Тарихи Рашиди шығармасында қазақ хандығының құрылуы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 22 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан республикасының білім және ғылым министірлігі
Тараз өңірлік университеті

Курстық жұмыс

Тақырыбы: М. Х. Дулатидің Рашидтің тарихы еңбегінің әдебиетке қатысы

Орындаған: Құдайбергенова Ұлдана
Қабылдаған: Мұқашева Алшагүл

Тараз:2020

Мазмұны
1.Кіріспе ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

I.Тарау"Тарихи Рашиди" шығармасында қазақ хандығының құрылуы ... ...4
1.1"Тарих-и Рашиди" екі дәптерден тұруының себебі ... ... ... ... ... ... ... . ... .4-6
1.2 Мұхаммет Хайдар Дулатидің шығармаларының маңыздылығы ... ... ..6-12

II.Тарау М.Х. Дулатидің өз дәуірінің тарихи оқиғаларын шығариаларында сипаттауы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.1 Мұхаммед Хайдар Дулатидің өлімінің бірнеше нұсқасы ... ... ... ... ... 12-16
2.2 Мұхаммед Хайдар-Дулатидің балалық шағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16-19

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20-22
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22

Кіріспе

Жұмыстың мақсаты-Қазіргі қазақтар әлі де өз халқының тарихын, оның көрнекті өкілдерін-рухани байлықты құрушыларды білуі керек. Қазақстанда еркіндік пен тәуелсіздікке қол жеткізу өткенге қайта оралуға мүмкіндік берді. Қазақтардың ата-бабаларының бай және қызықты тарихы мен жоғары мәдениеті, өздерінің ұлы адамдары болды, олар қазақтардың ғана емес, бүкіл адамзаттың тарихы мен мәдениетінде лайықты орын алды.
Жұмыстың мәні-Қазақ халқының осындай көрнекті өкілдерінің бірі күрделі дәуірде өмір сүрген және өмір сүрген ұлы ғалым, тарихшы, жазушы, ақын-Мұхаммед Хайдар Дулати. Оның шығармашылық жасампаздығының нәтижесі - қазақ халқының тарихы мен мәдениетінің бір бөлігі, оны білу-әрбір білімді адамның, оның кәсіби қызметіне қарамастан, парызы.
Жұмыстың міндеті-Мұхаммед Хайдар Дулати кең мағынада бүкіл Орталық Азия, Шығыс елдерінің тарихшысы. М. Х. Дулати тарихшы, ойшыл, Мәдениет қайраткері ретінде бүкіл шығысқа, бүкіл адамзатқа тиесілі.
Жұмыстың ерекшелігі-Дулатидің Толық аты-Мұхаммед Хайдар бон Мұхаммед Хусаин Дуглат Кореген. Сонымен қатар оның есімдері де кең тараған: Хайдар мырза, Мырза Хайдар. Қазақ тарихнамасының бастауында тұрған ғалым 1499 жылы христиан күнтізбесі бойынша Ташкентте қазақтың көне Дулат руына жататын отбасында дүниеге келген. Дулати-дулат тайпасының ежелгі өкілі, ол тарихта Дулу, Дулу, Далу, Далуг, Доглат, Тулак деген атпен де белгілі болған. Дулат тайпасы алғашқы Түрік қағанатының құрылуында маңызды рөл атқарды, дулаттардың бір бөлігі ("Дулу") Аттила бастаған ғұндардың Еуропаға жорығына қатысты.
Жұмыстың өзектілігі-Мұхаммед Хайдар Дулати-Жетісудың ежелгі белгілі билеушілерінің ұрпағы. Оның негізгі ата - бабасы Мұхаммед Хайдар мырза 1464-1480 жылдары Қашғарияның билеушісі болған, анасы атақты Бабырдың немере ағасы болған.
Жұмыстың обьектісі-Мұхаммед Хайдар Дулати тоғыз жасқа толғанда, ұзақ азаматтық араздықтың салдарынан әкесі өлтірілді. Әкенің сенімді адамы құтқарған бала Кабулда болды, онда" Ұлы Моғол " Захиреддин Бабур басқарды. Бабур Хайдарды жылулық пен қамқорлықпен қоршап алды, оған Дулати ағасы Сұлтан Саид ханның сотында жалғастырған керемет білім берді. Дулати мен Бабур тек қанға ғана емес, рухқа да жақын болды. Екеуі де бір билеуші топқа жататын, әдебиетпен айналысқан, өлең жазған. Олардың "Тарих-и-Рашиди" және "Бабур-наме" еңбектері жеке бақылаулар негізінде жазылған, сол тарихи кезеңді баяндайды, көбінесе сол оқиғалар мен тұлғаларға қатысты және бір-бірін айтарлықтай толықтырады.

I.Тарау"Тарихи Рашиди" шығармасында қазақ хандығының құрылуы

1.1"Тарих-и Рашиди" екі дәптерден тұруының себебі

Балалық шақтағы өз заманының ұлы адамдарына, оның ішінде падиша Бабурға жақындығы М.х. Дулатидің оны ұлы мемлекет қайраткері, қолбасшы, ғалым еткен қасиеттерін қалыптастыруға көп ықпал етті деп болжауға болады.
1514 жылы Сұлтан Саид хан Қашғарияның билеушісі болған кезде Хайдар бірден маңызды сот және әскери лауазымдарға ие болды. 1533 жылы Саид хан қайтыс болғаннан кейін оның ұлы Абд-ар-Рашид хан таққа отырды, ол Дулат тайпасы басшыларының ықпалынан қорқып, оларды қатты қудалады. Өзінің билеушісі әрі меценаты Сұлтан Саид-хан қайтыс болғаннан кейін М.Х. Дулати ұлының мейіріміне бөленіп, сахабалары одан бас тартып, жаңа ханның бұйрығымен оның туыстары мен жақындары өлім жазасына кесілгеніне қарамастан, тарихшы ғалым адал болып, өз ар-намысына, ісіне, жеріне адал болып қала берді. Ол Абдр-ар Рашид-ханды өзінің қуғынға ұшырағаны үшін және бөтен елде болып жатқан қиыншылықтар үшін кінәламайды, өзінің бүкіл өмірі арқылы махаббатын алып жүретін Отанына оралуға деген сенімін сақтайды.[1]
1540 жылы Дулати Бабырдың ұлдарының бірінде Кашмирде болды. Мұнда ол Ұлы Моғолдардың сотында қызмет етті, көптеген жорықтарға, соғыстарға қатысты, ал 1541 жылы Бабуридтердің көмегінсіз Дулати Кашмирді жаулап алып, 1551 жылға дейін оның билеушісі болып қала берді. Өкінішке орай, билеушінің, қолбасшының және ғалымның өмірі кенеттен және қайғылы аяқталды. 1551 жылы Мирза Хайдар тау тайпасының көтерілісін басуға қатысып, өзінің жауынгері кездейсоқ атқан оқпен өлім жарасын алды. Ол Үндістанның Кашмир валаятында жерленді. Үстінен қаласында воздвигли сәулетті кесенесі, ол осы кезге дейін сақталып бола отырып, ардақты орын қажылық және кім туралы естелікті сақтап әйгілі ғалым орта ғасырдағы мемлекеттер.
Өмірдің барлық қиындықтарына қарамастан, М. Х. Дулати бұзылмады, бірақ тағдырындағы түбегейлі өзгерістерді батыл және табанды түрде қабылдады және естеліктер мен оқиғалардың жазбаларын басшылыққа ала отырып, "Тарих-и Рашиди"атты тамаша тарихи шығарма жасады.

Мұхаммед Хайдар Дулати бұл шығарманы парсы тілінде жазды, дулаттар туралы ұрпақтан-ұрпаққа ауызша берілген әңгімелер, моғол аңыздары, моғол хандарының сарайларында сақталған құпия құжаттар: әртүрлі куәгерлердің мәліметтері, сонымен қатар жеке бақылаулары. Сонымен бірге автор өзіне дейін өмір сүрген атақты ғалымдардың тарихи еңбектерін пайдаланды: Жувейни, Жамал Қараши, Рашид-ад-дин, Али Иазди, Абдуразак Самарқанди. Бұл жұмыс мұрағаттық мәліметтер негізінде жазылған деп санауға толық негіз бар. Мұхаммед Хайдар Дулати ортағасырлық қазақтардың тарихы туралы көптеген құнды мәліметтер қалдырды.[2]
"Тарихи Рашиди" шығармасында қазақ хандығының құрылуы, Жетісу мен Шығыс Дешті Қыпшақта болған оқиғалар, Моғолстанның құлауы, феодалдық соғыстар, қазақтардың, қырғыздар мен өзбектердің сыртқы жаумен күрестегі одақтастығы туралы көптеген мәліметтер бар. Сондай-ақ XV-XVI ғасырлардағы Оңтүстік және Шығыс Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы туралы, Орта ғасырдағы Қазақстандық Жетісудың тарихи географиясы, қазақтардың қалалық және егіншілік мәдениеті туралы құнды мәліметтер бар.
Бұл еңбегінде ол ұрпақтарына баға жетпес мәліметтер қалдырды - XIV ғасырдың екінші жартысы - XVI ғасырдың бірінші жартысы Моғолстан мен Қашғар тарихының сипаттамасы. Бұл еңбекті көптеген авторлар XVI-XX ғасырларда түркі және көрші халықтардың қоныстануының кең аумағы тарихының бастапқы көзі ретінде кеңінен қолданған, ол біздің заманымызда өзектілігін жоғалтпайды.
"Тарих-и Рашиди" шығармасын Мырза Хайдардың замандастары жоғары бағалаған. Батыс тарих ғылымы алғаш рет "Тарих-и Рашиди" - ге XIX ғасырдың ортасында, 1854 жылы Эрскин өзінің "Үндістан тарихын"жариялаған кезде назар аударды. Содан кейін, 1895 жылы Е.Д. Росстің ағылшын тіліндегі аудармасы пайда болды. Орыс шығыстанушыларының ішінде Дулати кітабы да кең танымал болды. Сонымен, Шығыстың танымал тарихшысы В. В. Бартольд "Тарих-и Рашиди" деп XVI ғасырдағы мұсылман Тарихи әдебиетінің ең қызықты ескерткіші деп атады. "Тарих-и Рашиди" атты отандық ғылымда алғашқы зерттеушілердің бірі Ш.Ш. Уәлиханов болды.
"Тарих-и Рашиди" екі дәптерден тұрады. Біріншісінде Шағатай әулетінен шыққан Моғолстан билеушілері-хандардың тарихы егжей-тегжейлі сипатталады. Екінші дәптер естеліктер түрінде құрастырылған, онда Қашғарияны Мұхаммед Хайдар мырза жаулап алғанға дейінгі тарихи оқиғалар туралы айтылады. Сондай-ақ, Саид хан сұлтанның Моғолстандағы билік үшін күресі, дулат тайпасының жерлерін жаулап алуы және 1541 жылы Моғолстанның құрылуы, Шағатай әулетінің Моғолстанның бұрынғы иеліктерін - Жетісу мен Тянь-Шаньды қайтарып алуға ұмтылысы, моғол хандарының Шағатай әулетімен және қазақ хандарымен өзара қарым-қатынасы туралы айтылады. "Тарих-и Рашиди" XV-XVI ғасырларда Орта Азияда, Шығыс Түркістанда, Ауғанстанда, Үндістанда болған тарихи оқиғаларды да қамтиды. Бүгінде парсы және түрік тілдеріне аударылған "Тарих-и Рашиди" нұсқалары Санкт-Петербургте, Ташкентте, Душанбеде сақтаулы.[3]
"Тарих-и Рашидиде" қазақтар туралы хабар өте көп, онда Керей мен Жәнібектің қоныс аударуына дейінгі Шығыс Дашт-Қыпшақтың тарихы жөнінде де мәліметтер бар. Мұхаммед Хайдар Керей мен Жәнібектің қоныс аударғаны туралы да хабарлайды және осыған байланысты қазақтардың неге өз атын қабылдағанын түсіндіреді. "Тарих-и Рашидиде" алғашқы қазақ хандары туралы, одақтық және дұшпандық қазақ-моғол және қазақ-өзбек қарым-қатынастары туралы, Моғолстанды иелену үшін күрестегі, іс жүзінде қазіргі Қырғызстанның аумағын иелену үшін, Жетісудың, Түркістанның және басқа елдердің тарихи географиясы мен топографиясы бойынша қазақтар мен моғолдардың бәсекелестігі туралы материалдар өте мол. Мырза Мұхаммед Хайдар доглат негізінен қазіргі Қазақстанның оңтүстік шекарасындағы қазақтар туралы айтады және олар туралы Дашт-Қыпшақта ештеңе білмейді. Мырза Мұхаммед Хайдардың шығармасы тек Моғолстан мен Шығыс Түркістанның ғана емес, сонымен қатар көптеген көршілес мемлекеттер мен халықтардың (Орта Азия, Қазақстан, Тибет және т.б.) тарихы бойынша бірегей материалға бай болғаны соншалық, ол кейінгі ортағасыр мен қазіргі заманның көптеген авторларының бастапқы көзі болды. Оның мәліметтері XVI -- XVII ғғ.авторларының (Махмуд бен Валидің"Бахр әл-асрар фи манакиб алахйар", Амин Ахмад Разидің "Хафт илим" және т. б.) көптеген шығармаларына көшті. Моғолстандағы жекелеген оқиғаларға қатысты сол ғасырлардағы Орта Азия тарихының қазіргі зерттеушілері Мырза Хайдар Дуглат еңбегінің осы мемлекеттің тарихын зерттеудегі маңыздылығын мойындайды.
"Тарих-и Рашиди" көрнекті ескерткішінің бірегейлігі автордың тек тарих, әдебиет саласында ғана емес, сонымен қатар мемлекеттік басқару, әскери құрылыс саласында да өзінің талантын көрсететіндігінде. Осылайша М.Х. Дулати Моғолстанның әкімшілік-саяси құрылымының күрделі бейнесін ашады. Біз Тугулук-Тимур-ханның ұлы эмирдің немесе ұлусный бектің дуглат тайпасының басшысына мұрагерлік лауазымына тағайындалғаны туралы, Хан кеңесі - маджлистің жұмысы туралы, негізгі мемлекеттік кеңсенің - диванның, қаржы департаменттерінің, салық басқармаларының, дипломатиялық қызметтің бар екендігі туралы, мемлекеттік шенеуніктердің бар екендігі туралы білеміз - наиб (орынбасары, губернатор, регент), даруга (билеуші, қаладағы, облыстағы хан губернаторы, қала істерін басқарушы), миршакара (аң аулаудың бас менеджері), йасавула және т. б. Көріп отырғаныңыздай, мемлекеттік басқару машинасының көптеген элементтері бүгінде сәтті қолданылады.
Мұхаммед Хайдар Дулати әскери құрылыс мәселелерін кәсіби түрде баяндайды, Керей мен Жәнібек, Қасым ханның Қазақ хандығының стратегиясы мен тактикасына жоғары баға береді. Мемлекеттік күйеулердің алғашқы легі геосаяси жағдайды - көрші елдердің ішкі келіспеушіліктері мен қайшылықтарын шебер пайдаланды, әулеттік байланыстарға тиімді түрде кірісті, қазақтардың этносаяси ортақтығын орналастыру шегінде әскери күш пен дипломатиямен аумақтық тұтастықты қалыптастыра отырып, бейбіт бастамалар көрсетті.

1.2 Мұхаммет Хайдар Дулатидің шығармаларының маңыздылығы

Мұхаммед Хайдар Дулати көрнекті саяси және мемлекеттік қайраткер, көптеген тарихи оқиғалардың куәгері және қатысушысы болған және оның кітабы орта ғасырдың көптеген мәселелерін баяндайды, өйткені Моғолстан мемлекеті басып алған ұлан-ғайыр өңір аумағында олардың тарихи тағдырларының 200 жылдық даму кезеңіндегі бірнеше түркі халықтарының саяси, әлеуметтік-экономикалық, мәдени өмірі бойынша бірінші дәрежелі дереккөзді ұсынады. Орыс шығыстанушысы В.В. Веляминов-Зернов "Тарих-и Рашиди" кітабының авторы туралы былай деді: "оның әңгімесі барлық жерде адал және айқын. Алайда, бұл артықшылықтарды "Тарих-иРашиди" авторынан күту керек еді. Әлеуметтік жағдайдың өзі оған оқиғаларды білуге және оларды қазіргі түрінде бейнелеуге мүмкіндік берді".
Хайдар Дулатидің шығармасына үндеудің маңыздылығы мен уақтылылығының дәлелі қазіргі түркітілдес халықтардың, атап айтқанда, қазақтардың өз бастауларын, Мұқият жоғалған бай тарихи тәжірибесін жақсы білуге талпынысы бола алады. Сонымен қатар, Хайдар Дулатидің бұл еңбегі аймақтың көшпелі халқының тарихын сипаттауға арналған. Көптеген көрнекті ғалымдардың "Тарих-и Рашидиге" тұрақты үндеуі осы бірегей шығарманың құндылығы туралы айтады.
Ұлы тарихшы М. Х. Дулати жан-жақты дарынды адам болған, тарихи еңбектерден бөлек, жоғары көркемдік құндылығы бар шығармалар жазған. Оларға "Жаһан Наме" әдеби ескерткіші жатады.Бұл өлеңді кездейсоқ 1937 жылы Башқұрт ғалымы Ахмет Заки Валиди Тоған (1891-1970) неміс тілінде оқыды; ол осы өлең туралы алғашқы мақала жазды.[4]
Сюжеттік сызыққа сүйене отырып, өлеңді бірнеше бөлікке бөлуге болады. 110 екі жолдан тұратын өлеңнің кіріспесі болды.Көтерілген тақырыптар мен жағдайларға сәйкес өлеңді бірнеше бөлімге бөлуге болады
"Жаһан Наме" - философиялық шығарма. Ол 1533 жылы жарық көрді. Шығарманың тарихи негізі келесі оқиғалар болды: Саид хан қайтыс болғаннан кейін елді оның ұлы Абд-ар-Рашид хан басқарды. Ол таққа отырғаннан кейін, ол бұрынғыға тікелей қарама-қарсы саясат жүргізе бастады. Сонымен, Дулати бұл өлеңде "Тарих-и Рашиди" шығармасында жеті-сегіз бөлімнен тұратын бірнеше екі түрлі оқиғаларды қамтыды. Сонымен қатар, бұл жерде өз халқына көптеген зұлымдық пен қайғы-қасірет әкелген Әбу Бәкірдің билігі дәуіріндегі қоғамдық-саяси жағдай, халықтың өмірі бейнеленген. Ақын өзінің әділдігі мен парасаттылығымен халықтың сүйіспеншілігі мен құрметіне ие болған Әбу Бәкір хан Саидпен салыстырады. Таққа отыра отырып, хан Саид өзінің көптеген жауларын кешірді, олардың көпшілігін өз жағына сүйреді. Ол халықтың жағдайын жақсарту, шекарасын кеңейту, мемлекеттің негізін нығайту үшін көп жұмыс жасады. Қираған қалаларды ретке келтіріп, мешіт-медресе салды. Ақын поэмада хан Мырза Хайдар Саидтің жүрегінің кеңдігін, оның өзі сияқты, жаны жараланған жетімдерге деген мейірімділігін көрсетті, Саид ханды Махмут Газнауи мен өзін аязбен салыстырды. Саид ханның Мырза Хайдарға өзінің ұлы ретінде қамқор болғаны, соңғысының лайықты білім алуы үшін барлық жағдайды жасағаны.
"Ол маған Әке махаббатымен қарады және мені ауыр жетім үлесінен құтқарды, маған қамқор болды, мені әке махаббатымен жақсы көрді, оның маған деген ықыласы мен оның інілері мен балаларының қызғанышына айналды. Оның жанында тұрған екі жыл ішінде мен жақсы білім алдым, жақсы не жаман екенін білдім, қайғы мен қайғы-қасіретті білмей өмір сүрдім. Мен өзімнің құрдастарымның арасында көркем жазу, Поэтикалық өнер, стилистика, сурет салу және алтынмен безендіру саласында ең жақсы болдым және барлық жерде ерекше шеберлікті көрсеттім. Сонымен бірге, мемлекеттік істерді басқару және жүргізу, түнгі жорықтар, шайқастар, соғыс, аң аулауды ұйымдастыру және жүргізу мәселелерінде хан Саид менің тәлімгерім және кеңесшім болды", - деп жазды М.Х. Дулати "Тарих-и-Рашиди"алғашқы беттерінде.
"Тарих-иРашиди" жазу барысында кішіпейіл, менмендіктен және тәкаппарлықтан мүлдем айырылған ұлы ойшыл ғалым мұғалімінен кешірім сұрады, ал "Жахан наманың" соңғы беттерінде ол мұндай стильден бас тартқан жоқ.[5]
Құрылымы мен сюжетін, автордың баяндау тәсілін талдау автордың мұсылмандық шығу тегі, сондай-ақ үнді әдебиетіне жақын екендігі туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Бұл шығарма Хайдар Мырзаның ақындық шеберлігінің жоғары деңгейін көрсетеді.
Поэма философиялық Ойлардан басталады. Поэманың негізгі идеясы-Жаратушының күші туралы идея. Жаратушының көзінен ештеңе жасырын емес, әлемде не болып жатса да, бәрі оның тағдырымен белгіленген рұқсатымен орындалады, ол міндетті түрде орындалады - бұл ойлар өлеңде бас тартады. Мұның бәрі туралы Мырза Хайдар өзінің өмірі мен тағдырына сүйене отырып айтады.
суретшінің қайғы-қасіреті мен қайғы-қасіреті көп болды. Осы себепті М.Х. Дулати өзінің "Тарих-и Рашиди", "Жаһан Наме" атты шығармаларында әділдік, адалдық, ой тазалығы секілді мәңгілік құндылықтарды ұлықтауға ұмтылды. Ол не айтса да, талантты суретші қандай жағдайды бейнелесе де, ол бәріне азаматтық тұрғыдан қарады.
Мұхаммед Хайдар Дулатидің шығармалары адамдардың рухани жетілуіне, олардың адамгершілік денсаулығын сақтауға, азаматтардың шынайы өзін-өзі жетілдіру қабілетін дамытуға, одан әрі тарихи жолды лайықты таңдауғ ықпал етеді.
Саяси қайраткер, ғалым, әдебиетші М.х. Дулатидің еңбектері бүгінгі күні де құнды. Мысалы, оның күшті мемлекет пен күшті егемендікке арналған әйгілі Он өсиетін алайық, онда егемендік өз халқының пайдасына қамқорлық жасауы керек, өзін субъектінің орнына қоя білуі керек, ақырында киелілікке ұмтылуы керек. [6]
Дулатидің шығармалары бүкіл әлемге таралған. Сонымен, оның қолжазбалары Үндістанда XVIII ғасырда табылған. Еңбектердің алғашқы басылымы 1895 жылы Англияда, үш жылдан кейін қайта шығарылды, ал 1972 жылы Үндістанда - үшінші. Дулатидің бір құнды қолжазбасы Берлин мен Қашғарияда сақтаулы. М.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университетінде мұражай құрылып, ғалым шығармаларының кейбір бірегей басылымдары сақтаулы. Атақты жылнамашының есімі республикамыздың қалалары мен кенттері, оқу орындары, ғылыми және мәдени мекемелері көшелерінің атауларында мәңгі сақталған, ал Қазақстан поштасы 2000 жылы оған құны 8 теңгелік почта маркасының стандартты сериясының портреттік шығарылымының бірін арнаған. 2007 жылы режиссер Қалила Омаровтың "Мұхаммед Хайдар Дулати" атты деректі фильмі түсірілді.Ш.Айманова.
Мырза Мұхаммед Хайдар Дулати (кыр. Мырза Мұхаммед Айдар Дулат; қаз. Мырза Мұхаммед Хайдар Құсайынұлы Дулати, өзбек. Mirzo Muhammad Haydar dug' lot) (1499-1551 ж.) -- түркі, XVI ғ. бірқатар тарихи еңбектердің авторы, Ұлы Түркі мемлекет қайраткері және ортағасырлық Мамлакат-и Моголийе мемлекетінің әскери қолбасшысы
Мұхаммед Хайдар Дулати Мұхаммедтің ұлы Хуссейн Гурагана Дулат тайпасы могул дворяндарынан шыққан, оның отбасы Чагатаидтерден алынған мұрагерлік артықшылықтарға ие болған.
Мұхаммед Хайдар Дулатидің әкесі Мұхаммед Хусейн Гураган моғол ханы Сұлтан Махмуд ханның күйеу баласы болған (1487-1508). "Гураган" титулы -- моңғол сөзінен шыққан күрүген немесе хүрген, "күйеу баласы", "хан күйеу баласы". Бұл обозначало, бұл тасушы осы атағын породнился с чингизидами және алатындай өмір сүруге және әрекет етуге, олардың үйлері. , Мұхаммед Хайдардың анасы Хуб Нигар ханим моғол ханның кіші қызы - Сұлтан Юнус хан (1462-1487) және Бабурдың анасы Кутлук Нигар ханымның қарындасы болған.
Мұхаммед Хайдар Дулати Ташкент қаласында (1500) дүниеге келді, онда оның отбасы бірнеше жыл Ура-төбе аймағын басқарды.
Дулатидің әкесі Мұхаммед Хусайн бала кезінен Сұлтан Махмуд ханмен дос болған және екі жылға жуық уақыт Захир ад-Дин Мұхаммед Бабырдың әкесі Тимурид Омар-Шайхтың сотында болған. Кейіннен ол Ура-Тюбадағы Сұлтан Махмуд ханның губернаторы болды және ұзақ уақыт Ташкентте болды. Қашан Шейбаниды жеңіп алды Ташкент, ол қашып, Қара-Тегин к Хусраушаху. Кабулда ол Бабурға қарсы қастандыққа қатысты болды, соңғысы оны аямады, бірақ Мұхаммед Хусейн Ферғанаға оралуға мәжбүр болды. Алайда, Ферганда Шейбани ханның бұйрығымен Дулатидің әкесі өлтіріледі. Мұхаммед Хайдар Дулати әкесінің сенімді өкілі Маулан Мұхаммедті құтқарады және Бұхара мен Бадахшан арқылы Кабулға немере ағасы Бабурға апарады, ол оны жылы қабылдайды .
1512 жылы Мұхаммед Хайдар Дулати басқа немере ағасы -- Сұлтан-Саид-ханға, Әндіжан қаласына кетеді. Сол жерден ол Сұлтан-Саид ханмен бірге ата-бабаларының туған жері Қашқарияға оралады. 1514 жылы Қашқарияда Сұлтан-Саид-ханның билігі орнап, жаңа мемлекет -- "Яркенд хандығы" деген атпен белгілі "Мамлакат ва Могулие" негізін қалаумен Мұхаммед Хайдар Дулати әскер және мемлекет істерімен айналысады, сондай -- ақ Сұлтан-Саид-хан -- Абдурашит-ханның ұлын тәрбиелейді.
1533 жылы Сұлтан Саид ханның атынан әмір Мирза Мұхаммед Хайдар шығарған күміс сасну[7]
Саид хан тұсында Мұхаммед Хайдар Дулати Бадахшан, Кафиристан, Ладак, Тибетте бірқатар әскери жорықтарды басқарады. Саид хан қайтыс болғаннан кейін оның ұлы Абдурашит хан дуглат тайпасының бірқатар ықпалды өкілдерін, соның ішінде Дулати ағасын өлтіруді ұйымдастырады. Осыдан кейін Мұхаммед Хайдар Дулати ата-бабаларының туған жерін тастап кетуге мәжбүр болды. Ол Үндістанға Бабуридтерге (Лахор) барып, онда Кашмирді жаулап алып, оны Бабуридтер атынан басқарды. Ол 1551 жылы Кашмир тау тайпаларымен қақтығыстар кезінде жауынгерінің жебесімен кездейсоқ өлтірілді .
Мұхаммед Хайдар Дулати өмірінің соңына дейін қазіргі Өзбекстан аумағында орналасқан ата-бабаларының отанына оралуға үміт қалдырмады. Қазіргі қырғыздардың арасында дуулат тайпасы бар және этникалық қазақтарда әлі күнге дейін ең ірі ру-тайпалық Дулат (үлкен жүз) бар. Қазіргі қазақ мемлекеттілігі мен тәуелсіздігі дала халықтарының көп ғасырлық эволюциясы нәтижесінде пайда болды, олардың көпшілігі қазақтардың тікелей ата-бабалары болды. Әртүрлі өркениеттердің барлық идеялары мен жетістіктерін Қазақстан аумағында өмір сүрген халық, өз кезегінде, шаруашылық, экономикалық, рухани, діни және мәдени салалардағы жетістіктерді әлемдік қазынаға енгізе отырып, қайта өңдеді. Мұхаммед Хайдар Дулати талантты тарихшы, қолбасшы, билеуші, жазушы ретінде танымал. Оның жұмысына қызығушылық көбінесе тарихи-философиялық тұрғыдан көрінді. Ғалым педагогикалық процеске арналған арнайы еңбектер қалдырмағанымен, білім беру идеялары, білім беру мен оқыту туралы ойлар оның "Тарих-и Рашиди"тарихи еңбегінде айтарлықтай айқын көрінеді. Біздің ойымызша, Мұхаммед Хайдар Дулатидің педагогикалық ойын зерттеу қазақ халқының педагогикасын зерттеу деңгейін тереңдетеді.
Орта ғасырдың ұлы ойшылы М.х. Дулатидің шығармашылық мұрасын тарихи-педагогикалық талдау өскелең ұрпақты патриоттық, азаматтық, рухани-адамгершілік және эстетикалық тәрбиелеу мәселелері бойынша оның ой-пікірлерінің өзіндік ерекшелігін анықтауға мүмкіндік береді. Ғалымның педагогикалық идеяларын бөліп көрсету және жүйелеу үшін Мырза Мұхаммед Хайдар Дулатидің дүниетанымының әлеуметтік-саяси алғышарттарына, жалпы мәдени және идеялық-рухани бастауларына талдау жасау қажет.

Хайдар Дулатидің шығармасына жүгінудің маңыздылығы мен уақтылығының дәлелі қазіргі түркітілдес халықтардың, атап айтқанда қазақтардың өз бастауларын, Мұқият жоғалған бай тарихи тәжірибені жақсы білуге тырысуы болуы мүмкін. Сонымен қатар, Хайдар Дулатидің бұл еңбегі аймақтың көшпелі халқының тарихын сипаттауға арналған. Көптеген көрнекті ғалымдардың "Тарих-и Рашидиге" тұрақты үндеуі осы бірегей шығарманың құндылығы туралы айтады. Ұлы ойшылдың педагогикалық идеяларын зерделеу Қазақстанның ұлттық мәдениетінің қазынасын толықтырады және байытады деп сенеміз.[8]
Ұзақ уақыт бойы көрнекті ойшылдардың құнды туындылары өз Отанында белгісіз болып қала берді. Тек қазір ғана біздің кемеңгер ата-бабаларымыздың есімдеріне, олардың ғылыми еңбектерін аударуға және басып шығаруға деген қызығушылық, мамандардың тар шеңберіне емес, оқырмандардың кең ауқымына қызығушылық артты. Осыған байланысты біздің халықтарымыздың өміріндегі маңызды оқиға - м.х. Дулатидің "Тарих-и Рашиди"атты тарихи еңбегін орыс тіліне аудару және басып шығару. Бұл еңбек Орта Азия мен Қазақстанның түркі халықтарының бай өткенін зерделеудің бірегей дереккөзі болып табылады. Мұнда тәуелсіз Қазақ хандығының құрылуы мен қалыптасуы, оның батылдығы, жанының кеңдігі, салт-дәстүрлері туралы ерте мағлұматтар бар. Жалпыұлттық мүдделерді терең түсінетін халық қиыншылықтар мен қиыншылықтарды мақсатты түрде еңсереді. Оның бұл ойлары бүгінгі күннің талаптарына сәйкес келеді.
Сондықтан Мұхаммед Хайдар Дулатидің өмірі мен шығармашылығын зерттеу өскелең ұрпақтың бойында ұлттық мақтаныш пен ұлттық қадір-қасиет сезімін қалыптастыруға ықпал етеді. Жастар Мұхаммед Хайдар Дулатидің Тарихи тұлға ретіндегі, ал оның рухани мұрасы - ұлттық құндылық ретіндегі мәнін ақылмен және жүрекпен ұғынуы тиіс.
Көптеген ғасырлар бойы біздің халқымыз өзінің егемендігі мен тәуелсіздігін қорғауға тура келді және қазақ халқының ең жақсы қасиеттерінің арқасында ғана біз оның үлесіне тиген барлық сынақтардан өттік. Патриотизм-мемлекеттің күші, тұтастығы мен өміршеңдігі негізделген ішкі негіздердің негіздерінің бірі.
Сондықтан, үшінші мыңжылдықтың табалдырығында, Ақпараттық технологиялар ғасырында біздің алдымызда тұрған маңызды міндет қазақстандық патриотизмді, Отанға, халық тарихына, халқымыз бай жарқын, тамаша тұлғаларға деген сүйіспеншілікті тәрбиелеу болып табылады.
Мырза Мұхаммед Хайдар Дулатидің ғылыми және тарихи мұрасын жан-жақты зерттеу егемендікті нығайтуға, оның ортақ тарихын, ортақ тамырларын, әртүрлі халықтар арасындағы достық пен түсінушілікті түсінуге және қалпына келтіруге ерекше әсер ететіні сөзсіз. Тарихсыз қазіргі заман мүмкін емес. Біздің бүгінгі жағдайымыз - ата-бабаларымыздың өткен кезеңдегі әрекеттерінің нәтижесі.[9]
Тарихи уақыт, дәуір тек экономикалық, әлеуметтік-саяси институттармен ғана емес, сонымен бірге адамның ерік-жігерімен, ақыл-парасатымен және менталитетімен де анықталады. М.х. Дулатидің еңбегі-ол әлемде тұңғыш рет адамзатқа Қазақ хандығының құрылу және көтерілу тарихы туралы шынайы баяндауында. М.х. Дулатидің "Тарих-и Рашиди" атты атақты еңбегінде шынайы фактілер негізінде Қазақ хандығын құрған және нығайтқан алғашқы билеушілер, олардың шектес мемлекеттермен, оның ішінде Қасым хан туралы қатынастар туралы айтылған. М. Х. Дулати "Қасым хан бүкіл Дашт-Қыпшақтың толық билеушісі болған және Жошы ханнан кейін ешкім болмаған, оның әскерлерінің саны мың мыңнан (бір миллионнан) асқан осындай атақ пен қуатқа ие болған"деп жазады. Қазіргі тарихшылар тарихи деректерге, ең алдымен "Тарих-Рашидиге" сүйене отырып, Қасым хан хандығы Азиядағы ірі мемлекеттердің бірі болды деп санайды. Қазақ хандары мен сұлтандарының даналығы мен көрегендігінің арқасында біздің халқымыз үлкен аумақты сақтап қалды. Ел өмірінің қиын кезеңдерінде қазақ халқы өзінің тәуелсіздігін, аумақтық тұтастығын қорғау және өз мемлекетін сақтау үшін өз билеушілерінің айналасына біртұтас жалпыұлттық серпінмен жиналғанын тарих көрсетіп отыр.
М.х. Дулатидің Тарихи тәжірибесі мен мұрасынан мемлекет тәуелсіз бола алады, ал адамдар оның халқы басқа да пайдакүнемдік мүдделер мен пайдадан жоғары тұратын жалпыұлттық интегралдық идеяға ие болған кезде ғана еркін болады. Жалпыұлттық мүдделерді терең түсінетін халық қиыншылықтар мен қиыншылықтарды мақсатты ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.