Төрағалық етушінің қылмыстық істер жөніндегі процессуалдық жағдайы
Ф.7.04-08
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ атындағы ОҢТҮСТІК-ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Игамбердиев Алишер Тахирулы
ТӨРАҒАЛЫҚ ЕТУШІНІҢ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ПРОЦЕСТІК ЗАҢНАМАСЫ НЕГІЗІНДЕ ӨКІЛЕТТІКТЕРІ МЕН ПРОЦЕССУАЛДЫҚ ЖАҒДАЙЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандығы 5В030100 - Құқықтану
Шымкент, 2018
Ф.7.04-09
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.АУЕЗОВ атындағы ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қылмыстық процесс және криминалистика кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
____з.ғ.к.,доцент Сарықұлов Қ.Р.
(ғыл. дәрежесі, атағы Т.Ә.А)
2018 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Төрағалық етушінің Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік заңнамасы негізінде өкілеттіктері мен процессуалдық жағдайы
мамандығы 5В030100 - Құқықтану
Орындаған: Игамбердиев А.Т.
Ғылыми жетекшісі: Альшуразова Р.А.
Шымкент, 2018
Ф.7.04-10
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.АУЕЗОВ атындағы ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Заңтану және халықаралық қатынастар факультеті
Қылмыстық процесс және криминалистика кафедрасы
Мамандығы: 5В030100 - Құқықтану
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
Қылмыстық процесс
және криминалистика
Сарықұлов Қ.Р.
_________2017 ж.
Д и п л о м ж ұ м ы с т ы о р ы н д а у ғ а
Т А П С Ы Р М А № ___
Студент: Игамбердиев Алишер Тахирулы ЮМ-14-1к3 тобы
(аты-жөні) (тобының)
Жұмыстың тақырыбы: Төрағалық етушінің Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік заңнамасы негізінде өкілеттіктері мен процессуалдық жағдайы
Университет бұйрығымен бекітілген 06.11.2017 ж. № 6-244 с
Жұмысты (жобаны) аяқтау мерзімі 10.05.2018 ж.
Жұмысты (жобаны) орындауға берілген мәліметтер:
Қазақстан Республикасының Конституциясы Қазақстан Республикасының 2017 жылғы 13 наурыздағы № 52-VІ ҚР Заңдарымен енгізілген өзгертулер және толықтырулармен ЮРИСТ баспасы. - Алматы, 2017. - 40 б.
Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың 2012 жыл 14 желтоқсандағы Қазақстан-2050 стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауы.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік кодексі 4 шілде 2014 ж. № 231 - V. - Алматы: ЮРИСТ, 2015.-340б.
Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 25 желтоқсандағы №132 Конституциялық заңы.
(ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ)
ТҮСІНДІРМЕ ЖАЗБАНЫҢ МАЗМҰНЫ
№
Бөлімдері
Кеңесші
1
Төрағалық етушінің қылмыстық істер жөніндегі процессуалдық жағдайы
з.ғ.к., аға оқытушы
Бейсембаева А.О.
2
Тергеу судьясының өкілеттіктерін жүзеге асырудың жалпы шарттары
з.ғ.к., аға оқытушы
Шеримкулова Г.Д.
3
Басты сот талқылауында төрағалық етушінің өкілеттіктері
аға оқытушы
Альшуразова Р.А.
4
Соттың үкімдері мен қаулыларына аппеляциялық тәртіппен қайта қарау кезіндегі төрағалық етушінің құқықтары мен міндеттері
аға оқытушы
Альшуразова Р.А.
5
Соттың заңды күшіне енген шешімдерін қайта қарау жөніндегі төрағалық етушінің процессуалдық жағдайы
з.ғ.к., аға оқытушы
Бейсембаева А.О.
6
Төрағалық етушінің алқабилердің қатысуымен қаралған істердегі өкілеттіктері
аға оқытушы
Альшуразова Р.А.
7
Төрағалық етуші шет мемлекеттер соттарының үкімдері мен қаулыларын қарау жөніндегі құқықтары мен өкілеттіктері
аға оқытушы
Альшуразова Р.А.
8
Қорытынды
Альшуразова Р.А.
9
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Альшуразова Р.А.
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
Қазақстан Республикасының Конституциясы. Қазақстан Республикасының 2017 жылғы 13 наурыздағы № 52-VІ ҚР Заңдарымен енгізілген өзгертулер және толықтырулармен ЮРИСТ баспасы. - Алматы, 2017. - 40 б.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік кодексі №231-V Қазақстан Республикасының заңымен 2014 жылғы 4 шілдеде қол койылып, 2015 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізілді Алматы: ЖШС Издательство Норма-К, 2016. - 368 б.
Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың 2012 жыл 14 желтоқсандағы Қазақстан-2050 стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауы.
Когамов М.Ч. Комментарий к Уголовно-процессуальному кодексу Республики Казахстан. Общая и Особенная части (извлечения). - Алматы: Жеті жарғы, 2015. - 352 с.
Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 25 желтоқсандағы №132 Конституциялық заңы.
Тапсырманы беру уақыты ____________2017 ж.
Диплом жұмыстың жетекшісі____ __________ _Альшуразова Р.А.
(қолы)
Тапсырманы орындауға алған студент_______________ Игамбердиев А.Т.
(қолы)
Ф.7.04-11
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫ ОРЫНДАУДЫҢ
КҮН ТІЗБЕЛІК КЕСТЕСІ
Студент Игамбердиев Алишер Тахирулы
Тобы ЮМ-14-1к3
Мамандығы 5В030100 - Құқықтану
Жұмыстың тақырыбы: Төрағалық етушінің Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік заңнамасы негізінде өкілеттіктері мен процессуалдық жағдайы
№
Бөлімдері
Орындау %
Орындау мерзімі
Тапсырма берілген уақыты
Тапсырманы орындау мерзімі
Кеңесшінің қолы
1
Кіріспе
15
7 күн
15.11.17.
16.11.17.
2
Төрағалық етушінің қылмыстық істер жөніндегі процессуалдық жағдайы
35
23 күн
17.11.17.
29.11.17.
4
Соттың үкімдері мен қаулыларына аппеляциялық тәртіппен қайта қарау кезіндегі төрағалық етушінің құқықтары мен міндеттері
50
45 күн
22.12.17.
21.01.18.
5
Қорытынды
10
14 күн
28.03.18
03.05.18.
Диплом жұмысытың (жобаның) жетекшісі Альшуразова Р.А.
(қолы, аты-жөні)
Тапсырманы орындауға алған студент_______________ Игамбердиев А.Т.
(қолы, аты-жөні)
Нормабақылау: ______________ ___ __ Альшуразова Р.А.
(мерзімі, қолы, аты-жөні)
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
Белгілер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10
1
Төрағалық етушінің қылмыстық істер жөніндегі процессуалдық жағдайы
1.1
Тергеу судьясының өкілеттіктерін жүзеге асырудың жалпы шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
23
1.2
Басты сот талқылауында төрағалық етушінің өкілеттіктері ... ... ... ... ..
35
2
Соттың үкімдері мен қаулыларына аппеляциялық тәртіппен қайта қарау кезіндегі төрағалық етушінің құқықтары мен міндеттері
2.1
Соттың заңды күшіне енген шешімдерін қайта қарау жөніндегі төрағалық етушінің процессуалдық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
46
2.2
Төрағалық етушінің алқабилердің қатысуымен қаралған істердегі өкілеттіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
66
2.3
Төрағалық етуші шет мемлекеттер соттарының үкімдері мен қаулыларын қарау жөніндегі құқықтары мен өкілеттіктері ... ... ... ... ...
69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
82
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
85
Нормативтік сілтемелер
Осы дипломдық жұмыста келесі сілтемелер қолданылған:
Қазақстан Республикасының Конституциясы. Қазақстан Республикасының 2017 жылғы 13 наурыздағы № 52-VI ҚР Заңдарымен енгізілген өзгертулер және толықтырулармен ЮРИСТ баспасы. - Алматы, 2017 - 40 б.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік кодексi № 231-V ҚР Заңымен 2014 жылғы 4 шілдеде қол қойылып, 2015 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізілді. Алматы: ЖШС Издательство Норма-К, 2016. - 368 б.
Құқық бұзушылық профилактикасы туралы Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 29 сәуірдегі № 271 Заңы.
ҚР Бас Прокурорының 23 ақпан 2001 жылғы № 24 Соттарда қылмыстық істерді қарау заңдылығына прокурорлық қадағалауды ұйымдастыру туралы Бұйрығы.
Қазақстан Республикасының Сот жүйесі мен Судьялардың мәртебесі туралы Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 25 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 25 желтоқсандағы № 132 Конституциялық заңы.
Когамов М.Ч. Комментарий к Уголовно-процессуальному кодексу Республики Казахстан 2014 года. Том 1. Ощая часть. - Алматы: Жеті жарғы, 2015. - 648с.
Когамов М.Ч. Коментарий к Уголовно-процессуальному кодексу Республики Казахстан 2014 жылғы. Том 2. Оссобеная часть. - Алматы: Жеті жарғы, 2015. - 944 с.
Прокуратура туралы Қазақстан Республикасының 2017 жылғы 30 маусымдағы № 81-VI Заңы Заңы базасы - Қазақстан Республикасының электрондық жүйеленген нормативтік құқықтық актілердің жиынтығы.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 19.12.2003 ж. Апелляциялық тәртіппен қылмыстық істерді қараудың тәжірибесі туралы нормативтік қаулысы Сборник постановлений Пленума Верховного Суда Республики Казахстан. Нормативных постановлений Верховного Суда Республики Казахстан (1961-2004 годы). - Алматы, 2004.
Қазақстан Республикасының Нормативтік құқықтық актілер туралы заңы, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 15.08.2002 ж. Сот үкімі туралы нормативтік қаулысы Сборник постановлений Пленума Верховного Суда Республики Казахстан. Нормативных постановлений Верховного Суда Республики Казахстан (1961-2004годы). - Алматы, 2004.24 наурыз 2004 ж.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 19.12.2003 ж. Қылмыстық істер бойынша соттардың жеке қаулы шығаруының тәжірибесі туралы нормативтік қаулысы Сборник постановлений Пленума Верховного Суда Республики Казахстан. Нормативных постановлений Верховного Суда Республики Казахстан (1961-2004 годы). - Алматы, 2004.
Анықтамалар
Сот - сот билiгi органы, Қазақстан Республикасының сот жүйесiне кiретiн, iстi алқалы түрде немесе жеке-дара қарайтын, кез келген заңды түрде құрылған сот.
Судья - сот билiгiн жүргізуші; осы лауазымға заңда белгiленген тәртiппен тағайындалған немесе сайланған кәсiби судья (соттың төрағасы, сот алқасының төрағасы, тиiстi соттың судьясы).
Айыптаушы тарап - қылмыстық қудалау органдары, сондай-ақ жәбiрленушi (жекеше айыптаушы), азаматтық талапкер, олардың заңды өкiлдерi және өкiлдерi.
Алдын ала тергеу нысанындағы сотқа дейінгі тергеп-тексеру - Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік кодексіне сәйкес көрсетілген қылмыстық құқық бұзушылықтар бойынша, сондай ақ қылмыс жасады деп күдік келтірілген адам белгісіз болған анықтау істер бойынша жүзеге асырылады.
Анықтау - анықтау органдарының Қылмыстық Кодекспен белгiленген өкiлеттiк шегiнде iстiң мән-жайының жиынтығын анықтау, белгiлеу, бекiту және қылмыс жасаған адамдарды қылмыстық жауапқа тарту жөнiндегi сотқа дейiнгi қызметiнiң iс жүргiзу нысаны.
Жедел-іздестіру қызметі - бұл басқару және ұйымдастырушылық, жарияланған және жарияланбаған жедел іздестіру жүйесіне ғылыми негізделген шаралар.
Конституция - қоғамның негізгі тәртібін бекітетін мемлекеттің ең басты заңы.
Қaзaқcтaн Pecпубликacының Пpoкуpaтуpacы - Pecпубликa Пpeзидeнтiнe eceп бepeтiн мeмлeкeттiк opгaн.
Қаулы - соттың үкiмнен басқа әртүрлi шешiмдерi; анықтаушының, тергеушiнiң, прокурордың қылмыстық iс бойынша сотқа дейiнгi iс жүргiзу барысында қабылданған шешiмдерi.
Қылмыc - Қaзaқcтaн Pecпубликacының қылмыcтық зaңынa cәйкec, жaзaлaу қaтepiмeн тыйым caлынғaн, қoғaмғa қaуiптi әpeкeт (ic-әpeкeт нeмece әpeкeтciздiк) қылмыc дeп тaнылaды.
Қылмыстық құқық бұзушылық - бұл қоғамға қауіптілік және жазаланушылық дәрежесіне қарай қылмыстар және қылмыстық теріс қылықтар болып бөлінеді.
Өкiлдер - заңның немесе келiсiмнiң күшiне орай жәбiрленушiнiң, азаматтық талапкердiң, азаматтық жауапкердiң заңды мүдделерiн бiлдiруге уәкiлдiк берiлген адамдар.
Өтiнiш жасау - тараптың немесе мәлiмдеушiнiң қылмыстық процестi жүргiзушi органға арналған өтiнiшi.
Пpoкуpop - өз құзыpeтi шeгiндe жeдeл iздecтipу қызмeтiнiң, aнықтaудың, тepгeудiң жәнe coт шeшiмдepiнiң зaңдылығын қaдaғaлaуды, coндaй-aқ қылмыcтық пpoцecтiң бapлық caтылapындa қылмыcтық iзгe түcудi өз құзыpeтi шeгiндe жүзeгe acыpaтын лaуaзымды тұлғa.
Белгілер мен қысқартулар
ҚР
-
Қазақстан Республикасы
ҚК
-
Қылмыстық кодекс
ҚПК
-
Қылмыстық-процестік кодексі
ж.
-
жыл
б.
-
бап
т.
-
тармақ
т.б.
-
тaғы бacқa
т.с.с.
-
тағы сол сияқты
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
Көрстеілген дипломдық жұмыстың тақырыбы Төрағалық етушінің Қазақстан Республикасының Қылмыстық-Процестік заңнамасы негізінде өкілеттіктері мен процессуалдық жағдайы. Бұл тақырыпта Қазақстан Республикасының Қылмыстық процестік заңнаманың төрағалық етушінің өкілеттіктерінің барлық аспектілері айқындалған.
Сондағы, дипломдық жұмыста төрағалық етушінің қылмыстық істер жөніндегі процессуалдық жағдайы мен тергеу судьясының өкілеттіктері, басты сот талқылауында, аппеляция сатындағы және кассация сатындағы құқықтары мен міндеттері, сонымен қатар, төрағалық етушінің алқабилерге және шет мемлекеттерге қатысты құқықтары мен өкілеттіктері қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-ші бабында: Әркiмнiң құқық субъектiсi ретiнде танылуына құқығы бар және өзiнiң құқықтары мен бостандықтарын, қажеттi қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтiн барлық тәсiлдермен қорғауға хақылы. Әркiмнiң өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы бар делінген [1].
Елбасы Н.Ә. Назарбаев өзінің 2012 жылғы 14 желтоқсандағы Қазақстан-2050 стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауында: Құқықтық саясаттың маңызды мәселесі азаматтардың Конституция кепілдік беретін сот арқылы қорғалу құқын жүзеге асыруы болып табылады. Бұл үшін сот төрелігін жүзеге асыру процесін оңайлату, оны басы артық бюрократиялық рәсімдерден арылту керек [2].
Жаңа ақпараттық технологияларды белсенді енгізген жағдайда мұны істеу қиын емес. Сонымен бір мезгілде соттардың жұмысын жеңілдету мақсатында дауларды соттардан тыс реттеу институттарын дамытуды жалғастырған жөн. Болмашы мәселелер бойынша дауларды шешу соттардан тыс тәртіппен жүргізілетіндей тетіктер қарастыру қажет. Сот билігінің беделі орындалмаған сот шешімдерінен төмендейді. Осыған байланысты, бұл жағдайды түбегейлі өзгерту жөніндегі шаралар қабылдануға тиіс деген болатын.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық процестік кодексінің 7-бабының 40 және 42-тармақшасына сәйкес: сот - сот билiгi органы, Қазақстан Республикасының сот жүйесiне кiретiн, iстi алқалы түрде немесе жеке-дара қарайтын, кез келген заңды түрде құрылған сот және судья - сот билiгiн жүргізуші; осы лауазымға заңда белгiленген тәртiппен тағайындалған немесе сайланған кәсiби судья (соттың төрағасы, сот алқасының төрағасы, тиiстi соттың судьясы) [3].
Үкімнің заңды күшіне енуі сот шешімінің атқарылуға жіберілгендігін білдіреді. Басқаша айтқанда, осы уақыттан бастап сот мемлекеттің еркі, Қазақстан Республикасының территориясындағы барлық азаматтарға, заңды тұлғаларға, мемлекеттік органдарға міндетті болып саналады және өзінің құқықтық күшіне байланысты заң актісіне тең болып табылады.
Заң шығарушы сот қателерін анықтау және оны жою мақсатында ҚР ҚПК-нің кез келген уәкілетті субъектілері шағымдануға және наразылық білдіруге құқықты он бес тәуліктік мерзім белгілейді. Осыған сәйкес сот үкімдері мен шешімдеріне аппеляциялық наразылық келтіру және шағымдану институты сот шешімдерін тексерудің тиімді тәсілі болып табылады, елдегі сот билігін жүзеге асырудың заңдылығын және әділдігін қамтамасыз етеді.
Тергеу және сот тәжірибесі қылмыстық сот өндірісіндегі заңдылықты қамтамасыз етудегі апелляциялық қаулылар мен үкімдердің маңыздылығы нақты істер бойынша ғана шектелмейтінін көрсетеді.
Анықтауды жүргізген тұлғалар, қылмыстық істі тергеуге қатысқан тергеушілер, судьялар осы іс бойынша шығарылған апелляциялық қаулы немесе үкімде көрсетілген ережелерді өздерінің келесі тәжірибесінде ескеретін болады. Сонымен қатар екінші инстанцияда шығарылған қаулылар мен үкімдер тікелей және мәні бойынша қараған нақты адамдармен ғана емес, басқа да көптеген судьялармен, прокурорлармен, тергеушілермен зерттеледі. Осыған сәйкес, апелляциялық қаулылар мен үкімдер қылмыстық істерді тергеу мен қарау кезіндегі заңдардың бұзылуын алдын алуда үлкен маңызға ие, түспейтін қылмыстық істердің де дұрыс шешілуіне септігін тигізеді.
Қазақстанның салауатты экономикалық өрлеу стратегиясы нарықты экономикаға, мемлекеттің белсенді рөліне және шетел инвестицияларын тартуға негізделген.Мемлекет белсенді рөл аткара отырып, экономикаға араласуы шектеулі болады. Бұл проблеманы шешудің стратегиясы:
Үкіметтің сауда мен өндіріске ; әкімгершілік араласуын жою.
Жекешелендіру процесін аяқтау.
Орталық Үкіметті және жергілікті екімет орындарын парасатты орындастыру.
Сот билігі мен күқық корғау органдарын реформалауды жандандыру.
Қазақстан қоғамын басқарудағы негізгі міндеттер:
Мемлекеттік қызмет пен басқару күрылымының осы заманғы гиімді жүйесін жасау.
Басым мақсаттарды іске асыруға қабілетті үкімет қүру.
Үлттық мүдделердің сақшысы бола алатын мемлекет қалыптастыру.
Үкімет пен жергілікті үкіметтітүпкілікті калыптастыруға мүмкіндік беретін 7 негізгі стратегия ұстанымдары:
Ықшам әрі кәсіпқой Үкімет.
Стратегиялар негізіндегі іс-қимыл бағдарламалары бойынша атқарылатын жүмыс.
Ведомствоаралық үйлестіру.
Министрлердің өкілеттіктері мен жауапкершіліктерін, есептілігін және олардың кызметіне стратегиялық бақылауды арттыру.
Орталықка тәуелділікті жою.
Сыбайлас жемқорлыкка қарсы күрес.
Кадрларды жалдау, даярлау және жоғарылату жүйелерін жақсарту[4].
Жалпы, қазіргі таңдағы апелляциялық инстанциядағы іс жүргізуде орын алған елеулі өзгерістердің бірі, ол егер апелляциялық сатыдағы сот бірінші сатыда шыққан соттың шешімінен қате тапса, істі қайтармай өзі қарап, дұрыс шешім шығарады. Бұл - сот шешімдерін тексерудің және әділ шешім шығарудың, сондай-ақ азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың бір жолы.
Іс жүргізу әрекеттеріне, сот шешіміне, сот өндірісіне шағымдану еркіндігінің конституциялық ұстанымын орындау мақсатында заң тараптардың жарыспалылығы мен тең құқықтылығы негізінде айыптауға және қорғауға шағымдану, наразылық білдіру үшін бірдей құқық береді. Тараптар жасалынған шағымдарға, наразылықтарға қатысты өз ойларын айтуға, өздерінің қарсылықтарын білдіруге, іс кұжаттарын бірінші сатыдағы сотта қаралмаған қосымша материалдармен толықтыруға мүмкіндік алды. Егер шағымдану, наразылық білдіру мерзімдері дәлелді себептермен өтіп кетсе, оларды қалпына келтіруге кепілдік берілді.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы.
Алдағы уақытта еліміздегі сот жүйесі өзгеруі мүмкін. Себебі біздегі алқабилер соты кенжелеп тұр. Енді билер қарайтын істердің тізбесі кеңейтіледі. Яғни өмір бойы бас бостандығынан айыру жазалары көзделген аса ауыр қылмыстық істер алқабилер сотының қатысуымен қаралуы тиіс. Ол үшін заңға қежетті өзгерістер енгізіледі. Қазір Жоғарғы Сот осы мәселемен айналысып жатыр. Мұндай тың мәліметті Жоғарғы Соттың қылмыстық істер жөніндегі сот алқасының төрағасы Абай Рахметуллин айтты. Белгілі болғандай, елімізде қаралатын істерге көп жағдайда айыптау үкімдері шығарылады. Мәселен, биылғы жылдың алғашқы 4 айында Жоғарғы сот кінәсіздігі дәлелденген 7 адамға қатысты қылмыстық істі тоқтатқан. Яғни адамды негізсіз қылмыстық тергеуге алу фактілері әлі де кездеседі.
Жыл басынан бері Жамбыл облысындағы сот 2 мыңнан астам қылмыстық іс қараған. Соның 170-і электронды форматта келіп түскен. Бұл - аймақта қолға алынған пилоттық жоба. Судьялардың айтуынша, істі электронды түрде жүргізу қағазбастылықтан құтқарады. Бүгінде жергілікті полиция, сот және прокуратура арасында бірыңғай жүйе құрылды. Сот процесіне қатысушының барлығы іспен компьютер арқылы танысып отырады. Бұл жаңашылдық құқықбұзушылықтарды қарауда ашықтықты қамтамасыз етіп, әділ шешім шығаруға негіз болады, - дейді мамандар. Нұрмұхаммат Абидов, Жамбыл облыстық сотының қылмыстық істер жөніндегі сот алқасының төрағасы: - Электронды форматтағы қылмыстық істер ең алдымен уақытты үнемдейді. Сондай-ақ бюджет қаржысын үнемдеуге де мүмкіндік береді. Ал ең бастысы - істі барлық заң талаптарына сай жүргізуге жағдай туғызады.
Ұлы Жібек жолы жобасын жаңғырту оның бойындағы елдердің экономикасын дамытып қана қоймай, сот өркениетіне де әсерін тигізбек. Сондықтан осы стратегияны сәтті жүзеге асыру үшін заңдық-құқықтық тұрғыдан қам жасау қажет. Осы орайда Қытай Халықтық Жоғарғы соты Ұлы Жібек жолындағы елдермен сот саласындағы ынтымақтастықты арттыру үшін xалықаралық форум өткізді. Оған Қазақстан Жоғарғы Сотының Төрағасы Қайрат Мәми де қатысты. Ганьсу провинциясындағы Дуньxуан қаласы ҰЖЖ бойындағы маңызды өткелдің бірі саналады. Сондықтан Қытай экономикалық белдеудегі байланысты бекемдей түсетін түрлі шараны осы шаһарда жиі өткізеді. Сот саласындағы ынтымақтастықты арттыруды көздейтін халықаралық форумға 20 елдің делегациясы қатысты [5].
Қазақстан атынан Жоғарғы Сот Төрағасы Қайрат Мәми бастаған делегация келді. Тараптардың мақсаты - Жібек жолы стратегиясын жүзеге асыруға құқықтық негізде қолдау жасау.
Заңның үстемдігі кез келген өркениетті мемлекеттің негізі саналады. Ал заңдылық саласындағы халықаралық стандарттарды қолдау экономикалық байланысқа жол ашпақ. Бұл әріптестік қарым-қатынасты дамытып, мемлекетаралық мәселелерді шешуде түсіністікті арттырмақ. Форумда бірінші болып сөз алған Жоғары Сот Төрағасы Қайрат Мәми елімізде атқарылып жатқан реформамен таныстырды.
Нәтижесінде, әлемде Қазақстан сот жүйесінің дамуы және сот актілерінің орындалуы бойынша екі жыл қатарынан 9 орыннан түспей келеді. Келісімшарттардың орындалуын қамтамасыз ету индикаторы бойынша Қазақстанның сот жүйесі әлемде 5 позицияға, яғни 14-орыннан 9-орынға алға жылжыды. Сонымен қатар, Қазақстан рейтингісінің одан әрі жақсаруы бойынша жұмысты жалғастыру Мемлекет басшысының Ұлт Жоспарында белгіленген стратегиялық міндеттермен, сондай-ақ оны іске асыру жөніндегі республикалық және ведомстволық жоспарлармен айқындалған [6].
Кеше Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың қатысуымен Астанада Қазақстан Республикасы судьяларының VII съезі өтіп, онда Ұлт жоспарын жүзеге асырудың нәтижелері мен судьялардың соңғы құрылтайында алға қойған міндеттердің орындалуы және сот жүйесін одан әрі дамытудың өзекті мәселелері қаралды. Төрт жылда бір рет ұйымдастырылатын мұндай маңызды жиынға еліміздің әр өңірінде сот саласында қызмет ететін 600-ден астам делегат пен әлемнің 11 елінен сарапшылар, судьялар корпусының өкілдері келді. Айтулы жиынға Парламент депутаттары, орталық мемлекеттік органдардың жетекшілері, заңгерлер қауымдастығының, халықаралық ұйымдар мен үкіметтік емес ұйымдардың өкілдері қатысты.
Мемлекет басшысы Тәуелсіздік жылдарында Қазақстанда түбегейлі жаңа өзгерістерге сай келетін заманауи сот жүйесі қалыптасқанына ерекше тоқталып, сөз сөйледі. Біз Тәуелсіздік жылдары мемлекет құра отырып, Қазақстанда жүргізілген іргелі реформаларға сай қазіргі заманғы сот жүйесін қалыптастыруға айрықша көңіл бөлдік. Мұнсыз алға қарай шынайы жылжу болмайды. Атап өткенімдей, аз нәрсе жасалған жоқ. Алайда, біз атқарған орасан жұмысты жұртшылықтың оң бағалауы, тұтастай алғанда, сот қаншалық жылдам және ең бастысы, әділ болатындығына байланысты, деп бастады өзінің сөзін Елбасы. Мемлекет басшысы айтып өткендей, адамдар өз мәселелерін шешу үшін айлап-жылдап билік дәліздерінде жүгіруге тиіс емес.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, билік үш салаға бөлінеді: заң шығарушы, аткарушы және сот билігі. Сот билігін жүргізу тек қана соттарға жүктелген және олардың өздерінің өкілеттігіне, атқаратын міндеттеріне қарай жиынтығы сот билігінің жүйесін кұрайды.
Қазакстандық сот жүйесінің негізін, мәнін анықтайтын құқықтық актілер Қазақстан Республикасының Конституциясы және Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы Конституциялық заң болып табылады. Бұл құқықтық актілерге сәйкес, соттар инстанцияларға бөлінеді. Бірінші инстанциялы сот - істі мәні бойынша қарайтын сот. Екінші инстанциядағы сот - заңды күшіне енбеген сот шешімдері мен үкімдеріне наразылық және шағым негізінде істерді аппеляциялық тәртіпте қайта қарайтын сот. Үшінші инстанция - занды күшіне енген сот шешімдері мен үкімдерін қадағалау тәртібінде кайта қарайтын сот [7].
Жоғарыда аталған соңғы екі инстанциядағы соттар өздеріне заң жүктеген тәртіпте I инстанциялы және одан кейінгі соттардың үкімдерінін, шешімдерінің, қаулыларының негізділігін және заңдылығын тексереді. Тексеру сатысының ең басында аппеляциялык тұрады. Істі бірінші сатыда толық және әділ қарауға кепілдік орнату, ең алдымен әділ үкім шығаруды қамтамасыз ету мен сотты кездейсоқ қателесуден корғау міндеттерін алдыға тартады. Сол себепті де сот шешімдерін қайта карау институты осы талаптарға сай негізделеді, яғни сот шешімі немесе үкімі соттық тексеруге жатқызылады. Сот өндірісінің осындай нысандарының бірі аппеляция болып табылады. Оның шығу тарихы сонау көне римдік құқықтан бастау алады. Ол заңды күшіне енбеген сот шешімдерін айта қарау сатысы ретінде жақсы таныс. С.И. Ожегов орыс тілді сөздігінде бұл терминге мынадай анықтама береді: Аппеляция - істі қайта қарау максатымен жоғары сатыдағы сотқа сот шешімі жөнінде шағымдану деп түсіндіріледі [8].
Заң бұзылған жағдайда адам сотқа баруы тиіс және сол жерде өз құқықтары мен бостандықтары қорғалатынына сенімді болуы керек. Барлық өркениетті әлемде осылай. Демек, кез келген нағыз сот реформасының түпкі мақсаты - судьялардың адалдығы мен кәсібилігі, әділдік және әділ сотқа қолжетімділік болып саналатын тәуелсіз және сатылмайтын сот билігі. Мен жариялаған, құқық қорғау органдары мен соттардың проблемаларының бүкіл қырын қамтитын Ұлт жоспары дәл осы міндеттер ауқымын шешуге бағытталған. Ұлт жоспарын жүзеге асыру үшін екі жылда аз шаруа атқарылған жоқ, соның ішінде мемлекеттің қылмыспен күрестегі мүмкіндіктері күшейтілді, азаматтар мен мемлекет мүдделерінің құқыққа қарсы әрекеттерден қорғалу деңгейі өсті. Былтыр Парламенттің белсенді жұмыс істеуінің нәтижесінде нормативтік-құқықтық база қалыптастырдық. Ұлт жоспарының орындалуын қамтамасыз ететін ондаған заң қабылданды. Бұл заңдар 2016 жылғы 1 қаңтардан іске қосылды. Ендігі әңгіме не істелгені жөнінде, деп атап көрсеткен Мемлекет басшысы барлық 100 қадам мүлтіксіз орындалуы тиістігін қадап айтты.
И.Фойницкий өзінің Қылмыстық сот өндірісінің курсы деген енбегінде аппеляцияны толық күшіне енбеген төменгі сатыдағы соттың шағым түскен үкімін нақты және заңдық негізде (арызда көрсетілген көлемде) жоғары инстанцияның қайта қарауы деп түсіндіреді. Аппеляция сот өндірісінің басқа да нысандары сиякты әр уақытга дұрыс көзқараспен қабылданып, түрлі жолдармен дамытылып отырған [9].
Қылмыстық істің мәні бойынша қабылданған сот шешімі әрқашанда қылмыстық жауапкершілікке тартылған тұлғаға, іс жүргізуге қатысқан азаматтарға, қоғамға және мемлекетке өте маңызды болып табылады. Сот шешімдері көбінесе сол іспен байланысты адамдардың тағдырын, құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін түбегейлі түрде өзгертеді. Мемлекет сот төрелігін жүргізу өкілеттігін өзіне ала отырып, бүкіл халык атынан әрекет етеді және қоғам алдында қылмыстық істердің әділ, ізгілікті, жылдам және уакытылы шешілуіне жауапты болады. Үкім шығаруда заңды және фактілік қателерге бой алдыруға, заң бекіткен тәртіптен ауытқуға болмайды.
Алайда, сот қателерін және іс жүргізушілік нысан нормаларының бұзылуын толық жою өкінішіке орай мүмкін болмай отыр. Мұның себептері әр түрлі болуы мүмкін: субъективизм, біліктілігінің төмен болуы немесе судьялардың шатасуы. коррупция, қылмыстық қудалау органдарының заңсыз әрекеттері және т.б. Мұндай кереғар жағдайларды жою үшін заң истанциялы сот шешімдерінің және үкіметінің түпкілікті емес екендігін және оларды қайта қарау үшін шағымдану және наразылық келтіру тәртібін көрсетеді.
Үкімнің заңды күшіне енуі сот шешімінің атқарылуға жіберілгендігін білдіреді. Баскаша айтқанда, осы уақыттан бастап сот мемлекеттің еркі, Қазақстан Республикасының территориясындағы барлық азаматтарға, заңды тұлғаларға, мемлекеттік органдарға міндетті болып саналады және өзінің құқықтық күшіне байланысты заң актісіне тең болып табылады.
Жұмыстың пәні және обьектісі.
Қазақстандағы сот билігі біртұтас мемлекеттік биліктің дербес тармағы болып табылады. Ол Республика атынан жүзеге асырылады. Сот билігі өзіне азаматтардың, олардың бірлестіктерінің құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін, мемлекеттік органдар мен ұйымдардың құқықтармен заңды мүдделерін қорғауды, Қазақстан Республикасы Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік-құқықтык актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуді мақсат етіп қояды. Сот билігі Республика Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік-құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының негізінде туындайтын барлық істер мен дауларды шешуде қолданылады. Соттар шешімдерінің, үкімдері мен өзге де қаулыларының бүкіл Қазақстан аумағында міндетті күші болады [12].
Қазақстан Республикасының сот жүйесін -- Жоғарғы Сот және жергілікті соттар -- облыстық және оларға теңестірілген соттар, аудандық (қалалық) соттар құрайды. Конституция қандай да бір атаумен арнаулы және төтенше соттарды құруға жол бермейді. Бірақ бұл мамандандырылған соттарды құруға болмайды дегенді білдірмейді. Сот билігі сот ісін жүргізудің заңмен белгіленген түрінде жүзеге асырылады. Соттардың адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіретін зандар мен өзге де нормативтік-құқыктық актілерді қолдануға құқы жоқ. Енді сот жүйесінің буындарын қарастырып көрелік.
Аудандық (қалалық) соттар -- соттар жүйесінің негізгі буыны -- сот әділдігін жүзеге асыруда ауқымды құзыретке ие және сот жұмысының елеулі блігін атқарады. Оларды ауданда, қалада (аудандық маңызы бар қалаларды қоспағанда), қала ауданында Әділет министрлігінің ұсынысы бойынша Президент құрады. Мұндай соттар төрағадан және аудандық судьялардан тұрады. Аудандық (калалық) сот өзге соттардың жүргізуіне жататын істерден басқа бірінші сатыға жататын барлық істерді қарайды.
Облыстық және оларға теңестірілген соттар (мысалы, Астана мен Алматының қалалық соттары) -- орта буын соттарын -- Президент құрады. Бұл буындағы соттар жүгіну, кассациялық және қадағалау ретіндегі бірінші саты соттары ретінде, сондай-ақ аудандық (калалық) соттарға катысты жоғары тұрған сот ретінде әрекет етеді.
Қаралып отырған соттар сот төрағасынан, алқалар төрағаларынан және тұрақты судьялардан тұрады. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты -- сот жүйесінің ең жоғары буыны. Жоғарғы Сот азаматтык, қылмыстық және жалпы сот ісін жүргізудің соттарда қаралатын өзге де істер жөніндегі жоғары сот органы болып табылады. Заңда көзделген іс жүргізу нысандарында езінен төмен тұратын соттардың қызметін қадағалауды жүзеге асырады. Нормативтік қаулылар алу жолымен оларға сот практикасының мәселелері бойынша түсініктемелер беріп отырады. Жоғарғы Сот төрағадан, алқа төрағаларынан және тұрақты судьялардан тұрады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес: Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының төрағасын, алқалардың төрағаларың және Жоғарғы Соттың судьяларын Республиканың Жоғарғы Сот Кеңесінің кепілдемесіне негізделген Республика Президентінің ұсынуымен Сенат сайлайды. Облыстық және оларға теңестірілген соттардың төрағаларың, алқаларының төрағаларын және облыстық соттар мен оларға теңестірілген соттардың судьяларын Жоғарғы Сот Кеңесінің кепілдемесі бойынша Президент тағайындайды. Басқа соттардың төрағалары мен судьяларын Әділет біліктілік алқасының кепілдемесіне негізделген Әділет министрінің ұсынуы бойынша Президент қызметке тағайындайды.
Зерттелу деңгейі. Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу құқығында алғаш рет қылмыстық іс жүргізудегі соттың және төрағалық етушінің құқықтарын мен міндеттерін, сондай-ақ өкілеттіктерін кешенді түрде талдау жасауға талпынысымен анықталады. Жүргізілген зерттеу қылмыстық сот өндірісіндегі төрағалық етушінің процессуалдық жағдайының мазмұнын ашуға, тәжірибеде қолданылуын зерттеуге, тарихи және салыстыру-құқықтық талдаулар жасауға және қылмыстық іс жүргізу сатыларының ішінде алатын маңызды орнын ашуға мүмкіндік береді.
Осы салада еңбек сіңіріп зерттеулер жүргізген ғалымдарды атап кетсек:
Айтхожин қ. К. - заң ғылымдарының докторы, профессор, кафедрасының меңгерушісі, Д. А. Қонаев атындағы университеті конституциялық және халықаралық құқық.
Алиева М. Б. - филология ғылымдарының кандидаты, доцент, кафедра меңгерушісі, Қонаев Д.А. атындағы университеті жалпы білім беретін пәндер.
Гинзбург А. Я. - заң ғылымдарының, криминалистика және құқық қорғау қызметінің кандидаты, профессор қылмыстық құқық.
Дүйсебекова К. С. - физика-математика, ғылымдарының кандидаты, доцент экономика және бизнес кафедрасының меңгерушісі.
Жайлин Г. А. - заң ғылымдарының кандидаты, профессор, кафедра азаматтық-құқықтық пәндер.
Мауленов К. С. - заң ғылымдарының докторы, профессор, халықаралық ақпараттық технологиялар университеті .
Утибаев Г. К. - қылмыстық құқық, криминалистика және құқық қорғау қызметінің заң ғылымдарының докторы, профессор.
Терликбаев Қ. Т. - криминалистика және құқық қорғау қызметінің заң ғылымдарының кандидаты, кафедра меңгерушісі қылмыстық құқық кафедрасы және т.б.
Қазақтардың ежелгі дәстүрлі құқық нормаларын жан-жақты зерттеп алмайынша, Қазақстан Республикасындағы апелляциялық өндіріс жайлы толықкқанды әңгіме айту тіпті де мүмкін емес. Өкінішке орай, отандық қылмыстық процесс жүйесінде соттың үкімдері мен шешімдерін апелляциялық қайта карау институты соңғы уақыттарда ғана пайда болғандыктан, Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ құқықнамасынан бұл тақырыпты дөп басып тауып алудың қиын екені де рас [13].
Методологиялық негізі. Қазақстанның сот өндірісі кез келген ұлттық құрылым сияқты дәстүрлі құқық негізінде дүниеге келген еді. Қоғамның және оның институттарының дамуына байланысты қазақтардың дәстүрлі кұкығы да дамып, жетілдіріліп отырды. Қазақстан Ресейге косылғаннан кейін оның аумағында қылмыстык іс жүргізудің екі түрі колданылды: біріншісі, қазақтардың дауларды, қүқық бұзушылықтарды және қабылданған шешімдерге шағымдануды шешуде ұлттық салт-дәстүрге негізделген дәстүрлі құқық бойынша сот өндірісін жүргізу, екіншісі, Қазақстанда тұратын орыстардың мүддесіне қатысты істер бойынша сот өндірісін жүргізу. Сот өндірісінің екінші түрі бойынша іс орыс тілінде және Ресей заңдары негізінде жүргізілді. 1917 жылғы Қазан төңкерісі елдегі биліктің еңбекші тап кеңестерінің қолына көшкендігін әйгілеп берді. Революция жасақтаған кеңестік өкімет органдары Қазақстандағы бұрынғы сотгарды жойып, олардың орнына жаңасын құра бастады. Қазакстандағы сот жүйесінің кұрылуы және оның дамуы Қазақстан заңнамасының өркендеуіне және мемлекеттік мәртебесінің өзгеруіне байланысты бірнеше кезеңдерді қамтыды.
Қазақтардың ежелгі дәстүрлі қүқық нормаларын жан-жақты зерттеп алмайынша, Қазақстан Республикасындағы апелляциялық өндіріс жайлы толықкқанды әңгіме айту тіпті де мүмкін емес. Өкінішке орай, отандық қылмыстық процесс жүйесінде соттың үкімдері мен шешімдерін апелляциялық кайта карау институты соңғы уақыттарда ғана пайда болғандыктан, Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ құқықнамасынан бұл тақырыпты дөп басып тауып алудың қиын екені де рас.
Дәстүрлі кұқық туралы сөз қозғау үшін, біріншіден, оның құрамы жағынан біркелкі болмағанын атап өткеніміз жөн. Ол сипаты жағынан әр гүрлі нормалар мен институттардың басын біріктірді. Әйтсе де, бұлар өмірде бір-бірінен тым алшақ емес, қайта іштей өзара астасып, біте кайнасып жатқандай еді. Түп тамыры сонау тереңде жатқан кейбір нормалар мен институттардың күні кешегі- XIX ғасырға дейін сақталып келгеніне тарих куә. Бәлкім, сондықтан да болар, казақтың дәстүрлі құқығындағы қайсы бір нормалардың қашан пайда болғанын тап басып айту оңай емес.
Қазан төңкерісіне дейін қазақтардың дәстүрлі қүқығында қылмыстық және азаматтык құқық бұзушылық ұғымдарының арасындағы шектеулер білінер-білінбес кана болды. Қазақтардың құқықтық пікірінің дамуы жөнінде XIX ғасырдағы әйгілі казақ ғалымы, Шығыстың ғаламат зерттеушісі Ш.Уәлиханов былай дейді; Қылмыс пен тәртіпсіздік жөнінде жан дүниесі бөлек, тұрмыс-салты басқаша дамыған қырғыздардан (қазақтардан) орыстармен немесе басқа еуропалықтармен бірдей көзқарасты талап ету дұрыс емес.
Қазактың белгілі ғалымы, заңгер Т.Культелеев те өз кезегінде: Қазақ құқығында арнайы қылмыс деген термин болмаған, оның орнына жаман іс немесе жаман қылық деген сөздер қолданылған деп ой түйеді. Шын мәнінде. қылмыс ұғымы жаман іс-әрекет пен астасып, ол қоғамға келтірілген шығын ретінде емес, жәбірленушінің немесе онын туыстарының наразылығы ретінде бағаланды, Ал, мұндай жағдай, әрине, жәбірленушінің немесе оның туыстарының қарсы жақтан сыйақы төлеуді талап етуімен аяқталатын [14].
Сондықтан, тіпті адам өліміне байланысты іс те екі жақтың келісімімен, құн төлеу арқылы шешімін табатын. Бұл кісі қазасының орнына жатыстырылатын материалдық өтем деп қабылданды. Осы жөнінде А.Крохалев былай дейді: Қырғыздарда кұн деп өлген адамның қаны үшін немесе руластың мезгілсіз киылған өмірі үшін төленетін өтемді айтады. Сондай-ак, дәстүр бойынша құн мүліктік сыйақы ретінде дене жарақаты жәбірленушінің туған-туыстарына да төленеді. Мұны сөз жоқ, қоғамның даму ерекшелігімен, әсіресе, алғашқы қауымдастық пен феодалдық құрылым элементтерінің қатар өрілуімен түсіндіруге болар еді. Феодализм тұсында қоғамдық қатынас жеке меншікке негізделгендіктен, құқық та көбіне осыған ыңғайланды. Сол үшін де, жауаптылық жасалынған іс-әрекеттің ауыр, жеңілдігімен емес, ашығын айтқанда, жәбірленуші мен кінәлінің қай қоғамдық топқа жататындықтарымен өлшенді. Ол уақыттарда қазақ қоғамында қылмыс пен азаматтық тәртіп бұзушылық ұғымдарының арасында нақтылы шектеулер болған жоқ.
Теориялық негізі.
Өз құзыретi шегiнде iстi жеке-дара қарайтын, соттың отырысын дайындау немесе оның үкiмiнiң немесе басқа да шешiмiнiң орындалуын қамтамасыз ету жөнiнде өкім жасау әрекеттерін жүзеге асыратын, Қылмыстық-процестік Кодекстiң 53-бабының үшiншi бөлiгiнде көрсетiлген өтiнiшхаттар мен шағымдарды шешетiн судьяға соттың өкiлеттiктерi тиесiлi болады.
Iстi судьялар алқасының құрамында қарайтын судья қаралатын іске байланысты туындайтын барлық мәселелердi шешу кезiнде төрағалық етушiмен және басқа да судьялармен тең құқықтарды пайдаланады. Судья қаралатын мәселелер бойынша басқа судьялардың пікірімен келіспеген кезде, өзінің ерекше пікірін жазбаша баяндауға құқылы, ол конвертке салынып мөрленіп, қылмыстық іске қосып тігіледі. Тек жоғары тұрған соттың ғана істі қарау кезінде конвертті ашуына және судьяның ерекше пікірімен танысуына жол беріледі. [15].
Тәжірибиелік құндылығы. Алдымен заң саласында жұмысқа кірісер алдында міндетті талаптардың бірі бұл жоғары мекемеде алынған білім және логикасы болып табылады. Осы мәліметтерді оқып түсіну арқылы тәжерибиелік кезеңде өзіннің жемісін көруге болады. Тәжірибиеде заң саласындағы мекемеде оқылған барлық теориялық білім толықтай өзіннің саласында көрінісін табады. Жоғары мекемеде алынған білімді тәжірибиелік уақытында пайдалана отырып өзінің еңбек сапасын көтерілуіне және білікті маман болуына үлкен үлесін қосады.
Құрылымы мен көлемі.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тарауды қамтитын бес бөлімдерден, қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Төрағалық етушінің қылмыстық істер жөніндегі процессуалдық жағдайы
Тергеу судьясының өкілеттіктерін жүзеге асырудың жалпы шарттары
Қазақстан Республикасында қылмыстық iстер бойынша сот төрелігiн сот қана жүзеге асырады. Сот өкiлеттiгiн кiмнiң де болса иемденіп алуы заңда көзделген қылмыстық жауаптылыққа әкеп соғады.
Соттың үкiмінсіз және заңға сәйкес емес түрде ешкiмді де қылмыстық құқық бұзушылық жасауға кiнәлi деп тануға, сондай-ақ қылмыстық жазаға тартуға болмайды.
Соттың құзыретi, оның юрисдикциясының шектерi, қылмыстық сот iсiн жүргiзудi жүзеге асыру тәртiбi заңда айқындалады және оны өз бетiнше өзгертуге болмайды. Қылмыстық iстердi қарау үшiн қандай атаумен болсын төтенше немесе арнаулы соттар құруға жол берiлмейдi. Төтенше соттардың, сондай-ақ өзге де заңсыз құрылған соттардың үкiмдерi мен басқа да шешiмдерiнiң заңдық күшi болмайды және олар орындалуға жатпайды.
Өзінің соттылығына жатпайтын iс бойынша қылмыстық сот iсiн жүргiзудi жүзеге асыратын, өз өкiлеттiктерiн асыра қолданған немесе Қылмыстық-процестік Кодексте көзделген қылмыстық процесс қағидаттарын өзгедей түрде бұзған соттың үкiмi мен басқа да шешiмдерi заңсыз болады және олардың күшi жойылуға жатады.
Соттың қылмыстық iс бойынша үкiмi мен басқа да шешiмдерiн тиiстi соттар ғана Қылмыстық-процестік Кодексте көзделген тәртiппен тексере алады және қайта қарай алады.
Әркiмнiң өз құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғауға құқығы бар. Ешкiмнің өзі үшін заңмен көзделген соттылығы оның келісімінсіз өзгертiле алмайды. Мемлекет заңда белгiленген жағдайларда және тәртiппен әркімнің сот төрелігiне қол жеткізуін және оған келтiрiлген залалдың өтелуiн қамтамасыз етедi.
Қылмыстық iс бойынша iс жүргiзу кезiнде қылмыстық процеске қатысатын адамның абыройын түсіретін немесе қадiр-қасиетiн кемiтетiн шешiмдер мен әрекеттерге тыйым салынады, жеке өмiр туралы мәлiметтердi, сол сияқты адам құпия сақтау қажет деп санайтын жеке сипаттағы мәлiметтердi Қылмыстық-процестік Кодексте көзделмеген мақсаттар үшiн жинауға, пайдалануға және таратуға жол берiлмейдi.
Адамға қылмыстық процесті жүргiзетін органдардың заңсыз әрекеттерiнен келтiрiлген моральдық зиян заңда белгiленген тәртiппен өтелуге жатады.
Үкімнің зандылығы мен негізділігін міндетті тексеру нысанының оның мазмұнына, дәлірек айтсақ алдын ала тергеу өндірісі мен сотта істі қарау барысында қылмыстық занды және қылмыстық процестікшілік нормаларды дұрыс қолдануды білдіреді.
Өз құзыретi шегiнде iстi жеке-дара қарайтын, соттың отырысын дайындау немесе оның үкiмiнiң немесе басқа да шешiмiнiң орындалуын қамтамасыз ету жөнiнде өкім жасау әрекеттерін жүзеге асыратын, Қылмыстық-процестік Кодекстiң 53-бабының үшiншi бөлiгiнде көрсетiлген өтiнiшхаттар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ атындағы ОҢТҮСТІК-ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Игамбердиев Алишер Тахирулы
ТӨРАҒАЛЫҚ ЕТУШІНІҢ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ПРОЦЕСТІК ЗАҢНАМАСЫ НЕГІЗІНДЕ ӨКІЛЕТТІКТЕРІ МЕН ПРОЦЕССУАЛДЫҚ ЖАҒДАЙЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандығы 5В030100 - Құқықтану
Шымкент, 2018
Ф.7.04-09
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.АУЕЗОВ атындағы ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қылмыстық процесс және криминалистика кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
____з.ғ.к.,доцент Сарықұлов Қ.Р.
(ғыл. дәрежесі, атағы Т.Ә.А)
2018 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Төрағалық етушінің Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік заңнамасы негізінде өкілеттіктері мен процессуалдық жағдайы
мамандығы 5В030100 - Құқықтану
Орындаған: Игамбердиев А.Т.
Ғылыми жетекшісі: Альшуразова Р.А.
Шымкент, 2018
Ф.7.04-10
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.АУЕЗОВ атындағы ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Заңтану және халықаралық қатынастар факультеті
Қылмыстық процесс және криминалистика кафедрасы
Мамандығы: 5В030100 - Құқықтану
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
Қылмыстық процесс
және криминалистика
Сарықұлов Қ.Р.
_________2017 ж.
Д и п л о м ж ұ м ы с т ы о р ы н д а у ғ а
Т А П С Ы Р М А № ___
Студент: Игамбердиев Алишер Тахирулы ЮМ-14-1к3 тобы
(аты-жөні) (тобының)
Жұмыстың тақырыбы: Төрағалық етушінің Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік заңнамасы негізінде өкілеттіктері мен процессуалдық жағдайы
Университет бұйрығымен бекітілген 06.11.2017 ж. № 6-244 с
Жұмысты (жобаны) аяқтау мерзімі 10.05.2018 ж.
Жұмысты (жобаны) орындауға берілген мәліметтер:
Қазақстан Республикасының Конституциясы Қазақстан Республикасының 2017 жылғы 13 наурыздағы № 52-VІ ҚР Заңдарымен енгізілген өзгертулер және толықтырулармен ЮРИСТ баспасы. - Алматы, 2017. - 40 б.
Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың 2012 жыл 14 желтоқсандағы Қазақстан-2050 стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауы.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік кодексі 4 шілде 2014 ж. № 231 - V. - Алматы: ЮРИСТ, 2015.-340б.
Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 25 желтоқсандағы №132 Конституциялық заңы.
(ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ)
ТҮСІНДІРМЕ ЖАЗБАНЫҢ МАЗМҰНЫ
№
Бөлімдері
Кеңесші
1
Төрағалық етушінің қылмыстық істер жөніндегі процессуалдық жағдайы
з.ғ.к., аға оқытушы
Бейсембаева А.О.
2
Тергеу судьясының өкілеттіктерін жүзеге асырудың жалпы шарттары
з.ғ.к., аға оқытушы
Шеримкулова Г.Д.
3
Басты сот талқылауында төрағалық етушінің өкілеттіктері
аға оқытушы
Альшуразова Р.А.
4
Соттың үкімдері мен қаулыларына аппеляциялық тәртіппен қайта қарау кезіндегі төрағалық етушінің құқықтары мен міндеттері
аға оқытушы
Альшуразова Р.А.
5
Соттың заңды күшіне енген шешімдерін қайта қарау жөніндегі төрағалық етушінің процессуалдық жағдайы
з.ғ.к., аға оқытушы
Бейсембаева А.О.
6
Төрағалық етушінің алқабилердің қатысуымен қаралған істердегі өкілеттіктері
аға оқытушы
Альшуразова Р.А.
7
Төрағалық етуші шет мемлекеттер соттарының үкімдері мен қаулыларын қарау жөніндегі құқықтары мен өкілеттіктері
аға оқытушы
Альшуразова Р.А.
8
Қорытынды
Альшуразова Р.А.
9
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Альшуразова Р.А.
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
Қазақстан Республикасының Конституциясы. Қазақстан Республикасының 2017 жылғы 13 наурыздағы № 52-VІ ҚР Заңдарымен енгізілген өзгертулер және толықтырулармен ЮРИСТ баспасы. - Алматы, 2017. - 40 б.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік кодексі №231-V Қазақстан Республикасының заңымен 2014 жылғы 4 шілдеде қол койылып, 2015 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізілді Алматы: ЖШС Издательство Норма-К, 2016. - 368 б.
Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың 2012 жыл 14 желтоқсандағы Қазақстан-2050 стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауы.
Когамов М.Ч. Комментарий к Уголовно-процессуальному кодексу Республики Казахстан. Общая и Особенная части (извлечения). - Алматы: Жеті жарғы, 2015. - 352 с.
Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 25 желтоқсандағы №132 Конституциялық заңы.
Тапсырманы беру уақыты ____________2017 ж.
Диплом жұмыстың жетекшісі____ __________ _Альшуразова Р.А.
(қолы)
Тапсырманы орындауға алған студент_______________ Игамбердиев А.Т.
(қолы)
Ф.7.04-11
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫ ОРЫНДАУДЫҢ
КҮН ТІЗБЕЛІК КЕСТЕСІ
Студент Игамбердиев Алишер Тахирулы
Тобы ЮМ-14-1к3
Мамандығы 5В030100 - Құқықтану
Жұмыстың тақырыбы: Төрағалық етушінің Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік заңнамасы негізінде өкілеттіктері мен процессуалдық жағдайы
№
Бөлімдері
Орындау %
Орындау мерзімі
Тапсырма берілген уақыты
Тапсырманы орындау мерзімі
Кеңесшінің қолы
1
Кіріспе
15
7 күн
15.11.17.
16.11.17.
2
Төрағалық етушінің қылмыстық істер жөніндегі процессуалдық жағдайы
35
23 күн
17.11.17.
29.11.17.
4
Соттың үкімдері мен қаулыларына аппеляциялық тәртіппен қайта қарау кезіндегі төрағалық етушінің құқықтары мен міндеттері
50
45 күн
22.12.17.
21.01.18.
5
Қорытынды
10
14 күн
28.03.18
03.05.18.
Диплом жұмысытың (жобаның) жетекшісі Альшуразова Р.А.
(қолы, аты-жөні)
Тапсырманы орындауға алған студент_______________ Игамбердиев А.Т.
(қолы, аты-жөні)
Нормабақылау: ______________ ___ __ Альшуразова Р.А.
(мерзімі, қолы, аты-жөні)
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
Белгілер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10
1
Төрағалық етушінің қылмыстық істер жөніндегі процессуалдық жағдайы
1.1
Тергеу судьясының өкілеттіктерін жүзеге асырудың жалпы шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
23
1.2
Басты сот талқылауында төрағалық етушінің өкілеттіктері ... ... ... ... ..
35
2
Соттың үкімдері мен қаулыларына аппеляциялық тәртіппен қайта қарау кезіндегі төрағалық етушінің құқықтары мен міндеттері
2.1
Соттың заңды күшіне енген шешімдерін қайта қарау жөніндегі төрағалық етушінің процессуалдық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
46
2.2
Төрағалық етушінің алқабилердің қатысуымен қаралған істердегі өкілеттіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
66
2.3
Төрағалық етуші шет мемлекеттер соттарының үкімдері мен қаулыларын қарау жөніндегі құқықтары мен өкілеттіктері ... ... ... ... ...
69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
82
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
85
Нормативтік сілтемелер
Осы дипломдық жұмыста келесі сілтемелер қолданылған:
Қазақстан Республикасының Конституциясы. Қазақстан Республикасының 2017 жылғы 13 наурыздағы № 52-VI ҚР Заңдарымен енгізілген өзгертулер және толықтырулармен ЮРИСТ баспасы. - Алматы, 2017 - 40 б.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік кодексi № 231-V ҚР Заңымен 2014 жылғы 4 шілдеде қол қойылып, 2015 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізілді. Алматы: ЖШС Издательство Норма-К, 2016. - 368 б.
Құқық бұзушылық профилактикасы туралы Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 29 сәуірдегі № 271 Заңы.
ҚР Бас Прокурорының 23 ақпан 2001 жылғы № 24 Соттарда қылмыстық істерді қарау заңдылығына прокурорлық қадағалауды ұйымдастыру туралы Бұйрығы.
Қазақстан Республикасының Сот жүйесі мен Судьялардың мәртебесі туралы Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 25 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 25 желтоқсандағы № 132 Конституциялық заңы.
Когамов М.Ч. Комментарий к Уголовно-процессуальному кодексу Республики Казахстан 2014 года. Том 1. Ощая часть. - Алматы: Жеті жарғы, 2015. - 648с.
Когамов М.Ч. Коментарий к Уголовно-процессуальному кодексу Республики Казахстан 2014 жылғы. Том 2. Оссобеная часть. - Алматы: Жеті жарғы, 2015. - 944 с.
Прокуратура туралы Қазақстан Республикасының 2017 жылғы 30 маусымдағы № 81-VI Заңы Заңы базасы - Қазақстан Республикасының электрондық жүйеленген нормативтік құқықтық актілердің жиынтығы.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 19.12.2003 ж. Апелляциялық тәртіппен қылмыстық істерді қараудың тәжірибесі туралы нормативтік қаулысы Сборник постановлений Пленума Верховного Суда Республики Казахстан. Нормативных постановлений Верховного Суда Республики Казахстан (1961-2004 годы). - Алматы, 2004.
Қазақстан Республикасының Нормативтік құқықтық актілер туралы заңы, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 15.08.2002 ж. Сот үкімі туралы нормативтік қаулысы Сборник постановлений Пленума Верховного Суда Республики Казахстан. Нормативных постановлений Верховного Суда Республики Казахстан (1961-2004годы). - Алматы, 2004.24 наурыз 2004 ж.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 19.12.2003 ж. Қылмыстық істер бойынша соттардың жеке қаулы шығаруының тәжірибесі туралы нормативтік қаулысы Сборник постановлений Пленума Верховного Суда Республики Казахстан. Нормативных постановлений Верховного Суда Республики Казахстан (1961-2004 годы). - Алматы, 2004.
Анықтамалар
Сот - сот билiгi органы, Қазақстан Республикасының сот жүйесiне кiретiн, iстi алқалы түрде немесе жеке-дара қарайтын, кез келген заңды түрде құрылған сот.
Судья - сот билiгiн жүргізуші; осы лауазымға заңда белгiленген тәртiппен тағайындалған немесе сайланған кәсiби судья (соттың төрағасы, сот алқасының төрағасы, тиiстi соттың судьясы).
Айыптаушы тарап - қылмыстық қудалау органдары, сондай-ақ жәбiрленушi (жекеше айыптаушы), азаматтық талапкер, олардың заңды өкiлдерi және өкiлдерi.
Алдын ала тергеу нысанындағы сотқа дейінгі тергеп-тексеру - Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік кодексіне сәйкес көрсетілген қылмыстық құқық бұзушылықтар бойынша, сондай ақ қылмыс жасады деп күдік келтірілген адам белгісіз болған анықтау істер бойынша жүзеге асырылады.
Анықтау - анықтау органдарының Қылмыстық Кодекспен белгiленген өкiлеттiк шегiнде iстiң мән-жайының жиынтығын анықтау, белгiлеу, бекiту және қылмыс жасаған адамдарды қылмыстық жауапқа тарту жөнiндегi сотқа дейiнгi қызметiнiң iс жүргiзу нысаны.
Жедел-іздестіру қызметі - бұл басқару және ұйымдастырушылық, жарияланған және жарияланбаған жедел іздестіру жүйесіне ғылыми негізделген шаралар.
Конституция - қоғамның негізгі тәртібін бекітетін мемлекеттің ең басты заңы.
Қaзaқcтaн Pecпубликacының Пpoкуpaтуpacы - Pecпубликa Пpeзидeнтiнe eceп бepeтiн мeмлeкeттiк opгaн.
Қаулы - соттың үкiмнен басқа әртүрлi шешiмдерi; анықтаушының, тергеушiнiң, прокурордың қылмыстық iс бойынша сотқа дейiнгi iс жүргiзу барысында қабылданған шешiмдерi.
Қылмыc - Қaзaқcтaн Pecпубликacының қылмыcтық зaңынa cәйкec, жaзaлaу қaтepiмeн тыйым caлынғaн, қoғaмғa қaуiптi әpeкeт (ic-әpeкeт нeмece әpeкeтciздiк) қылмыc дeп тaнылaды.
Қылмыстық құқық бұзушылық - бұл қоғамға қауіптілік және жазаланушылық дәрежесіне қарай қылмыстар және қылмыстық теріс қылықтар болып бөлінеді.
Өкiлдер - заңның немесе келiсiмнiң күшiне орай жәбiрленушiнiң, азаматтық талапкердiң, азаматтық жауапкердiң заңды мүдделерiн бiлдiруге уәкiлдiк берiлген адамдар.
Өтiнiш жасау - тараптың немесе мәлiмдеушiнiң қылмыстық процестi жүргiзушi органға арналған өтiнiшi.
Пpoкуpop - өз құзыpeтi шeгiндe жeдeл iздecтipу қызмeтiнiң, aнықтaудың, тepгeудiң жәнe coт шeшiмдepiнiң зaңдылығын қaдaғaлaуды, coндaй-aқ қылмыcтық пpoцecтiң бapлық caтылapындa қылмыcтық iзгe түcудi өз құзыpeтi шeгiндe жүзeгe acыpaтын лaуaзымды тұлғa.
Белгілер мен қысқартулар
ҚР
-
Қазақстан Республикасы
ҚК
-
Қылмыстық кодекс
ҚПК
-
Қылмыстық-процестік кодексі
ж.
-
жыл
б.
-
бап
т.
-
тармақ
т.б.
-
тaғы бacқa
т.с.с.
-
тағы сол сияқты
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
Көрстеілген дипломдық жұмыстың тақырыбы Төрағалық етушінің Қазақстан Республикасының Қылмыстық-Процестік заңнамасы негізінде өкілеттіктері мен процессуалдық жағдайы. Бұл тақырыпта Қазақстан Республикасының Қылмыстық процестік заңнаманың төрағалық етушінің өкілеттіктерінің барлық аспектілері айқындалған.
Сондағы, дипломдық жұмыста төрағалық етушінің қылмыстық істер жөніндегі процессуалдық жағдайы мен тергеу судьясының өкілеттіктері, басты сот талқылауында, аппеляция сатындағы және кассация сатындағы құқықтары мен міндеттері, сонымен қатар, төрағалық етушінің алқабилерге және шет мемлекеттерге қатысты құқықтары мен өкілеттіктері қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-ші бабында: Әркiмнiң құқық субъектiсi ретiнде танылуына құқығы бар және өзiнiң құқықтары мен бостандықтарын, қажеттi қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтiн барлық тәсiлдермен қорғауға хақылы. Әркiмнiң өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы бар делінген [1].
Елбасы Н.Ә. Назарбаев өзінің 2012 жылғы 14 желтоқсандағы Қазақстан-2050 стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауында: Құқықтық саясаттың маңызды мәселесі азаматтардың Конституция кепілдік беретін сот арқылы қорғалу құқын жүзеге асыруы болып табылады. Бұл үшін сот төрелігін жүзеге асыру процесін оңайлату, оны басы артық бюрократиялық рәсімдерден арылту керек [2].
Жаңа ақпараттық технологияларды белсенді енгізген жағдайда мұны істеу қиын емес. Сонымен бір мезгілде соттардың жұмысын жеңілдету мақсатында дауларды соттардан тыс реттеу институттарын дамытуды жалғастырған жөн. Болмашы мәселелер бойынша дауларды шешу соттардан тыс тәртіппен жүргізілетіндей тетіктер қарастыру қажет. Сот билігінің беделі орындалмаған сот шешімдерінен төмендейді. Осыған байланысты, бұл жағдайды түбегейлі өзгерту жөніндегі шаралар қабылдануға тиіс деген болатын.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық процестік кодексінің 7-бабының 40 және 42-тармақшасына сәйкес: сот - сот билiгi органы, Қазақстан Республикасының сот жүйесiне кiретiн, iстi алқалы түрде немесе жеке-дара қарайтын, кез келген заңды түрде құрылған сот және судья - сот билiгiн жүргізуші; осы лауазымға заңда белгiленген тәртiппен тағайындалған немесе сайланған кәсiби судья (соттың төрағасы, сот алқасының төрағасы, тиiстi соттың судьясы) [3].
Үкімнің заңды күшіне енуі сот шешімінің атқарылуға жіберілгендігін білдіреді. Басқаша айтқанда, осы уақыттан бастап сот мемлекеттің еркі, Қазақстан Республикасының территориясындағы барлық азаматтарға, заңды тұлғаларға, мемлекеттік органдарға міндетті болып саналады және өзінің құқықтық күшіне байланысты заң актісіне тең болып табылады.
Заң шығарушы сот қателерін анықтау және оны жою мақсатында ҚР ҚПК-нің кез келген уәкілетті субъектілері шағымдануға және наразылық білдіруге құқықты он бес тәуліктік мерзім белгілейді. Осыған сәйкес сот үкімдері мен шешімдеріне аппеляциялық наразылық келтіру және шағымдану институты сот шешімдерін тексерудің тиімді тәсілі болып табылады, елдегі сот билігін жүзеге асырудың заңдылығын және әділдігін қамтамасыз етеді.
Тергеу және сот тәжірибесі қылмыстық сот өндірісіндегі заңдылықты қамтамасыз етудегі апелляциялық қаулылар мен үкімдердің маңыздылығы нақты істер бойынша ғана шектелмейтінін көрсетеді.
Анықтауды жүргізген тұлғалар, қылмыстық істі тергеуге қатысқан тергеушілер, судьялар осы іс бойынша шығарылған апелляциялық қаулы немесе үкімде көрсетілген ережелерді өздерінің келесі тәжірибесінде ескеретін болады. Сонымен қатар екінші инстанцияда шығарылған қаулылар мен үкімдер тікелей және мәні бойынша қараған нақты адамдармен ғана емес, басқа да көптеген судьялармен, прокурорлармен, тергеушілермен зерттеледі. Осыған сәйкес, апелляциялық қаулылар мен үкімдер қылмыстық істерді тергеу мен қарау кезіндегі заңдардың бұзылуын алдын алуда үлкен маңызға ие, түспейтін қылмыстық істердің де дұрыс шешілуіне септігін тигізеді.
Қазақстанның салауатты экономикалық өрлеу стратегиясы нарықты экономикаға, мемлекеттің белсенді рөліне және шетел инвестицияларын тартуға негізделген.Мемлекет белсенді рөл аткара отырып, экономикаға араласуы шектеулі болады. Бұл проблеманы шешудің стратегиясы:
Үкіметтің сауда мен өндіріске ; әкімгершілік араласуын жою.
Жекешелендіру процесін аяқтау.
Орталық Үкіметті және жергілікті екімет орындарын парасатты орындастыру.
Сот билігі мен күқық корғау органдарын реформалауды жандандыру.
Қазақстан қоғамын басқарудағы негізгі міндеттер:
Мемлекеттік қызмет пен басқару күрылымының осы заманғы гиімді жүйесін жасау.
Басым мақсаттарды іске асыруға қабілетті үкімет қүру.
Үлттық мүдделердің сақшысы бола алатын мемлекет қалыптастыру.
Үкімет пен жергілікті үкіметтітүпкілікті калыптастыруға мүмкіндік беретін 7 негізгі стратегия ұстанымдары:
Ықшам әрі кәсіпқой Үкімет.
Стратегиялар негізіндегі іс-қимыл бағдарламалары бойынша атқарылатын жүмыс.
Ведомствоаралық үйлестіру.
Министрлердің өкілеттіктері мен жауапкершіліктерін, есептілігін және олардың кызметіне стратегиялық бақылауды арттыру.
Орталықка тәуелділікті жою.
Сыбайлас жемқорлыкка қарсы күрес.
Кадрларды жалдау, даярлау және жоғарылату жүйелерін жақсарту[4].
Жалпы, қазіргі таңдағы апелляциялық инстанциядағы іс жүргізуде орын алған елеулі өзгерістердің бірі, ол егер апелляциялық сатыдағы сот бірінші сатыда шыққан соттың шешімінен қате тапса, істі қайтармай өзі қарап, дұрыс шешім шығарады. Бұл - сот шешімдерін тексерудің және әділ шешім шығарудың, сондай-ақ азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың бір жолы.
Іс жүргізу әрекеттеріне, сот шешіміне, сот өндірісіне шағымдану еркіндігінің конституциялық ұстанымын орындау мақсатында заң тараптардың жарыспалылығы мен тең құқықтылығы негізінде айыптауға және қорғауға шағымдану, наразылық білдіру үшін бірдей құқық береді. Тараптар жасалынған шағымдарға, наразылықтарға қатысты өз ойларын айтуға, өздерінің қарсылықтарын білдіруге, іс кұжаттарын бірінші сатыдағы сотта қаралмаған қосымша материалдармен толықтыруға мүмкіндік алды. Егер шағымдану, наразылық білдіру мерзімдері дәлелді себептермен өтіп кетсе, оларды қалпына келтіруге кепілдік берілді.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы.
Алдағы уақытта еліміздегі сот жүйесі өзгеруі мүмкін. Себебі біздегі алқабилер соты кенжелеп тұр. Енді билер қарайтын істердің тізбесі кеңейтіледі. Яғни өмір бойы бас бостандығынан айыру жазалары көзделген аса ауыр қылмыстық істер алқабилер сотының қатысуымен қаралуы тиіс. Ол үшін заңға қежетті өзгерістер енгізіледі. Қазір Жоғарғы Сот осы мәселемен айналысып жатыр. Мұндай тың мәліметті Жоғарғы Соттың қылмыстық істер жөніндегі сот алқасының төрағасы Абай Рахметуллин айтты. Белгілі болғандай, елімізде қаралатын істерге көп жағдайда айыптау үкімдері шығарылады. Мәселен, биылғы жылдың алғашқы 4 айында Жоғарғы сот кінәсіздігі дәлелденген 7 адамға қатысты қылмыстық істі тоқтатқан. Яғни адамды негізсіз қылмыстық тергеуге алу фактілері әлі де кездеседі.
Жыл басынан бері Жамбыл облысындағы сот 2 мыңнан астам қылмыстық іс қараған. Соның 170-і электронды форматта келіп түскен. Бұл - аймақта қолға алынған пилоттық жоба. Судьялардың айтуынша, істі электронды түрде жүргізу қағазбастылықтан құтқарады. Бүгінде жергілікті полиция, сот және прокуратура арасында бірыңғай жүйе құрылды. Сот процесіне қатысушының барлығы іспен компьютер арқылы танысып отырады. Бұл жаңашылдық құқықбұзушылықтарды қарауда ашықтықты қамтамасыз етіп, әділ шешім шығаруға негіз болады, - дейді мамандар. Нұрмұхаммат Абидов, Жамбыл облыстық сотының қылмыстық істер жөніндегі сот алқасының төрағасы: - Электронды форматтағы қылмыстық істер ең алдымен уақытты үнемдейді. Сондай-ақ бюджет қаржысын үнемдеуге де мүмкіндік береді. Ал ең бастысы - істі барлық заң талаптарына сай жүргізуге жағдай туғызады.
Ұлы Жібек жолы жобасын жаңғырту оның бойындағы елдердің экономикасын дамытып қана қоймай, сот өркениетіне де әсерін тигізбек. Сондықтан осы стратегияны сәтті жүзеге асыру үшін заңдық-құқықтық тұрғыдан қам жасау қажет. Осы орайда Қытай Халықтық Жоғарғы соты Ұлы Жібек жолындағы елдермен сот саласындағы ынтымақтастықты арттыру үшін xалықаралық форум өткізді. Оған Қазақстан Жоғарғы Сотының Төрағасы Қайрат Мәми де қатысты. Ганьсу провинциясындағы Дуньxуан қаласы ҰЖЖ бойындағы маңызды өткелдің бірі саналады. Сондықтан Қытай экономикалық белдеудегі байланысты бекемдей түсетін түрлі шараны осы шаһарда жиі өткізеді. Сот саласындағы ынтымақтастықты арттыруды көздейтін халықаралық форумға 20 елдің делегациясы қатысты [5].
Қазақстан атынан Жоғарғы Сот Төрағасы Қайрат Мәми бастаған делегация келді. Тараптардың мақсаты - Жібек жолы стратегиясын жүзеге асыруға құқықтық негізде қолдау жасау.
Заңның үстемдігі кез келген өркениетті мемлекеттің негізі саналады. Ал заңдылық саласындағы халықаралық стандарттарды қолдау экономикалық байланысқа жол ашпақ. Бұл әріптестік қарым-қатынасты дамытып, мемлекетаралық мәселелерді шешуде түсіністікті арттырмақ. Форумда бірінші болып сөз алған Жоғары Сот Төрағасы Қайрат Мәми елімізде атқарылып жатқан реформамен таныстырды.
Нәтижесінде, әлемде Қазақстан сот жүйесінің дамуы және сот актілерінің орындалуы бойынша екі жыл қатарынан 9 орыннан түспей келеді. Келісімшарттардың орындалуын қамтамасыз ету индикаторы бойынша Қазақстанның сот жүйесі әлемде 5 позицияға, яғни 14-орыннан 9-орынға алға жылжыды. Сонымен қатар, Қазақстан рейтингісінің одан әрі жақсаруы бойынша жұмысты жалғастыру Мемлекет басшысының Ұлт Жоспарында белгіленген стратегиялық міндеттермен, сондай-ақ оны іске асыру жөніндегі республикалық және ведомстволық жоспарлармен айқындалған [6].
Кеше Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың қатысуымен Астанада Қазақстан Республикасы судьяларының VII съезі өтіп, онда Ұлт жоспарын жүзеге асырудың нәтижелері мен судьялардың соңғы құрылтайында алға қойған міндеттердің орындалуы және сот жүйесін одан әрі дамытудың өзекті мәселелері қаралды. Төрт жылда бір рет ұйымдастырылатын мұндай маңызды жиынға еліміздің әр өңірінде сот саласында қызмет ететін 600-ден астам делегат пен әлемнің 11 елінен сарапшылар, судьялар корпусының өкілдері келді. Айтулы жиынға Парламент депутаттары, орталық мемлекеттік органдардың жетекшілері, заңгерлер қауымдастығының, халықаралық ұйымдар мен үкіметтік емес ұйымдардың өкілдері қатысты.
Мемлекет басшысы Тәуелсіздік жылдарында Қазақстанда түбегейлі жаңа өзгерістерге сай келетін заманауи сот жүйесі қалыптасқанына ерекше тоқталып, сөз сөйледі. Біз Тәуелсіздік жылдары мемлекет құра отырып, Қазақстанда жүргізілген іргелі реформаларға сай қазіргі заманғы сот жүйесін қалыптастыруға айрықша көңіл бөлдік. Мұнсыз алға қарай шынайы жылжу болмайды. Атап өткенімдей, аз нәрсе жасалған жоқ. Алайда, біз атқарған орасан жұмысты жұртшылықтың оң бағалауы, тұтастай алғанда, сот қаншалық жылдам және ең бастысы, әділ болатындығына байланысты, деп бастады өзінің сөзін Елбасы. Мемлекет басшысы айтып өткендей, адамдар өз мәселелерін шешу үшін айлап-жылдап билік дәліздерінде жүгіруге тиіс емес.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, билік үш салаға бөлінеді: заң шығарушы, аткарушы және сот билігі. Сот билігін жүргізу тек қана соттарға жүктелген және олардың өздерінің өкілеттігіне, атқаратын міндеттеріне қарай жиынтығы сот билігінің жүйесін кұрайды.
Қазакстандық сот жүйесінің негізін, мәнін анықтайтын құқықтық актілер Қазақстан Республикасының Конституциясы және Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы Конституциялық заң болып табылады. Бұл құқықтық актілерге сәйкес, соттар инстанцияларға бөлінеді. Бірінші инстанциялы сот - істі мәні бойынша қарайтын сот. Екінші инстанциядағы сот - заңды күшіне енбеген сот шешімдері мен үкімдеріне наразылық және шағым негізінде істерді аппеляциялық тәртіпте қайта қарайтын сот. Үшінші инстанция - занды күшіне енген сот шешімдері мен үкімдерін қадағалау тәртібінде кайта қарайтын сот [7].
Жоғарыда аталған соңғы екі инстанциядағы соттар өздеріне заң жүктеген тәртіпте I инстанциялы және одан кейінгі соттардың үкімдерінін, шешімдерінің, қаулыларының негізділігін және заңдылығын тексереді. Тексеру сатысының ең басында аппеляциялык тұрады. Істі бірінші сатыда толық және әділ қарауға кепілдік орнату, ең алдымен әділ үкім шығаруды қамтамасыз ету мен сотты кездейсоқ қателесуден корғау міндеттерін алдыға тартады. Сол себепті де сот шешімдерін қайта карау институты осы талаптарға сай негізделеді, яғни сот шешімі немесе үкімі соттық тексеруге жатқызылады. Сот өндірісінің осындай нысандарының бірі аппеляция болып табылады. Оның шығу тарихы сонау көне римдік құқықтан бастау алады. Ол заңды күшіне енбеген сот шешімдерін айта қарау сатысы ретінде жақсы таныс. С.И. Ожегов орыс тілді сөздігінде бұл терминге мынадай анықтама береді: Аппеляция - істі қайта қарау максатымен жоғары сатыдағы сотқа сот шешімі жөнінде шағымдану деп түсіндіріледі [8].
Заң бұзылған жағдайда адам сотқа баруы тиіс және сол жерде өз құқықтары мен бостандықтары қорғалатынына сенімді болуы керек. Барлық өркениетті әлемде осылай. Демек, кез келген нағыз сот реформасының түпкі мақсаты - судьялардың адалдығы мен кәсібилігі, әділдік және әділ сотқа қолжетімділік болып саналатын тәуелсіз және сатылмайтын сот билігі. Мен жариялаған, құқық қорғау органдары мен соттардың проблемаларының бүкіл қырын қамтитын Ұлт жоспары дәл осы міндеттер ауқымын шешуге бағытталған. Ұлт жоспарын жүзеге асыру үшін екі жылда аз шаруа атқарылған жоқ, соның ішінде мемлекеттің қылмыспен күрестегі мүмкіндіктері күшейтілді, азаматтар мен мемлекет мүдделерінің құқыққа қарсы әрекеттерден қорғалу деңгейі өсті. Былтыр Парламенттің белсенді жұмыс істеуінің нәтижесінде нормативтік-құқықтық база қалыптастырдық. Ұлт жоспарының орындалуын қамтамасыз ететін ондаған заң қабылданды. Бұл заңдар 2016 жылғы 1 қаңтардан іске қосылды. Ендігі әңгіме не істелгені жөнінде, деп атап көрсеткен Мемлекет басшысы барлық 100 қадам мүлтіксіз орындалуы тиістігін қадап айтты.
И.Фойницкий өзінің Қылмыстық сот өндірісінің курсы деген енбегінде аппеляцияны толық күшіне енбеген төменгі сатыдағы соттың шағым түскен үкімін нақты және заңдық негізде (арызда көрсетілген көлемде) жоғары инстанцияның қайта қарауы деп түсіндіреді. Аппеляция сот өндірісінің басқа да нысандары сиякты әр уақытга дұрыс көзқараспен қабылданып, түрлі жолдармен дамытылып отырған [9].
Қылмыстық істің мәні бойынша қабылданған сот шешімі әрқашанда қылмыстық жауапкершілікке тартылған тұлғаға, іс жүргізуге қатысқан азаматтарға, қоғамға және мемлекетке өте маңызды болып табылады. Сот шешімдері көбінесе сол іспен байланысты адамдардың тағдырын, құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін түбегейлі түрде өзгертеді. Мемлекет сот төрелігін жүргізу өкілеттігін өзіне ала отырып, бүкіл халык атынан әрекет етеді және қоғам алдында қылмыстық істердің әділ, ізгілікті, жылдам және уакытылы шешілуіне жауапты болады. Үкім шығаруда заңды және фактілік қателерге бой алдыруға, заң бекіткен тәртіптен ауытқуға болмайды.
Алайда, сот қателерін және іс жүргізушілік нысан нормаларының бұзылуын толық жою өкінішіке орай мүмкін болмай отыр. Мұның себептері әр түрлі болуы мүмкін: субъективизм, біліктілігінің төмен болуы немесе судьялардың шатасуы. коррупция, қылмыстық қудалау органдарының заңсыз әрекеттері және т.б. Мұндай кереғар жағдайларды жою үшін заң истанциялы сот шешімдерінің және үкіметінің түпкілікті емес екендігін және оларды қайта қарау үшін шағымдану және наразылық келтіру тәртібін көрсетеді.
Үкімнің заңды күшіне енуі сот шешімінің атқарылуға жіберілгендігін білдіреді. Баскаша айтқанда, осы уақыттан бастап сот мемлекеттің еркі, Қазақстан Республикасының территориясындағы барлық азаматтарға, заңды тұлғаларға, мемлекеттік органдарға міндетті болып саналады және өзінің құқықтық күшіне байланысты заң актісіне тең болып табылады.
Жұмыстың пәні және обьектісі.
Қазақстандағы сот билігі біртұтас мемлекеттік биліктің дербес тармағы болып табылады. Ол Республика атынан жүзеге асырылады. Сот билігі өзіне азаматтардың, олардың бірлестіктерінің құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін, мемлекеттік органдар мен ұйымдардың құқықтармен заңды мүдделерін қорғауды, Қазақстан Республикасы Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік-құқықтык актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуді мақсат етіп қояды. Сот билігі Республика Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік-құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының негізінде туындайтын барлық істер мен дауларды шешуде қолданылады. Соттар шешімдерінің, үкімдері мен өзге де қаулыларының бүкіл Қазақстан аумағында міндетті күші болады [12].
Қазақстан Республикасының сот жүйесін -- Жоғарғы Сот және жергілікті соттар -- облыстық және оларға теңестірілген соттар, аудандық (қалалық) соттар құрайды. Конституция қандай да бір атаумен арнаулы және төтенше соттарды құруға жол бермейді. Бірақ бұл мамандандырылған соттарды құруға болмайды дегенді білдірмейді. Сот билігі сот ісін жүргізудің заңмен белгіленген түрінде жүзеге асырылады. Соттардың адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіретін зандар мен өзге де нормативтік-құқыктық актілерді қолдануға құқы жоқ. Енді сот жүйесінің буындарын қарастырып көрелік.
Аудандық (қалалық) соттар -- соттар жүйесінің негізгі буыны -- сот әділдігін жүзеге асыруда ауқымды құзыретке ие және сот жұмысының елеулі блігін атқарады. Оларды ауданда, қалада (аудандық маңызы бар қалаларды қоспағанда), қала ауданында Әділет министрлігінің ұсынысы бойынша Президент құрады. Мұндай соттар төрағадан және аудандық судьялардан тұрады. Аудандық (калалық) сот өзге соттардың жүргізуіне жататын істерден басқа бірінші сатыға жататын барлық істерді қарайды.
Облыстық және оларға теңестірілген соттар (мысалы, Астана мен Алматының қалалық соттары) -- орта буын соттарын -- Президент құрады. Бұл буындағы соттар жүгіну, кассациялық және қадағалау ретіндегі бірінші саты соттары ретінде, сондай-ақ аудандық (калалық) соттарға катысты жоғары тұрған сот ретінде әрекет етеді.
Қаралып отырған соттар сот төрағасынан, алқалар төрағаларынан және тұрақты судьялардан тұрады. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты -- сот жүйесінің ең жоғары буыны. Жоғарғы Сот азаматтык, қылмыстық және жалпы сот ісін жүргізудің соттарда қаралатын өзге де істер жөніндегі жоғары сот органы болып табылады. Заңда көзделген іс жүргізу нысандарында езінен төмен тұратын соттардың қызметін қадағалауды жүзеге асырады. Нормативтік қаулылар алу жолымен оларға сот практикасының мәселелері бойынша түсініктемелер беріп отырады. Жоғарғы Сот төрағадан, алқа төрағаларынан және тұрақты судьялардан тұрады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес: Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының төрағасын, алқалардың төрағаларың және Жоғарғы Соттың судьяларын Республиканың Жоғарғы Сот Кеңесінің кепілдемесіне негізделген Республика Президентінің ұсынуымен Сенат сайлайды. Облыстық және оларға теңестірілген соттардың төрағаларың, алқаларының төрағаларын және облыстық соттар мен оларға теңестірілген соттардың судьяларын Жоғарғы Сот Кеңесінің кепілдемесі бойынша Президент тағайындайды. Басқа соттардың төрағалары мен судьяларын Әділет біліктілік алқасының кепілдемесіне негізделген Әділет министрінің ұсынуы бойынша Президент қызметке тағайындайды.
Зерттелу деңгейі. Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу құқығында алғаш рет қылмыстық іс жүргізудегі соттың және төрағалық етушінің құқықтарын мен міндеттерін, сондай-ақ өкілеттіктерін кешенді түрде талдау жасауға талпынысымен анықталады. Жүргізілген зерттеу қылмыстық сот өндірісіндегі төрағалық етушінің процессуалдық жағдайының мазмұнын ашуға, тәжірибеде қолданылуын зерттеуге, тарихи және салыстыру-құқықтық талдаулар жасауға және қылмыстық іс жүргізу сатыларының ішінде алатын маңызды орнын ашуға мүмкіндік береді.
Осы салада еңбек сіңіріп зерттеулер жүргізген ғалымдарды атап кетсек:
Айтхожин қ. К. - заң ғылымдарының докторы, профессор, кафедрасының меңгерушісі, Д. А. Қонаев атындағы университеті конституциялық және халықаралық құқық.
Алиева М. Б. - филология ғылымдарының кандидаты, доцент, кафедра меңгерушісі, Қонаев Д.А. атындағы университеті жалпы білім беретін пәндер.
Гинзбург А. Я. - заң ғылымдарының, криминалистика және құқық қорғау қызметінің кандидаты, профессор қылмыстық құқық.
Дүйсебекова К. С. - физика-математика, ғылымдарының кандидаты, доцент экономика және бизнес кафедрасының меңгерушісі.
Жайлин Г. А. - заң ғылымдарының кандидаты, профессор, кафедра азаматтық-құқықтық пәндер.
Мауленов К. С. - заң ғылымдарының докторы, профессор, халықаралық ақпараттық технологиялар университеті .
Утибаев Г. К. - қылмыстық құқық, криминалистика және құқық қорғау қызметінің заң ғылымдарының докторы, профессор.
Терликбаев Қ. Т. - криминалистика және құқық қорғау қызметінің заң ғылымдарының кандидаты, кафедра меңгерушісі қылмыстық құқық кафедрасы және т.б.
Қазақтардың ежелгі дәстүрлі құқық нормаларын жан-жақты зерттеп алмайынша, Қазақстан Республикасындағы апелляциялық өндіріс жайлы толықкқанды әңгіме айту тіпті де мүмкін емес. Өкінішке орай, отандық қылмыстық процесс жүйесінде соттың үкімдері мен шешімдерін апелляциялық қайта карау институты соңғы уақыттарда ғана пайда болғандыктан, Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ құқықнамасынан бұл тақырыпты дөп басып тауып алудың қиын екені де рас [13].
Методологиялық негізі. Қазақстанның сот өндірісі кез келген ұлттық құрылым сияқты дәстүрлі құқық негізінде дүниеге келген еді. Қоғамның және оның институттарының дамуына байланысты қазақтардың дәстүрлі кұкығы да дамып, жетілдіріліп отырды. Қазақстан Ресейге косылғаннан кейін оның аумағында қылмыстык іс жүргізудің екі түрі колданылды: біріншісі, қазақтардың дауларды, қүқық бұзушылықтарды және қабылданған шешімдерге шағымдануды шешуде ұлттық салт-дәстүрге негізделген дәстүрлі құқық бойынша сот өндірісін жүргізу, екіншісі, Қазақстанда тұратын орыстардың мүддесіне қатысты істер бойынша сот өндірісін жүргізу. Сот өндірісінің екінші түрі бойынша іс орыс тілінде және Ресей заңдары негізінде жүргізілді. 1917 жылғы Қазан төңкерісі елдегі биліктің еңбекші тап кеңестерінің қолына көшкендігін әйгілеп берді. Революция жасақтаған кеңестік өкімет органдары Қазақстандағы бұрынғы сотгарды жойып, олардың орнына жаңасын құра бастады. Қазакстандағы сот жүйесінің кұрылуы және оның дамуы Қазақстан заңнамасының өркендеуіне және мемлекеттік мәртебесінің өзгеруіне байланысты бірнеше кезеңдерді қамтыды.
Қазақтардың ежелгі дәстүрлі қүқық нормаларын жан-жақты зерттеп алмайынша, Қазақстан Республикасындағы апелляциялық өндіріс жайлы толықкқанды әңгіме айту тіпті де мүмкін емес. Өкінішке орай, отандық қылмыстық процесс жүйесінде соттың үкімдері мен шешімдерін апелляциялық кайта карау институты соңғы уақыттарда ғана пайда болғандыктан, Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ құқықнамасынан бұл тақырыпты дөп басып тауып алудың қиын екені де рас.
Дәстүрлі кұқық туралы сөз қозғау үшін, біріншіден, оның құрамы жағынан біркелкі болмағанын атап өткеніміз жөн. Ол сипаты жағынан әр гүрлі нормалар мен институттардың басын біріктірді. Әйтсе де, бұлар өмірде бір-бірінен тым алшақ емес, қайта іштей өзара астасып, біте кайнасып жатқандай еді. Түп тамыры сонау тереңде жатқан кейбір нормалар мен институттардың күні кешегі- XIX ғасырға дейін сақталып келгеніне тарих куә. Бәлкім, сондықтан да болар, казақтың дәстүрлі құқығындағы қайсы бір нормалардың қашан пайда болғанын тап басып айту оңай емес.
Қазан төңкерісіне дейін қазақтардың дәстүрлі қүқығында қылмыстық және азаматтык құқық бұзушылық ұғымдарының арасындағы шектеулер білінер-білінбес кана болды. Қазақтардың құқықтық пікірінің дамуы жөнінде XIX ғасырдағы әйгілі казақ ғалымы, Шығыстың ғаламат зерттеушісі Ш.Уәлиханов былай дейді; Қылмыс пен тәртіпсіздік жөнінде жан дүниесі бөлек, тұрмыс-салты басқаша дамыған қырғыздардан (қазақтардан) орыстармен немесе басқа еуропалықтармен бірдей көзқарасты талап ету дұрыс емес.
Қазактың белгілі ғалымы, заңгер Т.Культелеев те өз кезегінде: Қазақ құқығында арнайы қылмыс деген термин болмаған, оның орнына жаман іс немесе жаман қылық деген сөздер қолданылған деп ой түйеді. Шын мәнінде. қылмыс ұғымы жаман іс-әрекет пен астасып, ол қоғамға келтірілген шығын ретінде емес, жәбірленушінің немесе онын туыстарының наразылығы ретінде бағаланды, Ал, мұндай жағдай, әрине, жәбірленушінің немесе оның туыстарының қарсы жақтан сыйақы төлеуді талап етуімен аяқталатын [14].
Сондықтан, тіпті адам өліміне байланысты іс те екі жақтың келісімімен, құн төлеу арқылы шешімін табатын. Бұл кісі қазасының орнына жатыстырылатын материалдық өтем деп қабылданды. Осы жөнінде А.Крохалев былай дейді: Қырғыздарда кұн деп өлген адамның қаны үшін немесе руластың мезгілсіз киылған өмірі үшін төленетін өтемді айтады. Сондай-ак, дәстүр бойынша құн мүліктік сыйақы ретінде дене жарақаты жәбірленушінің туған-туыстарына да төленеді. Мұны сөз жоқ, қоғамның даму ерекшелігімен, әсіресе, алғашқы қауымдастық пен феодалдық құрылым элементтерінің қатар өрілуімен түсіндіруге болар еді. Феодализм тұсында қоғамдық қатынас жеке меншікке негізделгендіктен, құқық та көбіне осыған ыңғайланды. Сол үшін де, жауаптылық жасалынған іс-әрекеттің ауыр, жеңілдігімен емес, ашығын айтқанда, жәбірленуші мен кінәлінің қай қоғамдық топқа жататындықтарымен өлшенді. Ол уақыттарда қазақ қоғамында қылмыс пен азаматтық тәртіп бұзушылық ұғымдарының арасында нақтылы шектеулер болған жоқ.
Теориялық негізі.
Өз құзыретi шегiнде iстi жеке-дара қарайтын, соттың отырысын дайындау немесе оның үкiмiнiң немесе басқа да шешiмiнiң орындалуын қамтамасыз ету жөнiнде өкім жасау әрекеттерін жүзеге асыратын, Қылмыстық-процестік Кодекстiң 53-бабының үшiншi бөлiгiнде көрсетiлген өтiнiшхаттар мен шағымдарды шешетiн судьяға соттың өкiлеттiктерi тиесiлi болады.
Iстi судьялар алқасының құрамында қарайтын судья қаралатын іске байланысты туындайтын барлық мәселелердi шешу кезiнде төрағалық етушiмен және басқа да судьялармен тең құқықтарды пайдаланады. Судья қаралатын мәселелер бойынша басқа судьялардың пікірімен келіспеген кезде, өзінің ерекше пікірін жазбаша баяндауға құқылы, ол конвертке салынып мөрленіп, қылмыстық іске қосып тігіледі. Тек жоғары тұрған соттың ғана істі қарау кезінде конвертті ашуына және судьяның ерекше пікірімен танысуына жол беріледі. [15].
Тәжірибиелік құндылығы. Алдымен заң саласында жұмысқа кірісер алдында міндетті талаптардың бірі бұл жоғары мекемеде алынған білім және логикасы болып табылады. Осы мәліметтерді оқып түсіну арқылы тәжерибиелік кезеңде өзіннің жемісін көруге болады. Тәжірибиеде заң саласындағы мекемеде оқылған барлық теориялық білім толықтай өзіннің саласында көрінісін табады. Жоғары мекемеде алынған білімді тәжірибиелік уақытында пайдалана отырып өзінің еңбек сапасын көтерілуіне және білікті маман болуына үлкен үлесін қосады.
Құрылымы мен көлемі.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тарауды қамтитын бес бөлімдерден, қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Төрағалық етушінің қылмыстық істер жөніндегі процессуалдық жағдайы
Тергеу судьясының өкілеттіктерін жүзеге асырудың жалпы шарттары
Қазақстан Республикасында қылмыстық iстер бойынша сот төрелігiн сот қана жүзеге асырады. Сот өкiлеттiгiн кiмнiң де болса иемденіп алуы заңда көзделген қылмыстық жауаптылыққа әкеп соғады.
Соттың үкiмінсіз және заңға сәйкес емес түрде ешкiмді де қылмыстық құқық бұзушылық жасауға кiнәлi деп тануға, сондай-ақ қылмыстық жазаға тартуға болмайды.
Соттың құзыретi, оның юрисдикциясының шектерi, қылмыстық сот iсiн жүргiзудi жүзеге асыру тәртiбi заңда айқындалады және оны өз бетiнше өзгертуге болмайды. Қылмыстық iстердi қарау үшiн қандай атаумен болсын төтенше немесе арнаулы соттар құруға жол берiлмейдi. Төтенше соттардың, сондай-ақ өзге де заңсыз құрылған соттардың үкiмдерi мен басқа да шешiмдерiнiң заңдық күшi болмайды және олар орындалуға жатпайды.
Өзінің соттылығына жатпайтын iс бойынша қылмыстық сот iсiн жүргiзудi жүзеге асыратын, өз өкiлеттiктерiн асыра қолданған немесе Қылмыстық-процестік Кодексте көзделген қылмыстық процесс қағидаттарын өзгедей түрде бұзған соттың үкiмi мен басқа да шешiмдерi заңсыз болады және олардың күшi жойылуға жатады.
Соттың қылмыстық iс бойынша үкiмi мен басқа да шешiмдерiн тиiстi соттар ғана Қылмыстық-процестік Кодексте көзделген тәртiппен тексере алады және қайта қарай алады.
Әркiмнiң өз құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғауға құқығы бар. Ешкiмнің өзі үшін заңмен көзделген соттылығы оның келісімінсіз өзгертiле алмайды. Мемлекет заңда белгiленген жағдайларда және тәртiппен әркімнің сот төрелігiне қол жеткізуін және оған келтiрiлген залалдың өтелуiн қамтамасыз етедi.
Қылмыстық iс бойынша iс жүргiзу кезiнде қылмыстық процеске қатысатын адамның абыройын түсіретін немесе қадiр-қасиетiн кемiтетiн шешiмдер мен әрекеттерге тыйым салынады, жеке өмiр туралы мәлiметтердi, сол сияқты адам құпия сақтау қажет деп санайтын жеке сипаттағы мәлiметтердi Қылмыстық-процестік Кодексте көзделмеген мақсаттар үшiн жинауға, пайдалануға және таратуға жол берiлмейдi.
Адамға қылмыстық процесті жүргiзетін органдардың заңсыз әрекеттерiнен келтiрiлген моральдық зиян заңда белгiленген тәртiппен өтелуге жатады.
Үкімнің зандылығы мен негізділігін міндетті тексеру нысанының оның мазмұнына, дәлірек айтсақ алдын ала тергеу өндірісі мен сотта істі қарау барысында қылмыстық занды және қылмыстық процестікшілік нормаларды дұрыс қолдануды білдіреді.
Өз құзыретi шегiнде iстi жеке-дара қарайтын, соттың отырысын дайындау немесе оның үкiмiнiң немесе басқа да шешiмiнiң орындалуын қамтамасыз ету жөнiнде өкім жасау әрекеттерін жүзеге асыратын, Қылмыстық-процестік Кодекстiң 53-бабының үшiншi бөлiгiнде көрсетiлген өтiнiшхаттар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz