Заттай дәлелдемелердің сот - медициналық сараптамасы
Азаматтық процестегі заттай дәлелдемелер ұғымы және түрлері
ЖОСПАР
КІРІСПЕ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗАҢНАМАСЫ АЗАМАТТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ ДӘЛЕЛДЕУ ЖӘНЕ ДӘЛЕЛДЕУ ПРОЦЕСІ ИНСТИТУТТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ, ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МӘНІ
1.1 Азаматтық процестегі дәлелдеу және дәлелдеу процесі институттарының тарихи және құқықтық қалыптасуы
1.2 Дәлелдеу мен дәлелдеу процесінің ұғымы және азаматтық іс жүргізудегі ролі
1.3 Азаматтық процестегі дәлелдемелердің түсінігін анықтау және оларды жіктеу
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗАҢНАМАСЫ БОЙЫНША АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ ЗАТТАЙ ДӘЛЕДЕМЕЛЕРДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАУЫ
2.1 Азаматтық процестегі заттай дәлелдемелердің ұғымы және түрлері
2.2 Қазақстан Республикасы заң шығарушымен заттай дәлелдемелерге қойылатын талаптар
2.3 Заттай дәлелдемелер азаматтық іс жүргізу кезінде дәлелдеу құралы ретінде
ІІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗАҢНАМАСЫ БОЙЫНША АЗАМАТТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ ЗАТТАЙ ДӘЛЕДЕМЕЛЕРДІ ПАЙДАЛАНУ, ЗЕРТТЕУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУЫ
3.1 Азаматтық іс жүргізуде заттай дәлелдемелерді жинау және ұсыну
3.2 Соттағы заттай дәлелдемелерің іс жүргізу барысында пайдалану тәртібі
3.3 Заттай дәлелдемелерді зерттеу және бағалау ерекшеліктері
3.4 Шет елдердің азаматтық процесі кезінде заттай дәлелдемелердің құқықтық реттелеуі мен пайдалану ерекшеліктері
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Азаматтық процестегі заттай дәлелдемелер ұғымы және түрлері бойынша І-ші тарауда Қазақстан Республикасының заңнамасы азаматтық процестегі дәлелдеу және дәлелдеу процесі институттарының қалыптасуы, түсінігі және мәні; ІІ-ші тарауда Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша азаматтық іс жүргізудегі заттай дәледемелердің құқықтық сипаттауы; ІІІ-ші тарауда Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша азаматтық процестегі заттай дәледемелерді пайдалану, зерттеу және бағалауына талдау жасау болып табылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Азаматтық істер бойынша сот төрелігінің басты әлеуметтік міндеті азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін соттық қорғау болып табылады. Бұл - қоғамдық маңызы бар қажеттілік және өз алдына құқықтық және демократиялық мемлекет құруды мақсат етіп қойған Қазақстан Республикасы үшінмаңызды міндеттердің бірі. Заңмен анықталған дәлелдердің әртүрлі түрлері болады. Дәлелдемелердің немесе дәлелдеу құралдарының негізгі түрлерінің бірі-заттай дәлелдемелер. Дәлелдемелердің әрбір түрінің дәлелдемелік іс жүргізу процесінде пайдаланудың өзіндік ерекшеліктері, ұсынудың өзіндік процестік нысаны болады. Дәлелдемелер мәселесі кез-келген азаматтық істі қарау кезінде маңызды болғандықтан, дәлелдердің әр түрін, атап айтқанда заттай дәлелдемелерді егжей-тегжейлі зерттеу өзекті болады.
Сот дәлелдеуі азаматтық іс жүргізу құқығының ережелеріне толық сәйкес жүргізілуі керек. Оның нормалары формальды логиканың заңдылықтарын, танымдық процестің заңдылықтарын ескереді және сот алған тұжырымдардың дұрыстығын қамтамасыз етеді. Әр түрлі дәлелдемелер, атап айтқанда заттай дәлелдемелер проблемалық мәселе болып табылады. Заттай дәлелдемелер ұғымын ашу және зерттеу дәлелдеу процесінің қаншалықты объективті және істе шындықты анықтауға ықпал ететінін талдауға мүмкіндік береді.
Заттай дәлелдемелер ұғымын ашу үшін, менің ойымша, азаматтық процестегі дәлелдеудің жалпы ұғымы мен принциптерін, дәлелдемелер ұғымын және олардың сипаттамаларын анықтау қажет, бұл заттай дәлелдемелер ұғымын, олардың дәлелдеу құралы ретіндегі мәнін, дәлелдеу процесіндегі орны мен рөлін дәлірек ашуға мүмкіндік береді.
Сондай-ақ заттай дәлелдемелерді зерттеуге және бағалауға байланысты мәселелерді қарау қажет, өйткені дәлелдемелерді зерттеу және бағалау дәлелдеу процесінің өте маңызды және ажырамас элементтері болып табылады.
Қазақстан мемлекеті, оның барлық органдары заңдылыққа негізделіп, қоғамның мүдделерін азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, құқықтық тәртіпті қарауды қамтамасыз етеді.
Азаматтардың және ұйымдардың құқықтарын қорғауды жүзеге асырудағы органдардың ішінде ерекше орын сот әділдігі органы ретінде сотқа беріледі. Оның қызметі істің ақиқатын қамтамасыз ететін азаматтық іс жүргізу құқығының нормаларымен реттелетін түрінде.
Азаматтық процес жүргізудің міндеттері: азаматтардың, мемлекеттің және ұйымдардың бұзылған немесе даулы құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау, заңдылық пен құқықтық тәртібін нығайту, құқық бұзушылықтың алдын алу болып табылады. Азаматтық сот ісін жүргізу міндеттерін орындауға соттың іс жүргізу қызметі арқылы қол жеткізіледі, оның негізгі мазмұны іс бойынша объективті шындықты анықтау болып табылады. Сот істерді азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен шешу кезінде Қазақстан Республикасы Конституциясының, заңның, басқа да нормативтік құқықтық актілердің талаптарын дәлме-дәл сақтауға міндетті.
Сотқа деген азаматтардың сенімі ең маңызды дүние. Сондықтан да, елімізде сот жүктемесін азайту, азаматтық процесті жеңілдету, сот ісін жүргізудің жылдамдығын арттырып, ашықтығын қамтамасыз етуге баса назар аударылған. 2001 жылы Азаматтық іс жүргізу кодексі қабылданды. Түрлі толықтырулар мен өзгерістер енгізіліп отырды. 2015 жылғы 31 қазанда жаңа азаматтық процестік кодексі қабылданып, оны қазіргі заманғы демократиялық қоғамның деңгейін, әлеуметтік-экономикалық тенденциясының дамуын айқындайтын, сот реформасын жүзеге асыру мен сот төрелігінің санасын арттырудың өзекті мәселелеріне жауап бере алатын заң нормасы деп қарастыруға болады.
ҚР Конституцияның 77-бабының 3-тармағының 9-тармақшасында заңсыз тәсілмен алынған айғақтардың заңды күші болмайды делінген. АПК-нің 69-бабының 3-бөлігінде заңды бұза отырып алынған дәлелдемелердің заңдық күші жоқ деп танылады және оларды сот шешімінің негізіне алуға, сондай-ақ іс үшін маңызы бар кез келген мән-жайды дәлелдеу кезінде пайдалануға болмайды деп көрсетілген.
Істерді шешу кезінде соттың заңды бұзуына болмайды және ол заңсыз сот актілерінің күшін жоюға әкеп соғады. Заңның бұзылуына кінәлі судья заңда белгіленгендей жауапты болады.
Осылайша, дипломдық жұмыстың мақсаты: заттай дәлелдемелердің түсінігі мен мәнін, олардың дәлелдеу процесіндегі ролі мен орнын, дәлелдемелердің зерртеу және бағалау ерекшеліктерін анықтау.
Қазіргі таңда көптеген азаматтық істер бойынша фактілік мән жайларды дәлелдейтін дәлелдемелерді дұрыс зерттемеу барысында, көптеген материалдық және процессуалдық құқық қағидалары бұзылуда. Соның барысында, мұндай істер бойынша шығарылған мәлімдердің күші жойылуда.
Дәлелдеме түсінігі дәлелдеме теориясында және дәлелдеме құқығында негізгі орын алады. Соттық қараудың көп көлемі дәлелдеу қызметіне беріледі. Соған байланысты, дәлелдемелер бойынша сұрақтар қарау және оны тәжірибеде азаматтық іс-жүргізуде оны пайдалануда ерекше маңызға ие болады.
Жоғарыда аталған мәселелердің ашылуы тек Қазақстанның заңнамасын ғана емес, сонымен қатар шет елдердің азаматтық іс жүргізу құқығын да ескере отырып жүргізілуі керек, бұл міндеттерді шешуге объективті көзқараспен қарауға және қолданыстағы заңнамамен дәлелдеу процесін құқықтық реттеудің тиімділігін талдауға мүмкіндік береді.
Азаматтық іс жүргізудің қайнар көздеріне тоқталсақ. Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу заңдары соттардың Азаматтық іс жүргізу туралы Кодекспен және басқа заңдармен өз құзыретіне жатқызылған талап қою және қзге істерді қарау мен шешу барысында сот төрелігін атқару кезінде туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейді. Қазақстан Республикасының аумағында азаматтық істер бойынша сот ісін жүргізу тәртібі конституциялық заңдармен, Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексімен айқындалады. Азаматтық сот ісін жүргізу тәртібін реттейтін өзге заңдардың ережелері заңға енгізілуге тиіс.
Сонымен, Азаматтық процесстің қайнар көздері:
ҚР Конституциясы 30.08.95 ж.
ҚР Сот жүйесі және судьяның мәртебесі туралы заң. 25.12.00ж.
ҚР Республикасы Азаматтық іс жүргізу кодексі 13.07.99 ж. және 11.07.01 ж. өзгертулер толықтырулар №238-II.
ҚР Прокуратура туралы президенттің заң күші бар Жарлығы 21.12.35 ж.
ҚР неке және отбасы туралы заң.
ҚР Адвокаттық қызмет туралы заң 05.12.97 ж.
Жайлин Ғ.А. Азаматтық құқық 2007 ж.
ҚР Мемлекеттік баж туралы заң 31.03.96 ж.
ҚР Атқарушылық қызмет және сот орындаушының құзіреті туралы заң 1998 ж.
ҚР Азаматтық кодекс Жалпы және Ерекше бөлімдері.
Халықаралық шарттар.
Сондай-ақ, Жоғары сот пленарлық мәжілісінің қаулылары.
Ғылыми таным әдіснамасындағы шындық біздің идеяларымыздың, тұжырымдарымыздың, объективті шындықтың пікірлерінің сәйкестігін білдіреді. Объективті шындық туралы айтатын болсақ, біз кез -- келген жолмен анықталған шындықты ғана емес, объективті фактілермен, дәлелдермен, яғни сенімді, жақсы дәлелдермен расталған шындықты айтамыз. Азаматтық процесте шындықты анықтауға ықпал етуге арналған дәлелдеу процесі, ол дәлел сияқты ұғыммен тығыз байланысты.
Сот сараптама тағайындау туралы ұйғарым шығарады, сарапшыға осы Кодекстің 91-бабында көзделген құқықтары мен міндеттерін түсіндіреді және көрінеу жалған қорытынды бергені үшін қылмыстық жауаптылық туралы ескертеді.
Сараптама Сот-сараптама қызметі туралы 2017 жылғы 10 ақпандағы Қазақстан Республикасының Заңында белгіленген мерзімдерде жүргізіледі. Сараптама тағайындау туралы ұйғарым шағым жасауға, прокурордың өтінішхаты бойынша қайта қарауға жатпайды. Ұйғарыммен келіспеу туралы дәлелдер апелляциялық шағымға, прокурордың өтінішхатына енгізілуі мүмкін.
Ел басы Н.Ә.Назарбаевтың жыл сайынғы Қазақстан халқына арнаған жолдауында қоғамдағы ең басты игілік - адам оның өмірі, денсаулығы, бостандығы екендігін ескере келіп мұндай асыл қазынаға құқығы қайшы әрекет етушілерге заңды жауапкершілік қолдану қажеттігін бірнеше рет айтқан еді. Қоғамдық қатынастарды реттеуші құралдардың бірі - заң салалары болып табылады.
Диплом жазу барысында қолданыстағы заңнамаға талдау жасалып, қазақстандық және ТМД елдерінің көрнекті процессуалист - заңгер ғалымдарының еңбектері қарастырылды, атап айтсақ М.К Треутников., К.С.Юдельсон., М.Х.Хутыз., Жайлин.Ғ.А., И.М.Резниченко., және т.б. Сондай - ақ зерттеу зерделеу жұмысымыздың нормативтік құқықтық базасын Қазақстан Республикасының Конституциясы, Сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы ҚР Заңы, Азаматтық іс жүргізу кодексі және өзге де нормативтік құқықтық актілер.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗАҢНАМАСЫ АЗАМАТТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ ДӘЛЕЛДЕУ ЖӘНЕ ДӘЛЕЛДЕУ ПРОЦЕСІ ИНСТИТУТТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ, ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МӘНІ
Азаматтық процестегі дәлелдеу және дәлелдеу процесі институттарының тарихи және құқықтық қалыптасуы
Қазақстан Республикасының аумағында азаматтық істер бойынша сот ісін жүргізу тәртібі Қазақстан Республикасының конституциялық заңдарында, Қазақстан Республикасының Конституциясына және халықаралық құқықтың жалпыға бірдей танылған қағидаттары мен нормаларына негізделген Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік кодексінде айқындалады.
Азаматтық сот ісін жүргізу тәртібін реттейтін өзге де заңдардың ережелері осы Кодекске енгізілуге жатады.
Қазақстан Республикасының халықаралық шарттық және өзге де міндеттемелері, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің және Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары азаматтық процестік құқықтың құрамдас бөлігі болып табылады.
Қазақстан Республикасының азаматтық сот ісін жүргізу туралы заңнамасы азаматтық, отбасылық, еңбек, тұрғын үй, қаржы, шаруашылық, жер және басқа құқықтық қатынастардан туындайтын даулар бойынша істерді, сондай-ақ ерекше жүргізілетін істерді қарау тәртібін белгілейді.
Сотқа деген азаматтардың сенімі ең маңызды дүние. Сондықтан да, елімізде сот жүктемесін азайту, азаматтық процесті жеңілдету, сот ісін жүргізудің жылдамдығын арттырып, ашықтығын қамтамасыз етуге баса назар аударылған. 2001 жылы Азаматтық іс жүргізу кодексі қабылданды. Түрлі толықтырулар мен өзгерістер енгізіліп отырды. 2015 жылғы 31 қазанда жаңа азаматтық процестік кодексі қабылданып, оны қазіргі заманғы демократиялық қоғамның деңгейін, әлеуметтік-экономикалық тенденциясының дамуын айқындайтын, сот реформасын жүзеге асыру мен сот төрелігінің санасын арттырудың өзекті мәселелеріне жауап бере алатын заң нормасы деп қарастыруға болады.
Соттағы дәлелдеудің негізі табиғат пен қоғамдағы құбылысты байланыстырады. Бұл байланыс сотқа бір құбылыстың (факт, мән-жай) бар болуы, екінші бір құбылыстың шығуына негіз болатынын айқындайды. Елімізде сот жүйесін реформалау сот төрелігінің шынайы тәуелсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған. Осыған орай, азаматтық сот ісін жүргізуде де түбегейлі өзгерістер орын алды.
Азаматтық процесс азаматтардың ар-намысын қорғаудың, еңбек және басқа да дауларды шешудің, азаматтық-құқықтық қатынастың барлық субьектілерінің құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз етудің тиімді құралы болуы тиіс.
Аталған міндеттерді іске асыру судьялардың, прокурорлардың, адвокаттардың, заңгерлердің жұмысында біліктілікті талап етеді. Заң ғылымының докторы А.Ф.Клейнман дәлелдеудің өзі тараптар мен іске қатысушылардың сотқа дәлелдемені табыстауынан оларға анализ жасаудан және дәлелдемелерден даулы фактілерге қатысты қорытындылар жасаудан тұрады деген. Яғни, сот процесінде дәлелдердің жеткілікті болуы маңызды. Жалпы, соттағы дәлелдеуді - соттағы дәлдемелердің көмегімен істі дұрыс шешу үшін маңызы бар немесе жоқ екенін бекітуге бағытталған субьектілердің әрекеттерін қарастыруға болады.
Соттық дәлелдеу бұл істің мән-жайларын соттық дәлдемелер арқылы анықтау бойынша процеске қатысушылардың қызметі. Бұл тараптардың және өзге де қатысушылардың дәлелдемелерді табыс етуге, жинауға және оларды зерттеуге әрекеті. Мұндай құқық ҚР АПК-нің 63-бабында көзделген. ҚР АПК-нің 72-бабына сәйкес, ар тарап (талап қоюшы және жауапкер) өзінің талаптарының және қарсылықтарының негізі ретінде сілтеме жасайтын мән-жайларды дәлелдеуі тиіс. Осы мән-жайларды ҚР азаматтық процестік заңында белгіленген нақты деректер арқылы дәлелдеу қажет.
Бұл нақты деректер: Тараптардың және үшінші тұлғалардың түсініктемелерімен, куәлардың айғақтарымен, заттай дәлелдемелермен, сарапшылардың қорытындыларымен, іс-жүргізу әрекеттерінің хаттамаларымен расталады.
Азаматтық сот өндірісінде мән-жайларды танудың негізгі тәсілі ретінде іс үшін маңызы бар мән-жайдың бар немесе жоқ екенін, тараптардың қарсылықтары мен талаптарын, басқа да жағдайларды соттағы дәлелдемелер, яғни, соттық дәлелдеу жолымен бекітеді.Соттағы дәлелдеудің негізі табиғат пен қоғамдағы құбылысты байланыстырады.
Бұл байланыс сотқа бір құбылыстың (факт, мән-жай) бар болуы екінші бір құбылыстың шығуына негіз болатынын айқындайды. Жалпы, соттағы дәлелдеуді-соттағы дәлелдемелердің көмегімен істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайлардың бар немесе жоқ екенін бекітуге бағытталған субьектілердің әрекеттері деп қарастыруға болады.
Нені бекіту қажет және нендей мән-жайлар дәлелдеуге жатады деген сұраққа жауап ізделінеді. Іс бойынша дәлелдеу нақты және дұрыс анықтау-сот процесінің қорытындысы бойынша заңды және негізгі шешімнің шығуына негіз болып табылады.
Азаматтық істерді дұрыс шешуге қажетті заңды фактілер мен өзге де мән-жайлардың жиынтығы қажет.
Соттағы дәлелдеу өзара байланысты және өзара шартты бір-бірінен ажырамайтын 3 этаптан тұрады: дәлелдемелерді жинау және табыстау, сот мәжілісінде дәлелдемелерді зерттеу, дәлелдемелерді бағалау. Дәлелдемелер істің дұрыс шешілуіне әсер ететін шынайы мәліметтер.
Дәлелдемелер біріншіден іске қатысты болуы тиіс, екіншіден заңда көзделген дәлелдемелерді сипаттайтын бірінші белгі-соттағы дәлелдемелер заңды тәсілмен алынған нақты мән-жайлар болуы тиіс.
ҚР Конституцияның 77-бабының 3-тармағының 9-тармақшасында заңсыз тәсілмен алынған айғақтардың заңды күші болмайды делінген. АПК-нің 69-бабының 3-бөлігінде заңды бұза отырып алынған дәлелдемелердің заңдық күші жоқ деп танылады және оларды сот шешімінің негізіне алуға, сондай-ақ іс үшін маңызы бар кез келген мән-жайды дәлелдеу кезінде пайдалануға болмайды деп көрсетілген.
Соттың дәлелдемелердің бірінші белгісінде дәлелдемелерге жол беру ережесі бар. А.Х.Гольстем Дәлелдемелер әрқашанда тараптар арқылы ұсынылады және бұл тараптардың ерекше құқығы болып табылады, сот ешқашан дәлелдеме немесе анықтама жинамайды деген пікір білдірген. Сондықтан да, сот процесіне екі тараптың да үлкен ізденіспен келуі маңызды.
Заттай дәлелдемелер ұғымын және оларды азаматтық процесте қолдану ерекшеліктерін зерттеуге байланысты мәселелерді қарастыру үшін, менің ойымша, бастапқыда азаматтық процесте дәлелдеу тұжырымдамасын жалпы қарастыру қажет.
Соттың міндеті - азаматтық істерді дұрыс және уақтылы қарау және шешу. Істі дұрыс қарау және шешу: жүргізілген процесс нәтижесінде істің нақты мән-жайлары туралы дұрыс білімге қол жеткізуді және сот шешімінде белгіленген нақты мән-жайларға материалдық құқық нормаларын дәл қолдануды білдіреді.
Сот субъективті құқықтың немесе заңмен қорғалатын қызығушылықтың бар екендігі туралы қорытындыға келмес бұрын, ол құқық немесе қызығушылық негізделген фактілерді дәл анықтауы керек.
Азаматтық іс жүргізу құқығы барлық құқық салалары тәрізді үлкен екі жүйеге бөлінеді. Олар бірінші жалпы бөлім және ерекше бөлім деп аталынады. Олар бірнеше тарауларға бөлінеді.
Азаматтық іс жүргізу құқығының жалпы бөлімі қарастырады:
1-тарау. Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу заңдары
2-тарау. Азаматтық сот ісін жүргізудің міндеттері мен қағидаттары
3-тарау. Ведомстволық бағыныстылық және соттылық
4-тарау. Соттың құрамы, қарсылық білдіру
5-тарау. Іске қатысушы тұлғалар
6-тарау. Сотта өкілдік ету
7-тарау. Дәлелдемелер және дәлелдеу
8-тарау. Сот шығындары
9-тарау. Мәжбүрлеу шаралары
10-тарау. Іс жүргізу мерзімдері
11-тарау. Сот хабарлаулары мен шақырулары
12-тарау. Бұйрық арқылы іс жүргізу
13-тарау. Талап қою
14-тарау. Талап коюды қамтамасыз ету
15-тарау. Істі сотта қарауға әзірлеу
16-тарау. Сотта іс қарау
17-тарау. Сот шешімі және оны атқару тәртібі
18-тарау. Аралық сот шешімін орындау
19-тарау. Іс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұру
20-тарау. Іс бойынша іс жүргізуді қысқарту
21-тарау. Арызды қараусыз қалдыру
22-тарау. Сот ұйғарымы
23-тарау. Хаттамалар
24-тарау. Сырттай іс жүргізу және сырттай шешім шығару
Ал ерекше бөлімде мына мәселелер қарастырылады.
25-тарау. Сайлауға, референдумдарға қатысушы азаматтар мен қоғамдық бірлестіктердің сайлау құқықтарын қорғау туралы арыздар бойынша іс жүргізу
26-тарау. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауға уәкілетті органдардың (лауазымды адамдардың) қаулыларына дау айтуы туралы істер бойынша іс жүргізу
27-тарау. Мемлекеттік өкімет, жергілікті өзін - өзі басқару органдарының қоғамдық бірлестіктердің, ұйымдардың, лауазымды адамдар мен мемлекеттік қызмтшілердің шешімдері мен әрекеттеріне (немесе әрекетсіздігіне) дау айтуы туралы бойынша іс жүргізу
28-тарау. Нормативтік құқықтық актілердің заңдылығына орай даулар туралы іс бойынша іс жүргізу
29-тарау. Прокурордың органдар мен лауазымды адамдардың актілері мен іс- әрекеттерін заңсыз деп тану туралы жүгінк
30-тарау. Жалпы ережелер
31-тарау. Заңдық маңызы бар фактілерді анықтау
32-тарау. Азаматты хабар - ошарсыз кетті деп тану немесе азаматты қайтыс болды деп жариялау
33-тарау. Азаматты әрекет қабілеттілігі шектеулі немесе әрекетке қабілетсіз деп тану
34-тарау. Азаматты психиатриялық стационарға мәжбүрлеп жатқызу туралы істер бойынша іс жүргізу
35-тарау. Заңды тұлғалардың және жеке кәсіпкерлердің банкроттығы туралы істерді қарау
36-тарау. Жылжымалы мүлікті иесіз деп тану және жылжымайтын мүлікке комуналдық меншік құқығын тану
36-1-тарау. Ұл (қыз) асырап алу туралы өтініштер бойынша іс жүргізу
36-2-тарау. Қазақстан Республикасының немесе басқа мемлекеттің аумағында экстремизмді немесе террористік қызметті жүзеге асыратын шетелдік немесе халықаралық ұйымды экстремистік немесе террористік ұйым деп тану туралы өтініш бойынша іс жүргізу
37-тарау. Азаматтық хал актілері жазбаларының жаңсақтықтарын анықтау
38-тарау. Нотариаттық іс - әрекеттерге немесе оларды жасаудан бас тартуға жасалатын шағымдар
39-тарау. Көрсетушіге берілетін жоғалған бағалы қағаздар және ордерлік бағалы қағаздар бойынша құқықтарды қалпына келтіру
39-1-тарау. Аралық соттардың шешімдеріне шағым жасау туралы істер бойынша іс жүргізу
40-тарау. Сот актілеріне апелляциялық шағымдану, наразылық келтіру
41-тарау. Апелляциялық шағымдар, наразылықтар бойынша істерді қарау
42-тарау. Қадағалау тәртібімен іс жүргізу
43-тарау. Заңды күшіне енген шешімдерді, ұйғарымдар менқаулыларды жаңадан анықталған мән - жайлар бойынша қайта қарау жөнінде іс жүргізу.
Жоғарыда көрсетілгендерге қарап отырып, азаматтық іс жүргізудің жалпы бөлімі азаматтық іс жүргізу құқығының түсінігі, міндеттері мен қағидалары тәрізді басқа да жалпы сұрақтарға жауап берсе, ерекше бөлімінде әкімшілк - құқықтық қатынастардан туындайтын істерді және ерекше іс жүргізу, оның ішінде шетелдік тұлғалармен іс жүргізуді қарастыратынын көріп отырмыз.
Азаматтық процесс теориясында дәлелдеу ұғымы, оның субъектілері, құрылымдық бөліктері туралы мәселе даулы болып келеді. Заң ғылымында дәлелдеу ұғымы туралы бірнеше көзқарастар бар, олар көлем, дәлелдеу элементтері және оның субъектілері туралы әртүрлі түсінік береді.
Сот дауында тараптардың айтысуы принципіне сәйкес, олар қажетті дәлелдемелер топтамасын ұсына отырып, өз талаптарын жекеше негіздеулері тиіс. Бұл қағида ҚР АІЖК 65 - ші бабы бойынша нақтыланған, оған сәйкес, әр тарап өзінің талаптарының жіне қарсылықтарының негізі ретінде сілтеме жасайтын мән - жайларды дәлелдеуі тиіс. Осы ереже іске қатысушы үшінші тұлғаларға да таралады. ҚР АІЖК 66 - шы бабына сәйкес, дәлелдемелерді тараптар мен іске қатысушы басқа да тұлғалар береді.
Дәлелдемелердің алғашқы кешешнін талап арызға қоса тіркелген құжаттар құрайды. Іс материалдарымен танысқан соң жауапкер талап қоюшының ақпаратын жоққа шығарытын немесе күмән тудыратын өз дәлелдемелерін ұсына алады.Мысалы, талап қоюшы қарыз алу шартын талап арызымен қоса беріп, осы міндеттеме бойынша қарызды өндіріп беруді талап етеді. Ал талапкер өз кезегінде оның қарызды толық немесе жартылай төлегені туралы талап қоюшының қол хатын ұсына алады. Осылайша екі тарап та ақпарат қайнар көздерін таңдау еркіндігіне ие, бірақ ол ақпараттардан істің дұрыс шешілуіне ықпал ететін мән - жайлар анықталуы тиіс. Істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән - жайларды тараптардың және де іске қатысушы басқа да тұлғаладың талаптары мен қарсылықтарының негізінде, сот материалдық және іс - жүргізу құқығының қолданылуға тиіс нормаларын ескере отырып анықтайды.
Қолда бар ақпарат ауқымы жеткіліксіз болуы мүмкін, мұндай жағдайда сот тараптарға және іске қатысушы басқа да тұлғаларға істі дұрыс шешу үшін қажетті қосымша дәлелдемелер табыс етуді ұсынуға құқылы.
Тараптар өз сот бастамасы бойынша дәлелдеме жинамайтындығын ескерулері тиіс, бірақ тараптар мен басқа да іске қатысушы тұлғалар үшін дәлелдемелерді ұсыну қиындық келтірген жағдайда, сот олардың өтінімі бойынша дәлелдемелерді сұратып алдыруға жәрдемдеседі. Дәлелдемелерді сұратып алдыру туралы өтінімде сол дәлелдемелер көрсетілуге, сондай - ақ осы дәлелдеме арқылы іс үшін маңызы бар қандай мән жай анықталатыны немесе бекерге шығарылатыны, дәлелдемені өз бетінше алуға кедергі келтіретін себептер және оның тұрған жері көрсетілуі тиіс.
Соттық дәлелдеу процесі азаматтық іс жүргізу нормаларымен реттелген. Бұл процесс істің нақты мән жайларын анықтауға және азаматтық іс бойынша дұрыс шешім қабылдау үшін соттың бағалауына ұсынылған таным түрі болып табылады. Дәлелдеу процесіне кезектілік тәртіп тән. Сотта анықталуы тиіс мән - жайлар тізімін айқындап алу азаматтық іс жүргізу теориясында дәлелдеу процесінің алғашқы кезеңі ретінде танылады. Егер азаматтық әс жүргізуде сот әрекетінің кезектілігі әр кезде қатаң сақталатын болса, бұл пікір орынды болар еді. Соттың ондай әрекеттері дәлелдемелер ауқымын анықтап алудан басталып, дәлелдемелерді жинау және тіркеуді құрайды. Шын мәнінде кез келген соттық процесс өз динамикасымен ерекшеленеді. Кейбір жағдайларда талап қоюшының талаптары өзгеруі мүмкін, немесе талап коюшы алғашқы талаптық қуынымдарынан бас тартқан жағдайда, дәлелдемелер жиналып болғанына қарамастан, қажетсіз болып қалуы мүмкін.
Азаматтық процестегі дәлелдеудің келесі кезеңі - дәлелдемелерді зеттеу болып табылады. Бұл дәлелдеу кезеңінде тараптардың және үшінші тұлғалардың белсенділігі ерекше мәнге ие. Себебі. Дәл осы дәлелдемелерді зерттеу барысында олар тек істе бар дәлелдемелер туралы толық мәлімет алып қана қоймай, оларға дау келтіре алады. Тараптар мен іске қатысушы өзге де тұлғалар бір - біріне, үшінші тұлғаларға, куәларға, сарапшыларға сұрақ қою нәтижесінде істе бар дәлелдемелердің сапасы мен негізділігін анықтау мүмкіндігіне ие болады [1, 77-78бет].
К. С. Юдельсон сот дәлелдемесін тараптар арасындағы дауды шешу үшін қажетті фактілердің болуы немесе болмауының объективті ақиқатын заңда көрсетілген іс жүргізу құралдары мен тәсілдерінің көмегімен, яғни тараптардың талаптары мен қарсылықтарының негіздері фактілерін белгілеу жөніндегі процесс субъектілерінің қызметі ретінде анықтады [2, 34-бет].
Дәлелдеу субъектілерін анықтау мәселесіне келетін болсақ, кейбір ғалымдар дәлелдеу субъектілері процестің тараптары болып табылатын болжам жасады. Дәлелдеудің мазмұны -- тараптардың істің нақты жағдайларын бекіту, дәлелдемелер ұсыну, қарама-қарсы тараптың дәлелдерін теріске шығару, дәлелдемелерді талап ету туралы өтініштерді мәлімдеу, оларды зерттеуге қатысу жөніндегі іс жүргізу қызметі [3, 150-бет]. Іске қатысатын адамдардың дәлелдемелер ұсынуға, оларды зерттеуге қатысуға, сотқа ауызша және жазбаша түсініктемелер беруге, өз дәлелдерін беруге, пайымдаулары мен қарсылықтарын айтуға құқығы бар [4, 99-бап]. АІЖК-нің 98-бабында көрсетілген іске қатысатын барлық адамдар, сондай-ақ қоғамдық ұйымдар мен еңбек ұжымдарының өкілдері дәлелдеу субъектілері болып табылады (АІЖК-нің 161-бабы). Сот сонымен бірге дәлелдеудің субъектісі болып табылады және дәлелдемелер қызметіне қатысады: ол істе объективті шындықты анықтау үшін барлық заңды шараларды қабылдауға міндетті (б. з. д. 15), тараптарға дәлелдемелер жинауға жәрдем көрсетуге, дәлелдемелердің қатыстылығы мен жол берілетіндігі туралы мәселелерді шешуге міндеттенеді (АІЖК-нің 28, 29-баптары). Азаматтық процестегі дәлелдеудің мазмұнына келетін болсақ, ол тек процедуралық (практикалық) әрекеттерден ғана емес, ақыл-ой мен логикалық әрекеттерді біріктіреді. Біріншісі азаматтық іс жүргізу құқығының нормаларымен, екіншісі логикалық ойлау заңдарымен реттеледі. АІЖК-нің 62-бабы дәлелдемелерді бағалау құқықтық нормалардың талаптарына және логикалық ойлау заңдарына бағынады.
Осылайша, дәлелдеу ұғымын келесідей анықтауға болады: дәлелдеу азаматтық іс жүргізу тәртібімен реттелетін және істің нақты жағдайларын, тараптардың құқықтары мен міндеттерін анықтауға, заңды фактілерді бекіту арқылы белгілі бір жағдайларды анықтауға бағытталған дәлелдеу субъектілерінің іс жүргізу және ақыл-ой қызметі болады. Дәлелдемелерді көрсету, сондай-ақ дәлелдемелерді ұсыну, қабылдау, жинау, талап ету, зерттеу және бағалау. Дәлелдеу азаматтық сот ісін жүргізудегі танымның процессуалдық құралы болып табылады [4, 249 Б.].
Күрделі процессуалдық іс-әрекет ретінде сот дәлелдеуі белгілі бір кезеңдерге ие және белгілі бір элементтерден тұрады.
Дәлелдеу қызметінде келесі кезеңдерді ажырату керек:
1) нақты мән-жайларды анықтау;
2) сот анықтаған фактілер мен қатынастардың құқықтық біліктілігі туралы тұжырымдар;
3) іс бойынша тұтастай құқықтық және нақты қорытынды.
Дәлелдеудің әр кезеңінде істің мән-жайын анықтауға оның құрылымын құрайтын дәлелдеудің белгілі бір элементтерін қолдану процесінде қол жеткізіледі. Дәлелдеу элементтері ретінде дәлелдемелерді жинау, зерттеу және бағалауды бөліп көрсету әдетке айналған.
Дәлелдеу ұғымын түпкілікті ашу үшін оның тақырыбын анықтау қажет. Ұзақ уақыт бойы заң әдебиетінде дәлелдеу нысанасы деп істі соттың шешуі, заңды және негізделген шешім шығару үшін анықталуы қажет мән-жайлардың (заңды фактілердің) жиынтығы болып табылды. Сонымен бірге, кейбір авторлар дәлелдеу тақырыбының мазмұны іске қатысатын және оны қалыптастыратын адамдарға байланысты саралануы керек деп санайды.
Талап қоюшының дәлелдеу нысанасы талап қоюдың негізі, жауапкерді дәлелдеу нысанасы -- ол талап қоюға қарсылықтардың негізіне алған мән-жайлар болады. Іске қатысатын басқа да адамдарда, дәлелдеу нысанасы да саралануға жатады. Әрбір тұлғаны дәлелдеу мәнінің мазмұны оның процеске қатысу мақсатымен алдын ала анықталады. Сотқа келетін болсақ, оның дәлелдеу тақырыбы Заңды және негізделген шешім қабылдауға қажетті істің барлық жағдайларын қамтиды [5, 394 б.].
Іске қатысатын адамдар үшін дәлелдеу заттарын бөліп алу немесе азаматтық істі қарау кезінде қандай да бір түрде белгіленетін барлық мән-жайларды (фактілерді) дәлелдеу нысанасына енгізу дұрыс емес болып табылатын сияқты. Дәлелдеу пәні-азаматтық істі мәні бойынша шешу үшін, яғни тараптардың құқықтары мен міндеттері туралы мәселені шешу үшін белгіленуі қажет материалдық-құқықтық маңызы бар фактілер шеңберін сипаттайтын нақты категория. Дәлелдеу тақырыбының дәл осындай анықтамасы сотқа істі сот талқылауына дұрыс дайындауға, азаматтық істің мән-жайларын жан-жақты және толық зерттеуді қамтамасыз етуге бағытталған басқа да әрекеттерді жасауға мүмкіндік береді. Тараптар өздерінің талаптары мен қарсылықтарының негізі ретінде сілтеме жасайтын немесе басқа адамдар көрсететін жағдайлардың ауқымы әртүрлі болуы мүмкін, ал нақты азаматтық іс бойынша дәлелдеу мәні жеткілікті түрде анықталған. Дәлелдеу тақырыбының құрамын белгілі бір іс бойынша қолданылуы керек материалдық құқықтың нормасы анықтайды.
Осылайша, дәлелдеу пәні-бұл істі мәні бойынша шешу үшін қажетті материалдық-құқықтық маңызы бар фактілер жиынтығы. Дәлелдеу тақырыбына қатысты фактілерді істі қарау кезінде белгіленетін, алайда тараптардың құқықтары мен міндеттері туралы мәселені шешуге байланысты емес басқа фактілерден ажырату қажет [6, 224-б.].
Жоғарыда айтылғандарды талдай отырып, дәлелдеу тұжырымдамасы мен тақырыбын анықтауға байланысты мәселелерді қарастыру ғалымдар тарапынан жеткілікті назар аударылғанын атап өткен жөн, бұл азаматтық процесте дәлелдеудің маңыздылығын көрсетеді.
1.2 Дәлелдеу мен дәлелдеу процесінің ұғымы және азаматтық іс жүргізудегі ролі
Азаматтық іс жүргізу кодексінің 64-бабына сәйкес дәлелдемелер дегеніміз -- Заңмен көзделген тәртіпте сот тараптардың талаптары мен қарсылықтарын негіздейтін мән-жайлардың бар-жоғын сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін өре де маңызы мән-жайларды солардың негізінде анықтайтын заңды түрде алынған нақты дәлелдер. Осы баптың екінші тармақшасында төмендегідей қалып бекітілген: бұл нақты деректер тармақтардың және үшінші тұлғалардың түсініктемелерінен, куәлардың айғақтарымен, заттай дәлелдемелермен, сарапшылардың қорытындыларымен, іс-жүргізу әрекетінің хаттамаларымен және өзге де құжаттармен анықталады.
Енді дәлелдемелердің маңызын, мазмұнын ашып түсіну үшін белгілі ғалымдардың осы жайында берген анықтамаларына тоқталып өтейік. Орыстың революцияға дейінгі процесуалист ғалымы К.Н.Малышев: Дәлелдеме біздің ойымызды кез келген фактінің растығына немесе өтіріктігіне сендіреді. Бұл мағынада дәледемелер логика ғылымына жатады -- деген, ал техникалық мағынада соттық дәлелдемелер -- деп даулы юридикалық фактінің бар-жоқтығы туралы соттық шешіміне себеп болатын занды негіз, -- деп айтқан. Шын мәнінде Малышев соттық дәлелдемелерге анықтаманың логикалық дәлелдемелер тұрғысынан бастап заң талаптарымен байланыстырып аяқтаған. Шынымен де логикалық дәлелдемелер мен соттық дәлелдемелер бір-біріне ұқсас. М.К.Треутниковтың ойы бойынша басты айырмашылығы дәлелдеме мәнінде. Треутников: логика нысанында дәлелденіп отырған ой казси деп, ал дәлелдеуін ой аризметі деп аталады -- дейді: басқаша айтқанда дәлелдеме ретінде көпшілікке белгілі ойлар, дәлелдеменің ережелері болады. Ал сот тәжірибесінде фактінің нағыз өмірде орын алған, алмағандығы дәлелденеді: ірілікті күнделікті қолданып жүрген логикалық дәлелдемелермен соттық дәлелдемелердің мәндері арнаулы. Треутниковтың берген анықтамасы төмендегідей: Соттық дәлелдемелер дегеніміз -- қатыстылық сипаты бар істі дұрыс шешуге маңызы бар фактілерді тікелей немесе жанама бекітетін заңда көзделген процесуалдық сипаттағы және заң талаптарына сай алынған және зерттелген мән-жайлар[1].
С.В. Курылевтің көзқарасы бойынша дәлелдемелердің мәні белгілі фактілер мен біресе белгісіз факті арасындағы байланыс. Бұл жерде автор табиғаттағы және қоғамдағы барлық құбылыстардың бір-бірімен байланысты, бір-бірімен шартталған деген материалистік диалектикалық заңына сүйеніп берген[2].
Дәлелдемелерді тек фактілер ретінде процессуалдық формасынан айырып қарауға болмайды. Өйткені заң талаптары бойынша дәлелдемелер ретінде тек қана заңда көрсетілген дәлелдемелер танылады. Осы туралы М.Х.Хутыз былай деген: Дәлелдеу құралынған бөлек фактілер, деректер немесе дәлелдеу құралдары, фактілі деректерден бөлек дәлелдемелер ретінде таныла алмайды -- деген[3].
Сот сараптамасы іс үшін маңызы бар мән-жайлар сарапшы арнайы ғылыми білімдер негізінде жүргізетін оның объектілерін зерттеу нәтижесінде анықталуы мүмкін жағдайларда тағайындалады. Азаматтық сот ісін жүргізуге қатысатын өзге де адамдардың мұндай білімінің болуы сотты тиісті жағдайларда сараптама тағайындау қажеттігінен босатпайды.
Істе ревизиялар, тексерулер актілерінің, ведомстволық инспекциялар қорытындыларының, сондай-ақ мамандардың жазбаша консультацияларының, бағалаушылар есептерінің болуы сарапшының қорытындысын ауыстырмайды және сол мәселелер бойынша сот сараптамасын тағайындау мүмкіндігін жоққа шығармайды.
Сот сараптамасын сот тараптың өтінішхаты бойынша немесе өз бастамасы бойынша тағайындайды.
Тараптың және іске қатысатын басқа да тұлғалардың жазбаша дәлелдеменің бұрмалануы туралы арызы бойынша сот тиісті сараптама тағайындауға құқылы.
Сарапшы ретінде арнайы ғылыми білімі бар іске мүдделі емес адам шақырылуы мүмкін. Сот сараптамасын жүргізу:
1) сот сараптамасы органдарының қызметкерлеріне;
2) лицензия негізінде сот-сараптама қызметімен айналысатын жеке тұлғаларға;
3) Сот-сараптама қызметі туралы Қазақстан Республикасы Заңының талаптарына сәйкес арнайы ғылыми білімді иеленген өзге де адамдарға біржолғы тәртіппен тапсырылуы мүмкін.
Іске қатысатын адамдар соттан сот сараптамасы ісін жүргізуді қажетті арнайы ғылыми білімі бар нақты адамға тапсыру туралы сұрай алады.
Соттың біржолғы тәртіппен сараптама жүргізу тапсырылған адамды шақырту туралы талабы көрсетілген адам жұмыс істейтін ұйымның басшысы үшін міндетті.
Іске қатысатын әрбір тұлға сарапшының алдына қойылуға тиіс сұрақтарды сотқа ұсынуға құқылы. Сарапшы қорытынды беруге тиіс сұрақтардың түпкілікті шеңберін сот айқындайды. Сот ұсынылған сұрақтарды қабылдамауды сот сараптамасын тағайындау туралы ұйғарымда уәждеуге міндетті.
Егер тарап сараптама жүргізуге қатысудан жалтарса немесе оны өткізуге кедергі келтірсе (сараптамаға келмесе, сарапшыларға зерттеу үшін қажетті материалдарды бермесе, сотқа беру мүмкін емес немесе қиындық келтіретін, өзіне тиесілі объектілерді зерттеуге мүмкіндік бермесе), ал істің мән-жайлары бойынша осы тараптың қатысуынсыз сараптама жүргізу мүмкін болмаса, сот қай тараптың сараптамадан жалтарғанына қарай, анықтау үшін сараптама тағайындалған фактіні анықталған немесе жоққа шығарылған деп тануға құқылы.
Заттай дәлелдемелердің сот-медициналық сараптамасы.
Мынадай кез келген заттар: 1) қылмыс құралы ретінде қызмет еткен немесе қылмыс іздерін өзінде сақтаған; 2) қылмыстық әрекеттерге бағытталған; 3) қылмысты анықтау және қылмыстық істің мән-жайларын анықтау құралы бола алатын өзге де заттар мен құжаттар заттай дәлелдемелер деп танылады. Аталған заттар қаралады, заттай дәлелдемелер деп танылады және қылмыстық іске қоса тіркеледі, бұл туралы тиісті қаулы шығарылады.
Сот медицинасында биологиялық шығу тегінің заттай дәлелдері зерттеледі: қан, сперма, шаш, сүйек және бұлшықет тіндері, меконий (бастапқы нәжіс), ішкі ағзалардың бөліктері, адам ағзасының әртүрлі секрециялары. Заттай дәлелдемелердің сот-медициналық сараптамасы сот-медициналық сараптама бюросының биологиялық, сот-химиялық және физика-техникалық (медициналық-криминалистік) бөлімшелерінде жүзеге асырылады.
Сот-химиялық бөлімшеде негізінен уланудан қайтыс болған немесе ағзада улы заттар бар деген күдік болған кезде ішкі ағзалар, ағзаның сұйықтықтары (қан, зәр және т.б.) және мәйіттердің тіндері зерттеледі. Сот-химиялық зерттеуге арналған материалды, әдетте, мәйітті ашу кезінде сот-медициналық сарапшы алады.
Сот-биологиялық бөлімде зерттеу объектілері көбінесе қан, ұрық, шаш, сирек - сілекей, зәр, тер, меконий, бұлшықеттер және т. б.
Кісі өлтіру, зақым келтіру (абразиялар, жаралар және т.б.), зорлау, қылмыстық түсік түсіру, жол-көлік оқиғалары және басқа жағдайларда жәбірленушілердің денесінде, киімінде, жарақат құралдарында және қоршаған заттарда, сондай-ақ қылмыскердің денесінде және киімінде қан болуы мүмкін.
Қанның іздері әртүрлі, бұл олардың пайда болу әдісі мен уақытына, қоршаған орта жағдайларына, олар орналасқан объектінің қасиеттеріне байланысты. Дақтар, тамшылар, іздер, қан шұңқырлары бар. Қан іздерінің пішіні, орналасу ерекшеліктері бойынша қылмыстың мән-жайын бағалауға болады. Қан іздерін сот-медициналық зерттеу кінәлілерді әшкерелеу үшін үлкен маңызға ие, бірақ оның үлкен әсер етуі үшін тергеушінің оларды анықтау, алу, буып-түю және жөнелту бойынша сауатты әрекеттері қажет.
Кептірілген қан дақтары әдетте қою қызыл, қоңыр немесе қоңыр, кейде сұр-жасыл немесе сарғыш болады. Ылғал сіңірмейтін беттерде қан құрғағаннан кейін жылтыр қоңыр қыртыстар пайда болады.
Қылмыскерлер көбінесе қылмыс орнында қанның іздерін жоюға тырысады: олар еденді, қабырғаларды, аяқ киімдерді жуады, киімдерін жуады және т.б. мұндай жағдайларда оларды қан көрінбейтін немесе оны алып тастау қиын жерде іздеу керек: еден тақталары арасындағы саңылауларда, осы тақталардың төменгі бетінде, юбка тақталарының артында, тігістер мен бүктемелерде, қалталардың ішкі бетінде, ойықтарда, саңылауларда және құралдардың құрамдас бөліктерін (балта, балға, пышақ және т. б.).
Қанның іздерін іздеуді жеңілдету үшін сутегі асқынымен, люминолмен және т.б. алдын-ала сынамалар қолданылады, алайда оларды оқиға орнында қолдануға тым көп араласпау керек, өйткені нақты жауапты тек сот-медициналық сараптама арқылы алуға болады.
Қанға күдікті іздерді алып қою. Күдікті дақтары бар кішкентай заттарды (киім, аяқ киім, жарақат құралдары және т.б.) толығымен алып тастау керек. Оларды қызықтыратын жерлерді кесуге болмайды. Егер сарапшының назарын белгілі бір даққа немесе дақтар тобына аудару қажет болса, ол түрлі-түсті жіппен қапталады.
Тасымалдау қиын көлемді заттарда күдікті дақтар анықталған кезде заттың бір бөлігін ондағы дақтармен және міндетті түрде оның бетінің көршілес таза (дақтардан бос) учаскесімен бөледі. Егер мұндай бөлу заттың құндылығына байланысты мүмкін болмаса немесе қажет болмаса, дақтарды таза қағаз парағына тырнап, қырғышты қағаз пакетке салу керек немесе оларды 3-4 қабатқа бүктелген дымқыл таза (пайдаланылмаған) дәке арқылы жуып тастау керек.оның шектеулі аймағында дақтардың мүмкіндігінше көп шоғырлануын алу үшін. Осыдан кейін дәке бөлме температурасында кептірілуі керек. Жуылған дақтармен бірге таза дәке үлгісі бөлек пакетке орналастырылады.
Қардағы қан дақтары бірнеше қабатқа бүктелген дәкеге, табаққа немесе басқа кең ыдысқа мүмкіндігінше аз мөлшерде алынады. Жылы қар еріп, дәке қанға малынған кезде, ол бөлме температурасында кептіріледі.
Жерден табылған қанды ол ең көп сіңдірілген жерлерден алады. Қажет болса, жер бөлме температурасында кептіріледі, мүмкін болса, одан көрінетін жәндіктер алынып тасталады. Жердің бақылау үлгісі (қан жоқ) бөлек оралған.
Болжамды қан іздері бар заттай дәлелдемелерді алу және сот-медициналық сараптамаға жіберу кезінде мынадай қағидалар сақталады:
1. Заттай дәлелдемелерді алуды не оқиға болған жерді қарап тексеру хаттамасында, не заттай дәлелдемелерді қарап тексеру және алу хаттамаларында құжаттайды. Осы құжаттардың көшірмелері сараптама тағайындау туралы қаулымен, заттай дәлелдемелермен және іс бойынша өтіп жатқан адамдардың қан үлгілерімен бірге сот-медициналық зертханаға ұсынылады.
2. Алынған заттар тек құрғақ күйінде сақталады және жіберіледі, өйткені дымқыл қан дақтары тез шіріп, зерттеуге жарамсыз болады.
3. Әрбір алынған зат қағаз пакетке бөлек салынады, ол байланады, мөрленеді және оның ішіндегісі нақты көрсетілген жазумен жабдықталады. Қаптама заттай дәлелдеменің сақталуын қамтамасыз етуі тиіс.
Заттай дәлелдемелерді полиэтилен пакеттерге салуға болмайды, өйткені герметикалық ортада қан дақтарының қасиеттерін өзгертетін микроорганизмдердің тіршілік әрекеті белсендіріледі, бұл олардың толық зерттелуіне жол бермейді.
4. Сараптамаға киім заттары мен аяқ киімді (киетін заттарды) жіберу кезінде сараптама тағайындау туралы қаулыда және тиісті пакетте нақты заттың кімге тиесілі екендігі нақты көрсетіледі. Бұл салмақ иесінің (тасымалдаушының) тоттанған және басқа секрецияларын зерттеу нәтижелеріне ықтимал әсерін ескеру үшін қажет.
Дақтарды қырынумен, шаюмен, дәкеге қармен ауыстыру арқылы алған кезде бақылау қырынуын немесе даққа көршілес ластанбаған учаскелерден шаюды міндетті түрде жасайды. Қардан қанды жуу немесе тасымалдау үшін пайдаланылатын таза дәке үлгісі міндетті түрде қоса беріледі, бұл пайдаланылатын материалдарды (дәке, зат, бояу және т.б.) зерттеу нәтижелеріне әсерін ескеруге мүмкіндік береді.
5. Тасымалдаушы заттың әрбір объектісі мен бақылау учаскесі бір-бірінен бөлек қапталады және тиісті жазбалармен жабдықталады.
6. Жәбірленуші мен айыпталушының қан үлгілерін тергеушінің нұсқауы бойынша медицина қызметкерлері алады. Әдетте, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗАҢНАМАСЫ АЗАМАТТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ ДӘЛЕЛДЕУ ЖӘНЕ ДӘЛЕЛДЕУ ПРОЦЕСІ ИНСТИТУТТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ, ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МӘНІ
1.1 Азаматтық процестегі дәлелдеу және дәлелдеу процесі институттарының тарихи және құқықтық қалыптасуы
1.2 Дәлелдеу мен дәлелдеу процесінің ұғымы және азаматтық іс жүргізудегі ролі
1.3 Азаматтық процестегі дәлелдемелердің түсінігін анықтау және оларды жіктеу
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗАҢНАМАСЫ БОЙЫНША АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ ЗАТТАЙ ДӘЛЕДЕМЕЛЕРДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАУЫ
2.1 Азаматтық процестегі заттай дәлелдемелердің ұғымы және түрлері
2.2 Қазақстан Республикасы заң шығарушымен заттай дәлелдемелерге қойылатын талаптар
2.3 Заттай дәлелдемелер азаматтық іс жүргізу кезінде дәлелдеу құралы ретінде
ІІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗАҢНАМАСЫ БОЙЫНША АЗАМАТТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ ЗАТТАЙ ДӘЛЕДЕМЕЛЕРДІ ПАЙДАЛАНУ, ЗЕРТТЕУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУЫ
3.1 Азаматтық іс жүргізуде заттай дәлелдемелерді жинау және ұсыну
3.2 Соттағы заттай дәлелдемелерің іс жүргізу барысында пайдалану тәртібі
3.3 Заттай дәлелдемелерді зерттеу және бағалау ерекшеліктері
3.4 Шет елдердің азаматтық процесі кезінде заттай дәлелдемелердің құқықтық реттелеуі мен пайдалану ерекшеліктері
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Азаматтық процестегі заттай дәлелдемелер ұғымы және түрлері бойынша І-ші тарауда Қазақстан Республикасының заңнамасы азаматтық процестегі дәлелдеу және дәлелдеу процесі институттарының қалыптасуы, түсінігі және мәні; ІІ-ші тарауда Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша азаматтық іс жүргізудегі заттай дәледемелердің құқықтық сипаттауы; ІІІ-ші тарауда Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша азаматтық процестегі заттай дәледемелерді пайдалану, зерттеу және бағалауына талдау жасау болып табылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Азаматтық істер бойынша сот төрелігінің басты әлеуметтік міндеті азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін соттық қорғау болып табылады. Бұл - қоғамдық маңызы бар қажеттілік және өз алдына құқықтық және демократиялық мемлекет құруды мақсат етіп қойған Қазақстан Республикасы үшінмаңызды міндеттердің бірі. Заңмен анықталған дәлелдердің әртүрлі түрлері болады. Дәлелдемелердің немесе дәлелдеу құралдарының негізгі түрлерінің бірі-заттай дәлелдемелер. Дәлелдемелердің әрбір түрінің дәлелдемелік іс жүргізу процесінде пайдаланудың өзіндік ерекшеліктері, ұсынудың өзіндік процестік нысаны болады. Дәлелдемелер мәселесі кез-келген азаматтық істі қарау кезінде маңызды болғандықтан, дәлелдердің әр түрін, атап айтқанда заттай дәлелдемелерді егжей-тегжейлі зерттеу өзекті болады.
Сот дәлелдеуі азаматтық іс жүргізу құқығының ережелеріне толық сәйкес жүргізілуі керек. Оның нормалары формальды логиканың заңдылықтарын, танымдық процестің заңдылықтарын ескереді және сот алған тұжырымдардың дұрыстығын қамтамасыз етеді. Әр түрлі дәлелдемелер, атап айтқанда заттай дәлелдемелер проблемалық мәселе болып табылады. Заттай дәлелдемелер ұғымын ашу және зерттеу дәлелдеу процесінің қаншалықты объективті және істе шындықты анықтауға ықпал ететінін талдауға мүмкіндік береді.
Заттай дәлелдемелер ұғымын ашу үшін, менің ойымша, азаматтық процестегі дәлелдеудің жалпы ұғымы мен принциптерін, дәлелдемелер ұғымын және олардың сипаттамаларын анықтау қажет, бұл заттай дәлелдемелер ұғымын, олардың дәлелдеу құралы ретіндегі мәнін, дәлелдеу процесіндегі орны мен рөлін дәлірек ашуға мүмкіндік береді.
Сондай-ақ заттай дәлелдемелерді зерттеуге және бағалауға байланысты мәселелерді қарау қажет, өйткені дәлелдемелерді зерттеу және бағалау дәлелдеу процесінің өте маңызды және ажырамас элементтері болып табылады.
Қазақстан мемлекеті, оның барлық органдары заңдылыққа негізделіп, қоғамның мүдделерін азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, құқықтық тәртіпті қарауды қамтамасыз етеді.
Азаматтардың және ұйымдардың құқықтарын қорғауды жүзеге асырудағы органдардың ішінде ерекше орын сот әділдігі органы ретінде сотқа беріледі. Оның қызметі істің ақиқатын қамтамасыз ететін азаматтық іс жүргізу құқығының нормаларымен реттелетін түрінде.
Азаматтық процес жүргізудің міндеттері: азаматтардың, мемлекеттің және ұйымдардың бұзылған немесе даулы құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау, заңдылық пен құқықтық тәртібін нығайту, құқық бұзушылықтың алдын алу болып табылады. Азаматтық сот ісін жүргізу міндеттерін орындауға соттың іс жүргізу қызметі арқылы қол жеткізіледі, оның негізгі мазмұны іс бойынша объективті шындықты анықтау болып табылады. Сот істерді азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен шешу кезінде Қазақстан Республикасы Конституциясының, заңның, басқа да нормативтік құқықтық актілердің талаптарын дәлме-дәл сақтауға міндетті.
Сотқа деген азаматтардың сенімі ең маңызды дүние. Сондықтан да, елімізде сот жүктемесін азайту, азаматтық процесті жеңілдету, сот ісін жүргізудің жылдамдығын арттырып, ашықтығын қамтамасыз етуге баса назар аударылған. 2001 жылы Азаматтық іс жүргізу кодексі қабылданды. Түрлі толықтырулар мен өзгерістер енгізіліп отырды. 2015 жылғы 31 қазанда жаңа азаматтық процестік кодексі қабылданып, оны қазіргі заманғы демократиялық қоғамның деңгейін, әлеуметтік-экономикалық тенденциясының дамуын айқындайтын, сот реформасын жүзеге асыру мен сот төрелігінің санасын арттырудың өзекті мәселелеріне жауап бере алатын заң нормасы деп қарастыруға болады.
ҚР Конституцияның 77-бабының 3-тармағының 9-тармақшасында заңсыз тәсілмен алынған айғақтардың заңды күші болмайды делінген. АПК-нің 69-бабының 3-бөлігінде заңды бұза отырып алынған дәлелдемелердің заңдық күші жоқ деп танылады және оларды сот шешімінің негізіне алуға, сондай-ақ іс үшін маңызы бар кез келген мән-жайды дәлелдеу кезінде пайдалануға болмайды деп көрсетілген.
Істерді шешу кезінде соттың заңды бұзуына болмайды және ол заңсыз сот актілерінің күшін жоюға әкеп соғады. Заңның бұзылуына кінәлі судья заңда белгіленгендей жауапты болады.
Осылайша, дипломдық жұмыстың мақсаты: заттай дәлелдемелердің түсінігі мен мәнін, олардың дәлелдеу процесіндегі ролі мен орнын, дәлелдемелердің зерртеу және бағалау ерекшеліктерін анықтау.
Қазіргі таңда көптеген азаматтық істер бойынша фактілік мән жайларды дәлелдейтін дәлелдемелерді дұрыс зерттемеу барысында, көптеген материалдық және процессуалдық құқық қағидалары бұзылуда. Соның барысында, мұндай істер бойынша шығарылған мәлімдердің күші жойылуда.
Дәлелдеме түсінігі дәлелдеме теориясында және дәлелдеме құқығында негізгі орын алады. Соттық қараудың көп көлемі дәлелдеу қызметіне беріледі. Соған байланысты, дәлелдемелер бойынша сұрақтар қарау және оны тәжірибеде азаматтық іс-жүргізуде оны пайдалануда ерекше маңызға ие болады.
Жоғарыда аталған мәселелердің ашылуы тек Қазақстанның заңнамасын ғана емес, сонымен қатар шет елдердің азаматтық іс жүргізу құқығын да ескере отырып жүргізілуі керек, бұл міндеттерді шешуге объективті көзқараспен қарауға және қолданыстағы заңнамамен дәлелдеу процесін құқықтық реттеудің тиімділігін талдауға мүмкіндік береді.
Азаматтық іс жүргізудің қайнар көздеріне тоқталсақ. Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу заңдары соттардың Азаматтық іс жүргізу туралы Кодекспен және басқа заңдармен өз құзыретіне жатқызылған талап қою және қзге істерді қарау мен шешу барысында сот төрелігін атқару кезінде туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейді. Қазақстан Республикасының аумағында азаматтық істер бойынша сот ісін жүргізу тәртібі конституциялық заңдармен, Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексімен айқындалады. Азаматтық сот ісін жүргізу тәртібін реттейтін өзге заңдардың ережелері заңға енгізілуге тиіс.
Сонымен, Азаматтық процесстің қайнар көздері:
ҚР Конституциясы 30.08.95 ж.
ҚР Сот жүйесі және судьяның мәртебесі туралы заң. 25.12.00ж.
ҚР Республикасы Азаматтық іс жүргізу кодексі 13.07.99 ж. және 11.07.01 ж. өзгертулер толықтырулар №238-II.
ҚР Прокуратура туралы президенттің заң күші бар Жарлығы 21.12.35 ж.
ҚР неке және отбасы туралы заң.
ҚР Адвокаттық қызмет туралы заң 05.12.97 ж.
Жайлин Ғ.А. Азаматтық құқық 2007 ж.
ҚР Мемлекеттік баж туралы заң 31.03.96 ж.
ҚР Атқарушылық қызмет және сот орындаушының құзіреті туралы заң 1998 ж.
ҚР Азаматтық кодекс Жалпы және Ерекше бөлімдері.
Халықаралық шарттар.
Сондай-ақ, Жоғары сот пленарлық мәжілісінің қаулылары.
Ғылыми таным әдіснамасындағы шындық біздің идеяларымыздың, тұжырымдарымыздың, объективті шындықтың пікірлерінің сәйкестігін білдіреді. Объективті шындық туралы айтатын болсақ, біз кез -- келген жолмен анықталған шындықты ғана емес, объективті фактілермен, дәлелдермен, яғни сенімді, жақсы дәлелдермен расталған шындықты айтамыз. Азаматтық процесте шындықты анықтауға ықпал етуге арналған дәлелдеу процесі, ол дәлел сияқты ұғыммен тығыз байланысты.
Сот сараптама тағайындау туралы ұйғарым шығарады, сарапшыға осы Кодекстің 91-бабында көзделген құқықтары мен міндеттерін түсіндіреді және көрінеу жалған қорытынды бергені үшін қылмыстық жауаптылық туралы ескертеді.
Сараптама Сот-сараптама қызметі туралы 2017 жылғы 10 ақпандағы Қазақстан Республикасының Заңында белгіленген мерзімдерде жүргізіледі. Сараптама тағайындау туралы ұйғарым шағым жасауға, прокурордың өтінішхаты бойынша қайта қарауға жатпайды. Ұйғарыммен келіспеу туралы дәлелдер апелляциялық шағымға, прокурордың өтінішхатына енгізілуі мүмкін.
Ел басы Н.Ә.Назарбаевтың жыл сайынғы Қазақстан халқына арнаған жолдауында қоғамдағы ең басты игілік - адам оның өмірі, денсаулығы, бостандығы екендігін ескере келіп мұндай асыл қазынаға құқығы қайшы әрекет етушілерге заңды жауапкершілік қолдану қажеттігін бірнеше рет айтқан еді. Қоғамдық қатынастарды реттеуші құралдардың бірі - заң салалары болып табылады.
Диплом жазу барысында қолданыстағы заңнамаға талдау жасалып, қазақстандық және ТМД елдерінің көрнекті процессуалист - заңгер ғалымдарының еңбектері қарастырылды, атап айтсақ М.К Треутников., К.С.Юдельсон., М.Х.Хутыз., Жайлин.Ғ.А., И.М.Резниченко., және т.б. Сондай - ақ зерттеу зерделеу жұмысымыздың нормативтік құқықтық базасын Қазақстан Республикасының Конституциясы, Сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы ҚР Заңы, Азаматтық іс жүргізу кодексі және өзге де нормативтік құқықтық актілер.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗАҢНАМАСЫ АЗАМАТТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ ДӘЛЕЛДЕУ ЖӘНЕ ДӘЛЕЛДЕУ ПРОЦЕСІ ИНСТИТУТТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ, ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МӘНІ
Азаматтық процестегі дәлелдеу және дәлелдеу процесі институттарының тарихи және құқықтық қалыптасуы
Қазақстан Республикасының аумағында азаматтық істер бойынша сот ісін жүргізу тәртібі Қазақстан Республикасының конституциялық заңдарында, Қазақстан Республикасының Конституциясына және халықаралық құқықтың жалпыға бірдей танылған қағидаттары мен нормаларына негізделген Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік кодексінде айқындалады.
Азаматтық сот ісін жүргізу тәртібін реттейтін өзге де заңдардың ережелері осы Кодекске енгізілуге жатады.
Қазақстан Республикасының халықаралық шарттық және өзге де міндеттемелері, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің және Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары азаматтық процестік құқықтың құрамдас бөлігі болып табылады.
Қазақстан Республикасының азаматтық сот ісін жүргізу туралы заңнамасы азаматтық, отбасылық, еңбек, тұрғын үй, қаржы, шаруашылық, жер және басқа құқықтық қатынастардан туындайтын даулар бойынша істерді, сондай-ақ ерекше жүргізілетін істерді қарау тәртібін белгілейді.
Сотқа деген азаматтардың сенімі ең маңызды дүние. Сондықтан да, елімізде сот жүктемесін азайту, азаматтық процесті жеңілдету, сот ісін жүргізудің жылдамдығын арттырып, ашықтығын қамтамасыз етуге баса назар аударылған. 2001 жылы Азаматтық іс жүргізу кодексі қабылданды. Түрлі толықтырулар мен өзгерістер енгізіліп отырды. 2015 жылғы 31 қазанда жаңа азаматтық процестік кодексі қабылданып, оны қазіргі заманғы демократиялық қоғамның деңгейін, әлеуметтік-экономикалық тенденциясының дамуын айқындайтын, сот реформасын жүзеге асыру мен сот төрелігінің санасын арттырудың өзекті мәселелеріне жауап бере алатын заң нормасы деп қарастыруға болады.
Соттағы дәлелдеудің негізі табиғат пен қоғамдағы құбылысты байланыстырады. Бұл байланыс сотқа бір құбылыстың (факт, мән-жай) бар болуы, екінші бір құбылыстың шығуына негіз болатынын айқындайды. Елімізде сот жүйесін реформалау сот төрелігінің шынайы тәуелсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған. Осыған орай, азаматтық сот ісін жүргізуде де түбегейлі өзгерістер орын алды.
Азаматтық процесс азаматтардың ар-намысын қорғаудың, еңбек және басқа да дауларды шешудің, азаматтық-құқықтық қатынастың барлық субьектілерінің құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз етудің тиімді құралы болуы тиіс.
Аталған міндеттерді іске асыру судьялардың, прокурорлардың, адвокаттардың, заңгерлердің жұмысында біліктілікті талап етеді. Заң ғылымының докторы А.Ф.Клейнман дәлелдеудің өзі тараптар мен іске қатысушылардың сотқа дәлелдемені табыстауынан оларға анализ жасаудан және дәлелдемелерден даулы фактілерге қатысты қорытындылар жасаудан тұрады деген. Яғни, сот процесінде дәлелдердің жеткілікті болуы маңызды. Жалпы, соттағы дәлелдеуді - соттағы дәлдемелердің көмегімен істі дұрыс шешу үшін маңызы бар немесе жоқ екенін бекітуге бағытталған субьектілердің әрекеттерін қарастыруға болады.
Соттық дәлелдеу бұл істің мән-жайларын соттық дәлдемелер арқылы анықтау бойынша процеске қатысушылардың қызметі. Бұл тараптардың және өзге де қатысушылардың дәлелдемелерді табыс етуге, жинауға және оларды зерттеуге әрекеті. Мұндай құқық ҚР АПК-нің 63-бабында көзделген. ҚР АПК-нің 72-бабына сәйкес, ар тарап (талап қоюшы және жауапкер) өзінің талаптарының және қарсылықтарының негізі ретінде сілтеме жасайтын мән-жайларды дәлелдеуі тиіс. Осы мән-жайларды ҚР азаматтық процестік заңында белгіленген нақты деректер арқылы дәлелдеу қажет.
Бұл нақты деректер: Тараптардың және үшінші тұлғалардың түсініктемелерімен, куәлардың айғақтарымен, заттай дәлелдемелермен, сарапшылардың қорытындыларымен, іс-жүргізу әрекеттерінің хаттамаларымен расталады.
Азаматтық сот өндірісінде мән-жайларды танудың негізгі тәсілі ретінде іс үшін маңызы бар мән-жайдың бар немесе жоқ екенін, тараптардың қарсылықтары мен талаптарын, басқа да жағдайларды соттағы дәлелдемелер, яғни, соттық дәлелдеу жолымен бекітеді.Соттағы дәлелдеудің негізі табиғат пен қоғамдағы құбылысты байланыстырады.
Бұл байланыс сотқа бір құбылыстың (факт, мән-жай) бар болуы екінші бір құбылыстың шығуына негіз болатынын айқындайды. Жалпы, соттағы дәлелдеуді-соттағы дәлелдемелердің көмегімен істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайлардың бар немесе жоқ екенін бекітуге бағытталған субьектілердің әрекеттері деп қарастыруға болады.
Нені бекіту қажет және нендей мән-жайлар дәлелдеуге жатады деген сұраққа жауап ізделінеді. Іс бойынша дәлелдеу нақты және дұрыс анықтау-сот процесінің қорытындысы бойынша заңды және негізгі шешімнің шығуына негіз болып табылады.
Азаматтық істерді дұрыс шешуге қажетті заңды фактілер мен өзге де мән-жайлардың жиынтығы қажет.
Соттағы дәлелдеу өзара байланысты және өзара шартты бір-бірінен ажырамайтын 3 этаптан тұрады: дәлелдемелерді жинау және табыстау, сот мәжілісінде дәлелдемелерді зерттеу, дәлелдемелерді бағалау. Дәлелдемелер істің дұрыс шешілуіне әсер ететін шынайы мәліметтер.
Дәлелдемелер біріншіден іске қатысты болуы тиіс, екіншіден заңда көзделген дәлелдемелерді сипаттайтын бірінші белгі-соттағы дәлелдемелер заңды тәсілмен алынған нақты мән-жайлар болуы тиіс.
ҚР Конституцияның 77-бабының 3-тармағының 9-тармақшасында заңсыз тәсілмен алынған айғақтардың заңды күші болмайды делінген. АПК-нің 69-бабының 3-бөлігінде заңды бұза отырып алынған дәлелдемелердің заңдық күші жоқ деп танылады және оларды сот шешімінің негізіне алуға, сондай-ақ іс үшін маңызы бар кез келген мән-жайды дәлелдеу кезінде пайдалануға болмайды деп көрсетілген.
Соттың дәлелдемелердің бірінші белгісінде дәлелдемелерге жол беру ережесі бар. А.Х.Гольстем Дәлелдемелер әрқашанда тараптар арқылы ұсынылады және бұл тараптардың ерекше құқығы болып табылады, сот ешқашан дәлелдеме немесе анықтама жинамайды деген пікір білдірген. Сондықтан да, сот процесіне екі тараптың да үлкен ізденіспен келуі маңызды.
Заттай дәлелдемелер ұғымын және оларды азаматтық процесте қолдану ерекшеліктерін зерттеуге байланысты мәселелерді қарастыру үшін, менің ойымша, бастапқыда азаматтық процесте дәлелдеу тұжырымдамасын жалпы қарастыру қажет.
Соттың міндеті - азаматтық істерді дұрыс және уақтылы қарау және шешу. Істі дұрыс қарау және шешу: жүргізілген процесс нәтижесінде істің нақты мән-жайлары туралы дұрыс білімге қол жеткізуді және сот шешімінде белгіленген нақты мән-жайларға материалдық құқық нормаларын дәл қолдануды білдіреді.
Сот субъективті құқықтың немесе заңмен қорғалатын қызығушылықтың бар екендігі туралы қорытындыға келмес бұрын, ол құқық немесе қызығушылық негізделген фактілерді дәл анықтауы керек.
Азаматтық іс жүргізу құқығы барлық құқық салалары тәрізді үлкен екі жүйеге бөлінеді. Олар бірінші жалпы бөлім және ерекше бөлім деп аталынады. Олар бірнеше тарауларға бөлінеді.
Азаматтық іс жүргізу құқығының жалпы бөлімі қарастырады:
1-тарау. Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу заңдары
2-тарау. Азаматтық сот ісін жүргізудің міндеттері мен қағидаттары
3-тарау. Ведомстволық бағыныстылық және соттылық
4-тарау. Соттың құрамы, қарсылық білдіру
5-тарау. Іске қатысушы тұлғалар
6-тарау. Сотта өкілдік ету
7-тарау. Дәлелдемелер және дәлелдеу
8-тарау. Сот шығындары
9-тарау. Мәжбүрлеу шаралары
10-тарау. Іс жүргізу мерзімдері
11-тарау. Сот хабарлаулары мен шақырулары
12-тарау. Бұйрық арқылы іс жүргізу
13-тарау. Талап қою
14-тарау. Талап коюды қамтамасыз ету
15-тарау. Істі сотта қарауға әзірлеу
16-тарау. Сотта іс қарау
17-тарау. Сот шешімі және оны атқару тәртібі
18-тарау. Аралық сот шешімін орындау
19-тарау. Іс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұру
20-тарау. Іс бойынша іс жүргізуді қысқарту
21-тарау. Арызды қараусыз қалдыру
22-тарау. Сот ұйғарымы
23-тарау. Хаттамалар
24-тарау. Сырттай іс жүргізу және сырттай шешім шығару
Ал ерекше бөлімде мына мәселелер қарастырылады.
25-тарау. Сайлауға, референдумдарға қатысушы азаматтар мен қоғамдық бірлестіктердің сайлау құқықтарын қорғау туралы арыздар бойынша іс жүргізу
26-тарау. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауға уәкілетті органдардың (лауазымды адамдардың) қаулыларына дау айтуы туралы істер бойынша іс жүргізу
27-тарау. Мемлекеттік өкімет, жергілікті өзін - өзі басқару органдарының қоғамдық бірлестіктердің, ұйымдардың, лауазымды адамдар мен мемлекеттік қызмтшілердің шешімдері мен әрекеттеріне (немесе әрекетсіздігіне) дау айтуы туралы бойынша іс жүргізу
28-тарау. Нормативтік құқықтық актілердің заңдылығына орай даулар туралы іс бойынша іс жүргізу
29-тарау. Прокурордың органдар мен лауазымды адамдардың актілері мен іс- әрекеттерін заңсыз деп тану туралы жүгінк
30-тарау. Жалпы ережелер
31-тарау. Заңдық маңызы бар фактілерді анықтау
32-тарау. Азаматты хабар - ошарсыз кетті деп тану немесе азаматты қайтыс болды деп жариялау
33-тарау. Азаматты әрекет қабілеттілігі шектеулі немесе әрекетке қабілетсіз деп тану
34-тарау. Азаматты психиатриялық стационарға мәжбүрлеп жатқызу туралы істер бойынша іс жүргізу
35-тарау. Заңды тұлғалардың және жеке кәсіпкерлердің банкроттығы туралы істерді қарау
36-тарау. Жылжымалы мүлікті иесіз деп тану және жылжымайтын мүлікке комуналдық меншік құқығын тану
36-1-тарау. Ұл (қыз) асырап алу туралы өтініштер бойынша іс жүргізу
36-2-тарау. Қазақстан Республикасының немесе басқа мемлекеттің аумағында экстремизмді немесе террористік қызметті жүзеге асыратын шетелдік немесе халықаралық ұйымды экстремистік немесе террористік ұйым деп тану туралы өтініш бойынша іс жүргізу
37-тарау. Азаматтық хал актілері жазбаларының жаңсақтықтарын анықтау
38-тарау. Нотариаттық іс - әрекеттерге немесе оларды жасаудан бас тартуға жасалатын шағымдар
39-тарау. Көрсетушіге берілетін жоғалған бағалы қағаздар және ордерлік бағалы қағаздар бойынша құқықтарды қалпына келтіру
39-1-тарау. Аралық соттардың шешімдеріне шағым жасау туралы істер бойынша іс жүргізу
40-тарау. Сот актілеріне апелляциялық шағымдану, наразылық келтіру
41-тарау. Апелляциялық шағымдар, наразылықтар бойынша істерді қарау
42-тарау. Қадағалау тәртібімен іс жүргізу
43-тарау. Заңды күшіне енген шешімдерді, ұйғарымдар менқаулыларды жаңадан анықталған мән - жайлар бойынша қайта қарау жөнінде іс жүргізу.
Жоғарыда көрсетілгендерге қарап отырып, азаматтық іс жүргізудің жалпы бөлімі азаматтық іс жүргізу құқығының түсінігі, міндеттері мен қағидалары тәрізді басқа да жалпы сұрақтарға жауап берсе, ерекше бөлімінде әкімшілк - құқықтық қатынастардан туындайтын істерді және ерекше іс жүргізу, оның ішінде шетелдік тұлғалармен іс жүргізуді қарастыратынын көріп отырмыз.
Азаматтық процесс теориясында дәлелдеу ұғымы, оның субъектілері, құрылымдық бөліктері туралы мәселе даулы болып келеді. Заң ғылымында дәлелдеу ұғымы туралы бірнеше көзқарастар бар, олар көлем, дәлелдеу элементтері және оның субъектілері туралы әртүрлі түсінік береді.
Сот дауында тараптардың айтысуы принципіне сәйкес, олар қажетті дәлелдемелер топтамасын ұсына отырып, өз талаптарын жекеше негіздеулері тиіс. Бұл қағида ҚР АІЖК 65 - ші бабы бойынша нақтыланған, оған сәйкес, әр тарап өзінің талаптарының жіне қарсылықтарының негізі ретінде сілтеме жасайтын мән - жайларды дәлелдеуі тиіс. Осы ереже іске қатысушы үшінші тұлғаларға да таралады. ҚР АІЖК 66 - шы бабына сәйкес, дәлелдемелерді тараптар мен іске қатысушы басқа да тұлғалар береді.
Дәлелдемелердің алғашқы кешешнін талап арызға қоса тіркелген құжаттар құрайды. Іс материалдарымен танысқан соң жауапкер талап қоюшының ақпаратын жоққа шығарытын немесе күмән тудыратын өз дәлелдемелерін ұсына алады.Мысалы, талап қоюшы қарыз алу шартын талап арызымен қоса беріп, осы міндеттеме бойынша қарызды өндіріп беруді талап етеді. Ал талапкер өз кезегінде оның қарызды толық немесе жартылай төлегені туралы талап қоюшының қол хатын ұсына алады. Осылайша екі тарап та ақпарат қайнар көздерін таңдау еркіндігіне ие, бірақ ол ақпараттардан істің дұрыс шешілуіне ықпал ететін мән - жайлар анықталуы тиіс. Істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән - жайларды тараптардың және де іске қатысушы басқа да тұлғаладың талаптары мен қарсылықтарының негізінде, сот материалдық және іс - жүргізу құқығының қолданылуға тиіс нормаларын ескере отырып анықтайды.
Қолда бар ақпарат ауқымы жеткіліксіз болуы мүмкін, мұндай жағдайда сот тараптарға және іске қатысушы басқа да тұлғаларға істі дұрыс шешу үшін қажетті қосымша дәлелдемелер табыс етуді ұсынуға құқылы.
Тараптар өз сот бастамасы бойынша дәлелдеме жинамайтындығын ескерулері тиіс, бірақ тараптар мен басқа да іске қатысушы тұлғалар үшін дәлелдемелерді ұсыну қиындық келтірген жағдайда, сот олардың өтінімі бойынша дәлелдемелерді сұратып алдыруға жәрдемдеседі. Дәлелдемелерді сұратып алдыру туралы өтінімде сол дәлелдемелер көрсетілуге, сондай - ақ осы дәлелдеме арқылы іс үшін маңызы бар қандай мән жай анықталатыны немесе бекерге шығарылатыны, дәлелдемені өз бетінше алуға кедергі келтіретін себептер және оның тұрған жері көрсетілуі тиіс.
Соттық дәлелдеу процесі азаматтық іс жүргізу нормаларымен реттелген. Бұл процесс істің нақты мән жайларын анықтауға және азаматтық іс бойынша дұрыс шешім қабылдау үшін соттың бағалауына ұсынылған таным түрі болып табылады. Дәлелдеу процесіне кезектілік тәртіп тән. Сотта анықталуы тиіс мән - жайлар тізімін айқындап алу азаматтық іс жүргізу теориясында дәлелдеу процесінің алғашқы кезеңі ретінде танылады. Егер азаматтық әс жүргізуде сот әрекетінің кезектілігі әр кезде қатаң сақталатын болса, бұл пікір орынды болар еді. Соттың ондай әрекеттері дәлелдемелер ауқымын анықтап алудан басталып, дәлелдемелерді жинау және тіркеуді құрайды. Шын мәнінде кез келген соттық процесс өз динамикасымен ерекшеленеді. Кейбір жағдайларда талап қоюшының талаптары өзгеруі мүмкін, немесе талап коюшы алғашқы талаптық қуынымдарынан бас тартқан жағдайда, дәлелдемелер жиналып болғанына қарамастан, қажетсіз болып қалуы мүмкін.
Азаматтық процестегі дәлелдеудің келесі кезеңі - дәлелдемелерді зеттеу болып табылады. Бұл дәлелдеу кезеңінде тараптардың және үшінші тұлғалардың белсенділігі ерекше мәнге ие. Себебі. Дәл осы дәлелдемелерді зерттеу барысында олар тек істе бар дәлелдемелер туралы толық мәлімет алып қана қоймай, оларға дау келтіре алады. Тараптар мен іске қатысушы өзге де тұлғалар бір - біріне, үшінші тұлғаларға, куәларға, сарапшыларға сұрақ қою нәтижесінде істе бар дәлелдемелердің сапасы мен негізділігін анықтау мүмкіндігіне ие болады [1, 77-78бет].
К. С. Юдельсон сот дәлелдемесін тараптар арасындағы дауды шешу үшін қажетті фактілердің болуы немесе болмауының объективті ақиқатын заңда көрсетілген іс жүргізу құралдары мен тәсілдерінің көмегімен, яғни тараптардың талаптары мен қарсылықтарының негіздері фактілерін белгілеу жөніндегі процесс субъектілерінің қызметі ретінде анықтады [2, 34-бет].
Дәлелдеу субъектілерін анықтау мәселесіне келетін болсақ, кейбір ғалымдар дәлелдеу субъектілері процестің тараптары болып табылатын болжам жасады. Дәлелдеудің мазмұны -- тараптардың істің нақты жағдайларын бекіту, дәлелдемелер ұсыну, қарама-қарсы тараптың дәлелдерін теріске шығару, дәлелдемелерді талап ету туралы өтініштерді мәлімдеу, оларды зерттеуге қатысу жөніндегі іс жүргізу қызметі [3, 150-бет]. Іске қатысатын адамдардың дәлелдемелер ұсынуға, оларды зерттеуге қатысуға, сотқа ауызша және жазбаша түсініктемелер беруге, өз дәлелдерін беруге, пайымдаулары мен қарсылықтарын айтуға құқығы бар [4, 99-бап]. АІЖК-нің 98-бабында көрсетілген іске қатысатын барлық адамдар, сондай-ақ қоғамдық ұйымдар мен еңбек ұжымдарының өкілдері дәлелдеу субъектілері болып табылады (АІЖК-нің 161-бабы). Сот сонымен бірге дәлелдеудің субъектісі болып табылады және дәлелдемелер қызметіне қатысады: ол істе объективті шындықты анықтау үшін барлық заңды шараларды қабылдауға міндетті (б. з. д. 15), тараптарға дәлелдемелер жинауға жәрдем көрсетуге, дәлелдемелердің қатыстылығы мен жол берілетіндігі туралы мәселелерді шешуге міндеттенеді (АІЖК-нің 28, 29-баптары). Азаматтық процестегі дәлелдеудің мазмұнына келетін болсақ, ол тек процедуралық (практикалық) әрекеттерден ғана емес, ақыл-ой мен логикалық әрекеттерді біріктіреді. Біріншісі азаматтық іс жүргізу құқығының нормаларымен, екіншісі логикалық ойлау заңдарымен реттеледі. АІЖК-нің 62-бабы дәлелдемелерді бағалау құқықтық нормалардың талаптарына және логикалық ойлау заңдарына бағынады.
Осылайша, дәлелдеу ұғымын келесідей анықтауға болады: дәлелдеу азаматтық іс жүргізу тәртібімен реттелетін және істің нақты жағдайларын, тараптардың құқықтары мен міндеттерін анықтауға, заңды фактілерді бекіту арқылы белгілі бір жағдайларды анықтауға бағытталған дәлелдеу субъектілерінің іс жүргізу және ақыл-ой қызметі болады. Дәлелдемелерді көрсету, сондай-ақ дәлелдемелерді ұсыну, қабылдау, жинау, талап ету, зерттеу және бағалау. Дәлелдеу азаматтық сот ісін жүргізудегі танымның процессуалдық құралы болып табылады [4, 249 Б.].
Күрделі процессуалдық іс-әрекет ретінде сот дәлелдеуі белгілі бір кезеңдерге ие және белгілі бір элементтерден тұрады.
Дәлелдеу қызметінде келесі кезеңдерді ажырату керек:
1) нақты мән-жайларды анықтау;
2) сот анықтаған фактілер мен қатынастардың құқықтық біліктілігі туралы тұжырымдар;
3) іс бойынша тұтастай құқықтық және нақты қорытынды.
Дәлелдеудің әр кезеңінде істің мән-жайын анықтауға оның құрылымын құрайтын дәлелдеудің белгілі бір элементтерін қолдану процесінде қол жеткізіледі. Дәлелдеу элементтері ретінде дәлелдемелерді жинау, зерттеу және бағалауды бөліп көрсету әдетке айналған.
Дәлелдеу ұғымын түпкілікті ашу үшін оның тақырыбын анықтау қажет. Ұзақ уақыт бойы заң әдебиетінде дәлелдеу нысанасы деп істі соттың шешуі, заңды және негізделген шешім шығару үшін анықталуы қажет мән-жайлардың (заңды фактілердің) жиынтығы болып табылды. Сонымен бірге, кейбір авторлар дәлелдеу тақырыбының мазмұны іске қатысатын және оны қалыптастыратын адамдарға байланысты саралануы керек деп санайды.
Талап қоюшының дәлелдеу нысанасы талап қоюдың негізі, жауапкерді дәлелдеу нысанасы -- ол талап қоюға қарсылықтардың негізіне алған мән-жайлар болады. Іске қатысатын басқа да адамдарда, дәлелдеу нысанасы да саралануға жатады. Әрбір тұлғаны дәлелдеу мәнінің мазмұны оның процеске қатысу мақсатымен алдын ала анықталады. Сотқа келетін болсақ, оның дәлелдеу тақырыбы Заңды және негізделген шешім қабылдауға қажетті істің барлық жағдайларын қамтиды [5, 394 б.].
Іске қатысатын адамдар үшін дәлелдеу заттарын бөліп алу немесе азаматтық істі қарау кезінде қандай да бір түрде белгіленетін барлық мән-жайларды (фактілерді) дәлелдеу нысанасына енгізу дұрыс емес болып табылатын сияқты. Дәлелдеу пәні-азаматтық істі мәні бойынша шешу үшін, яғни тараптардың құқықтары мен міндеттері туралы мәселені шешу үшін белгіленуі қажет материалдық-құқықтық маңызы бар фактілер шеңберін сипаттайтын нақты категория. Дәлелдеу тақырыбының дәл осындай анықтамасы сотқа істі сот талқылауына дұрыс дайындауға, азаматтық істің мән-жайларын жан-жақты және толық зерттеуді қамтамасыз етуге бағытталған басқа да әрекеттерді жасауға мүмкіндік береді. Тараптар өздерінің талаптары мен қарсылықтарының негізі ретінде сілтеме жасайтын немесе басқа адамдар көрсететін жағдайлардың ауқымы әртүрлі болуы мүмкін, ал нақты азаматтық іс бойынша дәлелдеу мәні жеткілікті түрде анықталған. Дәлелдеу тақырыбының құрамын белгілі бір іс бойынша қолданылуы керек материалдық құқықтың нормасы анықтайды.
Осылайша, дәлелдеу пәні-бұл істі мәні бойынша шешу үшін қажетті материалдық-құқықтық маңызы бар фактілер жиынтығы. Дәлелдеу тақырыбына қатысты фактілерді істі қарау кезінде белгіленетін, алайда тараптардың құқықтары мен міндеттері туралы мәселені шешуге байланысты емес басқа фактілерден ажырату қажет [6, 224-б.].
Жоғарыда айтылғандарды талдай отырып, дәлелдеу тұжырымдамасы мен тақырыбын анықтауға байланысты мәселелерді қарастыру ғалымдар тарапынан жеткілікті назар аударылғанын атап өткен жөн, бұл азаматтық процесте дәлелдеудің маңыздылығын көрсетеді.
1.2 Дәлелдеу мен дәлелдеу процесінің ұғымы және азаматтық іс жүргізудегі ролі
Азаматтық іс жүргізу кодексінің 64-бабына сәйкес дәлелдемелер дегеніміз -- Заңмен көзделген тәртіпте сот тараптардың талаптары мен қарсылықтарын негіздейтін мән-жайлардың бар-жоғын сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін өре де маңызы мән-жайларды солардың негізінде анықтайтын заңды түрде алынған нақты дәлелдер. Осы баптың екінші тармақшасында төмендегідей қалып бекітілген: бұл нақты деректер тармақтардың және үшінші тұлғалардың түсініктемелерінен, куәлардың айғақтарымен, заттай дәлелдемелермен, сарапшылардың қорытындыларымен, іс-жүргізу әрекетінің хаттамаларымен және өзге де құжаттармен анықталады.
Енді дәлелдемелердің маңызын, мазмұнын ашып түсіну үшін белгілі ғалымдардың осы жайында берген анықтамаларына тоқталып өтейік. Орыстың революцияға дейінгі процесуалист ғалымы К.Н.Малышев: Дәлелдеме біздің ойымызды кез келген фактінің растығына немесе өтіріктігіне сендіреді. Бұл мағынада дәледемелер логика ғылымына жатады -- деген, ал техникалық мағынада соттық дәлелдемелер -- деп даулы юридикалық фактінің бар-жоқтығы туралы соттық шешіміне себеп болатын занды негіз, -- деп айтқан. Шын мәнінде Малышев соттық дәлелдемелерге анықтаманың логикалық дәлелдемелер тұрғысынан бастап заң талаптарымен байланыстырып аяқтаған. Шынымен де логикалық дәлелдемелер мен соттық дәлелдемелер бір-біріне ұқсас. М.К.Треутниковтың ойы бойынша басты айырмашылығы дәлелдеме мәнінде. Треутников: логика нысанында дәлелденіп отырған ой казси деп, ал дәлелдеуін ой аризметі деп аталады -- дейді: басқаша айтқанда дәлелдеме ретінде көпшілікке белгілі ойлар, дәлелдеменің ережелері болады. Ал сот тәжірибесінде фактінің нағыз өмірде орын алған, алмағандығы дәлелденеді: ірілікті күнделікті қолданып жүрген логикалық дәлелдемелермен соттық дәлелдемелердің мәндері арнаулы. Треутниковтың берген анықтамасы төмендегідей: Соттық дәлелдемелер дегеніміз -- қатыстылық сипаты бар істі дұрыс шешуге маңызы бар фактілерді тікелей немесе жанама бекітетін заңда көзделген процесуалдық сипаттағы және заң талаптарына сай алынған және зерттелген мән-жайлар[1].
С.В. Курылевтің көзқарасы бойынша дәлелдемелердің мәні белгілі фактілер мен біресе белгісіз факті арасындағы байланыс. Бұл жерде автор табиғаттағы және қоғамдағы барлық құбылыстардың бір-бірімен байланысты, бір-бірімен шартталған деген материалистік диалектикалық заңына сүйеніп берген[2].
Дәлелдемелерді тек фактілер ретінде процессуалдық формасынан айырып қарауға болмайды. Өйткені заң талаптары бойынша дәлелдемелер ретінде тек қана заңда көрсетілген дәлелдемелер танылады. Осы туралы М.Х.Хутыз былай деген: Дәлелдеу құралынған бөлек фактілер, деректер немесе дәлелдеу құралдары, фактілі деректерден бөлек дәлелдемелер ретінде таныла алмайды -- деген[3].
Сот сараптамасы іс үшін маңызы бар мән-жайлар сарапшы арнайы ғылыми білімдер негізінде жүргізетін оның объектілерін зерттеу нәтижесінде анықталуы мүмкін жағдайларда тағайындалады. Азаматтық сот ісін жүргізуге қатысатын өзге де адамдардың мұндай білімінің болуы сотты тиісті жағдайларда сараптама тағайындау қажеттігінен босатпайды.
Істе ревизиялар, тексерулер актілерінің, ведомстволық инспекциялар қорытындыларының, сондай-ақ мамандардың жазбаша консультацияларының, бағалаушылар есептерінің болуы сарапшының қорытындысын ауыстырмайды және сол мәселелер бойынша сот сараптамасын тағайындау мүмкіндігін жоққа шығармайды.
Сот сараптамасын сот тараптың өтінішхаты бойынша немесе өз бастамасы бойынша тағайындайды.
Тараптың және іске қатысатын басқа да тұлғалардың жазбаша дәлелдеменің бұрмалануы туралы арызы бойынша сот тиісті сараптама тағайындауға құқылы.
Сарапшы ретінде арнайы ғылыми білімі бар іске мүдделі емес адам шақырылуы мүмкін. Сот сараптамасын жүргізу:
1) сот сараптамасы органдарының қызметкерлеріне;
2) лицензия негізінде сот-сараптама қызметімен айналысатын жеке тұлғаларға;
3) Сот-сараптама қызметі туралы Қазақстан Республикасы Заңының талаптарына сәйкес арнайы ғылыми білімді иеленген өзге де адамдарға біржолғы тәртіппен тапсырылуы мүмкін.
Іске қатысатын адамдар соттан сот сараптамасы ісін жүргізуді қажетті арнайы ғылыми білімі бар нақты адамға тапсыру туралы сұрай алады.
Соттың біржолғы тәртіппен сараптама жүргізу тапсырылған адамды шақырту туралы талабы көрсетілген адам жұмыс істейтін ұйымның басшысы үшін міндетті.
Іске қатысатын әрбір тұлға сарапшының алдына қойылуға тиіс сұрақтарды сотқа ұсынуға құқылы. Сарапшы қорытынды беруге тиіс сұрақтардың түпкілікті шеңберін сот айқындайды. Сот ұсынылған сұрақтарды қабылдамауды сот сараптамасын тағайындау туралы ұйғарымда уәждеуге міндетті.
Егер тарап сараптама жүргізуге қатысудан жалтарса немесе оны өткізуге кедергі келтірсе (сараптамаға келмесе, сарапшыларға зерттеу үшін қажетті материалдарды бермесе, сотқа беру мүмкін емес немесе қиындық келтіретін, өзіне тиесілі объектілерді зерттеуге мүмкіндік бермесе), ал істің мән-жайлары бойынша осы тараптың қатысуынсыз сараптама жүргізу мүмкін болмаса, сот қай тараптың сараптамадан жалтарғанына қарай, анықтау үшін сараптама тағайындалған фактіні анықталған немесе жоққа шығарылған деп тануға құқылы.
Заттай дәлелдемелердің сот-медициналық сараптамасы.
Мынадай кез келген заттар: 1) қылмыс құралы ретінде қызмет еткен немесе қылмыс іздерін өзінде сақтаған; 2) қылмыстық әрекеттерге бағытталған; 3) қылмысты анықтау және қылмыстық істің мән-жайларын анықтау құралы бола алатын өзге де заттар мен құжаттар заттай дәлелдемелер деп танылады. Аталған заттар қаралады, заттай дәлелдемелер деп танылады және қылмыстық іске қоса тіркеледі, бұл туралы тиісті қаулы шығарылады.
Сот медицинасында биологиялық шығу тегінің заттай дәлелдері зерттеледі: қан, сперма, шаш, сүйек және бұлшықет тіндері, меконий (бастапқы нәжіс), ішкі ағзалардың бөліктері, адам ағзасының әртүрлі секрециялары. Заттай дәлелдемелердің сот-медициналық сараптамасы сот-медициналық сараптама бюросының биологиялық, сот-химиялық және физика-техникалық (медициналық-криминалистік) бөлімшелерінде жүзеге асырылады.
Сот-химиялық бөлімшеде негізінен уланудан қайтыс болған немесе ағзада улы заттар бар деген күдік болған кезде ішкі ағзалар, ағзаның сұйықтықтары (қан, зәр және т.б.) және мәйіттердің тіндері зерттеледі. Сот-химиялық зерттеуге арналған материалды, әдетте, мәйітті ашу кезінде сот-медициналық сарапшы алады.
Сот-биологиялық бөлімде зерттеу объектілері көбінесе қан, ұрық, шаш, сирек - сілекей, зәр, тер, меконий, бұлшықеттер және т. б.
Кісі өлтіру, зақым келтіру (абразиялар, жаралар және т.б.), зорлау, қылмыстық түсік түсіру, жол-көлік оқиғалары және басқа жағдайларда жәбірленушілердің денесінде, киімінде, жарақат құралдарында және қоршаған заттарда, сондай-ақ қылмыскердің денесінде және киімінде қан болуы мүмкін.
Қанның іздері әртүрлі, бұл олардың пайда болу әдісі мен уақытына, қоршаған орта жағдайларына, олар орналасқан объектінің қасиеттеріне байланысты. Дақтар, тамшылар, іздер, қан шұңқырлары бар. Қан іздерінің пішіні, орналасу ерекшеліктері бойынша қылмыстың мән-жайын бағалауға болады. Қан іздерін сот-медициналық зерттеу кінәлілерді әшкерелеу үшін үлкен маңызға ие, бірақ оның үлкен әсер етуі үшін тергеушінің оларды анықтау, алу, буып-түю және жөнелту бойынша сауатты әрекеттері қажет.
Кептірілген қан дақтары әдетте қою қызыл, қоңыр немесе қоңыр, кейде сұр-жасыл немесе сарғыш болады. Ылғал сіңірмейтін беттерде қан құрғағаннан кейін жылтыр қоңыр қыртыстар пайда болады.
Қылмыскерлер көбінесе қылмыс орнында қанның іздерін жоюға тырысады: олар еденді, қабырғаларды, аяқ киімдерді жуады, киімдерін жуады және т.б. мұндай жағдайларда оларды қан көрінбейтін немесе оны алып тастау қиын жерде іздеу керек: еден тақталары арасындағы саңылауларда, осы тақталардың төменгі бетінде, юбка тақталарының артында, тігістер мен бүктемелерде, қалталардың ішкі бетінде, ойықтарда, саңылауларда және құралдардың құрамдас бөліктерін (балта, балға, пышақ және т. б.).
Қанның іздерін іздеуді жеңілдету үшін сутегі асқынымен, люминолмен және т.б. алдын-ала сынамалар қолданылады, алайда оларды оқиға орнында қолдануға тым көп араласпау керек, өйткені нақты жауапты тек сот-медициналық сараптама арқылы алуға болады.
Қанға күдікті іздерді алып қою. Күдікті дақтары бар кішкентай заттарды (киім, аяқ киім, жарақат құралдары және т.б.) толығымен алып тастау керек. Оларды қызықтыратын жерлерді кесуге болмайды. Егер сарапшының назарын белгілі бір даққа немесе дақтар тобына аудару қажет болса, ол түрлі-түсті жіппен қапталады.
Тасымалдау қиын көлемді заттарда күдікті дақтар анықталған кезде заттың бір бөлігін ондағы дақтармен және міндетті түрде оның бетінің көршілес таза (дақтардан бос) учаскесімен бөледі. Егер мұндай бөлу заттың құндылығына байланысты мүмкін болмаса немесе қажет болмаса, дақтарды таза қағаз парағына тырнап, қырғышты қағаз пакетке салу керек немесе оларды 3-4 қабатқа бүктелген дымқыл таза (пайдаланылмаған) дәке арқылы жуып тастау керек.оның шектеулі аймағында дақтардың мүмкіндігінше көп шоғырлануын алу үшін. Осыдан кейін дәке бөлме температурасында кептірілуі керек. Жуылған дақтармен бірге таза дәке үлгісі бөлек пакетке орналастырылады.
Қардағы қан дақтары бірнеше қабатқа бүктелген дәкеге, табаққа немесе басқа кең ыдысқа мүмкіндігінше аз мөлшерде алынады. Жылы қар еріп, дәке қанға малынған кезде, ол бөлме температурасында кептіріледі.
Жерден табылған қанды ол ең көп сіңдірілген жерлерден алады. Қажет болса, жер бөлме температурасында кептіріледі, мүмкін болса, одан көрінетін жәндіктер алынып тасталады. Жердің бақылау үлгісі (қан жоқ) бөлек оралған.
Болжамды қан іздері бар заттай дәлелдемелерді алу және сот-медициналық сараптамаға жіберу кезінде мынадай қағидалар сақталады:
1. Заттай дәлелдемелерді алуды не оқиға болған жерді қарап тексеру хаттамасында, не заттай дәлелдемелерді қарап тексеру және алу хаттамаларында құжаттайды. Осы құжаттардың көшірмелері сараптама тағайындау туралы қаулымен, заттай дәлелдемелермен және іс бойынша өтіп жатқан адамдардың қан үлгілерімен бірге сот-медициналық зертханаға ұсынылады.
2. Алынған заттар тек құрғақ күйінде сақталады және жіберіледі, өйткені дымқыл қан дақтары тез шіріп, зерттеуге жарамсыз болады.
3. Әрбір алынған зат қағаз пакетке бөлек салынады, ол байланады, мөрленеді және оның ішіндегісі нақты көрсетілген жазумен жабдықталады. Қаптама заттай дәлелдеменің сақталуын қамтамасыз етуі тиіс.
Заттай дәлелдемелерді полиэтилен пакеттерге салуға болмайды, өйткені герметикалық ортада қан дақтарының қасиеттерін өзгертетін микроорганизмдердің тіршілік әрекеті белсендіріледі, бұл олардың толық зерттелуіне жол бермейді.
4. Сараптамаға киім заттары мен аяқ киімді (киетін заттарды) жіберу кезінде сараптама тағайындау туралы қаулыда және тиісті пакетте нақты заттың кімге тиесілі екендігі нақты көрсетіледі. Бұл салмақ иесінің (тасымалдаушының) тоттанған және басқа секрецияларын зерттеу нәтижелеріне ықтимал әсерін ескеру үшін қажет.
Дақтарды қырынумен, шаюмен, дәкеге қармен ауыстыру арқылы алған кезде бақылау қырынуын немесе даққа көршілес ластанбаған учаскелерден шаюды міндетті түрде жасайды. Қардан қанды жуу немесе тасымалдау үшін пайдаланылатын таза дәке үлгісі міндетті түрде қоса беріледі, бұл пайдаланылатын материалдарды (дәке, зат, бояу және т.б.) зерттеу нәтижелеріне әсерін ескеруге мүмкіндік береді.
5. Тасымалдаушы заттың әрбір объектісі мен бақылау учаскесі бір-бірінен бөлек қапталады және тиісті жазбалармен жабдықталады.
6. Жәбірленуші мен айыпталушының қан үлгілерін тергеушінің нұсқауы бойынша медицина қызметкерлері алады. Әдетте, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz