МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ ТІЛІНІҢ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
Ө.Сұлтанғазин атындағы Қостанай мемлекеттік педагогикалық университеті
Психология және педагогика факультеті
Мектепке дейінгі және бастауыш білім беру кафедрасы
Аты-жөні
номері - Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу
БАЛАЛАРДАҒЫ СӨЙЛЕУ ПАТОЛОГИЯСЫНЫҢ СЕБЕПТЕРІ
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Ғылыми жетекші:
аға оқытушы
Қостанай, 2020
БАЛАЛАРДАҒЫ СӨЙЛЕУ ПАТОЛОГИЯСЫНЫҢ СЕБЕПТЕРІ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ ТІЛІНІҢ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1. Мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлеу тілінің даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Мектеп жасындағы балалардың сөйлеу тілінің патология түрлері...11
1.3 Балалардағы сөйлеу патологиясының себептерін түзету мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
ІІ. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ ТІЛІНІҢ ДАМЫТУДЫҢ ПРАКТИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
2.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу тілінің кемшіліктерін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.2 Мектеп жасындағы балалардың сөйлеу тілінің бұзылыстарын түзету жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.3 Қорытынды эксперименттің барысы мен нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... 29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Білім беру заңында көрсетілгендей, адамзат құндылықтарының ғылым мен тәжірибе негізінде, жеке тұлғаны қалыптастыруға қажетті жағдайларды жасау - білім беру жүйесінің негізгі міндеті болып отыр. Кәсіби кадрларды дайындау проблемасын шешудің жаңа жолдары қарастырылуда.
Мектеп жасына жейінгі балалардың сөйлеу дағдысын дамыту әдістемесі де, өзге де ғылымдар саласы сияқты жыл сайын талдаумен, жетіле түсумен келе жатқан ғылым. Қазір балалар бақшасының қай-қайсында да сөйлеуге үйренудің әдістері, принциптері жаңарумен, бүгінгі өмір өзгерістерімен байланысты жаңа түр, мазмұнға бейімделуімен ерекшелене бастады. Осыған орай дұрыс сөйлеу, яғни тілді нақты меңгеру мәселесі бұрынғыдай алдынғы қатарлы тәрбиешілердің тиімді тәжірибелерін кең пайдаланумен бірге, шығармашылық ізденістерге айрықша көңіл аударуды талап етіп отыр.
Курстық жұмыстың мақсаты: Сөйлеу тілінде ауытқушылықтары бар балалардың психологиялық ерекшеліктерін ғылыми әдебиеттер көмегімен теориялық тұрғыда зерттеу. Әлеуметтік ортада, балабақшада сөйлеу тілінде ақауы бар балалардың қоршаған ортадағы түрлі құбылыстар жайындағы ұғым, түсініктерін дамыта отырып, белсенді түрде тілдік қарым-қатынас жасай білуге үйрету.
Зерттеудің міндеттері:
-тақырыптың мазмұнына байланысты жазылған ғылыми теориялық еңбектерге талдау жасау.
-мектепке дейінгі балалардың сөйлеу патологиялық себептері барысындағы озат педагогикалық, психологиялық, философиялық тәжірибелер, зерттеулерді салыстыру, қолдану мүмкіндіктерін анықтау.
-жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың лексикалық дамуының ерекшеліктерін шетел және отандық әдебиеттерден қарастыру;
-жалпы сөйлеу тілінің кемістігін қарастыру;
- жалпы сөйлеу тілінің кемістігі бар балаларда лексикалық құрылымның қалыптасуының себептерін анықтау.
- сөйлеу тілі жалпы дамымаған балалардың сөздік қорын дамытудың кейбір жолдарын қарастыру;
Зерттеу нысаны: жалпы сөйлеу тілінде бұзылыстары бар балалардың лексикалық дамуының ерекшеліктері.
3ерттеу пәні: сөйлеу тілі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, сөлеу тілінде кемістіктері бар балаларға логопедтік пункттер мен корекциялық бөлімшелер ашылса, мамандар саны көбейсе, тілінде ауытқушылықтары бар балалардың саны азаяр еді. Сонымен қатар еліміздегі логопедтерді арнайы шетел мамандары ұйымдастыруымен жасалған форум, конференцияларға қатыстырса, айтарлықтай нәтиже берері анық.
Зерттеудің құрылымы: Курстық жұмыс негізінен, кіріспе (зерттеу жұмысының өзектілігі, зерттеу мақсаты, зерттеу пәні, зерттеу нысаны, зерттеу міндеті, зерттеу көздері, зерттеу әдістері, ) 1 тарау, ( теориялық негіздері ) 2 тарау (практикалық әдістемелік жолдары ) және қорытынды (пайдаланылған әдебиеттер тізімі ) бөлімнен тұрады.
Зерттеу орны: №9 балабақша
Зерттеудің әдістері: 1. Арнайы әдебиеттерді талдау; 2. Бақылау; педагогикалық тәжірибе өткізу; 3. Тәжірибе нәтижелерін талдау, қорытынды шығару.
І. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ ТІЛІНІҢ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1. Мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлеу тілінің даму ерекшеліктері
Білімділік пен тәрбиенің нәрі мектепке дейінгі ұйымнан басталады. Үздіксіз білім берудің алғашқы сатысы-мектепке дейінгі білім беру мәселесіне бүгінгі таңда жан-жақты көңіл бөлінуде.Қазіргі кезде халық назарын аударып отырған басты мәселе-мектепке дейінгі ұйымдарда тәрбие-білім беру жұмыстарының мазмұның, міндетін жаңарту, ұлттық негізде құру. Сондықтан мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу дағдысы мектепке дейінгі ұйымнан басталатыны бәрімізге мәлім және ол қазіргі таңда өзекті мәселелердің бірі. Қазіргі кезде қоғамда жүріп жатқан өзгерістер, жаңару, мектеп жасына дейінгі балалардың білім сапасын жақсартуды талап етуде.
Олай болса, мектепке дейінгі ұйымда бала өз ана тілін меңгеру барысында тілдік қатынастың аса маңызды түрі-ауызша сөйлеп үйреніп жатады, ол сөздерді байланыстырып айту арқасыңда жүзеге асады.Сөздің байланысты айтылуы баланың тілдік және ақыл-ой дамуымен біртұтас жүреді.Педагогика ғылымының тарихына үңілсек, баланың сөздерді дұрыс байланыстыра сөйлеуін дамытуда зор үлес қосқан Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский, С.Л.Рубинштейн, А.М.Леушина, Т.Тихееважәне т.б. зерттеушілердің еңбектерінен аңғаруға болады. Елдігімізді жарялаған сәттен бастап, жаңа заман талабына сай келетін қазақ тілінде жазылған бала тілін дамытуда зерттеулер жүргізген ғалымдар Б.Баймұратова, А.Меңжанова, М.Мұқанов, А.Бакраденова және т.б. еңбектерін де назар аудартуға тұрарлық.
Кез келген бала-бақшаларда тұлғаны қалыптастыру мектепке дейінгі балалардың өз ой-пікірін ана тілінде еркін, дұрыс, түсінікті жеткізе білуден басталады. Мектепке дейінгі бала айтайын деген ойын, біріншіден,жасқанбай жеткізе білуі; екіншіден, сөйлемдерді дұрыс та нақты құрастыра алуы; үшіншіден, сөйлеу мәдениетінің алғашқы қарапайым бастамасын меңгеруі; төртіншіден, қоршаған ортаға сай қарым-қатынас жасай білуі тиіс. Сайып келгенде, осының бәрі, тұжырымдамада көрсетілгендей, тілдік қатынастың басты қағидалары мен ұстанымдарын меңгеруді қажет етеді. Сондықтан бала бақшаларда балалардың ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыру қазіргі кезде өзекті мәселеге айналып отыр. Баланың сөйлеу тілі туа біткен процесс емес екенін көптеген авторлар дәлелдеген. Ол онтогенез барысында адамның әлеуметтік дамуымен байланысты. Сөйлеу тілінің дамуы мидің орталықтарының және оларды жалғайтын жолдарының қалпына, баланың ой-өрісі мен дене дамуына байланысты болады.
Баланың сөйлеу тілі дамуын зерттеген ғалымдардың көпшілігі (А. Н. Гвоздев, Г. А. Розенгард-Пупко, А. Н. Леонтьев) екі негізгі кезеңге бөледі: сөйлеу тілі шыққанға дейінгі (баланың туылған кезінен бір жасқа дейін) және сөйлеу тілі шыққан кезен (бір жастан кейін).
Сөйлеу тілі шыққанға дейінгі кезеңді дайындық кезен, деп атайды. Өйткені бұл кезде баланың сөйлеу тілін меңгеруге дайындық жүреді. Баланың туылған кезінен бастап дауыс реакциялары пайда болады.Олар айқай және жылау. Бірақ бұлар әлі де адамның сөйлеу тілінің дыбыстарынан бөлек. Сонда да айқай да, жылау да, сөйлеу аппаратының үш бөлігінің (демалу, дауыс шығару, артикуляция) әр түрлі қимылдарының дамуына әсерін тигізеді. Екі аптадан кейін бала айналасындағы сөйлеген адамның дауысына назар аударады, жылауын қояды, адамдар оған сөйлегенде тыңдайды. Бір айдың аяғында баланы әлдилеп жұбатуға болады. Сөйлеген адамға басын бұрып және оның артынан көзімен қарайтын болады. Интонацияға (дауыс ырғағына) реакция береді: жылы және қатты сөйлегенді сезеді. Бұл кезде баланың уілдеуі әр түрлі интонациямен шығады. Ең бірінші пайда болатын дауысты дыбыстар (а, о, у, э). Содан кейін еріндік дыбыстар (б,п,м) пайда болады. Бұл физиологиялық ему процесіне байланысты. Ең соңында шығатын тіларты дыбыстар (к,г,х). Бұл физиологиялық жұту процесіне және тілдің түбінің көтеріңкі болуына байланысты (баланың шалқасынан жатуы). Уілдеу баланың еркіне байланысты емес. Ол өз бетімен пайда болады (рефлекторлы). Баланың 5-6 айында былдыр пайда болады (ба-ба-ба, ма-ма-ма, па-па-па, т.б.).
Былдыр дегеніміз белгілі дыбыстық комплекстердің, дауыссыз және дауысты дыбыстардың тіркестерінің пайда болуы. Уілдеу мен былдыр қарым-қатынас қызметін атқармайды [1. 15-36 б ].
7-8 айында бала ересектердің сөйлеу тіліне еліктейді. Бала естіген дыбыс тіркестерін заттармен және олардың іс-қимылдарымен сәйкестендіреді (тик-так, бух, бах). Бала міндетті түрде айналада тек қана дұрыс сөйлеу тілін есту керек. Бірақ бала әлі де ситуацияға, интонацияға, сөзге бір реакция береді. Ал 10-11айында сөздің өзіне реакция беретін болады (ситуацияға және интонацияға сүйенбей ақ). Бірінші жылдың аяғында балада алғашқы сөздер пайда болады. Осы кезеңде баламен жиі қарым - қатынаста болу керек. Баланың сөйлеу тілінің дамуы оның жеке ерекшеліктеріне байланысты. Бір бала бірнеше сөз айта алатын болса, екінші бала он шақты сөз қолданады. Бұл баланың соматикалық жағдайына, нерв жүйелерінің түріне, тәрбиесіне, т.б. байланысты. Баланың алғашқы сөздері шыққаннан бастап дайындық кезеңі аяқталады.
Сөйлеу тілі шыққан кезең өзара үш кезеңнен тұрады. Мектеп жасына дейінгінің алдынғы кезеңі бір жастан үш жасқа дейін созылады. Сөйлеу тілі оны құрайтын компонентері бойынша дамиды: дыбыс айтуы, сөздік қоры, грамматикалық құрылысы.
Сөйлеу тілінің фонетикалық жағының дамуында баланың күнделікті еститін сөйлеу тілінің маңызы зор. Бала осы кезде айналада тек қана дұрыс сөйлеу тілін естуі керек. Бұл кезеңде бала дыбыстарды алмастырып, шатастырып, бұзып айтады, немесе мүлдем айтпайды [2. 23-36 б ].
Баланың бірінші сөздері жалпылама мағынада қолданылады (бір сөзбен немесе дыбыс тіркестерімен бала затты, сезімін, өтінішін білдіреді). Мысалы, су деген мынау су, су бер, су суық дегенді білдіруі мүмкін. Баланы тек жағдайға (ситуацияға) қарай түсінуге болады. Сондықтан бұны ситуациялық сөйлеу деп атайды. Бұндай сөйлеуде бала ишара және мимика көп қолданады. Баланың сөздік қорының дамуы 2-3 жастың арасында белсенді болады. Әр түрлі авторлар баланың сөздік қорының толуы жайында әр түрлі сандық мәліметтер береді. Ең көп таралған мәліметтер мынандай:
1 ж.6 айда-10-15 сөз;
2 ж. соңында - шамамен 300 сөз;
3 ж. қараған шағында -1000 сөздің көлемінде.
3 жасқа қараған шағында балада сөйлеу тілінің грамматикалық жағы қалыптаса бастайды. Алғашқыда бала өзінің өтініштерін бір сөзбен білдіреді, содан кейін-қарапайым фразалармен. (Апа Мина шай іш -Апа, Амина шай ішеді.). Осы кезеңде балалардың ересектерді түсінуі сөйлеу қабылетіне қарағанда жоғары болады.
Келесі кезең - мектеп жасына дейінгі (3жастан 7 жасқа дейін).
Сөйлеу тілінің фонетикалық жағының қалыптасуының ерекшеліктері: 3 жаста ш, ж, ч, щ дыбыстары с, з дыбыстарына, щ дыбысы ч ,ть, кейде т, д дыбыстарына алмастырып айтылады. Ысқырық дыбыстарды айтқан кезде тісаралық, тістөңіректік (с=т, з=д), еріндік-тістік ((с=ф, (з=в) сигматизм байқалады. Р, л дыбыстары й, ль дыбыстарына, қ, г, х дыбыстары т немесе д дыбыстарына алмастырып айтылады. 4 жаста дыбыстардың айтуы тұрақсыз болады. Ысқырық дыбыстардың айтылуында тісаралық сигматизм байқалады. Жеке ызың дыбыстар дұрыс айтылады. Сонорлы р, л дыбыстары әліде дұрыс айтылмайды, олар й, в дыбыстарына алмастырылып айтылады. Ысқырық, ызың және к, г, х дыбыстары 5-6 жастағы балада қалыптасқан болуы керек. Ал артикуляциясы күрделі р дыбысы 7 жасқа дейін қате айтылуы мүмкін.
Сөйлеу тілінің сөздік қорының дамуы: алғашқыда бала тек қана сөздің номинативтік функциясын менгереді. Сонымен қатар етістіктерді қолдана бастайды. Кейін басқа да грамматикалық категорияларды игереді: сын есім, есімдік, үстеу. А. Н. Гвоздевтің айтуы бойынша 3 жастағы балада грамматикалық негізгі категориялары толық қалыптасады. 4 жастағы бала өз тілінде жай және күрделі сөйлемдерді қолданады. 5 жастағы бала қосымша сұрақтарсыз тыңдаған әңгіменің мазмұнын өз бетімен айтып бере алады. Осы жаста баланың фонематикалық қабылдау қабілеті де дамиды: алғашқыда бала дауысты және дауыссыз дыбыстарды, кейін-жіңішке және жуан дауыссыздарды, сонорлы, ысқырық, ызың дыбыстарды ажырата бастайды. 4 жасында қалыпты дамыған бала ана тілінің барлық дыбыстарын ажырата алуы керек, яғни оның фонематикалық қабылдау қабілеті толығымен дамыған болуы қажет [3. 23-29 б ].
Сөйлеу тілінің грамматикалық құрылысының дамуы үш кезеннен тұрады: аморфты түбір-сөздерден тұратын сөйлемдер (1 кезең), сөйлемнің грамматикалық құрылысын игеру (2 кезең), ана тілінің морфологиялық жүйесін игеру (3 кезең).
Мектеп жасындағы кезең (7-17 жас).
Бұл кезеңде баланың сөйлеу тілі дамуының ерекшелігі - сөйлеу тілін саналы түрде игеруі. Балалар дыбыстық талдауды, грамматикалық ережелерді толығынан меңгереді. Сөйлеу тілінің жаңа түріне-жазбаша сөйлеу тіліне бастаушы роль беріледі. Сонымен, мектеп жасында баланың сөйлеу тілінің қайта құрылуы байқалады - тіл дыбыстарын қабылдап, ажыратудан бастап сөйлеу тілінің барлық құралдарын саналы түрде қолдануы.
Әрине, әр кезең келесі кезеңге бір қалыпты ауысады. Баланың сөйлеу тілінің дамуы қалыпты және уақытынша өту үшін, оған жағымды жағдай болу керек: баланың соматикалық және психикалық денсаулығы мықты болуы; ойлау қабілеті қалыпты; есту және көру қабілеті қалыпты; қоршаған сөйлеу ортасы дұрыс болуы керек.
Шетел ғалымы П. Менюк сөйлеу тілінің дамуын өзгеше қарастыра отырып, оны 5 кезеңге бөледі: бірінші кезеңде (сөйлеу тілі шыққанға дейіннен былдырға дейін) айқай мен алғашқы вокализациясы бастапқы болады. Бұл кезеңде негізгі назар дауыс реакцияларының интонациялық сипатына аударылады. Баланың айқайына анасының жауабының маңыздылығы зор екенін ескереді. Сөйлеу тілі дамуының бірінші кезеңінде балалардың акустикалық тітіркендіргіштерді ажырату мүмкіндіктері байқалады.
Екінші кезең - былдыр кезеңі. Бұл кезде балада дыбыстық белсенділігі дамиды, өз айқайын бақылай бастайды, әрі қарай есту түйсігінің (есту анализаторы арқылы әр түрлі дыбыстарды қабылдап, ажыратып, бойға сіңіру процесі) дифференциациясы байқалады.
Үшінші кезең-бір сөздік деңгейде қарым- қатынасқа түсу. Осы бастан баланың сөйлеу тілінің нақты дамуы басталады. Сөйлеу тілін қабылдауында да, сөйлеуінде де сапалы өзгерістер байқалады. Балада айтылған сөздің ұзақтылығын байқай алатын мүмкіншілік туады. Моторлы және сенсорлы сөйлеу тіл арасында алғашқы рет өзара байланысы пайда болады.
Төртінші кезең - екі сөздік деңгейде қарым-қатынасқа түсу. Бұл синтаксистің дамуының бастауыш кезеңі. Сөйлеу тілінің грамматикалық категорияларын меңгеруі бесінші кезеңде басталады.
Қарастырылған кезеңдерге бөлу сөйлеу тілінің дамуының кешеуілдеу және бұзылуының механизмін түсінуге мүмкіншіліктерін кеңейтеді.
Баланың сөзді байланыстыра айта білуі дегеніміз-сөз бен сөйлемдердің үлесімділігі ғана емес, бұл бір-бірімен байланыста келген, дұрыс сөйлемдерден құралған бала ойының сыртқы жаңғырығы. Бала сөйлеу барысында, ойлай білуге де үйренеді. Одан баланың ойлау логикасын,өзін қоршаған әлемді қаншалықты қабылдап, сыртқа жаңғырта білуін байқаймыз. Осындай басты-басты мәселелердің дұрыс шешілуін, жүзеге асу жолдарын тексеру мақсатында, балалар психологиясы мен мектепке дейінгі педагогикаға арналған оқулықтарда айтылғандай, баланың байланысты сөзін дамыту жолдарын негізгі ала отырып,оның қаншалықты менгерілгенін қадағалап,т әжірибелер жасау әрбір тәрбиешінің атқарар ісі [4. 102-136 б ].
Жалпы бала тілін дамытуда, байланыстырып сөйлеуде түрлі ойындардың әсері әлдеқайда басым. Халық даналығында Ойнай білмеген, ойлай да білмейді, Ойында озған, өмірде де озады деген аталы сөздер сырына жүгінсек, мектепке дейінгі жастағы баланың ойынға деген құлқы,қарым-қатынасы, мінез-құлық көріністері олар өсіп есейгенде де жалғаса береді. Ойындардың негізгі мақсаты балаларың ықылас зейінін, сөздік қорын, байқампаздығын, есте сақтау, қабылдауын дамытуға, икемділікті арттыруға, өзінің жеке құрбыларының іс-әрекетін бағалай, құрметтей, өз ісінің дұрыстығын дәлелдей білуін анықтау, қалыптастыру.
Сөйлеу басында балаларға қиын болса, олар миға (ұйыққа) түскен мал сықылды, малтығып жылжи алмай қиналады, үйретуші сүйреп шығара алмай қиналады. Екі жағының да жігері кеміп,шабыты болмайды. Шабытталып істелмеген іс оңды да болмайды деп нақтылап кеткен зерттеушілердің пікірі балалардың сөйлеу дағдысын қалыптастырудың алғашқы шарттары тәрбиешінің басты міндеті екенін айқындайды. Тілшінің пікірінше, мектепке дейінгі балалардың сөйлеу дағдысын қалыптастыруда жақсы тәрбиеші деген атқа түрлі әдістерді меңгеріп соларды балаға жеткізе білсе ғана ие болады. Мектепке дейінге ұйымдағы бала ауызша сөйлеу кезінде тәрбиеші оның сөйлеу темпіне басты назар аударып отыру қажет. Жұрт алдында тым тез сөйлеуге де,тым баяу айтуға да болмайтынын үнемі есте сақтау керек. Сөйлеушінің айтпақ ойының мақсатына, мазмұнына қарай сөз бірде баяу, бірде жылдам, бірде көтеріңкі айтылуы тиіс. Егер де мектеп жасына дейінгі балаларға сөйлеу дағдысы қалыптастыру әдістемелерін жоспарлы, белгілі бір мақсатқа негіздеп ұйымдастырса соғұрлым балалардың дұрыс сөйлеу дағдылары қалыптасып, нәтижелілігі жоғары болмақ. Ендеше, тәрбиешінің қызметі оның білімінің, шеберлігінің керек орны өздігінен алатын тәжірибелі білімнің ұзақ жолын қысқарту үшін,ол жолдан балалар қиналмай оңай үйрену үшін, баланың тілін сөйлеу барысында дұрыс айтылымын қайталап, түзеп отыру керек [5. 56-60 б ].
Психологтардың айтуы бойынша, бала қай тілде қарым-қатынас жасаса сол тіл шын мәнінде бала үшін ана тіліне айналады. Алдымен сөйлеудің дыбыстық жағы дамиды. Мектепке дейінгі кезеңнің соңында контексті сөйлеуге көшуге мүмкіндік болады. Бала тілдің грамматикалық жағын меңгеріп, үлкен сөздік қорын игереді. Ол оған оқып берген мәтінді қайталап айтып беруіне, суреттеменің мазмұнын баяндауға, айналасындағылармен көргенін алған әсерін ұғынықты тілмен жеткізуіне мүмкіндік береді. Жалпы мектепке дейінгі кезеңде бала үлкендерге тиісті ауызша сөздің барлық түрін меңгереді. Монолог сөйлеу, әңгіме айту дағдысы қалыптасады. Ол үлкендерге көргенін жеткізіп қана қоймайды, сонымен қатар сол нәрсеге байланысты өз алған әсерін де жеткізе біледі. Құрбыларымен қарым-қатынас кезінде диологты сөйлеуі дамиды. Эгоцентрикалық сөйлеу балаға әрекеттерін жоспарлап, жүйелеуге көмектеседі. Бала алдағы әрекеттің жоспарын құрып, міндеттерін орындау тәсілін талқылайды, сөздердің жаңа формаларын қолдану, ашық түрде айту, осы кезеңдегі балалардың қарым-қатынасының жаңа міндеттеріне байланысты. 6 жасқа келгенде баланың сөйлеуі жоғарғы сатыға көтеріліп, сөздік қорының саны көтеріліп, өз ана тілінде сөйлеудің негізгі ерекшеліктерін меңгереді. Мектеп жасына дейінгілердің тілді меңгерудің негізгі ерекшілігі дұрыс сөйлеу ережесін жаттап отырмайды, ешқандай теорияға мән бермейді, зат есім, сын есім, жұрнақ, жалғаудан бейхабар болады. Мектеп жасына дейінгі балалар күнделікті сөйлеуді өзінің айналасындағылармен қарым-қатынас кезінде үлкендерге еліктей отырып, үйренеді. Сондықтан да баламен қарым-қатынас жасағанда дұрыс сөйлесіп, түсінікті тілде жауаптар қайтарған жөн. Осы жақта баланың актив сөзінен пассив сөзі басым болады. Бала сөзді естігені бойынша айтады. Баланың тілдік қабілетін жетілдіруде тәрбиешінің рөлі ерекше. Мысалы, бала тәрбиешінің әр сөзінің интонациясы мен дикциясына еліктеп сөзді қайталайды. Бала 7 жасқа келгенде үлкендермен қарым-қатынасының нәтижесінде ситуациялық сөзді меңгереді [6. 36-41 б ].
1.2 Мектеп жасындағы балалардың сөйлеу тілінің патология түрлері
Сөз - сөзден туады, сөйлемесе қайдан туады? демекші. Қәзіргі уақытта балалардың сөйлеу тілі кеш шығып, түсініксіз болуда. Сонымен бірге, отбасында екі тілде сөйлеуде бұл баланың сөйлеу тілін бұрмалап, кешеуілдеп шығуына әсер етеді. Баланың сөйлеу тілі оның психикасына да әсер етеді. Өзінің достарының арасында тұйықталып, аз сөйлеуге тырысады. Қоғамда өзін қолайсыз сезініп шеттетіліп қала береді. Сондықтан да ерте жастан бастап сөйлеу тілін түзету ұтымды болады. Неғұрлым түсінікті, еркін сөйлесе белсенді, ашық мінезді, көпшіл болады. Көбінесе балалардың сөйлеу тілі грамматикалық жағынан толық жетілмеген болып келеді. Қазақ тілінің кей дыбыстарын бұрмалап айтып, жұрнақ, жалғауларды сөздерде дұрыс қолданбайды. Осы ауқымды мәселеге байланысты мектеп жасына дейінгі мекемелердің тіл мамандарына төмендегі құрастырылған -тапсырмалар жүйесін ұсынып отырмыз. Бұл -тапсырмалар мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу тілінің грамматикалық жағын қалыптастыру негізінде беріліп отыр, ойын түрінде жүргізіледі. Қазіргі таңда мектеп жасына дейінгі балалардың арасында сөйлеу тілінің бұзылыс түрлері жиелеп барады. Сондықтан ол қазіргі қоғамда өзекті мәселе болып отыр.
Қазіргі кездегі логопедияда тұтығу сөйлеу аппараты еттерінің дірілдеп тырысу салдарынан болған сөйлеу шапшаңдығының бұзылуымен анықталады. XIX ғасырдың аяғында психиатор И.А. Сикорский алғаш рет тұтығудың 2 мен 5 жастағы балалардың арасында жиі кездесетіндігін анықтап, осыған байланысты оны бала ауруы деп атады. Шетел ғалымдарының мәліметтері бойынша жалпы балалардың 2 пайызы тұтығады [7. 66-69 б ].
Тұтығу (кекештену) - сөйлеу аппаратының бұлшық еттерінің тартылуынан болатын сөйлеу бірқалыптылығының бұзылуы. Әдетте, бұл сырқат балаларда 2-6 жастар шамасында басталады. Тұтығу - сөйлеу қабілеті тез дамыған балаларда сөйлеу функциясына күш түсуден, жарақаттанудан немесе, сөздік дамуы тежелген балаларда орталық жүйке жүйесінің белгілі бір құрылымдарының зақымдануынан болады. Тұтықпа адамдардың сөйлеуі дыбыстардың, буындардың немесе сөздердің қайталануымен, дыбыстардың ұзаруымен немесе сөздер мен дыбыстардың үзік-үзік болуымен, сондай-ақ, сөз арасында қосымша дыбыстар мен сөздердің қыстырылуымен сипатталады. Тұтықпаның түйілген сөзі әдетте, соған сәйкес түрлі қимылдарымен қосарласа жүреді.
Тұтығудың пайда болу себептері. Этиологиялық белгілері бойынша тұтығу екіге бөлінеді:
Функционалды тұтығудың себептері түрліше болады. Көп тараған себептерінің бірі олар үшін әлі келмейтін сөйлеу жүктемесі, қиын сөздер мен түсініксіз сөздерді қайталау, көлемі үлкен, мазмұны ауыр өлеңдер, баланың жасы мен дамуына сәйкес келмейтін әңгімелер мен ережелерді есте сақтау болып табылады. Мұндай жағдайда баланың жүйке жүйесіне шамадан тыс салмақ түсіру және сөздерді қиындық пен айтылуы қосылып сөйлеуінің тосынан толуына немесе дыбыстар мен буындарды қайталауына әкеп соғады. Одан балаларда әрқашан солай болуы керек деген сенімділік пайда болады. Патологиялық тітіркендіргіштік жасалады фиксация, өзін-өзі сендіру тұтығу пайда болады [8. 15-36 б ].
Тұтығудың білінуі: Тұтығу кейде аяқ астынан пайда болады, кейде білінбей жүріп, бірте-бірте күшейе береді. Ол ішкі және сыртқы тітіркену мен жүйе ауруларының сипатына байланысты кезекпен бірде бәсеңдеп, бірде күшейеді. Сөйлеу жағдайы жалпы денелік және эмоционалдық ортасымен тығыз байланысты. Сөйлеу кезінде тыныс алу, дыбыстың немесе артикуляциялық аппаратында пайда болған тырысу тұтығудың негізгі сыртқы белгісі болып табылады.
Тұтығудың белгілері: Тұтығудың негізгі белгісі сөйлеу процесі кезінде тырысу болып табылады. Тырысу формасы бойынша клоникалық, тоникалық, аралас, таралуы бойынша дем алу, дыбыс шығару, артикуляциялық, аралас және жиілігіне қарай сипатталады.
Тұтығуға тән белгілердің бірі - сөйлеу алдындағы қорқыныш, үрейлену. Тұтыққан адамда ойын жеткізу үшін қиын сөздерді немесе дыбыстарды айтар кезде үрей пайда болады. Бұл құбылыс логофобия деп аталады.
Тұтығу үш дәрежеге ажыратылады: жеңіл, орташа, ауыр түрі. Тез сөйлегенде немесе орташа сөйлеген кезде ғана тұтықса - ол жеңіл түрі; тұтыққанның орташа дәрежесінде бала сөзіне таныс ортада жеңіл сөйлеп аз тұтығады, бөтен адамдар арасында тұтықпа көбейеді; ауыр түрінде бала барлық сөйлеу түрінде тұтығады, ылғи да қимыл - қозғалыстар байқалады.
Түзету жұмыстарының негізгі принциптері:
Мектепке дейінгі жастағы балалардың тұтығуын түзету қажеттілігі. Қазіргі кезде тұтығу пайда болған уақытта бірден түзету шараларын қолдану керектігі көпшілікке мәлім. Әдетте бұл кемістік бастапқы сатысында жеңіл түрде болады, бірақ жеңілде әрең байқалатын тұтығу бірте-бірте күшейе түсуі мүмкін. Тұтығуды басталған мерзімінен көп уақыт өткен сайын, баланың мінез-құлқының өзгеруіне себепкер болатын ауыр да, тұрақты кемістікке айналады. Сонымен қатар ол баланы қалыпты қарым-қатынастан айырады және жақсы оқуына жиі кедергі жасайды. Сондықтан аталған сөйлеу кемістігін баланың мектепке келмей тұрған кезінде түзету керек.
Тұтығуға кешенді әсер ету мынадай бағыттардан тұрады:
1. Дәрігерлік әсер ету. Ол баланың жүйке жүйесін қалыпты жағдайда болуына мүмкіндік жасайды және психотерапия мен логопедиялық жұмыстар үшін қолайлы жағдайлар жасайды.
2. Пихотерапиялық әсер ету барлық логопедиялық жұмыс кезінде жүргізіледі. Ол баланы тұтығусыз сөйлей алатынына сендіру.
3. Логопедиялық әсер ету. Бұл ұзақ уақыт бойына (8-9 ай), жүйелі түрде жүргізілетін жүйелі сабақтар курсы. Бұл сабақтың негізгі мақсаты өмірдің кез - келген жағдайында тұтығудың жеңіл түрінен бастап, күрделі, қиын түрлеріне дейін балаларды дұрыс және еркін сөйлеуге дағдыландыру болып табылады. Сабақты бірте-бірте күрделендіре отырып, балалардың дұрыс сөйлеу дағдысын қалыптастыруға болады. Сонымен, тұтығуды жою үшін барлық сабақтар негізгі дидактикалық принциптің кезектілігіне және жүйелігіне бағынуға тиіс.
4. Логопедиялық ритмика (ырғақ). Ол әр түрлі жаттығулар мен ырғақтар немесе балалардың сөйлеуіне байланысты қозғалыс ойындарынан тұрады. Мұндай жаттығулар мен ойындар жалпы және сөйлеу моторикасының дамуына ықпал етеді, сигнал бойынша әрекет жасауға, өзін-өзі меңгере білуге, ырғақты сезінуге тәрбиелейді, қозғалыс координациясын дамытады.
5. Тұтығатын баланың жеке басына қоршаған ортасының әсер етуі. Бұл түзету - тәрбие жұмыстарының барлық кезеңдерінде жүзеге асырылады [9. 11-16 б ].
Логопедиялық тексеру мынадай бағытта жүргізіледі:
1. Тұтығудың себептері мен түрін анықтау (түрі, дәрежесі, ілеспелі қимыл-қозғалыстың болуы, болмауы, логофобия, тұтығудың барысы).
2. Баланың сөйлеу жылдамдығын анықтау (баяулығы, шапшаңдығы, секіріс түріндегісі).
3. Ата-анасымен әңгіме барысында баланың сол қолымен істеуімен тиым салғаны, оның қолымен істеуге үйретуі туралы мағлұмат алуыға болады.
4. Көңіл бөлудің бұзылуын тексеру.
5. Баланың сөйлеу тілі мен жалпы дамуының тарихын білу: оның алғашқы сөзі қашан пайда болды, қай уақытта сөйлей бастады, одан әрі дамуы қалай болды т.б.
6. Баланың айналасындағы сөйлеу ортасын білу: жақындарының ішінде сөйлеу кемістігі бар адамдар бар ма, жанұясын да екі тілде сөйлейтіндер бар ма, айналасындағылардың сөйлеу жылдамдығы қандай, тұтығатын үлкен немесе балалармен (байланыс) қарым-қатынаста болды ма т.б. анықтау қажет.
7. Жанұядағы қарым-қатынас сипаты (баланы шектен тыс еркелету немесе керісінше қатал ұстау, бірде аймалап, бірде жазалап, бірде рұқсат бермей, еркіндік беру, бірде ұрыс сияқты жағдайларға көңіл аудару).
8. Отбасы жағдайымен танысу: (ұрыс-керіс, келіспеушілік жоқ па. Бала оған қалай қарайды).
9. Тұтығудың басталған мерзімін, дамуын, барысын анықтау. Ата-анасының тұтығудың пайда болуы мен күшеюі қандай жағдай мен байланыстыратын білу. Тырысудың формасын, орнын, жиелігін анықтау. Сөйлеу қабілетінің сақталуы.
10. Тұтығуына баланың өз реакциясының қалай екендігін білу (тұтығу кедергі жасай ма, қинай ма немесе оны өзі аңғармай ма, сөйлеудің тоқталуынан қорқа ма, әлде көңіл аудармай ма).
11. Дыбыс шығаруындағы кемшіліктердің пайда болуы. Егер осы кемшіліктер табылса, артикуляциялық аппаратын мүшелерінің қозғалысы мен құрылысын қосымша тексеру қажет, сол сияқты барлық фонемалар кемшілігі мен фонематикалық қабылдауын анықтау.
12. Тұтығатын баланың сөйлеу тілі дамуының жалпы деңгейін белгілеу (оның сөздік қоры жасына сәйкес пе, грамматикалық қатарының дәрежесі жектілікті қалыптасқан ба, т.б.).
2-4 жас аралығындағы балалардың сөйлеуді үйрену мезгілінде мөлшермен 5% балада тұтығу құбылысы пайда болады. Мұның 40% тұтықпасы мектеп табалдырығын аттаудан бұрын табиғи жоғалады, ал қалған 40% жастық мезгілге барғанда ғана жоғалады. Мұны қатерсіз тұтықпа дейді, сондықтан, 80% баланың тұтықпасы табиғи түрде жоғалады. Балалық дәуірде пайда болған тұтықпа есейгенге дейін жалғасып, қалпына келмесе, мұны жетілу сипатты тұтықпа деп атайды. Мұндай ауруға шалдығу мөлшері дүние жүзі бойынша 1% айналасында болады. Тұтықпаның ер-әйел ортасындағы салыстырмасы (14) болады. Әдетте, тұтықпаны зерттеу және емдеудің қамтитын көлемі негізінен жетілу сипатты тұтықпа мен жетілу сипатты тұтығушы болады. Мұнан басқа бір түрлі өте аз ұшырайтын тұтықпаны жүре пайда болған тұтықпа деп атайды. Тілі қалыпты жағдайда жетілген ересек адамдардың миында ауру өзгерісі себебінен (сыртқы жарақат, қабыну немесе қан тамырдағы аурулар) пайда болатын тұтықпаны қайталау сипатты тұтықпа деп атайды [10. 105-136 б ].
Тіл кемістігі деп - сөйлеу қабілетінің психофизиологиялық механизмінің бұзылу салдарынан сөйлеушінің сөйлеу тілінің қоршаған ортаға тән мөлшерден ауытқуын айтамыз. Қатынас теориясының көзқарасында тіл кемістігі ауызша сөйлеу қатынасының бұзылуы болып есептеледі.
Сонымен сөйлеу тілінің бұзылуы төмендегіше сипатталады:
1. өз бетінше пайда болады, жоғалмайды, қайта бекиді;
2. сөйлеушінің жас мөлшеріне сәйкес келмейді;
3. оның ерекшелігіне байланысты нақты логопедиялық ықпал жасауды талап етеді;
4. баланың одан әрі дамуына жағымсыз әсерін жиі тигізеді;
5. тіл білмейтіндік-диалектизм-тіл кемістігі болып саналмайды;
6. сөйлеу тілінің психофизиологиялық механизмінің ақаулықтарымен байланысты.
Аталған ерекшеліктер тіл кемістіктерінің айырмашылығын көрсетеді. Логопедия сөйлеу тілінің жетілмеуі, сөйлеу тілінің бұзылуы, тіл кемістігі деген ұғымдар кездеседі. Сөйлеу қабілетінің немесе сөйлеу жүйесінің құрамдарының төмен деңгейде қалыптасуы сөйлеу тілінің жетілмеуі деп саналады.
Сөйлеу тілі құрамының әртүрлі бөлімдерінің сөздік қоры, грамматикалық құрылысының мөлшерден ауытқуы және тілдің негізгі функциялары - қарым-қатынас, ойлау қабілеттерін атқара алмауы тіл кемістіктері деп саналады. Әрине, ол ауытқулар әрқалай және әртүрлі мөлшерде кездесуі мүмкін. Сөйлеуші кейде тек бір дыбысты бұзып айтуы немесе мүлдем айта алмауы мүмкін. Мысалы, қарға-қааға, қарға-қалға. Әрине, мұндай жағдайда тіл өзінің негізгі функциясын жоғалпайды, дегенмен кейбір жағдайда ыңғайсыздық туғызуы мүмкін. Жеңіл тіл кемістіктері бар адамдар актер, диктор, мұғалім т.б. мамандықтары бойынша жұмыс істеуіне бөгет келтіреді. Тіл кемістіктерінің себебі сыртқы және ішкі зияндық факторлардың немесе екеуінің бірдей организмге әсер етуі деп түсінеміз [11. 25-36 б ].
Баланың сөйлеу тілі патологиясына негізгі себептері:
1. әртүрлі ішқұрсақ патологиясы іштегі нәрестенің дамуына зиянын тигізеді, сөйлеу тілінің ең ауыр кемістіктері іштегі нәрестенің 4 апталық пен 4 айлық аралығындағы дамуының бұзылуынан пайда болады. Іштегі нәрестенің дамуының бұзылуына анасының екіқабат кезіндегі токсикоз, вирусты және эндокринді аурулар, жарақаттар, резус-фактор бойынша сыйымсыздығы және басқалар әсер етуі мүмкін;
2. босану кезіндегі жарақаттану және босану кезіндегі асфиксия (оттегі жетіспеуі);
3. өмірінің алғашқы жылдарындағы әртүрлі аурулар;
4. бас сүйегінің жарақаттануы;
5. тұқым қуалаушылық факторлар;
6. әлеуметтік тұрмыстық жағдайларының қолайсыздығы.
Сонымен барлық тіл кемістіктерін, оларды туғызатын себептерге байланысты екі топқа бөлуге болады.
а) табиғи тіл кемістіктері (органикалық);
б) функционалды тіл кемістіктері.
Табиғи тіл кемістіктері зақымды жайылтпайтындығына байланысты:
а) тілдің табиғи бұзылуы орталықтан пайда болуы
б) тілдің табиғи бұзылуы шеткеріден пайда болуы деп бөлінеді.
Біріншісіне, бас ми қабығында орналасқан тіл механизмдерінің орталық тарауларының табиғи бұзылуының нәтижесінде пайда болған кемістік жатады. Тілдің табиғи бұзылуының орталықтан пайда болуына алалия, афазия, сонымен бірге тіл мүкістіктернің кейбір түрлері жатады. Логопедия ғылымында осы уақытқа дейін шешілмей келе жатқан мәселелердің бірі-жүйелі ғылыми тұрғыдан тіл кемістіктерін топтастыру (классификация) болып табылады. Оған бөгет болатын жағдайлар, біріншіден, тіл кемістіктерінің көптеген түрлерінің кездесуі және олардың таза, нағыз күйінде кездеспей, күрделі түрде кездесуі. Осының бәрі тіл кемістіктерін ғылым жүзінде дәлелдеп, топтастыруды қиындатады. Бұның қиындығы сонда, егер тіл кемістігінің бір түрі бірнеше себептерінің салдарынан болса, керісінше бір себептің салдарынан тіл кемістігінің бірнеше түрі пайда болуы мүмкін. Мысалы, дыбыс шығару кемшілігі шеттегі сөйлеу мүшелерінің дұрыс жұмыс істемеуінен, немесе есту қабілетінің бұзылуынан, жоғарғы дәрежедегі акустикалық талдау мен жинақтау функцияларының жетілмеуінен т.б. себептердің әсерінен болуы мүмкін [12. 75-77 б ].
Көп жылдар бойы логопедияда тіл кемістіктерін клиникалық негізде топтастыру кең орын алып келеді. (М.Е. Хватцев, Ф.А. Рау, О.В.Правдина, С.С.Ляпидевский, Б.М.Гришнин т.б.). Клиникалық топтастыру тіл кемістіктерінің себептері мен белгілерінің негізінде жасалған. Бұл классификация бойынша сөйлеудің түріне байланысты ауызша және жазбаша тіл кемістіктері болып екі топқа бөлінеді.
Ауызша сөйлеу кемістіктерінің екі түрі болады:
1. тіл дыбыстарының айтылуының бұзылуы;
2. сөйлеу тілінің құрылымдарын іштей жинақтап, мәнді түрде ауызша жеткізу қабілетінің бұзылуы немесе сөйлеу тілінің толық жетілмеуі.
Тіл кемістіктері жеке түрде немесе басқа тіл кемістіктерімен қисындасып, тіркесіп кездесуі мүмкін. Соған байланысты олар логопедияда белгілі терминдермен белгіленеді.
Дислалия - есту қабілеті мен сөйлеу мүшелерінің инвервациясы дұрыс сақталғанда кездесетін тіл дыбыстарының бұзылып айтылуы. Синонимдері: тіл мүкістігі, тіл дыбыстарын айту кемістігі, фонетикалық кемістік.
Ринолалия - сөйлеу мүшелерінің анатомиялық-функционалдық кемістіктерінің салдарынан дауыс әуезділігінің (тембрінің), тіл дыбыстарының айтылуының бұзылуы. Синонимдері: мұрынан сөйлеу-палатолалия.
Дизартрия - жүйке тамырларының сөйлеу мүшелерінің жұмысын толық қамтамасыз ете алмауына байланысты сөйлеу қабілетінің бұзылуы Дизартрияның ауыр түрі анартрия деп аталады. Ондай жағдайда адам дыбыс айту мүмкіншілігінен айырылады.
Тұтықпа - сөйлеу мүшелерінің бұлшық еттерінің тартылу салдарынан сөйлеудің ырғақтығын, жылдамдығының бұзылуы. Синонимдері: логоневроз. Тұтықпа органикалық немесе функционалды болып келеді, көбінесе ол баланың тілінің жедел даму кезеңінде пайда болады.
Брацилалия - сөйлеу жылдамдығының қалыптан тыс баяулауы. Синоним: брадифазия. Сөйлеу жылдамдығы баяулағанда сөз босаң, бірқалыпта, созыңқы шығады. Сөйлеу жеделдеген кезде сөз шапшаң, екпінді шығады да мұндай ауытқулар жеке тіл кемістіктері деп есептеліп, мынандай терминдермен аталады: баттаризм, парафазия. Шапшаң сөйлеген кезде өздігінен кідіріп, мүдіріп, тоқтап қалу - полтерн деген терминмен белгіленеді.
Дисфония (афония) - дауыс шығару мүшелерінің қалыптан тыс өзгеру себептерінен дыбыс шығару қабілетінің бұзылуы немесе мүлдем айта алмауы. Синонимдері: дауыстың бұзылуы, вокальдың бұзылуы. Бұл кемістіктің әртүрлі белгілері болады, фоноцияның мүлдем бұзылуы (афония) немесе дауыс шаршағыштығының, оның қырылдап, сырылдап бәсең шығуы (фоностения).
Алалия - бас ми қабығындағы тіл аймақтарының (зонасының) жастайынан зақымданудың әсерінен баланың сөйлеу тілінің жетілмеуі немесе мүлдем дамымауы. Синонимдері: дисфазия, балалар афазиясы, даму афазиясы, мылқау.
Афазия - сөйлеу тілінің толық немесе жартылай жойылуы. Сөйлеу тілінің жойылуы, жоғалуы. Ми қорабының жарақаттануы, нейроинфекция, мидағы ісіктің салдарынан адам сөйлеу қабілетінен айырылады. Егер де мұндай бұзылу үш жасқа дейінгі кезеңде байқалса, зерттеушілер афазия диагнозын қоюға асықпайды.
Жазбаша тілдің бұзылуы. Бұзылу түріне баиланысты екі топқа бөлінеді:
1. Дислексия- оқу процесінің жартылай бұзылуы.
2. Дисграфия- жазу процесінің жартылай бұзылуы. Оқу барысында жазу процесі мүлдем қалыптаспаған, оны аграфия деп айтады [13. 33-36 б ].
Қазіргі уақытта арнайы логопедиялық мекемелерге балаларды іріктеп жинақтаудың және жалпы жұмыс барысында пайдалы ықпал жасаудың негізі ретінде сөйлеу тілі кемістіктерін психалогия-педагогикалық жолмен топтастыруды қолданады. Сөйлеу тілі кемшіліктерінің ең басты белгісін анықтау және оның бірыңғай педагогикалық амалды жүзеге асыруға маңызын жете зерттеу негізіне осы топтастыруды Р.Е.Левина ұсынған. Осы топтастырудағы сөйлеу тілінің бұзылуы екі топқа бөлінеді:
Бірінші топ- қатынас құралының бұзылуы. Оған фонетикалық және фонетика-фонематикалық дамымауы мен жалпы сөйлеу тілінің дамымауы жатады. Сөйлеу тілінің фонетика-фонематикалық дамымауы тіл дыбыстарын айту және қабылдау ақаулықтарының салдарынан әртүрлі тіл кемістіктері бар балалардың ана тілінде сөйлеу жүйесінің бұзылуы. Жалпы сөйлеу тілінің дамымауы немесе жалпы тіл кемістігі сөйлеу тілі жүйесінің дыбыс шығару және мағына жағына қарасақ барлық бөліктерінің компоненттерінің бұзылуынан болатын әртүрлі тіл кемістіктері. Бұл дамымау сөйлеу тілінің бүтіндей жоқ болуынан толық дамуына дейінгі дәрежеде байқалуы мүмкін, бірақ фонетикалық және лексика-грамматикалық дамымаудың нышаны сақталады.
Екінші топ- қатынас құралының қолдану кезіндегі бұзылуы. Ондай бұзылуға тұтықпа жатады. Сөйлеу тілінің жалпы толық дамымауы тұтықпа мен тіркесіп аралас қосылған кемістік те болуы мүмкін. Клиникалық және психолого-педагогикалық топтастырулар бір-біріне қайшы келмейді, керісінше өзара бірін-бірі толықтырады [14. 15-16 б ].
1.3 Балалардағы сөйлеу патологиясының себептерін түзету мүмкіндіктері
Сөйлеу тіліндегі ақаулықтарды дұрыс түсініп және тиімді ықпал жасау үшін оны жоюдың ең ұтымды және үнемді жолын таңдау керек. Сөйлеу тілі жүйелерінің қай бөлігінің ақауланғанын анықтай білу және тексеру барысында алынған мағлуматтарды сапалы талдау қажет. Сөйлеу тілінің бұзылуын анықтау теориялық және тәжірибелік тұрғыдан маңызы зор мәселе болып табылады. Анықтау немесе диагностикалау барысында тек сөйлеу тілінің бұзылу түрі ғана анықталып қоймайды, сонымен қатар түзету-логопедиялық жұмысын мақсатты, нәтижелі ұйымдастырудың жағдайлары анықталады. Диагностикалық іс-әрекеті - түрлі тексеру тәсілдерін пайдалану үрдісінде сөйлеу жүйесінің әртүрлі компонентерінің бұзылуын анықтау мен қатар, оның сипаты, денгейі, күрделілігі және болашақ мүмкіндігі анықталады.
Тексерудің негізгі мақсаттары мен міндеттері:
-ата-ана мен педагогпен әңгімелесу және құжатармен танысу барысында баланың тәрбие жағдайы мен дамуын анықтау;
-жетекші әс-әрекетінің денгейін анықтап жас мөлшеріне сәйкестендіру;
-танымдық процестерінің, эмоционалдық тұлғалық ерекшеліктерін анықтау; -байланыстырып сөйлеуін анықтау; -тіл жүйесінің компоненттерін меңгеру денгейін анықтау.
Логопедиялық тексеру барысында алынған мағлуматтарды жинақтап, талдап, сөйлеу тілінің бұзылуын анықтауда толығымен келесі қағидаларға сүйену қажет: -даму қағидасы; -жүйелік; -сөйлеу тілінің бұзылыстарын психикалық дамудың басқа жақтармен байланысты көрсету. Логопедиялық тексеру қағидасын-педагогтың өзінің диагностикалық және коррекциялық іс-әрекетінде негізгі теориялық ұстамдарды басшылыққа алуы деп түсіну қажет. Диагностикалық және коррекциялық жұмысты ұштастырудың басты теориялық негізі Л. С. Выготскийдің, А. Н. Леонтьевтің, Д. Б. Элькониннің еңбектерінде қарастырылған компенсаторлық және даму заңдылықтары, баланың дамуының қозғалтқыш күштері туралы ілімдері болып саналады. Тексерудің бірнеше қағидалары белгілі: 1. Жүйелі тексеру қағидасы сөйлеу тілінің әр түрлі компонентерінің: дыбыстық, фонематикалық, лексикалық, лексикалық-грамматикалық жағының жүйелі байланысына негізделген. 2. Кешенді ықпал - сөйлеу, интеллектуалдык, танымдық іс-әрекетінің мағлұматтарымен қатар көру, есту, қимыл сферасы, соматикалық жағдайы, жүйке жүйесінің ерекшеліктерін ескеру болып табылады. 3. Іс-әрекеттік қағида. Аталған қағиданың іске асыру - түзету жұмысының мақсатын, бағытын анықтап, түзету тәсілдерін, жұмыс барысында қолданатын іс-әрекет түрлерін (ойлау, оқу, танымдық) анықтауға мүмкіндік береді. 4. Динамикалық тексеру қағидасы- баланы оқыту процесінде бақылап, тексеріп оның потенциалдық мүмкіндіктерін анықтауды көздейді. 5. Онтогеникалық қағида. Тексеру және түзету жұмысын ұйымдастыруда баланың онтогенезде сөйлеу тілінің, психикалық даму заңдылығын ескеру. 6. Сөйлеу тілінің бұзылуын тексеру және түзету жұмыс барысында алынған мағлұматтарды сапалы талдау қағидасы динамикалық тексеру қағидасымен тығыз байланысты. Барлық аталған қағидалар өзара тығыз байланысты және бұл қағидалар түзету жұмысында кеңінен қолданылады [15. 59-63 б ].
Мүмкіндігі шектеулі балаларда сөйлеу тілінің түрлі кемістіктері кездеседі. Олардың ішіндегі күрделісінің бірі - ол сөйлеу тілінің жалпы дамымауы. Сөйлеу тілінің жалпы дамымауы - есту қабілеті мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Психология және педагогика факультеті
Мектепке дейінгі және бастауыш білім беру кафедрасы
Аты-жөні
номері - Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу
БАЛАЛАРДАҒЫ СӨЙЛЕУ ПАТОЛОГИЯСЫНЫҢ СЕБЕПТЕРІ
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Ғылыми жетекші:
аға оқытушы
Қостанай, 2020
БАЛАЛАРДАҒЫ СӨЙЛЕУ ПАТОЛОГИЯСЫНЫҢ СЕБЕПТЕРІ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ ТІЛІНІҢ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1. Мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлеу тілінің даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Мектеп жасындағы балалардың сөйлеу тілінің патология түрлері...11
1.3 Балалардағы сөйлеу патологиясының себептерін түзету мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
ІІ. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ ТІЛІНІҢ ДАМЫТУДЫҢ ПРАКТИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
2.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу тілінің кемшіліктерін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.2 Мектеп жасындағы балалардың сөйлеу тілінің бұзылыстарын түзету жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.3 Қорытынды эксперименттің барысы мен нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... 29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Білім беру заңында көрсетілгендей, адамзат құндылықтарының ғылым мен тәжірибе негізінде, жеке тұлғаны қалыптастыруға қажетті жағдайларды жасау - білім беру жүйесінің негізгі міндеті болып отыр. Кәсіби кадрларды дайындау проблемасын шешудің жаңа жолдары қарастырылуда.
Мектеп жасына жейінгі балалардың сөйлеу дағдысын дамыту әдістемесі де, өзге де ғылымдар саласы сияқты жыл сайын талдаумен, жетіле түсумен келе жатқан ғылым. Қазір балалар бақшасының қай-қайсында да сөйлеуге үйренудің әдістері, принциптері жаңарумен, бүгінгі өмір өзгерістерімен байланысты жаңа түр, мазмұнға бейімделуімен ерекшелене бастады. Осыған орай дұрыс сөйлеу, яғни тілді нақты меңгеру мәселесі бұрынғыдай алдынғы қатарлы тәрбиешілердің тиімді тәжірибелерін кең пайдаланумен бірге, шығармашылық ізденістерге айрықша көңіл аударуды талап етіп отыр.
Курстық жұмыстың мақсаты: Сөйлеу тілінде ауытқушылықтары бар балалардың психологиялық ерекшеліктерін ғылыми әдебиеттер көмегімен теориялық тұрғыда зерттеу. Әлеуметтік ортада, балабақшада сөйлеу тілінде ақауы бар балалардың қоршаған ортадағы түрлі құбылыстар жайындағы ұғым, түсініктерін дамыта отырып, белсенді түрде тілдік қарым-қатынас жасай білуге үйрету.
Зерттеудің міндеттері:
-тақырыптың мазмұнына байланысты жазылған ғылыми теориялық еңбектерге талдау жасау.
-мектепке дейінгі балалардың сөйлеу патологиялық себептері барысындағы озат педагогикалық, психологиялық, философиялық тәжірибелер, зерттеулерді салыстыру, қолдану мүмкіндіктерін анықтау.
-жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың лексикалық дамуының ерекшеліктерін шетел және отандық әдебиеттерден қарастыру;
-жалпы сөйлеу тілінің кемістігін қарастыру;
- жалпы сөйлеу тілінің кемістігі бар балаларда лексикалық құрылымның қалыптасуының себептерін анықтау.
- сөйлеу тілі жалпы дамымаған балалардың сөздік қорын дамытудың кейбір жолдарын қарастыру;
Зерттеу нысаны: жалпы сөйлеу тілінде бұзылыстары бар балалардың лексикалық дамуының ерекшеліктері.
3ерттеу пәні: сөйлеу тілі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, сөлеу тілінде кемістіктері бар балаларға логопедтік пункттер мен корекциялық бөлімшелер ашылса, мамандар саны көбейсе, тілінде ауытқушылықтары бар балалардың саны азаяр еді. Сонымен қатар еліміздегі логопедтерді арнайы шетел мамандары ұйымдастыруымен жасалған форум, конференцияларға қатыстырса, айтарлықтай нәтиже берері анық.
Зерттеудің құрылымы: Курстық жұмыс негізінен, кіріспе (зерттеу жұмысының өзектілігі, зерттеу мақсаты, зерттеу пәні, зерттеу нысаны, зерттеу міндеті, зерттеу көздері, зерттеу әдістері, ) 1 тарау, ( теориялық негіздері ) 2 тарау (практикалық әдістемелік жолдары ) және қорытынды (пайдаланылған әдебиеттер тізімі ) бөлімнен тұрады.
Зерттеу орны: №9 балабақша
Зерттеудің әдістері: 1. Арнайы әдебиеттерді талдау; 2. Бақылау; педагогикалық тәжірибе өткізу; 3. Тәжірибе нәтижелерін талдау, қорытынды шығару.
І. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ ТІЛІНІҢ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1. Мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлеу тілінің даму ерекшеліктері
Білімділік пен тәрбиенің нәрі мектепке дейінгі ұйымнан басталады. Үздіксіз білім берудің алғашқы сатысы-мектепке дейінгі білім беру мәселесіне бүгінгі таңда жан-жақты көңіл бөлінуде.Қазіргі кезде халық назарын аударып отырған басты мәселе-мектепке дейінгі ұйымдарда тәрбие-білім беру жұмыстарының мазмұның, міндетін жаңарту, ұлттық негізде құру. Сондықтан мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу дағдысы мектепке дейінгі ұйымнан басталатыны бәрімізге мәлім және ол қазіргі таңда өзекті мәселелердің бірі. Қазіргі кезде қоғамда жүріп жатқан өзгерістер, жаңару, мектеп жасына дейінгі балалардың білім сапасын жақсартуды талап етуде.
Олай болса, мектепке дейінгі ұйымда бала өз ана тілін меңгеру барысында тілдік қатынастың аса маңызды түрі-ауызша сөйлеп үйреніп жатады, ол сөздерді байланыстырып айту арқасыңда жүзеге асады.Сөздің байланысты айтылуы баланың тілдік және ақыл-ой дамуымен біртұтас жүреді.Педагогика ғылымының тарихына үңілсек, баланың сөздерді дұрыс байланыстыра сөйлеуін дамытуда зор үлес қосқан Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский, С.Л.Рубинштейн, А.М.Леушина, Т.Тихееважәне т.б. зерттеушілердің еңбектерінен аңғаруға болады. Елдігімізді жарялаған сәттен бастап, жаңа заман талабына сай келетін қазақ тілінде жазылған бала тілін дамытуда зерттеулер жүргізген ғалымдар Б.Баймұратова, А.Меңжанова, М.Мұқанов, А.Бакраденова және т.б. еңбектерін де назар аудартуға тұрарлық.
Кез келген бала-бақшаларда тұлғаны қалыптастыру мектепке дейінгі балалардың өз ой-пікірін ана тілінде еркін, дұрыс, түсінікті жеткізе білуден басталады. Мектепке дейінгі бала айтайын деген ойын, біріншіден,жасқанбай жеткізе білуі; екіншіден, сөйлемдерді дұрыс та нақты құрастыра алуы; үшіншіден, сөйлеу мәдениетінің алғашқы қарапайым бастамасын меңгеруі; төртіншіден, қоршаған ортаға сай қарым-қатынас жасай білуі тиіс. Сайып келгенде, осының бәрі, тұжырымдамада көрсетілгендей, тілдік қатынастың басты қағидалары мен ұстанымдарын меңгеруді қажет етеді. Сондықтан бала бақшаларда балалардың ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыру қазіргі кезде өзекті мәселеге айналып отыр. Баланың сөйлеу тілі туа біткен процесс емес екенін көптеген авторлар дәлелдеген. Ол онтогенез барысында адамның әлеуметтік дамуымен байланысты. Сөйлеу тілінің дамуы мидің орталықтарының және оларды жалғайтын жолдарының қалпына, баланың ой-өрісі мен дене дамуына байланысты болады.
Баланың сөйлеу тілі дамуын зерттеген ғалымдардың көпшілігі (А. Н. Гвоздев, Г. А. Розенгард-Пупко, А. Н. Леонтьев) екі негізгі кезеңге бөледі: сөйлеу тілі шыққанға дейінгі (баланың туылған кезінен бір жасқа дейін) және сөйлеу тілі шыққан кезен (бір жастан кейін).
Сөйлеу тілі шыққанға дейінгі кезеңді дайындық кезен, деп атайды. Өйткені бұл кезде баланың сөйлеу тілін меңгеруге дайындық жүреді. Баланың туылған кезінен бастап дауыс реакциялары пайда болады.Олар айқай және жылау. Бірақ бұлар әлі де адамның сөйлеу тілінің дыбыстарынан бөлек. Сонда да айқай да, жылау да, сөйлеу аппаратының үш бөлігінің (демалу, дауыс шығару, артикуляция) әр түрлі қимылдарының дамуына әсерін тигізеді. Екі аптадан кейін бала айналасындағы сөйлеген адамның дауысына назар аударады, жылауын қояды, адамдар оған сөйлегенде тыңдайды. Бір айдың аяғында баланы әлдилеп жұбатуға болады. Сөйлеген адамға басын бұрып және оның артынан көзімен қарайтын болады. Интонацияға (дауыс ырғағына) реакция береді: жылы және қатты сөйлегенді сезеді. Бұл кезде баланың уілдеуі әр түрлі интонациямен шығады. Ең бірінші пайда болатын дауысты дыбыстар (а, о, у, э). Содан кейін еріндік дыбыстар (б,п,м) пайда болады. Бұл физиологиялық ему процесіне байланысты. Ең соңында шығатын тіларты дыбыстар (к,г,х). Бұл физиологиялық жұту процесіне және тілдің түбінің көтеріңкі болуына байланысты (баланың шалқасынан жатуы). Уілдеу баланың еркіне байланысты емес. Ол өз бетімен пайда болады (рефлекторлы). Баланың 5-6 айында былдыр пайда болады (ба-ба-ба, ма-ма-ма, па-па-па, т.б.).
Былдыр дегеніміз белгілі дыбыстық комплекстердің, дауыссыз және дауысты дыбыстардың тіркестерінің пайда болуы. Уілдеу мен былдыр қарым-қатынас қызметін атқармайды [1. 15-36 б ].
7-8 айында бала ересектердің сөйлеу тіліне еліктейді. Бала естіген дыбыс тіркестерін заттармен және олардың іс-қимылдарымен сәйкестендіреді (тик-так, бух, бах). Бала міндетті түрде айналада тек қана дұрыс сөйлеу тілін есту керек. Бірақ бала әлі де ситуацияға, интонацияға, сөзге бір реакция береді. Ал 10-11айында сөздің өзіне реакция беретін болады (ситуацияға және интонацияға сүйенбей ақ). Бірінші жылдың аяғында балада алғашқы сөздер пайда болады. Осы кезеңде баламен жиі қарым - қатынаста болу керек. Баланың сөйлеу тілінің дамуы оның жеке ерекшеліктеріне байланысты. Бір бала бірнеше сөз айта алатын болса, екінші бала он шақты сөз қолданады. Бұл баланың соматикалық жағдайына, нерв жүйелерінің түріне, тәрбиесіне, т.б. байланысты. Баланың алғашқы сөздері шыққаннан бастап дайындық кезеңі аяқталады.
Сөйлеу тілі шыққан кезең өзара үш кезеңнен тұрады. Мектеп жасына дейінгінің алдынғы кезеңі бір жастан үш жасқа дейін созылады. Сөйлеу тілі оны құрайтын компонентері бойынша дамиды: дыбыс айтуы, сөздік қоры, грамматикалық құрылысы.
Сөйлеу тілінің фонетикалық жағының дамуында баланың күнделікті еститін сөйлеу тілінің маңызы зор. Бала осы кезде айналада тек қана дұрыс сөйлеу тілін естуі керек. Бұл кезеңде бала дыбыстарды алмастырып, шатастырып, бұзып айтады, немесе мүлдем айтпайды [2. 23-36 б ].
Баланың бірінші сөздері жалпылама мағынада қолданылады (бір сөзбен немесе дыбыс тіркестерімен бала затты, сезімін, өтінішін білдіреді). Мысалы, су деген мынау су, су бер, су суық дегенді білдіруі мүмкін. Баланы тек жағдайға (ситуацияға) қарай түсінуге болады. Сондықтан бұны ситуациялық сөйлеу деп атайды. Бұндай сөйлеуде бала ишара және мимика көп қолданады. Баланың сөздік қорының дамуы 2-3 жастың арасында белсенді болады. Әр түрлі авторлар баланың сөздік қорының толуы жайында әр түрлі сандық мәліметтер береді. Ең көп таралған мәліметтер мынандай:
1 ж.6 айда-10-15 сөз;
2 ж. соңында - шамамен 300 сөз;
3 ж. қараған шағында -1000 сөздің көлемінде.
3 жасқа қараған шағында балада сөйлеу тілінің грамматикалық жағы қалыптаса бастайды. Алғашқыда бала өзінің өтініштерін бір сөзбен білдіреді, содан кейін-қарапайым фразалармен. (Апа Мина шай іш -Апа, Амина шай ішеді.). Осы кезеңде балалардың ересектерді түсінуі сөйлеу қабылетіне қарағанда жоғары болады.
Келесі кезең - мектеп жасына дейінгі (3жастан 7 жасқа дейін).
Сөйлеу тілінің фонетикалық жағының қалыптасуының ерекшеліктері: 3 жаста ш, ж, ч, щ дыбыстары с, з дыбыстарына, щ дыбысы ч ,ть, кейде т, д дыбыстарына алмастырып айтылады. Ысқырық дыбыстарды айтқан кезде тісаралық, тістөңіректік (с=т, з=д), еріндік-тістік ((с=ф, (з=в) сигматизм байқалады. Р, л дыбыстары й, ль дыбыстарына, қ, г, х дыбыстары т немесе д дыбыстарына алмастырып айтылады. 4 жаста дыбыстардың айтуы тұрақсыз болады. Ысқырық дыбыстардың айтылуында тісаралық сигматизм байқалады. Жеке ызың дыбыстар дұрыс айтылады. Сонорлы р, л дыбыстары әліде дұрыс айтылмайды, олар й, в дыбыстарына алмастырылып айтылады. Ысқырық, ызың және к, г, х дыбыстары 5-6 жастағы балада қалыптасқан болуы керек. Ал артикуляциясы күрделі р дыбысы 7 жасқа дейін қате айтылуы мүмкін.
Сөйлеу тілінің сөздік қорының дамуы: алғашқыда бала тек қана сөздің номинативтік функциясын менгереді. Сонымен қатар етістіктерді қолдана бастайды. Кейін басқа да грамматикалық категорияларды игереді: сын есім, есімдік, үстеу. А. Н. Гвоздевтің айтуы бойынша 3 жастағы балада грамматикалық негізгі категориялары толық қалыптасады. 4 жастағы бала өз тілінде жай және күрделі сөйлемдерді қолданады. 5 жастағы бала қосымша сұрақтарсыз тыңдаған әңгіменің мазмұнын өз бетімен айтып бере алады. Осы жаста баланың фонематикалық қабылдау қабілеті де дамиды: алғашқыда бала дауысты және дауыссыз дыбыстарды, кейін-жіңішке және жуан дауыссыздарды, сонорлы, ысқырық, ызың дыбыстарды ажырата бастайды. 4 жасында қалыпты дамыған бала ана тілінің барлық дыбыстарын ажырата алуы керек, яғни оның фонематикалық қабылдау қабілеті толығымен дамыған болуы қажет [3. 23-29 б ].
Сөйлеу тілінің грамматикалық құрылысының дамуы үш кезеннен тұрады: аморфты түбір-сөздерден тұратын сөйлемдер (1 кезең), сөйлемнің грамматикалық құрылысын игеру (2 кезең), ана тілінің морфологиялық жүйесін игеру (3 кезең).
Мектеп жасындағы кезең (7-17 жас).
Бұл кезеңде баланың сөйлеу тілі дамуының ерекшелігі - сөйлеу тілін саналы түрде игеруі. Балалар дыбыстық талдауды, грамматикалық ережелерді толығынан меңгереді. Сөйлеу тілінің жаңа түріне-жазбаша сөйлеу тіліне бастаушы роль беріледі. Сонымен, мектеп жасында баланың сөйлеу тілінің қайта құрылуы байқалады - тіл дыбыстарын қабылдап, ажыратудан бастап сөйлеу тілінің барлық құралдарын саналы түрде қолдануы.
Әрине, әр кезең келесі кезеңге бір қалыпты ауысады. Баланың сөйлеу тілінің дамуы қалыпты және уақытынша өту үшін, оған жағымды жағдай болу керек: баланың соматикалық және психикалық денсаулығы мықты болуы; ойлау қабілеті қалыпты; есту және көру қабілеті қалыпты; қоршаған сөйлеу ортасы дұрыс болуы керек.
Шетел ғалымы П. Менюк сөйлеу тілінің дамуын өзгеше қарастыра отырып, оны 5 кезеңге бөледі: бірінші кезеңде (сөйлеу тілі шыққанға дейіннен былдырға дейін) айқай мен алғашқы вокализациясы бастапқы болады. Бұл кезеңде негізгі назар дауыс реакцияларының интонациялық сипатына аударылады. Баланың айқайына анасының жауабының маңыздылығы зор екенін ескереді. Сөйлеу тілі дамуының бірінші кезеңінде балалардың акустикалық тітіркендіргіштерді ажырату мүмкіндіктері байқалады.
Екінші кезең - былдыр кезеңі. Бұл кезде балада дыбыстық белсенділігі дамиды, өз айқайын бақылай бастайды, әрі қарай есту түйсігінің (есту анализаторы арқылы әр түрлі дыбыстарды қабылдап, ажыратып, бойға сіңіру процесі) дифференциациясы байқалады.
Үшінші кезең-бір сөздік деңгейде қарым- қатынасқа түсу. Осы бастан баланың сөйлеу тілінің нақты дамуы басталады. Сөйлеу тілін қабылдауында да, сөйлеуінде де сапалы өзгерістер байқалады. Балада айтылған сөздің ұзақтылығын байқай алатын мүмкіншілік туады. Моторлы және сенсорлы сөйлеу тіл арасында алғашқы рет өзара байланысы пайда болады.
Төртінші кезең - екі сөздік деңгейде қарым-қатынасқа түсу. Бұл синтаксистің дамуының бастауыш кезеңі. Сөйлеу тілінің грамматикалық категорияларын меңгеруі бесінші кезеңде басталады.
Қарастырылған кезеңдерге бөлу сөйлеу тілінің дамуының кешеуілдеу және бұзылуының механизмін түсінуге мүмкіншіліктерін кеңейтеді.
Баланың сөзді байланыстыра айта білуі дегеніміз-сөз бен сөйлемдердің үлесімділігі ғана емес, бұл бір-бірімен байланыста келген, дұрыс сөйлемдерден құралған бала ойының сыртқы жаңғырығы. Бала сөйлеу барысында, ойлай білуге де үйренеді. Одан баланың ойлау логикасын,өзін қоршаған әлемді қаншалықты қабылдап, сыртқа жаңғырта білуін байқаймыз. Осындай басты-басты мәселелердің дұрыс шешілуін, жүзеге асу жолдарын тексеру мақсатында, балалар психологиясы мен мектепке дейінгі педагогикаға арналған оқулықтарда айтылғандай, баланың байланысты сөзін дамыту жолдарын негізгі ала отырып,оның қаншалықты менгерілгенін қадағалап,т әжірибелер жасау әрбір тәрбиешінің атқарар ісі [4. 102-136 б ].
Жалпы бала тілін дамытуда, байланыстырып сөйлеуде түрлі ойындардың әсері әлдеқайда басым. Халық даналығында Ойнай білмеген, ойлай да білмейді, Ойында озған, өмірде де озады деген аталы сөздер сырына жүгінсек, мектепке дейінгі жастағы баланың ойынға деген құлқы,қарым-қатынасы, мінез-құлық көріністері олар өсіп есейгенде де жалғаса береді. Ойындардың негізгі мақсаты балаларың ықылас зейінін, сөздік қорын, байқампаздығын, есте сақтау, қабылдауын дамытуға, икемділікті арттыруға, өзінің жеке құрбыларының іс-әрекетін бағалай, құрметтей, өз ісінің дұрыстығын дәлелдей білуін анықтау, қалыптастыру.
Сөйлеу басында балаларға қиын болса, олар миға (ұйыққа) түскен мал сықылды, малтығып жылжи алмай қиналады, үйретуші сүйреп шығара алмай қиналады. Екі жағының да жігері кеміп,шабыты болмайды. Шабытталып істелмеген іс оңды да болмайды деп нақтылап кеткен зерттеушілердің пікірі балалардың сөйлеу дағдысын қалыптастырудың алғашқы шарттары тәрбиешінің басты міндеті екенін айқындайды. Тілшінің пікірінше, мектепке дейінгі балалардың сөйлеу дағдысын қалыптастыруда жақсы тәрбиеші деген атқа түрлі әдістерді меңгеріп соларды балаға жеткізе білсе ғана ие болады. Мектепке дейінге ұйымдағы бала ауызша сөйлеу кезінде тәрбиеші оның сөйлеу темпіне басты назар аударып отыру қажет. Жұрт алдында тым тез сөйлеуге де,тым баяу айтуға да болмайтынын үнемі есте сақтау керек. Сөйлеушінің айтпақ ойының мақсатына, мазмұнына қарай сөз бірде баяу, бірде жылдам, бірде көтеріңкі айтылуы тиіс. Егер де мектеп жасына дейінгі балаларға сөйлеу дағдысы қалыптастыру әдістемелерін жоспарлы, белгілі бір мақсатқа негіздеп ұйымдастырса соғұрлым балалардың дұрыс сөйлеу дағдылары қалыптасып, нәтижелілігі жоғары болмақ. Ендеше, тәрбиешінің қызметі оның білімінің, шеберлігінің керек орны өздігінен алатын тәжірибелі білімнің ұзақ жолын қысқарту үшін,ол жолдан балалар қиналмай оңай үйрену үшін, баланың тілін сөйлеу барысында дұрыс айтылымын қайталап, түзеп отыру керек [5. 56-60 б ].
Психологтардың айтуы бойынша, бала қай тілде қарым-қатынас жасаса сол тіл шын мәнінде бала үшін ана тіліне айналады. Алдымен сөйлеудің дыбыстық жағы дамиды. Мектепке дейінгі кезеңнің соңында контексті сөйлеуге көшуге мүмкіндік болады. Бала тілдің грамматикалық жағын меңгеріп, үлкен сөздік қорын игереді. Ол оған оқып берген мәтінді қайталап айтып беруіне, суреттеменің мазмұнын баяндауға, айналасындағылармен көргенін алған әсерін ұғынықты тілмен жеткізуіне мүмкіндік береді. Жалпы мектепке дейінгі кезеңде бала үлкендерге тиісті ауызша сөздің барлық түрін меңгереді. Монолог сөйлеу, әңгіме айту дағдысы қалыптасады. Ол үлкендерге көргенін жеткізіп қана қоймайды, сонымен қатар сол нәрсеге байланысты өз алған әсерін де жеткізе біледі. Құрбыларымен қарым-қатынас кезінде диологты сөйлеуі дамиды. Эгоцентрикалық сөйлеу балаға әрекеттерін жоспарлап, жүйелеуге көмектеседі. Бала алдағы әрекеттің жоспарын құрып, міндеттерін орындау тәсілін талқылайды, сөздердің жаңа формаларын қолдану, ашық түрде айту, осы кезеңдегі балалардың қарым-қатынасының жаңа міндеттеріне байланысты. 6 жасқа келгенде баланың сөйлеуі жоғарғы сатыға көтеріліп, сөздік қорының саны көтеріліп, өз ана тілінде сөйлеудің негізгі ерекшеліктерін меңгереді. Мектеп жасына дейінгілердің тілді меңгерудің негізгі ерекшілігі дұрыс сөйлеу ережесін жаттап отырмайды, ешқандай теорияға мән бермейді, зат есім, сын есім, жұрнақ, жалғаудан бейхабар болады. Мектеп жасына дейінгі балалар күнделікті сөйлеуді өзінің айналасындағылармен қарым-қатынас кезінде үлкендерге еліктей отырып, үйренеді. Сондықтан да баламен қарым-қатынас жасағанда дұрыс сөйлесіп, түсінікті тілде жауаптар қайтарған жөн. Осы жақта баланың актив сөзінен пассив сөзі басым болады. Бала сөзді естігені бойынша айтады. Баланың тілдік қабілетін жетілдіруде тәрбиешінің рөлі ерекше. Мысалы, бала тәрбиешінің әр сөзінің интонациясы мен дикциясына еліктеп сөзді қайталайды. Бала 7 жасқа келгенде үлкендермен қарым-қатынасының нәтижесінде ситуациялық сөзді меңгереді [6. 36-41 б ].
1.2 Мектеп жасындағы балалардың сөйлеу тілінің патология түрлері
Сөз - сөзден туады, сөйлемесе қайдан туады? демекші. Қәзіргі уақытта балалардың сөйлеу тілі кеш шығып, түсініксіз болуда. Сонымен бірге, отбасында екі тілде сөйлеуде бұл баланың сөйлеу тілін бұрмалап, кешеуілдеп шығуына әсер етеді. Баланың сөйлеу тілі оның психикасына да әсер етеді. Өзінің достарының арасында тұйықталып, аз сөйлеуге тырысады. Қоғамда өзін қолайсыз сезініп шеттетіліп қала береді. Сондықтан да ерте жастан бастап сөйлеу тілін түзету ұтымды болады. Неғұрлым түсінікті, еркін сөйлесе белсенді, ашық мінезді, көпшіл болады. Көбінесе балалардың сөйлеу тілі грамматикалық жағынан толық жетілмеген болып келеді. Қазақ тілінің кей дыбыстарын бұрмалап айтып, жұрнақ, жалғауларды сөздерде дұрыс қолданбайды. Осы ауқымды мәселеге байланысты мектеп жасына дейінгі мекемелердің тіл мамандарына төмендегі құрастырылған -тапсырмалар жүйесін ұсынып отырмыз. Бұл -тапсырмалар мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу тілінің грамматикалық жағын қалыптастыру негізінде беріліп отыр, ойын түрінде жүргізіледі. Қазіргі таңда мектеп жасына дейінгі балалардың арасында сөйлеу тілінің бұзылыс түрлері жиелеп барады. Сондықтан ол қазіргі қоғамда өзекті мәселе болып отыр.
Қазіргі кездегі логопедияда тұтығу сөйлеу аппараты еттерінің дірілдеп тырысу салдарынан болған сөйлеу шапшаңдығының бұзылуымен анықталады. XIX ғасырдың аяғында психиатор И.А. Сикорский алғаш рет тұтығудың 2 мен 5 жастағы балалардың арасында жиі кездесетіндігін анықтап, осыған байланысты оны бала ауруы деп атады. Шетел ғалымдарының мәліметтері бойынша жалпы балалардың 2 пайызы тұтығады [7. 66-69 б ].
Тұтығу (кекештену) - сөйлеу аппаратының бұлшық еттерінің тартылуынан болатын сөйлеу бірқалыптылығының бұзылуы. Әдетте, бұл сырқат балаларда 2-6 жастар шамасында басталады. Тұтығу - сөйлеу қабілеті тез дамыған балаларда сөйлеу функциясына күш түсуден, жарақаттанудан немесе, сөздік дамуы тежелген балаларда орталық жүйке жүйесінің белгілі бір құрылымдарының зақымдануынан болады. Тұтықпа адамдардың сөйлеуі дыбыстардың, буындардың немесе сөздердің қайталануымен, дыбыстардың ұзаруымен немесе сөздер мен дыбыстардың үзік-үзік болуымен, сондай-ақ, сөз арасында қосымша дыбыстар мен сөздердің қыстырылуымен сипатталады. Тұтықпаның түйілген сөзі әдетте, соған сәйкес түрлі қимылдарымен қосарласа жүреді.
Тұтығудың пайда болу себептері. Этиологиялық белгілері бойынша тұтығу екіге бөлінеді:
Функционалды тұтығудың себептері түрліше болады. Көп тараған себептерінің бірі олар үшін әлі келмейтін сөйлеу жүктемесі, қиын сөздер мен түсініксіз сөздерді қайталау, көлемі үлкен, мазмұны ауыр өлеңдер, баланың жасы мен дамуына сәйкес келмейтін әңгімелер мен ережелерді есте сақтау болып табылады. Мұндай жағдайда баланың жүйке жүйесіне шамадан тыс салмақ түсіру және сөздерді қиындық пен айтылуы қосылып сөйлеуінің тосынан толуына немесе дыбыстар мен буындарды қайталауына әкеп соғады. Одан балаларда әрқашан солай болуы керек деген сенімділік пайда болады. Патологиялық тітіркендіргіштік жасалады фиксация, өзін-өзі сендіру тұтығу пайда болады [8. 15-36 б ].
Тұтығудың білінуі: Тұтығу кейде аяқ астынан пайда болады, кейде білінбей жүріп, бірте-бірте күшейе береді. Ол ішкі және сыртқы тітіркену мен жүйе ауруларының сипатына байланысты кезекпен бірде бәсеңдеп, бірде күшейеді. Сөйлеу жағдайы жалпы денелік және эмоционалдық ортасымен тығыз байланысты. Сөйлеу кезінде тыныс алу, дыбыстың немесе артикуляциялық аппаратында пайда болған тырысу тұтығудың негізгі сыртқы белгісі болып табылады.
Тұтығудың белгілері: Тұтығудың негізгі белгісі сөйлеу процесі кезінде тырысу болып табылады. Тырысу формасы бойынша клоникалық, тоникалық, аралас, таралуы бойынша дем алу, дыбыс шығару, артикуляциялық, аралас және жиілігіне қарай сипатталады.
Тұтығуға тән белгілердің бірі - сөйлеу алдындағы қорқыныш, үрейлену. Тұтыққан адамда ойын жеткізу үшін қиын сөздерді немесе дыбыстарды айтар кезде үрей пайда болады. Бұл құбылыс логофобия деп аталады.
Тұтығу үш дәрежеге ажыратылады: жеңіл, орташа, ауыр түрі. Тез сөйлегенде немесе орташа сөйлеген кезде ғана тұтықса - ол жеңіл түрі; тұтыққанның орташа дәрежесінде бала сөзіне таныс ортада жеңіл сөйлеп аз тұтығады, бөтен адамдар арасында тұтықпа көбейеді; ауыр түрінде бала барлық сөйлеу түрінде тұтығады, ылғи да қимыл - қозғалыстар байқалады.
Түзету жұмыстарының негізгі принциптері:
Мектепке дейінгі жастағы балалардың тұтығуын түзету қажеттілігі. Қазіргі кезде тұтығу пайда болған уақытта бірден түзету шараларын қолдану керектігі көпшілікке мәлім. Әдетте бұл кемістік бастапқы сатысында жеңіл түрде болады, бірақ жеңілде әрең байқалатын тұтығу бірте-бірте күшейе түсуі мүмкін. Тұтығуды басталған мерзімінен көп уақыт өткен сайын, баланың мінез-құлқының өзгеруіне себепкер болатын ауыр да, тұрақты кемістікке айналады. Сонымен қатар ол баланы қалыпты қарым-қатынастан айырады және жақсы оқуына жиі кедергі жасайды. Сондықтан аталған сөйлеу кемістігін баланың мектепке келмей тұрған кезінде түзету керек.
Тұтығуға кешенді әсер ету мынадай бағыттардан тұрады:
1. Дәрігерлік әсер ету. Ол баланың жүйке жүйесін қалыпты жағдайда болуына мүмкіндік жасайды және психотерапия мен логопедиялық жұмыстар үшін қолайлы жағдайлар жасайды.
2. Пихотерапиялық әсер ету барлық логопедиялық жұмыс кезінде жүргізіледі. Ол баланы тұтығусыз сөйлей алатынына сендіру.
3. Логопедиялық әсер ету. Бұл ұзақ уақыт бойына (8-9 ай), жүйелі түрде жүргізілетін жүйелі сабақтар курсы. Бұл сабақтың негізгі мақсаты өмірдің кез - келген жағдайында тұтығудың жеңіл түрінен бастап, күрделі, қиын түрлеріне дейін балаларды дұрыс және еркін сөйлеуге дағдыландыру болып табылады. Сабақты бірте-бірте күрделендіре отырып, балалардың дұрыс сөйлеу дағдысын қалыптастыруға болады. Сонымен, тұтығуды жою үшін барлық сабақтар негізгі дидактикалық принциптің кезектілігіне және жүйелігіне бағынуға тиіс.
4. Логопедиялық ритмика (ырғақ). Ол әр түрлі жаттығулар мен ырғақтар немесе балалардың сөйлеуіне байланысты қозғалыс ойындарынан тұрады. Мұндай жаттығулар мен ойындар жалпы және сөйлеу моторикасының дамуына ықпал етеді, сигнал бойынша әрекет жасауға, өзін-өзі меңгере білуге, ырғақты сезінуге тәрбиелейді, қозғалыс координациясын дамытады.
5. Тұтығатын баланың жеке басына қоршаған ортасының әсер етуі. Бұл түзету - тәрбие жұмыстарының барлық кезеңдерінде жүзеге асырылады [9. 11-16 б ].
Логопедиялық тексеру мынадай бағытта жүргізіледі:
1. Тұтығудың себептері мен түрін анықтау (түрі, дәрежесі, ілеспелі қимыл-қозғалыстың болуы, болмауы, логофобия, тұтығудың барысы).
2. Баланың сөйлеу жылдамдығын анықтау (баяулығы, шапшаңдығы, секіріс түріндегісі).
3. Ата-анасымен әңгіме барысында баланың сол қолымен істеуімен тиым салғаны, оның қолымен істеуге үйретуі туралы мағлұмат алуыға болады.
4. Көңіл бөлудің бұзылуын тексеру.
5. Баланың сөйлеу тілі мен жалпы дамуының тарихын білу: оның алғашқы сөзі қашан пайда болды, қай уақытта сөйлей бастады, одан әрі дамуы қалай болды т.б.
6. Баланың айналасындағы сөйлеу ортасын білу: жақындарының ішінде сөйлеу кемістігі бар адамдар бар ма, жанұясын да екі тілде сөйлейтіндер бар ма, айналасындағылардың сөйлеу жылдамдығы қандай, тұтығатын үлкен немесе балалармен (байланыс) қарым-қатынаста болды ма т.б. анықтау қажет.
7. Жанұядағы қарым-қатынас сипаты (баланы шектен тыс еркелету немесе керісінше қатал ұстау, бірде аймалап, бірде жазалап, бірде рұқсат бермей, еркіндік беру, бірде ұрыс сияқты жағдайларға көңіл аудару).
8. Отбасы жағдайымен танысу: (ұрыс-керіс, келіспеушілік жоқ па. Бала оған қалай қарайды).
9. Тұтығудың басталған мерзімін, дамуын, барысын анықтау. Ата-анасының тұтығудың пайда болуы мен күшеюі қандай жағдай мен байланыстыратын білу. Тырысудың формасын, орнын, жиелігін анықтау. Сөйлеу қабілетінің сақталуы.
10. Тұтығуына баланың өз реакциясының қалай екендігін білу (тұтығу кедергі жасай ма, қинай ма немесе оны өзі аңғармай ма, сөйлеудің тоқталуынан қорқа ма, әлде көңіл аудармай ма).
11. Дыбыс шығаруындағы кемшіліктердің пайда болуы. Егер осы кемшіліктер табылса, артикуляциялық аппаратын мүшелерінің қозғалысы мен құрылысын қосымша тексеру қажет, сол сияқты барлық фонемалар кемшілігі мен фонематикалық қабылдауын анықтау.
12. Тұтығатын баланың сөйлеу тілі дамуының жалпы деңгейін белгілеу (оның сөздік қоры жасына сәйкес пе, грамматикалық қатарының дәрежесі жектілікті қалыптасқан ба, т.б.).
2-4 жас аралығындағы балалардың сөйлеуді үйрену мезгілінде мөлшермен 5% балада тұтығу құбылысы пайда болады. Мұның 40% тұтықпасы мектеп табалдырығын аттаудан бұрын табиғи жоғалады, ал қалған 40% жастық мезгілге барғанда ғана жоғалады. Мұны қатерсіз тұтықпа дейді, сондықтан, 80% баланың тұтықпасы табиғи түрде жоғалады. Балалық дәуірде пайда болған тұтықпа есейгенге дейін жалғасып, қалпына келмесе, мұны жетілу сипатты тұтықпа деп атайды. Мұндай ауруға шалдығу мөлшері дүние жүзі бойынша 1% айналасында болады. Тұтықпаның ер-әйел ортасындағы салыстырмасы (14) болады. Әдетте, тұтықпаны зерттеу және емдеудің қамтитын көлемі негізінен жетілу сипатты тұтықпа мен жетілу сипатты тұтығушы болады. Мұнан басқа бір түрлі өте аз ұшырайтын тұтықпаны жүре пайда болған тұтықпа деп атайды. Тілі қалыпты жағдайда жетілген ересек адамдардың миында ауру өзгерісі себебінен (сыртқы жарақат, қабыну немесе қан тамырдағы аурулар) пайда болатын тұтықпаны қайталау сипатты тұтықпа деп атайды [10. 105-136 б ].
Тіл кемістігі деп - сөйлеу қабілетінің психофизиологиялық механизмінің бұзылу салдарынан сөйлеушінің сөйлеу тілінің қоршаған ортаға тән мөлшерден ауытқуын айтамыз. Қатынас теориясының көзқарасында тіл кемістігі ауызша сөйлеу қатынасының бұзылуы болып есептеледі.
Сонымен сөйлеу тілінің бұзылуы төмендегіше сипатталады:
1. өз бетінше пайда болады, жоғалмайды, қайта бекиді;
2. сөйлеушінің жас мөлшеріне сәйкес келмейді;
3. оның ерекшелігіне байланысты нақты логопедиялық ықпал жасауды талап етеді;
4. баланың одан әрі дамуына жағымсыз әсерін жиі тигізеді;
5. тіл білмейтіндік-диалектизм-тіл кемістігі болып саналмайды;
6. сөйлеу тілінің психофизиологиялық механизмінің ақаулықтарымен байланысты.
Аталған ерекшеліктер тіл кемістіктерінің айырмашылығын көрсетеді. Логопедия сөйлеу тілінің жетілмеуі, сөйлеу тілінің бұзылуы, тіл кемістігі деген ұғымдар кездеседі. Сөйлеу қабілетінің немесе сөйлеу жүйесінің құрамдарының төмен деңгейде қалыптасуы сөйлеу тілінің жетілмеуі деп саналады.
Сөйлеу тілі құрамының әртүрлі бөлімдерінің сөздік қоры, грамматикалық құрылысының мөлшерден ауытқуы және тілдің негізгі функциялары - қарым-қатынас, ойлау қабілеттерін атқара алмауы тіл кемістіктері деп саналады. Әрине, ол ауытқулар әрқалай және әртүрлі мөлшерде кездесуі мүмкін. Сөйлеуші кейде тек бір дыбысты бұзып айтуы немесе мүлдем айта алмауы мүмкін. Мысалы, қарға-қааға, қарға-қалға. Әрине, мұндай жағдайда тіл өзінің негізгі функциясын жоғалпайды, дегенмен кейбір жағдайда ыңғайсыздық туғызуы мүмкін. Жеңіл тіл кемістіктері бар адамдар актер, диктор, мұғалім т.б. мамандықтары бойынша жұмыс істеуіне бөгет келтіреді. Тіл кемістіктерінің себебі сыртқы және ішкі зияндық факторлардың немесе екеуінің бірдей организмге әсер етуі деп түсінеміз [11. 25-36 б ].
Баланың сөйлеу тілі патологиясына негізгі себептері:
1. әртүрлі ішқұрсақ патологиясы іштегі нәрестенің дамуына зиянын тигізеді, сөйлеу тілінің ең ауыр кемістіктері іштегі нәрестенің 4 апталық пен 4 айлық аралығындағы дамуының бұзылуынан пайда болады. Іштегі нәрестенің дамуының бұзылуына анасының екіқабат кезіндегі токсикоз, вирусты және эндокринді аурулар, жарақаттар, резус-фактор бойынша сыйымсыздығы және басқалар әсер етуі мүмкін;
2. босану кезіндегі жарақаттану және босану кезіндегі асфиксия (оттегі жетіспеуі);
3. өмірінің алғашқы жылдарындағы әртүрлі аурулар;
4. бас сүйегінің жарақаттануы;
5. тұқым қуалаушылық факторлар;
6. әлеуметтік тұрмыстық жағдайларының қолайсыздығы.
Сонымен барлық тіл кемістіктерін, оларды туғызатын себептерге байланысты екі топқа бөлуге болады.
а) табиғи тіл кемістіктері (органикалық);
б) функционалды тіл кемістіктері.
Табиғи тіл кемістіктері зақымды жайылтпайтындығына байланысты:
а) тілдің табиғи бұзылуы орталықтан пайда болуы
б) тілдің табиғи бұзылуы шеткеріден пайда болуы деп бөлінеді.
Біріншісіне, бас ми қабығында орналасқан тіл механизмдерінің орталық тарауларының табиғи бұзылуының нәтижесінде пайда болған кемістік жатады. Тілдің табиғи бұзылуының орталықтан пайда болуына алалия, афазия, сонымен бірге тіл мүкістіктернің кейбір түрлері жатады. Логопедия ғылымында осы уақытқа дейін шешілмей келе жатқан мәселелердің бірі-жүйелі ғылыми тұрғыдан тіл кемістіктерін топтастыру (классификация) болып табылады. Оған бөгет болатын жағдайлар, біріншіден, тіл кемістіктерінің көптеген түрлерінің кездесуі және олардың таза, нағыз күйінде кездеспей, күрделі түрде кездесуі. Осының бәрі тіл кемістіктерін ғылым жүзінде дәлелдеп, топтастыруды қиындатады. Бұның қиындығы сонда, егер тіл кемістігінің бір түрі бірнеше себептерінің салдарынан болса, керісінше бір себептің салдарынан тіл кемістігінің бірнеше түрі пайда болуы мүмкін. Мысалы, дыбыс шығару кемшілігі шеттегі сөйлеу мүшелерінің дұрыс жұмыс істемеуінен, немесе есту қабілетінің бұзылуынан, жоғарғы дәрежедегі акустикалық талдау мен жинақтау функцияларының жетілмеуінен т.б. себептердің әсерінен болуы мүмкін [12. 75-77 б ].
Көп жылдар бойы логопедияда тіл кемістіктерін клиникалық негізде топтастыру кең орын алып келеді. (М.Е. Хватцев, Ф.А. Рау, О.В.Правдина, С.С.Ляпидевский, Б.М.Гришнин т.б.). Клиникалық топтастыру тіл кемістіктерінің себептері мен белгілерінің негізінде жасалған. Бұл классификация бойынша сөйлеудің түріне байланысты ауызша және жазбаша тіл кемістіктері болып екі топқа бөлінеді.
Ауызша сөйлеу кемістіктерінің екі түрі болады:
1. тіл дыбыстарының айтылуының бұзылуы;
2. сөйлеу тілінің құрылымдарын іштей жинақтап, мәнді түрде ауызша жеткізу қабілетінің бұзылуы немесе сөйлеу тілінің толық жетілмеуі.
Тіл кемістіктері жеке түрде немесе басқа тіл кемістіктерімен қисындасып, тіркесіп кездесуі мүмкін. Соған байланысты олар логопедияда белгілі терминдермен белгіленеді.
Дислалия - есту қабілеті мен сөйлеу мүшелерінің инвервациясы дұрыс сақталғанда кездесетін тіл дыбыстарының бұзылып айтылуы. Синонимдері: тіл мүкістігі, тіл дыбыстарын айту кемістігі, фонетикалық кемістік.
Ринолалия - сөйлеу мүшелерінің анатомиялық-функционалдық кемістіктерінің салдарынан дауыс әуезділігінің (тембрінің), тіл дыбыстарының айтылуының бұзылуы. Синонимдері: мұрынан сөйлеу-палатолалия.
Дизартрия - жүйке тамырларының сөйлеу мүшелерінің жұмысын толық қамтамасыз ете алмауына байланысты сөйлеу қабілетінің бұзылуы Дизартрияның ауыр түрі анартрия деп аталады. Ондай жағдайда адам дыбыс айту мүмкіншілігінен айырылады.
Тұтықпа - сөйлеу мүшелерінің бұлшық еттерінің тартылу салдарынан сөйлеудің ырғақтығын, жылдамдығының бұзылуы. Синонимдері: логоневроз. Тұтықпа органикалық немесе функционалды болып келеді, көбінесе ол баланың тілінің жедел даму кезеңінде пайда болады.
Брацилалия - сөйлеу жылдамдығының қалыптан тыс баяулауы. Синоним: брадифазия. Сөйлеу жылдамдығы баяулағанда сөз босаң, бірқалыпта, созыңқы шығады. Сөйлеу жеделдеген кезде сөз шапшаң, екпінді шығады да мұндай ауытқулар жеке тіл кемістіктері деп есептеліп, мынандай терминдермен аталады: баттаризм, парафазия. Шапшаң сөйлеген кезде өздігінен кідіріп, мүдіріп, тоқтап қалу - полтерн деген терминмен белгіленеді.
Дисфония (афония) - дауыс шығару мүшелерінің қалыптан тыс өзгеру себептерінен дыбыс шығару қабілетінің бұзылуы немесе мүлдем айта алмауы. Синонимдері: дауыстың бұзылуы, вокальдың бұзылуы. Бұл кемістіктің әртүрлі белгілері болады, фоноцияның мүлдем бұзылуы (афония) немесе дауыс шаршағыштығының, оның қырылдап, сырылдап бәсең шығуы (фоностения).
Алалия - бас ми қабығындағы тіл аймақтарының (зонасының) жастайынан зақымданудың әсерінен баланың сөйлеу тілінің жетілмеуі немесе мүлдем дамымауы. Синонимдері: дисфазия, балалар афазиясы, даму афазиясы, мылқау.
Афазия - сөйлеу тілінің толық немесе жартылай жойылуы. Сөйлеу тілінің жойылуы, жоғалуы. Ми қорабының жарақаттануы, нейроинфекция, мидағы ісіктің салдарынан адам сөйлеу қабілетінен айырылады. Егер де мұндай бұзылу үш жасқа дейінгі кезеңде байқалса, зерттеушілер афазия диагнозын қоюға асықпайды.
Жазбаша тілдің бұзылуы. Бұзылу түріне баиланысты екі топқа бөлінеді:
1. Дислексия- оқу процесінің жартылай бұзылуы.
2. Дисграфия- жазу процесінің жартылай бұзылуы. Оқу барысында жазу процесі мүлдем қалыптаспаған, оны аграфия деп айтады [13. 33-36 б ].
Қазіргі уақытта арнайы логопедиялық мекемелерге балаларды іріктеп жинақтаудың және жалпы жұмыс барысында пайдалы ықпал жасаудың негізі ретінде сөйлеу тілі кемістіктерін психалогия-педагогикалық жолмен топтастыруды қолданады. Сөйлеу тілі кемшіліктерінің ең басты белгісін анықтау және оның бірыңғай педагогикалық амалды жүзеге асыруға маңызын жете зерттеу негізіне осы топтастыруды Р.Е.Левина ұсынған. Осы топтастырудағы сөйлеу тілінің бұзылуы екі топқа бөлінеді:
Бірінші топ- қатынас құралының бұзылуы. Оған фонетикалық және фонетика-фонематикалық дамымауы мен жалпы сөйлеу тілінің дамымауы жатады. Сөйлеу тілінің фонетика-фонематикалық дамымауы тіл дыбыстарын айту және қабылдау ақаулықтарының салдарынан әртүрлі тіл кемістіктері бар балалардың ана тілінде сөйлеу жүйесінің бұзылуы. Жалпы сөйлеу тілінің дамымауы немесе жалпы тіл кемістігі сөйлеу тілі жүйесінің дыбыс шығару және мағына жағына қарасақ барлық бөліктерінің компоненттерінің бұзылуынан болатын әртүрлі тіл кемістіктері. Бұл дамымау сөйлеу тілінің бүтіндей жоқ болуынан толық дамуына дейінгі дәрежеде байқалуы мүмкін, бірақ фонетикалық және лексика-грамматикалық дамымаудың нышаны сақталады.
Екінші топ- қатынас құралының қолдану кезіндегі бұзылуы. Ондай бұзылуға тұтықпа жатады. Сөйлеу тілінің жалпы толық дамымауы тұтықпа мен тіркесіп аралас қосылған кемістік те болуы мүмкін. Клиникалық және психолого-педагогикалық топтастырулар бір-біріне қайшы келмейді, керісінше өзара бірін-бірі толықтырады [14. 15-16 б ].
1.3 Балалардағы сөйлеу патологиясының себептерін түзету мүмкіндіктері
Сөйлеу тіліндегі ақаулықтарды дұрыс түсініп және тиімді ықпал жасау үшін оны жоюдың ең ұтымды және үнемді жолын таңдау керек. Сөйлеу тілі жүйелерінің қай бөлігінің ақауланғанын анықтай білу және тексеру барысында алынған мағлуматтарды сапалы талдау қажет. Сөйлеу тілінің бұзылуын анықтау теориялық және тәжірибелік тұрғыдан маңызы зор мәселе болып табылады. Анықтау немесе диагностикалау барысында тек сөйлеу тілінің бұзылу түрі ғана анықталып қоймайды, сонымен қатар түзету-логопедиялық жұмысын мақсатты, нәтижелі ұйымдастырудың жағдайлары анықталады. Диагностикалық іс-әрекеті - түрлі тексеру тәсілдерін пайдалану үрдісінде сөйлеу жүйесінің әртүрлі компонентерінің бұзылуын анықтау мен қатар, оның сипаты, денгейі, күрделілігі және болашақ мүмкіндігі анықталады.
Тексерудің негізгі мақсаттары мен міндеттері:
-ата-ана мен педагогпен әңгімелесу және құжатармен танысу барысында баланың тәрбие жағдайы мен дамуын анықтау;
-жетекші әс-әрекетінің денгейін анықтап жас мөлшеріне сәйкестендіру;
-танымдық процестерінің, эмоционалдық тұлғалық ерекшеліктерін анықтау; -байланыстырып сөйлеуін анықтау; -тіл жүйесінің компоненттерін меңгеру денгейін анықтау.
Логопедиялық тексеру барысында алынған мағлуматтарды жинақтап, талдап, сөйлеу тілінің бұзылуын анықтауда толығымен келесі қағидаларға сүйену қажет: -даму қағидасы; -жүйелік; -сөйлеу тілінің бұзылыстарын психикалық дамудың басқа жақтармен байланысты көрсету. Логопедиялық тексеру қағидасын-педагогтың өзінің диагностикалық және коррекциялық іс-әрекетінде негізгі теориялық ұстамдарды басшылыққа алуы деп түсіну қажет. Диагностикалық және коррекциялық жұмысты ұштастырудың басты теориялық негізі Л. С. Выготскийдің, А. Н. Леонтьевтің, Д. Б. Элькониннің еңбектерінде қарастырылған компенсаторлық және даму заңдылықтары, баланың дамуының қозғалтқыш күштері туралы ілімдері болып саналады. Тексерудің бірнеше қағидалары белгілі: 1. Жүйелі тексеру қағидасы сөйлеу тілінің әр түрлі компонентерінің: дыбыстық, фонематикалық, лексикалық, лексикалық-грамматикалық жағының жүйелі байланысына негізделген. 2. Кешенді ықпал - сөйлеу, интеллектуалдык, танымдық іс-әрекетінің мағлұматтарымен қатар көру, есту, қимыл сферасы, соматикалық жағдайы, жүйке жүйесінің ерекшеліктерін ескеру болып табылады. 3. Іс-әрекеттік қағида. Аталған қағиданың іске асыру - түзету жұмысының мақсатын, бағытын анықтап, түзету тәсілдерін, жұмыс барысында қолданатын іс-әрекет түрлерін (ойлау, оқу, танымдық) анықтауға мүмкіндік береді. 4. Динамикалық тексеру қағидасы- баланы оқыту процесінде бақылап, тексеріп оның потенциалдық мүмкіндіктерін анықтауды көздейді. 5. Онтогеникалық қағида. Тексеру және түзету жұмысын ұйымдастыруда баланың онтогенезде сөйлеу тілінің, психикалық даму заңдылығын ескеру. 6. Сөйлеу тілінің бұзылуын тексеру және түзету жұмыс барысында алынған мағлұматтарды сапалы талдау қағидасы динамикалық тексеру қағидасымен тығыз байланысты. Барлық аталған қағидалар өзара тығыз байланысты және бұл қағидалар түзету жұмысында кеңінен қолданылады [15. 59-63 б ].
Мүмкіндігі шектеулі балаларда сөйлеу тілінің түрлі кемістіктері кездеседі. Олардың ішіндегі күрделісінің бірі - ол сөйлеу тілінің жалпы дамымауы. Сөйлеу тілінің жалпы дамымауы - есту қабілеті мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz