Балалар әдебиетіндегі бесік жырларының маңызы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 20 бет
Таңдаулыға:

Қарағанды "Bolashaq" жоғарғы колледжі

Курстық жұмыс

Тақырыбы: Балалар ауыз әдебиеті - балалар әдебиетінің алтын қоры.

Орындаған: Куттымуратов Ерасыл
Группа: Шт-17-1
Қабылдаған: Ш.Абилденова

Қарағанды 2021

Жоспары:
І. Кіріспе
1.1. Халық ауыз әдебиеті - балалар әдебиетінің бастау көзі ... ... ... ... ... ... ... ... 3
ІІ. Негізгі бөлім
2.1. Балалар әдебиетіндегі бесік жырларының маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .4
2.2. Халық ауыз әдебиетінің балалар әдебиетіндегі мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
ІІІ. Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

І. Кіріспе
1.1. Халық ауыз әдебиеті - балалар әдебиетінің бастау көзі.
Балалар әдебиеті - қазақ әдебиетінің өскелең бір бұтағы. Оның өсу, өркендеу, даму жолдары бар. Алғашқыда жалпы әдебиеттік мұралармен бірге дамып келсе, соңынан өз алдына дараланып, өз ерекшеліктерімен таныла бастады. Балалардың жастық, білімділік ерекшеліктері еске алынды. Балалар әдебиеті балаларға тәлім - тәрбие, білім беретін өмір оқулығына айналды. Балалар әдебиетінің негізі - ауыз әдебиетінде. Сондықтан балалар әдебиетін зерттегенде халық ауыз әдебиетінен аттап өтуге болмайды. Өйткені, халық ауыз әдебиеті - балалар әдебиетінің алтын қоры, алтын бесігі. Оқу жасына дейінгі балалар, оқушылар ертегілерді тыңдауды өте жақсы көреді. Ертегілердегі ғажайып оқиғалар, қызықты тартыстар мен түрлі егестер, тапқырлық пен айлакерліктер, зұлымдық әрекеттерге қарсы күрескен қажырлы адамдардың қиян кескі батырлық істері оларды таң-тамаша етеді. Мектеп оқушылары батырлық жырларды аса сүйсініп, оның ішіндегі жағымды кейіпкерлерге еліктей отырып, қызыға оқитындығы сондықтан. Балалар фольклорындағы сөз өнерінің әдемі кестелері, мазмұнды терең ойлары, парасатты тұжырымдары олардың сөздік қорын байытып, мағыналы да мәнерлі сөйлеуге жаттықтырады. Тек бұл емес, халықтық шығармалар ішіндегі әр жақты айқын образ, оқиға барысының қызықты бола беруі, әдемі қисын, жақсы ұйқас - бәрі де балаларды қуантып, әсер беріп, ойын шыңдап отырады. Халықтың көкейкесті ой - арманын, тілегін бейнелеген, оның рухани және эстетикалық қажеттеріне сай келген халық ауыз әдебиеті тәрбиелік, білімділік, танымдық, эстетикалық қасиеттері мол мәңгі өшпес үлгілерімен де балалар әдебиетін дамытудың сарқылмас қайнар бұлағы ретінде қызмет етіп отырғандығымен де қымбат,- дейді М.Қ.Қаратаев. Қазан революциясына дейін қазақ балалары тек қана қазақ ауыз әдебиетінің ғана мұраларын пайдаланып келсе, содан басқаны білмеген. Қазан төңкерісінен кейін орыс халқының және туысқан одақтас республикалардың халықтық шығармалардың бай мұраларын пайдалануға мүмкіндік алды. Бізде балалар әдебиетін жасау, бастыру, оны бір жүйеге келтіріп, жас өспірімдерге ұсыну жұмысы тек ХІХ ғасырдың екінші жартысынан былай қарай ғана қолға алына бастады. Өйткені, осы кезде қазақ даласында ең алғашқы жаңа типті орыс - қазақ мектептерінің ашыла бастауына байланысты халық ауыз әдебиетіндегі баола тәрбиелеуге арналған шығармаларды жинауға бет бұра бастады. Олар балаларды оқытуға да, тәрбиелеуге де ең қажетті материалдар халық ауыз әдебиетінен табылады деп көрсеткен. Қазақта балалар фольклорын бірінші жинаған және құрастырып, Қазақ хрестоматиясы деген атпен 1879 жылы бастырып шығарған Ы.Алтынсарин еді. Төрт бөлімнен тұратын осы кітаптың бірінші бөліміне өлеңдер мен балаларға арналған ұсақ әңгімелер, ертегілер енгізген. Ы.Алтынсарин тек балалар фольклорын жинаушы ғана болып қалған жоқ, сонымен қатар Ол - қазақтың әдебиет тарихында бірінші балалар жазушысы болды,- деп тарих ғылымының кандидаты Б.Сүлейменов орынды айтқан. Балалар фольклорын өз алдына дербес жинауға көңіл бөлініп, оны зерттеу, оқыту жұмысы да қолға алынған. 1926 жылы Қызылордада Балаларға тарту деген атпен мектептерде әліппеден соң оқылатын оқу құралы бастырылды. Осы кітапта тек қана балалар фольклорына байланысты халықтық шығармалар басылған. Бұдан соң, 1927 жылы І.Жансүгіров Ел әдебиетінен жинақ деп балаларға арнап Өтірік деген кітап бастырып шығарды. С.Сейфуллин құрастырып, 1932 жылы шығарған Қазақ әдебиеті атты оқу құралында бесік жырларынан бастап, балалар фольклорына жататын көптеген халықтық шығармалар енгізілген.
ІІ. Негізгі бөлім 2.1. Балалар әдебиетіндегі бесік жырларының маңызы
Халықтық шығармалардың балаларға тигізетін тәрбиелік әсері ұшан теңіз. Халықтық шығарма балаларды адам баласының өткен ғасырлардағы тарихи өмірі, тұрмысы, әдет - салты, күн көрісі, шаруашылығы, мәдениетімен таныстырып отырады. Сонымен қатар халыцқ алдында қызмет еткен адал ұлдары мен қыздарын ардақтайды, олардың үздік істерін кейінгі ұрпаққа үлгі етіп көрсетеді. Балаларға арналған халық өлеңдерінде дүниеге жаңа келген жас нәрестенің болашағын ойлап, қолдан келер мүмкіндіктерін соның жолына бағыштауға тырысады. Бесік жырында:
Әлди - әлди, ақ бөпем,
Ақ бесікке жат бөпем.
Қонақ келсе, қой бөпем,
Қой тоқтысын сой бөпем.
Құйрығына той, бөпем,-
деп жырлайды халық. Мұндағы балаға деген сый-құрмет, ықыластар, оның болашақ азаматы болсын деген тілек-мақсаттардан туатыны айтылған. Бесік жырында айтылатын тілек, ақыл-өсиеттерден халықтың нені аңсап, нені көксегендігі көрінеді,-дейді М.Ғабдуллин. Халық тәрбиесі баланың жас басынан көпшіл, ынтымақшыл, сый-сипат көрсете білетін өнегелі адам болуын көздеген, баладан адамгершілік қасиетті талап еткен. Қолы ашық, алақаны жазық береке иесі болсын, жұдырығын түйген сұм болмасын дегенді балаға жас басынан ұқтыруға тырысқан. Баланы күту, бағы, тәрбиелеу, әлпештеп ақ бесікке салу, оның мәңгілік қамқоршысы болу - ата-ананың борышты да басты міндеті деп бағалаған. Бала туғанда шілдехана жасау, жас нәрестенің дүниеге келуін қуаныш ету, оны өздеріне бақыт санау жалпы халықтық салтқа, әдетке айналған. Бала ата-ананың бауыр еті, жүрегі деп бағалаған.
Бармақтарың майысып,
Түрлі ою ойысып,
Ұста болар ма екенсің?-
деп, оған ізгі тілектер қояды. Игілікті істерге бастайтын өнер-білімге баулиды.
Өз баласы халыққа әр жақты өнерімен, білімімен, игілікті ісімен қызмет етіп, танылса дегенді арман еткен. Ата-аналардың бала тәрбиелеудегі басты борышы мен ізгі ниеті де, міндеті де осы болған.
Таңдайларың тақылдап,
Сөйлегенде сөз бермей,
Шешен болар ма екенсің?-
Деп, бесікте жатқан жас нәрестенің болашағын ойлайды. Қай іске, қандай өнерге болса да икемі бар, сегіз қырлы бір сырлы болуын көздейді. Әйтеуір, қандай іс, қандай өнер болса да, өзінің бейіміне, ықылас-әрекетіне қарай кәсіп ете беруін халық ертеден-ақ жақтаған. Сондықтан өз сәбиін өнердің, еңбектің қандай түріне болса да баули беруге, ынталандыра беруге әрекет етті.
Бесік жыры бала жұбатуға арналағанмен, оның ішкі мазмұнынан халық өмірінің күнделікті тіршілік тілегімен, өмірімен тығыз байланыстыра айтылатыны көрініп тұрады. Бесік жырының мазмұнына тереңірек үңілсек, оған зер салсақ, одан өмірінің бастан кешірген бар тағдыры көрінгендей болады. Баланы тербете отырып, ана кейде өз басынан кешкен қайғысын да, қасіретін де, өмірден көрген қуанышы мен азабын да қоса жырлайды. Болашақтан күткен зор үмітке, арман-тілекке, біреуге тәуелді болмай, ерікті түрде өмір сүруге жеткізетін осылар болар ма екен дегенді жас ұрпақтың құлағына құйып отырады.
Кең балағын түсіріп,
Ойға, тауға жүрісіп,
Балуан болар ма екенсің?
Айыр қалпақ киісіп,
Ақырып жауға тиісіп,
Батыр болар ма екенсің?-
дейді. Мұнда жеке бастың пайдасы үшін, не даңқ, атақ алу үшін емес, атасының баласы болу үшін емес, адамның баласы болуын тілегендіктен айтылған халықтың асыл ойлары берілген. Өз Отанын қорғайтын патриот болар ма екен деген тілектер айтқан. Бала жұбатудан басталатын бірнеше тілек-мақсаттар оның болашақтан күткен арманына жетудің жалғасы болады деп үміт еткен. Бесік жырының әсем де жеңіл айтылуы, оның сазды әуенге қосылып, белгілі баппен шырқалуы баланың көңіл-күйін ашып, оны мәз-мейрам күлкіге шомдырады. Бесіктің тербелуі мен ән ырғағының бірдей шығуы бала тербеткен ананың да, бесікте жатқан баланың да жүректері бірге соққандай әсер береді. Былайша айтқанда, ана мен бала жүрекпен тілдесіп отырғандай біріне - бірі ұйый түседі.
Көзімнің ағы, қарасы,
Жүрегімнің парасы,
Уайым-қайғы ойлатпас,
Көңілімнің санасы.
Айналайын, шырағым,
Көлге біткен құрағым,
Маңдайдағы құндызым,
Аспандағы жұлдызым.
Әлди,әлди,ақ балам,
Айналайын, балам-ай,
Айналсын сенен анаң-ай.
Әлдилеп сені сүйгенде,
Анаңның болар көңілі болар жай, -
деп, өз өмірінің жалғасы боп танылған жас нәрестені тәрбиелеп өсіруге халық зор мән берген. Сондықтан да, баланы қызықтыруға, оның ой - өрісін кеңітіп, толықтыруға, өмір мектебімен ерте таныстыруға себепші болатын қызықты ертек, көркем әңгіме, өнегелі өлеңдер шығарған. Ата-ананың мақсаты, арман-тілегі баласының халық ұлы, халық азаматы болуын көксеу ғана болды. Ата-ана көңілінің жайлануы мен марқаюы баласының саулығы мен жарқын болашағына, халық алдындағы атқарып жүрген игі қызметіне байланысты өседі. Халық бала тәрбиелеуде осындай игі мақсаттар үшін күресті. Бесік жыры деп аталатын осы бір өлеңнің ғасырлар бойы ел аузында сақталып келген құдіретті сипаты, зор ерекшелігі, тәрбиелік мәні осындай. Мұнда халықтың балаға деген барлық махаббаты, ой-арманы, жарқын болашақтан күткен зор үміті жинақталған.
Бесік жыры ғасырлар бойы ұзақ өмір сүріп, ұрпақтан ұрпаққа ұласуымен қатар оған бала жұбату, тәрбиелеуде заманы қойған тілек, мақсаттарға қарай жаңа мазмұнда, жаңа түрде айтылатын шумақтар да қосыла берген, жамала берген.
Айналайын, балдырған,
Қылығың мейір қандырған.
Күйші болар ма екенсің?
Өнерің отын жандырған,
Сырын тыңда, даланың,
Жырын жатта ағаның,
Күйіңмен тербеп, балбырат,
Туған жердің алабын,-
деп, біздің қазіргі қойып отырған талаптарымыз да бесік жырында аналар сөзімен қоса айтылып жүргені бар. Қорыта айтқанда, бесік жыры - мәңгілік өріс алып, одан ары дами беретін балалар фольклорындағы халық ауыз әдебиетінің алатын дәні, жыр - өлеңнің бірінші бастамасы.
Балаға үміт артарлық осындай тілек - мақсаттардың қойылуының өзі де олардың ақыл - есін жетілдіріп, көңіл - күйін оятып, болашаққа, алға қарай ұмтылуға талпындырады. Талпынуға, ілгері қарай ұмтылуға, жігер - қайратының шыңдалуына қарай бастайды. Осының бәрі де көркем шығармалардың күшін және әдемілігін жақсы сезіну арқылы ғана жетілетін игі нәрсе. Екінші сөзбен айтқанда, көркемдікті, әдемілікті, жақсылықты түсіндіре білудегі эстетикалық тәрбиенің жемісі. Өмір мектебімен ерте таныстыруға себепші болатын қызықты ертек, көркем әңгіме, өнегелі өлеңдердің бәрі де баланың эмоциялық сезінуі арқылы оларды ылғи да жақсылыққа, әдемілікке, саналы ойға баулып отырады.Бесіктегі баланы тәрбиелеуге қазақ халқы осылай зор мән берген.
Өмір заңы және оның қызығы - өсіп - өнуде, өрбуде. Қай халық болмасын, өзінен кейінгі ұрпақтың өз заманына лайық азамат болуына, жан- жақты тәрбие алуына қамқорлық жасаған. Осы тәрбиенің басты құралы етіп әдебиетті де мол пайдаланған. Балалар әдебиетінің түпкі негізі осылай халық педагогикасымен байланысып жатады.
Қай халықтың тарихында да, оның ауыз әдебиетінен бастап, балаларға арналған өлең - жырлар көп. Жас нәрестенің дүниеге келуінен бастап, оның өмір тануының әр кезеңіне лайық тілек - мұраттарын халық өлеңмен айтып жеткізген. Абайдың:
Туғанда дүние есігін ашады өлең,
Өлеңмен жер қойнына кірер денең,-
деп, бүкіл адам өмірін өлеңмен байланыстыратыны да осыдан.
2.2. Халық ауыз әдебиетінің балалар әдебиетіндегі мәні
Балаларға арналған халық поэзиясының түрлері әр алуан: оларға бесік жыры, тұсау кесу жыры, санамақ, өтірік өлең, төрт түлік мал туралы жырлар, жаңылтпаш, жұмбақтар, мақалдар мен мәтелдер, тағы да басқалары кіреді. Бұлардың әр қайсысының өзіндік туу заңдылықтары бар. Олардың қайсы болса да бала өмірінің қажетін өтеу үшін туады да, баланың әр кездегі жас мөлшеріне , әрекет - тіршілігіне, психологиясына лайықталып айтылады.
Балалар үшін қызықты өлеңдердің бірқатары төрт түлік мал туралы. Көшпелі тұрмысы малмен байланысты болған халық балаларға жыр арқылы мал түліктерінің түрлерін таныстырған. Оларда әр малдың өзіне тән өзгешеліктері сипатталады.
Маң- маң басқан, маң басқан,
Шудаларын шаң басқан.
Екі өркешін қом басқан,
Төрт аяғын тең басқан -
деп түйені;

Ешкі деген жануар-
Сойса саңы қалақтай,
Сауса сүті бұлақтай,
Баста десең бастаған,
Қайырып мүйізін тастаған,-
деп ешкіні суреттейді. Басқа түліктер туралы да мұндай жырлар бар. Олар бала ұғымын кеңейтуде де, мал шаруашылығын кәсіп етудің пайдасын оларға ұғындыруда да едәуір маңызды. Кейде,мал түліктерінің аты аталмай олардың негізгі шешуі балалардың өздеріне қалтырылады. Жоғарыда келтірілген түйе туралы жырды толық айтып шыққанда, бала оның шешуі түйе екенін өзі - ақ аңғаратын болады. Осы жолмен төрт түлік малды ғана емес, халық өлеңдері жан - жануарларды да жұмбақтаған не сипаттаған.
Бақа- бақа, балпақ,
Басың неге жалпақ?
...Сауысқан, сауысқан,
Жауыр атқа жабысқан.
...Қарға, қарға, қарғалар,
Қар үстінде жорғалар,-
деген өлеңдер осылай туған.
Баланы жақсы көрген халық оларға малдың баласын сүюінде үлгі еткен. Мұндай жырларда малдың төлін сүюіне қоса сол төлдердің аттарына ерекше сипаттарына назар аударылады.
Қой сүйеді бласын қоңырым деп,
Ештеңені білмейтін момыным деп.
Сиыр сүйеді баласын торпағым деп,
Қараңғыда басқаған қорқағым деп.
Түйе сійеді баласын боташым деп,
Жаудыраған көзіңнен тоташым деп.
Ешкі сүйеді баласын лағым деп,
Тастан - тасқа секірген шұнағым деп.
Жылқы сүйеді баласын құлыным деп,
Тұлпар болып жүгірер жұлыным деп.
Мұндай жырлардың бала ұғымын кеңейтумен бірге, оның тілін дамытудағы қызметі де ерекше.
Баланы біртіндеп мал бағуға, еңбекке баулуда да халық жырлары үлкен тәрбиелік роль атқарған. Мал басының өсуін тілейтін бала өлеңдері мен мал жан - жануарлардың түрлерінен қандай пайда түсетінін ұғындыратын жырлар осыны аңдатады.
Бұл өлеңдердің көркемдік сипаттарында да едәуір өзгешеліктер бар. Бұлар әнге арналмайды, тақпақ үлгісінде жатқа айтуға лайықталып шығарылады. Сондықтан, онда ән ырғақтарына келе бермейтін, аузша сөздің интонациялары мол болады. Өйткені, бұл жырларды орындаушылар, көбінесе, ән айта білмейтін мектеп жасына дейінгі балдырғандар.
Өлең тілінің жас баланың жаттауына лайық ойнақылығы, түсінуге жеңілдігі, сол негізде мазмұнды терең аша білуі де оны орындаушылардың жас ереекшеліктеріне сәйкес беріледі. Бұлар балаларға арналған халық жырларының мазмұндық, формалық жақтарының бірлігін танытады. Жаңылтпаштарда айтылуы қиын белгілі бір сөздер қайталанып, сол тпектес екінші бір сөздермен әдейі шатастырылады. Бала соларды айырып, орын ауыстырмай, шатастырмай айтуы керек. Егер айта алмаса отырған жұрт күлетін болады. Ата - ана бала тілін қызық көре , күле отырып, оны дұрыс сөйлеуге үйретеді.
Жаңылтпаштың сөздері, көбінесе, қатаң және ұяң дауыссыз дыбыстардан құралады. Жаңылтпаштың сөздері қара сөз түрінде, кейде өлең секілді ұйқасып келеді. Мысалы:
Қара бүркіт томағасын түсірді,
Оны мен томағаламай, кім томағалайды,
Оны мен томағаламай, кім томағалайды.
Немесе:
Ар жақтағы Құдияр құдам еді,
Ол мені құдаламады,
Мен оны құдаламадым,-
деп , соңғы екі жолы қайталанып айтылады.
Ерте кезде ойын - сауыұтарда жаңылтпаш айтқызу қазақтың салты болған. Жаңылтпаш жиналған жұртты күлдіру , тіл ұстартуды көздеумен қатар, ол өлең, ән білмейтін жастарға берілетін жаза есебінде қолданылған.
Қазақтың салты бойынша , ойын - сауыққа келген жастардың бәрі де ән салып өлең айтуға тиіс. Ал ондай өнері жоқтарға ойынды басқарушы адам жаңылтпаш айт деп ұйғарған, жаңылтпаштың сөзін өзі жайлап айтып берген. Сонан кейін оны шапшаңдата қайталап айтуды жаңағы өлең білмейтін жастан талап еткен. Егер ол адам жаңылтпаштың сөздерін орамына келтіріп айта аламаса, бүлдірсе, жұрт оған күлетін болған. Сондықтан мұндай күглкі етерлік жағдайға түспес үшін жастар ән, өлең үйренуге , оларды білуге тырысқан [2-50б].
Қазатың ертедегі салты бойынша, ойын - сауық кездерінде айтылатын өлеңнің бір түрі - өтірік өлең. Бұл алуандас өлеңдер күлкілі, қызық сюжеттерге құрылады.
Өтірік өлеңдерді айту оңай болғанымен , шығаруы оңай емес. Ол ақынның ақындық өнерді талап етумен қатар, фантазияның мол
болуын қажет етеді. Өйткені өтірік өлең , оның сюжеті қиыннан құрастырылуды, түймедей нәрсені түйедей етіп, болмаса, керсінше, түйедей нәрсені түймедей етіп көрсетуді тілейді. Бұл өлеңдер суреттелетін нәрселердің бәрі адамның көз алдындағы заттардан, нақтылы шындықтан, жалпыға түсінікті көрністерден алынады. Бірақ олардың ісі, қарым - қатынасы , атқаратын қызметі шындыққа келмейтін, адам сенбейтін жағдайда суреттелуі керек. Сонда ғана ол өтірік өлеңдік дәрежесіне жетеді [3-63 б].
Өтірік өлеңдер айтайын деген ойын , суреттейін деген көрністерін тыңдаушыға әсірелеу, бейнелеу шендестіру арқылы жеткізіп отырады. Осы ретпен ол неше түрлі картиналар, образдар жасайды. Жоғарыда айтылғандарға дәлел ретінде қазақтың ертеден келе жатқан өтірік өлеңдерінен екі, үш мысал келтірейік:
Бір ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.