылуы да осы мәселеге дәлел. Өйткені, мұндай күйдегі әйелдер құлшылық жасамағанына қарамастан, мұсылман болып қала береді.
Әбу Ханифа бойынша күнә істеу мүминді иманнан ажыратпайды. Өйткені, Құранда зина жасап, кісі өлтіргенді имансыз демеген, бір түйір жақсылық жасаушыға да сауабы берілетіндігі білдірілген. Әзірет Али де өзіне қарсы соғысқан Шамдықтардың мүмин екендігін айтқан. Егер күнә жасау адамды діннен шығаратын болса, ширктен кейінгі күнәның ең үлкені кісі өлтірушіні хазірет Али кәпір деп атаған болар еді. Бұл бір жағы сахабалардың да осы мәселеге деген көзқарасын ұқтыруда [20, 190 б.]. Олай болса, күнәкар адам да мүмин ретінде қабылдануы тиіс, ал күнәсіне ақыретте жауап беру мәселесі - Алла Тағаланың еркіндегі іс. Қаласа, жазалайды, қаласа, кешіреді. Осыған орай, тек пайғамбарлар мен насстарда үкімі айқын айтылғандардың ғана тікелей жұмаққа баратындығын айтуға болады [21, 18 б.]. Енді осы мәселені имам Ағзамның өз аузынан тыңдасақ. Ол Уасияда былай дейді:
Иман дегеніміз - тілмен айтып, жүрекпен бекіту. Жалғыз тілмен ғана айту, иманның кәміл болуы үшін жеткіліксіз. Егер тілмен айтудың бір өзі кәміл (толыққанды) иман болса, екіжүзділердің барлығы момын саналар еді. Сол сияқты Алланы ғана танып қою да иманның толыққанды кемеліне келуі үшін жеткіліксіз. Өйткені, танып қана қою толыққанды иман болса, онда Кітап иелерінің (христиан мен иудилер) бәрі да момын саналар еді. Екіжүзділер жайында Алла Тағала Құран Кәрімде:
Сондай-ақ Алла Тағала расында екі жүзділердің мүлдем өтірікші екендігіне куәлік етеді [Мұнфиқун сүресі, 1-аят.], - деп бұйырады. Сондай-ақ, Кітап иелері жайында Алла Тағала Құран Кәрімде:
Өздеріне кітап бергендеріміз Оны (Мұхаммедті) ұлдарын танығандай таниды [Барақа сүресі, 146-аят.], - деп бұйырады. Иман көбеймейді де, азаймайды. Өйткені, иман азайса - күпірліктің артқаны. Ал көбейсе - күпірліктің азайғанын білдіреді. Ал енді бір адамның бір уақытта момын әрі имансыз (кәпір) болуы мүмкүн емес. Момын ғана шынайы момын, ал дінсіз тек қана дінсіз бола алады. Күпірлікте күман болмағаны сияқты, иманда да күмән болмайды. Алла Тағала Құран Кәрімде: Міне солар, шынайы момындар [Әнфәл сүресі, 4-аят.], - десе мына бір аятта: Міне олар анық кәпірлер [Ниса сүресі, 151-аят.], - деп бұйырады.
Сонымен қатар, Хақ Елшісінің (Оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) үмбетіндегі күнәһарлардың барлығы мұсылман, олар кәпір емес. Құлшылық иманның бір бөлігі емес, сол секілді иман да құлшылықтан емес. Бұған дәлел, кей жағдайда момынның мойнынан құлшылық жасау түсіріледі (яғни орындау міндет болмай қалады), бірақ, Одан иман түседі деп айтылмайды. Мысалы, етеккірі келген әйелден Алла Тағала намаз оқуды алып тастады, бірақ Одан иманды түсірді, иманды тастауға бұйырды деп айтуға болмайды. Шын мәнінде Хақ Тағала оған (етеккірі келеген әйелге) оразаңды тоқтат, кейін өтейсің деді емес пе? Алайда, иманыңды қоя тұр, кейін өтеп бересің деп айта алмаймыз. Сол секілді, кедейге зекет беру міндетті емес дей алғанымызбен, ендеше оған иман келтірмесең де болады деу дұрыс емес [22].
Алла Тағала парыз етілген нәрселерді мүминдерге дінді мойындағаннан кейін ғана (орындауды) әмір еткен. Хақ тағала: Иман келтірген құлдарыма: Намаздарын толық оқысын, - деп айт [Ибрахим сүресі, 31-аят.], Әй, иман келтіргендер, сендерге қысас парыз етілді.. [Бақара сүресі, 178-аят.], Әй, иман келтіргендер, Алла Тағаланы көп еске алыңдар! [Ахзаб сүресі, 41-аят.], - деген аяттар мен осы мәндес басқа да аяттар аталған мәселені айқындауда. Егер парыз етілген нәрселер иман саналса, онда ол істерді жасамай тұрып Алла оларды муъминдер деп атамас еді. Хақ тағала иман мен іс-әрекеттерді (парыз етілген құлшылықтарды) бір-бірінен бөлек қарастырған. Осы орайда Алла Тағала: Иман келтіргендер және ізгі амал жасағандар [Асыр сүресі, 2-аят.], - деген және мына аятта: Олай емес, кім жүзін Аллаға бұрып, жақсылық жасайтын болса [Бақара сүресі, 112-аят.], яғни (жақсылық жасап) иман келтірсе деген. Тағы да: Ал кім муъмин ретінде ақыретті қаласа және сол үшін тырысса.. [Исра сүресі, 19-аят.], - деген. Осылайша иман мен іс-әрекеттерді бір-бірінен бөлек еткен. Демек, мұсылмандар Аллаға имандары болғандықтан намаз оқиды, ораза ұстайды, қажылыққа барады және Алланы еске алады. Әйтпесе, намаз оқып, ораза ұстап және қажылыққа барғандығы үшін Аллаға иман келтірмейді. Бұл олардың әуелі иман келтіргендіктерін, сосын барып құлшылық жасағандықтарын көрсетеді. Олардың имандары парыздарды орындағандықтан емес, керісінше парыздарды орындаулары имандарына қатысты жүзеге асқан [23].
Әбу Ханифа және мүржия мәселесі
Кейбір деректерден Әбу Ханифаға сын айтқандардың бірі - Бұхари екенін көреміз. әл-Жамиус-сахих атты еңбегінің тақырыптарында Кейбіреулер былай депті деген тұспалмен атын атамастан, Әбу Ханифа және оның жақтастарын сынап отырған. Тағы бір еңбектерінде Әбу Ханифаның Ислам дініне кесір тигізуге тырысқан мүржияға тән адам екендігі жайлы мәліметтер келтірген [24]. Хадисшілерден Ибн Хиббан Әбу Ханифа жайлы әлсіз риуаяттар жеткізгеннен кейін сол жайлы адамның түсіне енген жағымсыз көріністерді тілге тиек етіп, оны сенімі дұрыс емес етіп көрсетуге тырысқан [25, 63 б.]. Басқа да хадисшілердің осы тектес сөздер айтқаны мәлім.
Негізінен, хадисшілердің өтірікші деп танылған рауилардың риуаяттарына сүйеніп, Әбу Ханифаны жамандауы өз ұстанымдарына қайшы. Бұл тұста түске сүйенуі де ғылыми негізге жатпайды. Кәусәри бұл риуаятты Әбу Ханифаға қарсы бидғатшылардың ойлап тапқанын, солардың әрекетімен жайылғанын айтады [26, 299 б.].
Хадисшілердің оған сын айтуына аят-хадиспен қоса ақылға да жиі жүгінуі көбірек ықпал жасауымен қатар, жоғарыда атап өткеніміздей, иман түсінігінің де ықпалы аз емес. Әбул-Хасан әл-Әшғари Әбу Ханифаны мүржияның тоғызыншы тармағының құрушысы ретінде көрсетіп, Нәубахти мен Әбу Хатим әр-Рази де оны мүржияның Амр ибн Қайс әл-Масыр (немесе Мазыр) негізін қалаған Масырия (немесе әл-Мазырия) тармағына тән адам ретінде танытқан [27, 269 б.]. Әбу Ханифаның мүржияға қатысы барын сол мәзһабтың адамы Ғассан әлКуфидің айтқан риуаятына апарып тірегені секілді, мұны Әбу Ханифаның иман көзқарасымен байланыстырғандар да болған. Екінші топ бойынша Әбу Ханифа күнә істегендердің мүмин екендігін қорғап, нәтижесін ақыретке қалдырғандықтан немесе Алланың қалауына қалдырғаны (иржа) себепті, алғаш рет Нафи ибн әлӘзрақ атты харижи, кейінірек, мұғтазила ғалымдары тарапынан мүржия ретінде аталып, осы себепті мәзһаб тарихшылары да оларға еріп, оны мүржия деп көрсеткен.
Шәхристани Әбу Ханифаны ерте кездегі мәзһабтар тарихын жазушылардың мүржия деп танытуының 2 себебін атап көрсетеді: 1. Әбу Ханифа алғашқы кезеңде шыққан қадария мен мұғтазилиттерге қарсы еді. Мұғтазилиттер өз кезегінде тағдыр мәселесінде өздеріне қарсы шыққандардың барлығын мүржия дейтін. Міне, имам Ағзам мен оның ізбасарларына қатысты мүржия деу осылардан келіп шыққан. 2. Имам Ағзамның көзқарасы бойынша иман тілмен айтып, жүрекпен бекіту әрі иманның артуы немесе кемуі деген болмайды. Міне, сондықтан кейбіреулер имам Ағзам амалды иманнан кейінге ысырып қойды деп жаңсақ ойлаған. Өйткені, имам Ағзамның тән арқылы жүзеге асатын құлшылықтарға қаншалықты жауапкершілкпен қарағандығы әмбеге аян. Құлшылықтарды орындауға қатысты ерекше ыждағаттылығы да кітаптарда жазылған. Олай болса, бұл жала мұғтазилиттер мен харижиттерден шығуы бек мүмкін [28, 141 б.].
Анығында, Әбу Ханифаның ақидаға қатысты рисалелерінде иржа термині күнә істегендердің ақыреттегі жағдайын иләхи қалауға қалдыруы мағынасында қолданылған [29, 24 б.]. Алайда, бұның мәзһабтар тарихы кітаптарында ұғымы берілген әрі иман еткен кісіге күнә істеудің еш кесір тигізбейтіндігін негізгі көзқарас ретінде ұстанатын мүржиямен үш қайнаса сорпасы қосылмасы ақиқат. Егер солай болған болса, ондай көзқарасты шәкірттері де жақтар еді. Шындығында, олар керісінше, мүржияны сынға алған. Әбу Ханифаның күнә істегеннің діннен шықпайтындығын, мүмин болып қалатындығы жайлы көзқарасы сәлафтарды да қосқанда бүкіл әхлі-сүннеттің көзқарасына айналғанын назарға алсақ, оны мүржияға тән деп қарау ол дәуірде мәзһабтарға қатысты ұғымдардың әлі қалыптаса қоймауынан болса керек. Негізінде, Әбу Ханифа кезеңінде жаңа қалыптаса бастаған әхлі-сүннет үшін бұл атау әлі қолданыла қоймағандықтан, ақида мәселелерінің әрбіріне қатысты әхлі-сүннет ғалымдарына түрлі атаулар берілгені белгілі. Мәселен, мұғтазила ғалымдары иләһи сипаттар жайындағы көзқарастарына орай әхлі-сүннет ғалымдарын мүшәббиха, адамдардың іс әрекеті мен тағдырға қатысты пікірлері себепті мұжбира немесе жәбрия деп атаған [30, 75 б.]. Матуриди де адамның дербес қалауы мен іс-қимылға, өзіндік қарым-қабілеті жоқ деп санап, адамдардың бүкіл әрекетін иләхи қалау мен құдіретке қалдырғандарды мүржия деп атаған [31, 98 б.]. Әбу Ханифаның иман түсінігін сынға алған Ибн Хазм оны мүржияның ішіндегі әхлі-сүннетке ең жақындардың бірі ретінде қабылдаған [32].
Шахристани да Әбу Ханифаның күнә істеу мүминге кесірін тигізбейді деген, иман етудің жеткілікті екендігін алға тартқан мүржиядан еместігін, қайта күнә істеген кісінің Алланың азабынан қорқуы керектігін жақтағандықтан оны әхлісүннет мұржиясынан деп санаған [33, 141 б.].
Әбу Захра ғалымдардың Әбу Ханифаның мүржияға қатысты көзқарастарын қорытындылай келе: Менің ойымша, Әбу Ханифаны мүржия деуге келмейді. Әйтпесе, пасықты (күнәхар) мумин қатарына қосқандардың бәрі қаласаңыз да, қаламасаңыз да мүржиядан саналатын болады. Алла Тағала күнәһарлардың кейбіреуін кешіреді. Оның кешірімін шектеуге болмайды. Олай болса, тек Әбу Ханифа ғана емес, мұғтазиланың тысындағы барлық фиқһ ғалымдары мен хадисшілер мүржияның санатына кіріп кетеді. Бұл мүмкін емес, - дейді [34, 156 б.].
Әбу Ханифаны мүржияға таңғанындай, оны жәхмияға таңу да дұрыс емес. Өйткені, мүшәббиха мен хашуияға қарасты ғалымдардың иләһи сипат мәселесінде тәнзихті жақтайтындардың барлығын жәхмияға қосақтайтыны белгілі. Анығында, Әбу Ханифа жәхмияны қатты сынға алғаны анық деректермен мәлім [35, 15 б.]. Алайда, Әбу Ханифаны кейбір сунниттік кәламшылар мен салафияға тән хадис ғалымдарының сынға алған бидғатшылықпен кінәлауы оның рационалды мәліметтерге көңіл бөлетін, сенім мәселелерінде осы мәліметтерді қолданып настарға рационалдық көзқарастар білдірген Исламның ерте кезеңдеріндегі жаңашыл ойшылдардың алғашқыларынан болғанын көрсетуде. Соған қарата айтылған сындарды басқаша жорамалдау қиын. Неге десеңіз, сенім көзқарастарының кейіннен қалыптасқан сунни кәлам саласынан матуридияға бағыт беріп, әхлі-сүннет түсінігімен үйлесетіндігі белгілі.
Мүржияға қатысты Әбу Ханифаның өзі әл-Фиқһул-әкбарда: Мүржиялар секілді Жақсылықтарымыз қабылданған, жамандықтарымыз кешірілген деп айтпаймыз. Керісінше, басы ашық мәселе болғандықтан, Кімде-кім ісәрекеттерін дін үкімдеріне сай, ізгі амалын бұзатын кемшіліктерден сақтана отырып жасаса, өз кезегінде оны күпірлік пен діннен шығу арқылы жойып алмай, дүниеден мүмин ретінде өтсе, Алла Тағала оның амалдарын зая кетірмейді. Оны қабыл алып, сауабын береді дейміз [36, 9 б.] деген. Өзіне мүржия деп жала жапқандарға жауап беру үшін Осман әл-Баттиге жазған хатында Әлгі мүржия сөзіне келер болсақ, бидғатшылардың оларға бұл атты танатындай шындықты айтқан адамдардың не жазығы бар? Олар - әділ және әхлі-сүннет. Бұл атауды оларға көреалмаушылар таңған [37, 114 б.], - деп жауап беруі ұстанымының жағымсыз мағынада қолданылған мүржиядан емес екенін анық көрсетеді.
Мұсылманды күпірлікпен айыптау (тәкфир)
Әбу Ханифа бойынша, адамдар өз сөздеріне қарай, ғибадат түрлеріне және діни рәміз болып табылатын киім киістеріне қарай кәпірге саналатын [21, 24 б.]. Мүмин екенін айтумен қатар, иләһи сипаттарды жоққа шығаратын немесе жаратылыстардың сипаттарына ұқсататын, тағдырға сенбейтін, Құранда ашық белгіленген үкімдерді мойындамаған, күнә істеуді халал санаған, Құранның бір әрпін болса да мойындамаған адам кәпір болып табылады. Алайда, Құранды тәпсір немесе тәуил (жорамал жасап түсіндіру) жасау арқылы үкім шығаратын немесе пайғамбарымызға (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) тән деп айтылатын хадистерде келген кейбір сенім негіздерін қабылдамаған адамды кәпір санауға болмайды [38, 37-38 б.]. Әбу Ханифаның әл-Фиқһул-әкбар кітабында осыған сай мынадай сөз бар: Мейлі үлкен күнә істесе де, ол істеген үлкен күнәсін халал санамайынша, оны кәпір деп айта алмаймыз. Мұсылман деген атты одан алып тастай алмаймыз. Біз оны мүмін деп атаймыз. Олай болса, кәлима шәһадат айтып жүрген мұсылманның ең үлкен қателігі - күнә ісі үшін мұсылман бауырын діннен шығарып, оны кәпір санауы.
Мына төмендегі оқиға имам Ағзамның иман түсінігінің қандай болғанын көрсетеді. Бір күні Әбу Ханифа мешітте отырғанда Күнә жасаған мұсылман кәпір болып мәңгілік тозаққа түседі, мұсылман саналмайды дейтін харижиттердің бірі қаруын асынып, баса-көктеп Әбу Ханифаның үстіне кіріп келеді де былай дейді: Мешіттің алдында екі мәйіт жатыр. Бірі арақтан өлген ер кісінікі, екіншісі зина жасаған әйелдікі. Жүкті болып қалғанын білгеннен кейін асылып қалған. Бұл екеуіне қатысты не айтасыз?. Әбу Ханифа олардан: Бұл екеуі иудей ме? - деп сұрайды. Жоқ, - дейді харижит. Христиан ба?, Жоқ. Пұтқа табына ма?. Жоқ. Сонда қай үмбеттен?. Алла Тағаладан басқа құдай жоқ, Мұхаммед оның елшісі дейтін өзіміздің мұсылман, - деп жауап берген харижитке: Куәлік кәлимасы иманның қаншасын құрайды? Үштен бірі, төрттен бірі, мүмкін бестен бірі шығар? - деп сұрайды. Иманның үштен, төрттен, бестен бірі болмайды. Иман біртұтас, ол бөлінбейді. Иманның қаншасы сонда?. Тұтасы. Ендеше, жауабын өздерің бердіңдер. Олардың мұсылман екенін айттыңдар, - деп Әбу Ханифа өз ауыздарымен олардың мұсылман ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.