Ауаның ластануын талдау әдістері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Талдықорған қаласының ауа алабының ластануына көлік пен өнеркәсіп кәсіпорындарының әсері
Ғылыми жетекші: Шумақова Г.Ж.
Автор: Сағындық А.А.
Дүйсенбаева Ж.А.
МАЗМҰНЫ
Пайдаланылған қысқартылған сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
І БӨЛІМ. АТМОСФЕРАНЫҢ ЛАСТАНУЫ МЕН ЛАСТАУШЫ КӨЗДЕРІН ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ
1.1. Зерттеу тақырыбы бойынша әдебиеттерге шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2. Өнеркәсіпті қалалардың ауа алабының ластануын зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3. Талдықорған қаласының қазіргі экологиялық жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
II БӨЛІМ. ҚАЛАНЫҢ АУА АЛАБЫНЫҢ ЛАСТАНУЫНА АВТОКӨЛІК ПЕН ӨНЕРКӘСІП КӘСІПОРЫНДАРЫНЫҢ ӘСЕРІНЕ ҚАТЫСТЫ ТӘЖІРИБЕЛІК-ЭКСПЕРИМЕТТІК ЖҰМЫСТАР
2.1. Талдықорған қаласының ауа алабының ластануынаөнеркәсіп пен автокөліктің әсерін далалық бақылау және нәтижелері ... ... ... ... ... ... . .29
2.2. Талдықорған қаласының ауа алабын ластайтын улы шаңды газдардың қышқылды жаңбырлар түзуге тигізетін әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .42
IIІ БӨЛІМ. АВТОКӨЛІК ПЕН ӨНЕРКӘСІП КӘСІПОРЫНДАРЫНЫҢ АУА АЛАБЫН ЛАСТАУҒА ТИГІЗЕТІН ӘСЕРІН БАҒАЛАУ
3.1 Талдықорған қаласындағы өнеркәсіп орындарының атмосфералық ауаны ластау дәрежесін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
Пайдаланылған әдебиеттер мен дереккөздер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .49
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
Пайдаланылған қысқартылған сөздер
АЛИ -амосфераның ластану шамаысының кешенді индексі
АЭС-атом электр станциясы
АҚ-акционерлік қоғам
ГАНГ-4-электронды газ талдағыш құрылғы
ГОСТ -- эсала аралық маңызы бар өнімдерге, қызмет түрлерінің сапасына мемлакет белгілеген талаптарға сәйкес белгіленген мемлекеттік стандарт
ЖШС-жауапкершілігі шектеулі серіктестік
КЖК- Көлік-жол кешені
ҚМКК-қазыналық мемлекеттік комуналдық кәсіпорын
КРШ-концентрацияның рұқсат етілген шегі
ОМКК-облыстық мемлекеттік коммуналдық кәсіпорын
ТАТЕЭК АҚ-Талдықорған акционерлік электржүйелерінің тасымалдау компаниясы" акционерлік қоғамы
ТККҚ -тұрақты көліктік күтілім қызметі
РМК-респуликалық мемлекеттік кәсіпорын
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысы 2018-2020 жылдар аралығында Талдықорған қаласының ауа алабына көлік пен қала түзуші ірі өнеркәсіп кәсіпорындарының тигізетін әсерін зерттеу нәтижелері ұсынылған.
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі кезеңде еліміздің ірі және шағын қалаларында көлік санының артуы, тұралап қалған қала түзуші өнеркәсіп кәсіпорындарының қалыпты жұмыс істеуі ауа алабына көмір қышқыл газын, күкіртті, азотты қосылыстарды, басқада зыянды концерогенренді заттарды ауаға шығаруы қоршаған ортаның ластап, адам денсаулығына кері әсер ете бастады.
Талдықорған қаласында көлік санының күрт артуы, ірі қала түзуші кәсіпорындардың тұрғындардың өмір сүруінің санитарлық жағдайын күрт төмендетуіне байланысты қоршаған ортаға тигізетін кері әсерін бағалау, экологиялық қауіпті кемітудің оңтайлы жолдарын іздеу өзекті мәселенің бірі болуда.
Жүргізілген жерттеулер барысында алынған мәліметтерге сәйкес Талдықорған қаласындағы жеке тұлғаларда 18 560 астам жеке жеңіл және жүк көліктері бар. олардың небары 5 340 ғана жабық гаражда 6400 ашық автотұрақтарда тұрады.
Автомобильдендіру деңгейінің жоғары болуы (әр мың тұрғынға шаққанда 109 автомобиль) көшелдерді, үйлердің арасындағы бос кеңістік көлік біршама бөлігін алып орталық көшелерде кептеліс тудыруда. Тіпті қаланың оңтүстік-батысы мен шығысындағы жобаланған жаңа аудандардың өзі автокөлікке деген сұраныстың артуын қанағаттандырмайды.
Автокөліктер қоюға бейімделмеген көп қабатты үйлердің алдындағы ащшық алаңдардажеңіл автокөліктерді қою оларды оталдыру, қозғалтқыштарды қыздыру барысында бөлінетін зыянды қосылыстардың артуына байланысты қаланың экологиялық жағдайын күрт нашарлатады.
Жетісу, Қаратал, Жастар 5, 6, 7 мөлтек аудандарда биік көп қабатты үйлердің бір-діріне жақын салынуы ауа ағынына кедергі жасап автокөліктерден бөлінетін зыянды қосылыстарды ұстап қалдатын аумақтар түзеді.
Көліктермен қатар Талдықорған қаласының ауа алабына қорғасынды аккумуляьтор шығаратын "Қайнар АКБ" акционерлік қоғамы, "Металл конструкция зауты", "Азия электрик" кабель зауты" "Басқуат" жыу тарату жүйесі т.б. кәсіпорындар ауа алабына бірнеше жүз тонна күкірт ангидридін, азот қосылыстарын, көмір қышқыл газын, ауыр металл, күл т.б. зыяды қосылыстарды бөледі. Ол өз кезегінде адамдардың денсаулығының нашарлауына әсер етеді.
Осыған орай зерттеу жұмысмы Талдықорған қаласының әр түрлі бөлігінде жүргізілген бақылаудларға негізделіп бау алабының ластануына автокөліктер мен ірі қала түзуші кәсіпорындардың тигізетін әсерін анықтау және олардың кенрі әсмерін азайту жөнінде ұсыныстар енгізуімен өзекті.
Жоба тақырыбының зерттелу деңгейі. Қалалардың ауа алабына
көлік пен өнеркәсіп кәсіпорындарының әсеріне қаптысты зерттеулер Қазақстандық ғалымдар Ө.Ж. Жолдыбаевтың [1], Н.В. Горьковтың [2], А.В. Ермиенконың [3], В.В. Запасныйдың, [4], Е.А. Шваpцтың [5], Ресей ғалымдары Н.С. Барикаеваның [6], Л.М. Акимовтың [7], И.А. Кияевтың [8] П.Л. Виноградовтың [8] Батурин В.К. [9] еңбектерінде көрніс тапқан.
Осы диссертациялық жұмыста автокөлік пен өнеркәсіп кәсіпорындарының қалалардың ауа алабының ластануына тигізетін әсері мен оның салдарына қатысты бұры жүргізілген зерттеулердің нәтижелері жинақталып жүйеленген. Олардың көпшілігі автомобиль жолдарының бойындағы шаңдар мен ауаға бөлінетін түтіннің ауа алабын ластауға тигізетін әсерін әр түрлі қырынан қарастырғаны мен өнеркәсіп кәсіпорындары қамтылмаған.
Жобалық жұмыстың идеясы-атмосфераның ластануы мен көліктен, өнеркәсіп кәсіпорындарынан ауаға бөлінетін зыянды қосылыстардың арасындағы байланыстарды анықтау және бағалау.
Жобалық жұмыстың мақсаты-теориялық және эмпирикалық зерттеулер мен арнайы приборлармен бақылауладың ңәтижелерін, алынған жаңбыр, қар суы сынамаларын өңдеу негізігде көлік пен өнеркәсіп кәсіпорындарынан бөлінетін зыянды қосылыстардың ауаның ластауына әсерің бағалау.
Алдыға қойған мақсат пен зерттеудің идеясына сәйкес төменде көрсетілген міндеттерді шешу көзделген
-Қазақстандағы қалалардың ауа алабына автокөлік пен қалатүзуші өнеркәсіп кәсіпорындарының әсерін зерттеген отандық және шет елдік ғалымдардың еңбектеріне теориялық талдаулар жасау;
-Талдықорған қаласының ауа алабын ластайттын өнеркәсіп кәсіпорындары мен қысқаша сипаттама беру;
Талдықорған қаласының орталық, батыс, шығыс, оңтүстік және оңтүстік бөліктерінен жаңбыр, қар суларының сынамаларын алып оларға зертханалық талдау жасау негізінде зерттелген аумақтың ластану деңгейлерін бағалау ;
мамандандырылған зертханасында қаланың әр түрлі бөліктерінен алынған жаңбыр, қар суларының сынамаларына спекторлық талдау жасау;
спекторлық талдау нәтижелерін сараптау арқылы Талдықорған қаласының әр түрлі бөлігінің ластану деңгейін және ауаның құрамындағы фенол, шаң-тозаң басқа да улы қосылыстармен зиянды қосылыстардың жауын-шашынға тигізетін әсерін анықтау;
жауын-шашын суларвына зертханалық талдау және ГАНК-4 автоматты микропроцессорлы газталдау прибордың көмегімен жүргізілген бақылау нәтижелерін салыстыру арқылы қаланың біршама жоғары және төмен аудандарды табу;
Талдықорған қаласының ауа алыбының автокөлік пен өтеркәсіп кәсіпорындарының зыянды қосылыстармен ластануын кешенді бағалау;
Қаланың қорғасын, фенол, шаң-тозаң басқа да улы қосылыстармен ластанған аудандарын тауып ластанған аумақтарының карта-сызбасын құру.
Зерттеу нысандары. Зерттеу нысаны ретінде автокөлік пен Талдықорған
қаласындағы өнеркәсіп кәсіпорындарынан бөлінетін зыянды қосылыстардың ауа алабының ластануына тигізетін әсері алынды.
Зерттеу пәні. Зерттеу ретінде атмосфераның ластануының қоршаған ортаға, адам денсаулығына әсері алынды.
Жоба жұмысының теоретиялық және әдіснамалық негіздері ретінде қаланың ауа алабының ластану жағдайын зерттеген отандық және Ресей ғалымдарының еңбестері басшылыққа алынып, салыстыру, даллық зерттеу, салыстырмалы талдау, синтездеу әдістері қолданылды.
Жоба жұмысының ақпараттық базасы ретінде Қзақстан Республикасының 2002 жылғы 11 наурыздағы "Атмосфера ауасын қорғау туралы" N 302-2 Заңы, Қазақстан Республикасының қоршаған ортаныв қорғау министрлігінің Казгидромет РМК 2016 жылғы ақпараттық бюллетеньінің, Зертханаларға қойылатын санитариялық-эпидемиологиялық талаптар" туралы санитариялық қағидаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Өкіметінің 2012 жылдың 18 қаңтарындағы № 104 қаулысы, Алматы облыстық аумақтық қоршаған ортаны қорғау басқармасының экологиялық инспекторларының 2018-2020 жылдары жүргізген тексеріс жұмыстарының мәліметтері басшылыққа алынды.
Жоба жұмысының бастапқы материалдары ретінде 2018-2019 жылдар аралығында Талдықорған қаласының әр түрлі бөліктерінде жаңа жауған жаңбыр, қар суының сынамалары мен ауаның ластануына жүргізген бақылау деректеріне жасалған талдау нәтижелері алынды.
Зерттеу нәтижелерінің дұрыстығын жүргізілген бақылаулар мен алынған сынамаларды зертханалық талдауладың қорытындылары, мемлекеттік және салалық стандарттарға сәйкес алынған бастапқы материалдарды экологиялық, статистикалық талдаулар қамтамасыз етеді.
Жобалық зерттеудің ғылыми жаңалығы:
-жүргізілген арнайы бақылалар мен зертханалық талдаулар нәтижесінде Талдықорған қаласының әр түрлі бөліктерінде SО3. NO2, H2S, NHО3, фенолдың, күйенің, шаңның басқада зыянды қосылыстардың көлік көп жүретін көшелер мен қала түзуші кәсіпорындар маңында біршама жоғары болатыны айқындалды.
- Талдықорған қаласының ауа алабын өндіріс орындары мен көліктен бөлінетін зианды қалдықтармен ластайтын негізгі көздер анықталып автокөліктерден бөлінетін зианды газдардың жауын-шашын арқылы су мен зианды газдардың жауын-шашын арқылы су мен топрақ қабаттарын ластайтыныны анықталды;
- Жинақталған нақты мәліметтерге жасалған талдаулар негізінде Талдықорған қаласының әр түрлі бөлігнінің автокөлік пен өнеркәсіп кәсіпорындарының әсерінен ластану деңгейлерін бағалау карта-сызбасы дайынддалды;
- автокөлік пен өнеркәсіп кәсіпорындарының қоршаған ортаны ластау деңгейін төмендету жөнінде ұсыныстар енгізілді.
Жобалық зерттеудің жаңалығы мен тәжірибелік маңызы.
Зерттеу нәтижелерін автокөлік пен өнеркәсіп кәсіпорындарының ауаға бөлінетін зыянды қосылыстарын азайту бағытталған әр түрлі табиғат қорғау шараларында іс жүзігнгде қолданылады.
Ауаға бөлінетін азоттың қос тотығы, көмір қышқыл газы, көмірсутектердің, ауыр металлдардың ауадағы үлесін азайту жөніндегі ұсыныстар көлік көп жүретін көшелердегі қозғалыстарды реттеу, жанармай құятын бекеттерді салу барысында ескерілуі мүмкін;
Жүргізілген зерттеу жұмысының нәтижесінде төменде көрсетілген нәтижелерге қолжеткіздік
- Талдықорған қаласының ауа алабын өндіріс орындары мен көліктен бөлінетін зианды қалдықтармен ластайтын негізгі көздер анықталып автокөліктерден бөлінетін зианды газдардың жауын-шашын арқылы су мен топрақ қабаттарын ластайтыныны анықталды;
- қала аумағындағы көмір қышқыл газының, азот тотығының, қорғасын мен шаң тозаңмен ластанған бөліктері анықталып графиктік сызбасы мен диаграммасы құрылды.
Диссертациялық зерттеу барысында жиналған деректер мен шығарылған ой қорытындыларын қолданылуы мүмкін:
.Зерттеудің алынған нәтижелері жол бойы құрылысында автокөліктен шыққан ластарды таратуды талдау және болжау үшін;
- экологиялық мониторингты табиғат қорғау қызметімен жүргізу үшін;
- ауа хауызының ластану деңгейін зиянды қоспалармен бағалау және болжау үшін Талдықорған және басқа да ірі қалаларды сәулет-жоспарлы дамыту кезінде.
І АТМОСФЕРАНЫҢ ЛАСТАНУЫ МЕН ЛАСТАУШЫ КӨЗДЕРІН ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ
1.1 Зерттеу тақырыбы бойынша әдебиеттерге шолу
Талдықорған қаласының ауа алабының ластану деңгейін зерттеуді көздейтін диссертациялық жұмыстың мақсатына сәйкес үш кезеңнен тұрды.
Бірінші кезеңде Тақырыптың зерттелу деңгейін, теориялық-әдістемелік негіздерін анықтау мақсатында ғылыми әдебиеттер мен ақпарат көздерімен осы уақытқа дейін Қазақстан мен алыс жақын шет елдердегі өеркәсіпті қалардың ауа алабының ластану деңгейі мен ластаушы көздерге қатысты ғалымдар жүргізген ғылыми зерттеулермен, зерттеу әдістемелерімен танысып диссертациялық зерттеуге қажетті бастапқы мәліметтер жиалып оларға талдау жасалды.
Нәтижесінде Қазақстаннның әр түрлі қалаларының қазіргі экологиялық жағдайын әр түрлі қырынан зерттелгенін, зерттеу әдістерімен танысып, диссертацияның мазмұнын ашатын теориялық мәліметтер жиналды.
Екінші кезеңде эксперименттік зерттеулерге қажетті нақты мәліметтер жнау үшін Талдықорған қаласының әр түрлі аумағындағы бақылау нүктелерінде ауаның химиялық құрамы мен оларды ластаушы негізгі кеөздерді анықтау жұмыстарын жүргізілді. Бастапқы мәліметтер өңделіп сараланды.
үшінші кезеңде жиналған деректерді каменралық өңдеуден өткізіп қаланың әр түрлі бөлігінің ластану деңгейі, ауаның құрамындағы шаңның шөуінің, басқада зыянды қосылыстардың, аүкірттің қос тотығының, күкірт сутек пен азотты қосылыстардың ауадағы ылғалмен әекеттесу нәтижесіне түзілетін қышқылды жаңбырдың сумен топрақ қабаттарын, еспе судың ластануына тигізетін әсері анықталды. Жинақталған деректерді ғалымдардың ой-пікірімен салыстырра отырып, қаланың ауа алабын ластаудан қорғау алдын алу шаралары жөнінде ой қорытындылары шығарылды.
Автокөлік пен өнеркәсіп кәсіпорындарынан бөлінетігн зыянды қосылыстардың қаланың ауа алабының ластануына тигізетін кері әсерін Қазақстандық және шет елдік ғалымдар әр түрлі тұрғыдан зерттеген. ғалымдар
Т.Е. Кәтімжанов пен А. С. Бегімбетова автокөліктен ауаға бөлінетін зыянды қосылыстардың Алматы қаласының экологиялық жағдайына тигізетін кері әсерін зерттеген. Олар автокөлік санының шектен тыс экстенсивті өсуінің Алматы қаласының ауа ортасына кері әсерін анықтап, көліктерге қойылатын табиғат қорғау шараларының белгіленген шегінен асқанын атап өтті [10]. Жүргізілген зерттеулер негізінде Алматы сыяқты кенттенген ірі қала агломерацияларында келісілген экономикалық және экологиялық саясат жүргізу, қоршаған орта жағдайы туралы оңтайлы ақпараттар берудің табиғат қорғау шараларын жүзегеасырудағы маңызын қарастырған.
Ө.Ж. Жолдыбаев өз еңбектерінде Шымкент қаласындағы шина, мұнай өңдеу, фосфор, химфарм зауттарының, май құю бекеттері мен көліктен ауаға таралатын зыянды қосылыстардың адам денсаулығына әсеріне талдау жан-жақты жасаған. Шымкент қаласы турғындарының тыныс жүйесі мүшелерінде қалыптасқан ауруларға өндіріс орындарында бөлінетін зиянды қалдықтардың тигізетін әсеріне гигиеналық баға берген.
Ғалым өз зерттеулерінде Оңтүстік Қазақстандағы мен Шымкент қаласындағы қоршаған орта жағдайы, онда орналасқан өндіріс орындарының гигиеналық жағдайы мен өндірістік зиянды заттардың денсаулыққа тигізетін әсерін зерттеп, турғындардың денсаулығын жақсартуға бағытталған шаралар ұсынған [1].
С.С.Өсербаева мен З.Ж. Сакиева Шымкент қорғасын зауытынан қоршаған ортаға шығарылатын қорғасынның қала аумағы топырағын, ауа алабын ластауға тигізетін кері әсерілерін зерттеген. Олар өз зерттеулерін қаланың әр түрлі бөліктеріндегі 4 бақылау бекеттерінде жүргізіп ауаға, топыраққа ауыр металдардың таралу мөлшерін анықтаған [10].
Олар эксперименттік зерттеулер жүргізу барысында ауада қызған қорғасынның оңай тотығып, Рb2О түзілеитінін, ары қарай температураны арттырса сары түсті ұнтаққа айналып олар шөгіп, топрақты ластайтынын анықтады. Ауыр металдардың химиялық ерекшеліктеріне қарай гео - және биоаккумуляцияға өте бейім екенін көрсетті. Қалымдар зерттеуларінде қоршаған ортадағы өзгерістерге сезімтал индикаторлар ретінде Өсімдіктерді пайдаланды. Олар ауыр металдар өсімдік ағзасына екі жолмен - топырақтан тамыры арқылы және атмосферадан жапырақтар арқылы түсеініне баса назар аударды .
Б.Р. Касымова мен Д.Е. Баксултанов LabVIEW бағдарламасының көмегімен атмосфераның ластанун автоматты түрде бақылауға мүмкіндік беретін ақпараттық жүйелерді құру және пайдалану әдістерін зерттеген. Зерттеу барысында олар жоғарыда аталған бағдарламаның көмегімен Астана қаласының атмосфераның ластану деңгейі бойынша динамикасына талдау жасаған. Сапаның негізгі өлшемдері ретінде елді-мекеннің ауасындағы ластаушы заттардың шектік рұқсат етілген концентрацияның мәнін анықтаудың әдістемесі мен қаладағы негізгі ластауыш заттардың мөлшерін анықтаған. Сонымсен қатар ғалымдар LabVIEW бағдарламалық ортасында қауіпсіздік сыныбын және барлық ластаушы көрсеткіштер бойынша ауа құрамындағы газдардың орташа тәуліктік мүмкін шектік концентрациясын есептеуге мүмкіндік беретін ауаның ластану мониторингінің визуализациялауды жүзеге асыру мәселелерін қарастырған [11].
Е.А. Куриленко өз зерттеулерінде Өскемен қаласындағы "Қазмырыш", "Титан-магний комбинаты" акционерлік қоғамдарынан, "Азиаавто" жеңіл автомобиль зауытыірі өнеркәсіп кәсіпорындарымен жылу электр орталығынан атмосфераға шығарылатын ауыр металлдар мен зыянды
өнеркәсіптік газдардың қала тұрғындардың денсаулығының жағдайына кері
әсерін бағалау әдістерін ұсынған [12].
Н.В. Горьков өз еңбектерінде Өскемен қаласындағы өнеркәсіп кәсіпорындарынан атмосфераға шығарылатын өнеркәсіп газдарының мөлшерін азайтудың инновациялық бағыттарын зерттеген. Ол жан-жағын таулар қоршап жатқан Өскемен қаласының экологиялық жағдайына өнеркәсіп кәсіпорындары мен автокөліктен бөлінетін СО2 , S О2 , N О2 , Pb, Zn , Cl , Cd, 6 HF, As, Be, фенол, формальдегид, бензапирен т.б. зыянды қосылыстар мен ауыр және сирек кездесетін металлдардың қоршаған орта мен адам денсаулығына кері әсерін,радиоактивті ластану ошақтарын анықтап олардың мөлшерін азайтудың заманауи тиімді тәсілдерін қарастырған [4].
А.В. Ермиенко Қазақстан Республикасындағы ірі өнеркәсіп орталықтарының бірі Павлодардағы ферроқортпа, болат балқыту, глинезем өңдеу, электролиз заутының қаланың экологиялық жағдайына дигрессивті әсерін зерттеген. Қоршаған ортаның сапасын бағалау үшін картографиялық әдісті пайдаланып геожүйелер мен аумақтық табиғат кешендерінің кеңістіктік орналасуы мен даму заңдылықтарын анықтаған [4, 15б].
Ол қоршаған ортаға антропогендік әсерді кешенді бағалаудың ғылыми негізделген өлшемі ретінде Ю.А. Израэлдің интегралды нормативтік әдістерін пайдаланды [13].
А.В. Ермиенко далалық зерттеулер барысында геожүйелік әдістің
көмегімен Павлодар қаласының өнеркәсіп кәсіпорындарынан ауаға, суға бөлінетін зыянды қосылыстардың ауаны, суды топраққ пен биотаның ластану көрсеткіштерін анықтады. Ол табиғи ортаның экологиялық жағдайының сапасын бағалау шкаласын құру үшін картографиялық негізі ретінде табиғи антропогендік жүйелердің кеңістіктік-аумақтық біртектілігін толық сипаттайтын ландшафттық карталар мен физикалық географиялық аудандастыру сызбаларын пайдаланды.
Ғалым ауаның ластануын концентрацияның рұқсат етілген шегінен асу деңгейімен шаң, жасанды радиоактивтілік, көміртектің, күкірттің, азоттың және басқада бірқатар химиялық элеманттерді қамтитын негізгі ингредиенттердің қоршаған ортаға түсіретін экологиялық салмағы бойынша анықтады..
Ресей ғалымы Н.С. Барикаеваның зерттеулерінде Волгоград қаласының жол бойы аумағының ауа ортасының өнеркәсіп пен көліктен бөлінетін ұсақ түйіршікті шаңдармен ластануына мониторинг жүргізу жүйесін жетілдіру мәселелерін қарастырған. Ол зыянды шаң-тозаңдарды гигиеналық бағалау үшін олапрдың өлшемдерін анықтаудың маңызына тоқталып, оларды химиялық құрамына, ағзаға тигізетін әсеріне, өлшеміне және пайдаболу жолдарына қарай жіктеген [6, 13б.].
Е.Г. Цыплакова солтүстік Ресей қалаларының атмосфера ауасына автокөліктің әсерін бақылайтын прибордлар мен бақылау, мониторинг жүргіу әдістерін, автокөлік пен қоршаған ортаның қарым-қатынасын талдау ерекшеліктерін,атмосферадағы зыянды қосылыстарды анықтау әдістерін зерттеген. Ғалым өз еңбектерінде газталдағыш приборлармен автомобиль қозғалтқыштарын ың экологиялығын бақылау, қоршаған ортаның экологиялық жағдайын қашықтықтан болжау және бмониторинг жүргізу құралдары қарастырған [14].
И.В. Кияев өнеркәсіпті қалалардың атмосфера сапасының өлшемдері бойынша автомобильдерді пайдалануды басқару, көліктің ауаның экологиялық сипатының өзгеруіне әсерін, автомобиль көліктерін экологиялық қауіпсіз пайдаланудың заңнамалық базаларын зерттеген. Ол өз зерттеулерінде автокөліктердің жанар майын жағу баысында бөлінетін біршама қауіпті газдардың ауаға бөлінуінің зыянды әсерін азайту шараларына баса назар аударды.
П.М. Виноградов ірі өнеркәсіп орталықтарын геоэкологиялық мониторинг жүргізуді геоақпараттық қамтамсызету, кенттенген аумақтардың геоэкологиялық мониторинг жүйесін құрудың ғылыми-әдіснамалық қағидаларын, қала ортасын экологиялық және қар жамылғысының ластануын экогеохимиялық бағалау мәселелерігн зерттеген [9, 16б.].
Автокөліктің Талдықорған қаласының ауа алабының ластануына әсеріне қатысты зерттеу материалдары біршама аз болғандықтан қаланың көлік көп жүретін, ірі өнеркәсіп кәсіпорындары шоғырланған аумақтарында аптаның жұмыс және демалыс күндерінде, жылдың әр түрлі маусымдарында тұрақты бақылаулар жүргізіп, алынған нәтижелерге талдау жасалды [ 15].
1.2 Өнеркәсіпті қалалардың ауа алабының ластануын зерттеу әдістері
Атмосфера ауасының ластану дәрежесін қауіптілігінің сыныбына ластанған ауаның биологиялық әсері мен зыянды қосылыстардың концентрацияның рұқсат етілген шегінен арту жиілігі арқылы анықталады.
Өлшеу мен кездейсоқ шаманы болдырмас үшін материалдарды статистикалық өңдеу әдісі қолданылады.
Ластану дәрежесін бағалау үшін 24 сағат бойы үздіксіз немесе тәулігіне 4 рет тең аралықта аспирациялау жолымен орташа тәуліктік сынамалар алынады. Орташа тәуліктік сынамалардың барлық концентрацияслары талданады. Әр бір орташа тәуліктік концентрацияның арту көрсеткіштерінің дүркінділігі есептелінеді. Осы көрсеткіштер бойынша талданатын кезеңнің (жылдың) қатарлары қабылданған анатқа сәйкес анықталады.
Атмосфера ауасындағы ластайтын заттардың жылдық орташа көрсеткіші ГОСТ 17.2.3.01-86 немесе қалалар мен өнеркәсіп орталықтарының жағдайлары туралы жылдық жинақтың материалдары бойынша есептелінеді [16 ].
Ауаның ластану дәрежесін зыянды қосылыстардың концентрацияның рұқсат етілген шегінен арту көрсеткіштерімен олардың қауіптіліклігінің сыныбын ескере отырып, берілген деңгейдің рұқсат етілген шекте қайталануы, ауадағы зыянды заттардың саны және олардың құрамдасқан әрекеті ескеріліп анықталады.
Ауаның әр түрлі сыныптағы заттармен ластану дәрежесі қосылыстардың концентрацияның рұқсат етілген шегі қауіптілігі 3 сынып бойынша "нормаланған" қосылыстар бойынша анықталады [17].
Санитарлық тексеру немесе сипаттау әдісі. Шынайы тексеру барысында
алынған нәтижелер санитарлық жағдайды анықтауға, гигиеналық факторлардың тұрғындардың денсаулығына әсер ету мүмкіндігін болжауға мүмкіндік береді. Бақылау нысаны ретінде елдімекеннің санитарлық жағдайы, сумен қамтамасыз ету көздері т.б. алынуы мүмкін. Санитарлық сипаттау қоршаған ортаның факторлары туралы толық мағұлмат бере алмайтындықтан кешенді физикалық, химитялық, бактериологиялық, радиологиялық, токсикологиялық, биохимиялық, санитарлық-статистикалық, маьтематикалық-статистикалық т.б. зерттеу әдістері қолданылады.
Зерттеу нәтижелері сәйкес келетін гигиеналық нормалармен, ережелермен беттестіріп зерттелетін нысан туралы санитарлық-гигиеналық қорытындылар шығарылады.
Физикалық зерттеу әдісі қоршаған ортаның микроклиматтық жағдайынбағалауға, жарықтың түсу деңгейін, шудың, температура мен ылғалдылықтың депңгейін, ауаның қозғалу жылдамдығы мен бағытын анықтауға мүмкіндік береді.
Химиялық зерттеу әдістер ауа ортасы мен топрақтың, судыңхимиялық құрамын анықтау үшін қолданылады. Ол қоршаған ортаның құрамдас бөліктерінің сынамаларын алу, арнайы мамандандырылған зертханаларда талдау жүргізу алынған нәтижелерді сараптап зерттелген нысанның жағдайы туралы қорытынды шығару кезеңдерінен тұрады.
Бактериологиялық зерттеу әдістері ауаның, судың топрақтың азық-түлік өнімдерінің және басқа нысандарда жұқпалы індеттердің қоздырғыштарын тарататын бактериялардың болуын мүмкіндіктерін анықтау үшін қолданылады..
Токсикологиялық зерттеу әдістері әр түрлі химиялық заттардың адам ағзасына әсерін бағалау, ауадағы судағы, топрақтағы зыянды қосылыстардың концентрациясының рұқсат етілген шегін анықтау үшін қолданылады.
Әлеуметтанулық және санитарлық-статистикалық зерттеу әдістері сыртқы орта факторлары мен адамдардың әр түрлі топтарының өзара қатынасының сандық көрсеткіштерін (денсаулығы, физикалық дамуы, туу, ауру, өміп сүру жасының ұзақтығы) бағалау үшін қолданылады..
Қоршаған ортаның ластануын химиялық талдау әдістері. Бізді қоршаған ортаданы ластайтын химиялық заттарды бақылаудың заманауи әдістеріне физикалық-химиялық әдістер жатады.
ауаның құрамындағы химиялық қосылыстарды сандық талдау үшін газдың, жоғары нәтижелі сұйықтықтық, жұқа қабатты иондық, хроматомассалық-спектрометриялық және иондық хроматографиялық талдау және полярография әдістері қолданылады [18].
Эмиссионндық спектралік талдау зыянды қосылыстарды түзетін элементтерді анықтаудың ең кең таралған жедел әдісі болып табылады. Бұл әдіс шикізатты кіргізу және дайын өнімуді шығару барысында бақылау мақсатында қолданыла. Оны топрақтың, судың құрамындағы азотты (N), фосфорады (Р2О5) калийді (К20). топрақ ерітіндісіндегі рН мөлшерін анықтау үшін қолданылады.
Ауаның ластануын талдау әдістері. Ауаның ластануын талдау әдістерінің басты мақсаты ластану деңгейін болжау және нақты жағдайын бағалау ауа алабын қорғау шараларын жүзеге асыру үшін оның сандық және сапалық құрамын анықтау.
Құрамы үнемі өзгеріп отыратын қозғалыстағы жүйе болғандықтан ауа ортасын талдау аналитикалық химияның ең қыйын міндеті. Өйткені алынған ауаның бір сынамасының құрамында ондаған жүздеген органикалық және органикалық емес қосылыстар, сонымен қатар атмосферадағы улы заттардың концентрациясы өте аз (10-4-10-7% және оданда төмен) болуы мүмкін. .
Ауаның ластануын бағалау үшін жоғары дәлдігімен ерекшеленетін , және терең жерттеулер үшін таптырмайтын зертханалық; көпнесе заманауи әмбебап газ талдағыштар қолданылатын жедел; атмосфераның ластануын үздіксіз бақылауды қамтамасыз ететін автоматты зерттеу әдістері қолданылады.
Зертханалық зерттеулерде атмосфера ауасының ластануын талдау үшін хроматографиялық, масс-спектралі, спектрлі, электрохимиялық әдістер қолданылады
Ауаның ластануын хроматографиялық талдау әдістерінде ауаның
құрамындағы зыянды қосылыстардың құрамдас бөліктерін сандық және сапалық құрамы арнайы құрылғы хроматографтардың көмегімен анықталады. Олар ауа сынамаларындағы күрделі қосылыстарды анықтауға біршама тиімді. белгілі бір қосылыстарды анықтау мақсатына сәйкес бұл зерттеу әдістерінің тобы газды хроматография, сұйықтықтық хроматография, ионнды-
сұйықтықтық хроматография, жалынды-иондау әдімстеріне бөлінеді.
Газды хроматография әдісі органикалық байланыстар ұшып кететін өте аз қосылыстарды зерттеу үшін қолданылады.Оны ауа құрамындағы ұшатын заттардың таралуын белгілі бір ретпен жүргізетін газ хроматографы арқылы жүргізеді.
Тасмалдаушы газ өтетін ұзындығы 0,9-3м, диаметрі 0,25-50мм болатын жіңішке ұзын хроматографтың түтігіне шағын әйнек шприцтің көмегімен сынама жіберіледі. Тұрақты жылдамдықпен өтетін газ құрамындағы қосылыстар түтіктің шығар ұшында анықталады.
Газдың құрамдас бөліктерін бөлінуі түтіктің ішіндегі қатты немесе сұйық адсорбенттің есебінен жүреді. Адсорбенттердің белсенді орталығында газдың жекелеген құрамдас бөліктерінің абсорбциялануының немесе құрамдас бөліктің физикалық қасиеттеріне сәйкес қозғалмайтын фазада еруінің арқасында олардың кейбірі жылдам, ал басқалары баяу қозғалатындықтан түтіктен шығарда оларды сәйкес келетін детектормен жеңіл анықтауға болады. Оның негізінде сынаманың құрамындағы жекелеген заттарбөлініп талданады [19].
- Сұйықтықтық хроматография әдісі ауаның құрамындағы концентрациясы әр түрлі органикалық қосылыстар полициклды қаныққан көмірсутектермен, пестицидтермен ластанған ауаның сынамасын талдауға тиімді. Құрылғысының жұмыс істеу қағидасы газды хроматография әдістеріне ұқсас.
Ионды-ұйықтықтық хроматография әдісі ауаның құрамындағы органикалық және органикалық емес заттармен жылдам әрекеттесетін ұсақ зыянды қосылыстарды анықтау үшін қолданылады оның құрылғысының жұмыс істеу қағидасы газды және сұйықтықтық хроматография әдістеріне ұқсас.
Суть метода, принцип работы установок тождественны двум предыдущим;
Жалынды-иондау әдіспен ауаның құрамындағы көмірсутектердің жиынтық мөлшерін талдауға қолданылады. Оны кернеуі бірнеше жүз вольт электродтардың аралығындағы сутегінің жалыны арқылы газ тәрізді сыналарды өткізу арқылы жүзеге асырады. қосылыстар аз болғанда иондау кернеуінің күші өте аз (10-12 - 10-13 А) болады.
Құрамында көмірсутек бар газ қосылыстарының сутек жалынына түсуінен жалында қосымша электродқа бағытталатын ион пайда болады. Пайда болған иондану кернеуі (10-7 - 10-12 А) тұрақты токтты электрометриялық күшейткішпен күшейтіліп, өздігінен жазатын приборда жазылады.
Сынаманың құрамдас бөліктерін аныщқтау үшін газды хроматография және жалынды-иондау әдістерін пайдалану ауа құрамындағы көмірсутектердің түрлерін бір-бірінен ажыратуға және олардың мөлшерін анықтауға көмектеседі.
Жалынды-иондау әдісімен ауа құрамындағы көмірсутектердің тек жиынтық көрсеткіштерін анықтайды. Бірақ ол заттарды бір-бірінен ажыратуға мүмкіндік бермейді.
Атмосфера ауасының ластануын масс-спектралік талдау әдісі. Оны ауа
сынамасының құрамындағы барлық қосылыстарды сандық және сапалық талдау мақсатында пайдаланады. Бұл әдіс газ сынамаларын электронды бомбалап соңынан иондар магнит өрісінің әрекетіне ұшырату арқылы жүзеге асырылады. Ионның массасы мен зарядына байланысты ауытқу әр түрлі жылдамдықпен әр түрлі траекторияда жүретіндіктен сынаманың құрамындағы барлық қосылыстарды анықтауға мүмкіндік береді.
Атмосфера ауасының ластануын спектрлік талдау әдістері. Бұл әдістер ластанған ауаның сапалық және сандық көрсеткіштерін зерттеуде пайдаланған біршама тиімді. Оларды пайдалану алынған ауа сынаманың спектрінің толқындарының ұзындығы бойынша заттардың құрамы мен құрылысын анықтауға мүмкіндік береді.
Спектрлік талдау ауаның құрамындағы заттардывң элементтік, нуклидтік және молекулалық құрамын, құрылысын (атомдық-эмиссиондық спектралік талдау), элементтің монохроматиялық резонанстық сәуле шығару нәтижесінде атом жұбының жұтатын қабаты бойынша (атомндық-абсорбцииялық спектрлік талдау) заттың концентрациясын анықтауға мүкіндік береді.
Ауаны талдаудың ең қолжетімді спектрлік әдістерінің бірі колориметрия болып табылады. Оны пайдалану спектрдің көрінетін телімдерінде заттарпдың таңдап талдап жұту салдарынан жарық ағындарын әлсіреуіін өлшеу арқылы жүргізіледі. Анықталатын ингредиент арнайы химиялық реакцияның көмегімен боялған қосылыстарға өткізеді. Содан кейін ерітіндінің түсінің жиілігін анықтайды. Егер зат спектрдің көрінетін телімінде жұтса боялатын ерітінді алу қажет болмайтындықтан талдау мерзімі қысқарады
Ауаның құрамындағы зыянды қосылыстарды анықтау үшін құрамын анықтайтын заттар мен реагенттердің өзара әрекеті қағаз немесе полимерлік таспаларда жазылатын фотоколориметрлік газоталдағыштар қолданылады.
Таспалы талдағыштар сұйықтықтымен салыстырғанда біршама сезімтал
және алдын-ала ерітінділер талап етпейтін жұмысы қарапайым.
Спектрлік әдістерге сонымен қатар ультракүлгін және инфрақызыл спектроскопияда жатады. Ультракүлгін телімде қаныққан органикалық қосылыстар, органикалық емес заттар (SO2, NO2, Нg) жиі анықталады.
Колориметриялықпен салыстырғанда бұл әдіс сезімтал болғанымен көптеген органикалық қосылыстар ультракүлгін спектрдің телімінде кең жолақты жұтынатындықтан селективті емес. Ол өз кезегінде өлшеудің дәлдігін төмендетеді, кейде көп компонентті қосылыстарды талдауға мүкіндік бермейді.
Инфракүлгін спектроскопия әдісі органикалық және органикалық емес зыянды өнеркәсіп қосылыстарын тануға және олардың қабаттарын анықтауға біршама сезімтал люминесцентті талдау әдісі қолданылады. Бұл талдау әдісінің көмегімен ұзын толқынды қозған сәулер арқылы көрінетін және ультракүлгін спектор телдімнде жұтынатын SO2, NO2, Cl2 қосылыстарының ауа құрамындағы үлесін анықтайды [20].
Монохроматикалығымен, жоғары сыныпты қуатты спектрлі және ядролық сәуле көздерінің пайда болуы көрінетін ультракүлгін және инфрақызыл электромагниттік спектрлеу атмосфераның төменгі қабаттарын көлденең
бағытта ғарыштан зондлау әдісімен белсенді жүргізілуде.
Атмосфера ауасының ластануын электрохимиялық талдау әдісі. Бұл
әдіс АЭС зертханаларында және Қазақстан республикасының тұрақты гидрометеорологиялық бақылау жүргізетін бекеттердің зертханаларында атмосфера ауасы мен жұмыс аймағының ластану жағдайын жүйелі түрде бақылау жүргізу барысында кеңінен қолданады.
Атмосфераның ластануын талдаға кондуктометриялық және кулонометриялық әдістер көп қолданылады.
Кондуктометриялық әдіс талданатын ерітіндінің электр өткізгіштігін өлшеу арқылы жүргізіледі. Ерітіндідегі заттағы электр өткізгіштігін иондардың концентрациясын және олардың қозғалғыштығына байланысты белгілі жағдайда диссоциалауы қамтамасыз етеді. Кондуктометриялық әдіс күрделі құрылғыларды пайдалануды талапетпейдіктен тез әрекет ететін шағын құрылғымен орындалады.
Кулонометрия дәлдігі жоғары және сезімтал эталонсыз электрохимиялық әдіске жатады. Ол зерттелетін сынама талданатын эектродтты немесе дайындалған электролиттік затта электрохимиялық үрдістерді жүргізуге қажетті электр зарядын анықтаудыталап етеді.Атмосфераның ластануын бағалайтын әдістердің көп болуы ауадағы қосылыстардың сандық және сапалық сипаттарын жоғары дәлдікпен анықтауға кепілдік береді.
Ауаның сапасын талдаудың негізгі құрамдас бөліктерінің бірі сынама алу. Оның маңызы сынама дұрыс алынбаған жағдайда талдау нәтижесі өз мәнін жоғалтады. Аспирациялық тәсілмен ауаның сынамасын алу прибордың белгілі бір жылдамдықпен соратын түтігімен өткізу және көлемі шектеулі ыдысқа толтыру арқылы жүргізіледі. Газ тәрізді қосылыстарды екі әдіспенде, ал аэрозольды қосылыстар мен шаңдар үшін аспирациялық әдісті қолданады.
Аспирациялық тәсілмен ауа сынамасын алу. Соратын (жұтатын)
прибор арқылы ауаны өткізу барысында талдайтын заттың концентрациясы жұтатын ортада жианалады. Заттың концентрациясын анықтау үшін ауаның шығыны минутына ондаған және жүздеген литрге жетуі тиіс .
Сынамаларды алыну кезеңі 20-30 минутқа созылатын бір жолғы және бірдей уақыт аралығында алынтын орташа тәуліктік болып бөлінеді. Орташа тәуліктік мәнді 24 сағат ішінде үздіксіз алу арқылы анықтайды. Оларды алу үшін электроаспираторлар, шаңсорғыштар, көлемін анықтайтын, тіркейтін басқа приборлар (реометрлер, ротаметрлер т.б.) мен құрылғылар қолданылады.
ПОСТ сыяқты зертхана текті тұрақты қосындарда газ қосылыстарын күйені, шаңның, аэрозольдың құрамын зерттеу үшін бір жолғы сынамалар алынады. газ қосылыстарын, күйені талдау үшін ауаның сынамасын алу жүйесі сүзгісі бар ауа өткізгіштен, қыздырғыш, температура реттегіш құрылғысы бар құралдан, сору приборы мен екі электроаспираторды қосуға арнелған бөлу тарақшасынантұрады [17, 58б.].
Стационарлы емес жағдайда іштен жанатын қозғалтқыштың немесе тұрақты токқа қосылған шаң сорғышты пайдаланады. Сынама алатын жүйенің маңызды құрамдас бөлігі газтәріздес заттарды, аэрозольдар мен шаңды жинау
қызметін атқаратын сору құрылғысы болып табылады.
Шаңның газды сынамалары сүзетін материалдарда алынады. Сынама алынатын жердегі ротаметрдегі ауа қозғалысының жылдамдығы желдің жылдамдығынан кем болмауы тиіс. жел мен алынатын сынаманың жылдамдықтарына байланысты шөгетін шаңның диаметрі анықталады. Ауаны ластайтын негізгі заттардың сынамаларын алу 1-кестеде берілген [1-кесте].
1-кесте. Негізгі ластаушы заттардың сынамаларын алудың сипаттамалары
Бақыланатын заттар
Соратын приборлар
Соратын ерітіндінің көлемі, миллилитр
Күкірттің қос тотығы
Рихтер приборы сорбциялық түтік
0,1 - 0,2
Азоттың қос тотығы
U-тәрізді түтік трубка сорбциялық түтік
0,1 - 0,2
Шаң (жағатын затқа байланысты күл күйіне дейін дейін жанытын)
АФА-ХП-18 фильтрі ФПП-15 фильтрі
Айлық сынамалар барлық тәуліктік сынамаларды жеке пакеттерге жазу арқылы қалыптасады. Оларда сынаманың аты, сынама алынған қосынның аты, сынама
алынған күндер ауаның көлемі, сынаманың жалпы салмағы сыяқты лсәйкес келетін жазулары болады.
Гравиметриялық (таразылық) әдіс ауаны өткізілетін сүзгіштен өлшеу, эталон бойынша оның қараю дәрежесіне негізделіп газ қосылыстарындағы қатты бөліктердың концентрациясын анықтайтын дәстүрлі әдіс. Бұл әдіс дизелдің пайдаланған газының түтіндігін өлшейтін құралмен іске асырылады.
Қозғалтқыштардың қолданылған газының немесе ауаның құрамындағы қатты бөлшектердің үздіксіз бақылау қажеттілігі оптикалық, радиоизотоптық талдау әдістерінің кең таралуына әсер етті Ауаны оптикалық талдау әдісі өлшеу түтігінен өту барысында бір ұзындықтағы жарық сәулесінің қатты түйіршіктермен шағылысуынан белгілі әлсіреуіне негізделеді [19, 27б.].
Ауаның ластануын лидарлық бақылау жүйесі атмосфераның спапасын қашықтан зондлау барысында лазерлік сәулелерді пайдаланып зыянды заттарды құрамдастырып шашыратарын және жіктеп жұтатын лазерлік-лакациялық әдіс. Ол ластайтын көздердің маңындағы биік ғимараттарға орнатылатын 7-15 шақырым аумақтағы ауаға шығарылатын зыянды қосылыстар аэрозольдары, NO2, SО2, жан-жақты үздіксіз бақылайтын шеңберлі бақылайтын лидарадан тұрады.
Жоғарыда сипатталған әдістері әр түрлі жағдайда зерханалық талдауғ
қажетті ауа сынамаларын алуға құрамындағы аэрозольдар, шаңтозаңдар және басқада зыянды қосылыстарды анықтауға мүмкіндік береді. Дұрыс алынған сынамалар ауаның зыянды қосылыстардың белгілі бір концентрациясын зертханада дәл анықтауға мүмкіндік береді.
Метеорологиялық факторлар зыянды қосылыстардың атмосфера ауасында тасмалдануы мен шашырауын анықтайтындықтан сынамаларды алу ластаушы көздердегі түтін алауларын, желдің жылдамдығы мен бағыты, ауаның температурасы мен ылғалдылығы, атмосфералық құбылыстар, ауа райының жағдайы мен жердің беткі жабын қабаты сыяқты метеорологияның өлшемдерін тұрақты бақылау қажет. Бақылау нәтижелері гидрометеорологиялық бақылау кітапшаларында жазылады. Ал алынған нәтижелер атмосфераның ластануыы мен метеорологиялық элементтерді бақылау кітапшасында тіркеледі.
Негізгі қорытындылар. Бір сынамада әр түрлі сыныптарға жататын жүздеген органикалық және органикалық емес улы қосылыстар болуы мүмкін. Зыянды заттардың концентрациясы өндірістің жұмыс аймағындағы әр түрлі ластаушы көздерден ауаға түсетіндіктен газдың сынамаларын алып оларды талдауға төмендегі негізгі талаптар қойылады: зерттелетін құрамдас бөлікке қатысты жүйенің іріктелген барлық бөліктері инертті болуы тиіс; сынама алу жүйесінің температурасы будың конденсациялануын болдырмайтын немесе зерттелетін газ қосылыстарының құрамдас бөліктерінің бір-бірімен өзара әрекеттесу деңгейде болуы тиіс;сынаманың көлемі өлшеу дәлдігі талап ететін дәл өлшенуі тиіс.
Атмосфера ауасының ластану деңгейін жедел бақылау үшін қарқынды ластайтын көздер энергетика нысандарының, автомагистральдардың, химия өндірісінің маңында үздіксіз әрекет ететін автоматты приборлар қойылады.
1.3 Талдықорған қаласының қазіргі экологиялық жағдайын талдау
Статистикалық мәліметтерге сәйкес Талдықорған қаласында 132 кәсіпорын жұмыс істейді: соның ішінде, ірі өндірістік кәсіпорындар ретінде Талдықорған жылуорталығы қалалық мемлекеттік комуналдық кәсіпорыны, Қайнар АКБ, СП Ерка, Ақ-сұңқарай , Қала құрылысы асфальтбетон зауыты жауапкершілігі шектеулі серіктестері, Жетісу - су құбыры облыстық мемлекеттік комуналдық кәсіпоры ауа алабын ластайтын негізгі көздернің қатарына жатады.
Алматы облыстық қоршаған ортаны қорғау басқармасының мониторинг бөлімінің мәліметтері бойынша 2013 жылдан бүгінгі күнге дейін атмосфералық ауаға зиянды заттектер шығаратын 191 стационарлық көздеріне рұқсат қағаздары рәсімделген.
Қаланың ауа алабының ластануына негізгі әсер ететін өнеркәсіп пен жылу энергетика кәсіпорны, автомобиль көліктері болып табылады. Негізгі ластаушы көздері ретінде: Талдықорған жылуорталығы қалалық мемлекеттік комуналдық кәсіпорыны, қорғасынды аккумуляторн шығаратын Қайнар АҚБ және Ерка бірлескен кәсіпорыны жауапкершілігі шектеулі серіктестіктері, және сонымен қатар құрылыс материалдарны өндіретін кәсіпорны мен қазандықтар болып табылады.
Ауа алабының ластануына Талдықорған қаласы бойынша жер қойнауын пайдаланушы кәсіпорындар ретінде Гранито Плюс, Темірбетон, Талдықорған жолдары, Ақ-сұңқарай жауапкершілігі шектеулі серіктестіктері, Жетісу - су құбыры облыстық мемлекеттік комуналдық кәсіпорындары болып табылады .
Ауаның ластануымен байланысты экологиялық мәселелердің анализі қала территориясында атмосфераның ластануын бақылайтын стационарлық қосындардың болмауымен түсіндіріледі.
Ауа алабының жағдайына тексеру жұмыстары Қазгидромет республикалық мемлекеттік кәсіпорыны біртекті бақылаулармен жүргізіледі. ауа алабына көлік пен өнеркәсіп кәсіпорындарының әсерін бақылау үшін Талдықорған қаласындағы бақылау қосындарының санын артыру қажет.
Қоршаған ортаны қорғау басқармасының мәліметтері бойынша ластаушы заттектердің шығарындылары жыл басынан бері 2488,5 мың тоннаны құрайды, жылжымалы көздердің шығарындылары - 7927,5 мың тонна.
Автокөліктердің мөлшері жыл санап артуда. Қалалық жол-патруль полициясының мәліметтері бойынша Талдықорғанда 2017 жылы 96000 авто көлік тіркелген оның 81900 жеңіл, 14100 жүк және автобустар бар [5].
Ауаның ластануына байланысты экологиялық мәселелердің талдамасы қала аумағында атмосфераның ластануын бақылайтын стационарлық қосындардың болмауымен түсіндіріледі. Ауа алабының жағдайына тексеру жұмыстары Қазгидромет РМК біртекті бақылаулармен жүргізіледі. Осы мақсаттар үшін Талдықорған қаласындағы ауаны ластайтын көзлерді автоматты түрде бақылайтын қосындардың қызметін қайта қалпына келтіру керек.
Әкімшілшік құқық бұзушылық жөніндегі заң шығарушы уәкілетті органдардың тексеру жұмысы барысында, құқық бұзушылардың қоршаған табиғи ортаға келтірген залалы бойынша төлемақы жүргізбей, жазалау шараларының қолданбағаны жөнінде фактілері анықталған.
Қазіргі уақытта қалада 167,8 мың адам тұрады, соның ішінде 144,5 мың қала тұрғындары және 23,3 мың ауылды жерлердегі азаматтар. Статистикалық мәліметтерге сәйкес Талдықорған қаласында өндірістің әр түрлі саласында маманданған 132 өндірістік кәсіпорындары жұмыс істейді.
Талдықорған қаласындағы жеңіл және жүк автомобильдерінің түтін газымен ауаға бөлінетін зыянды қосылыстарды тұрақты өзлшеулерді ешкім жүргізілмейді.
Алматы облстық қоғамдық денсаулықты қорғау департамаенті мен Алматы облсы бойынша Экология департаментінің, Қазгидромет Республикалық мемлекеттік кәсіпорынының Алматы облсы бойынша филиалының мамандандырылған зертханаларында жүргізілген өлшеулар Талдықорған қаласының көлік көп жүретін көшелері мен ірі қала түзуші кәсіпорындар шоғырланған оңтүстік өнеркәсіпті ауданында NO2, H2S, NHО3, фенолдың, күйенің, шаңның, формадегиттің, ауыр металлдардың үлесі өндіріс орындары аз, көлік кептелісі болмайтын солтүстік бөлігіне қарағанда жоғары екенін көрсетті.
Облстық ірі табиғат қорғау мекемелері жүргізетін өлшеулер мауысымдық сипатқа ие. Тұрақты бақылаулар баяу жүргізілетіндіктен Талдықорған қаласының экологиялық жағдайы жылдан-жылға нашарлап барады. Мамандар қаланың ауа алабының ластануының негізгі себебі автокөліктің күрт артуымен, ірі өнеркәсіп кәсіпорындарында зыянды қосылыстарды ауаға жіберменй ұстап
қалатын сүзгілердің болмауымен түсіндіреді.
Алматы облсы бойынша Экология департаментінің мәліметтері бойынша Талдықорған қаласындағы Шевшенко, Қабанбай батыр, Гауһарана, Жансгіров көшелерінің қилыстарында, ірі қала түзуші кәсіпорындар "Темірбетон зауты" "Қайнар АҚБ", Инфраэнерго, Мирас жауаркершілігі шектеулі серіктестіктері шоғырланған оңтүстік өнеркәсіпті аймағының шаңдылығы, күкіртті, азотты қосылыстармен, мұнай өнімдерінен бөлінген зыянды қосылыстармен, ауыр металлмен ластану деңгейі басқа аумақтарымен салыстырғанда газдануы нормадан бірнеше есе артық..
Қалада шағын кәсміпорындар санының көбеюіне байланысты көліктің үлесін арттырды. Өнімді өңдеу технологияларының жетілдірілмеуі ірі қала түзуші кәсіпорындардың қоршаған ортаға тигізетін кері әсерін күшейтті.
Нәтижесінде аан-жағын Жетісу Алатауының сілемдері Бурақай, Түйемойнақ, Лабасы, Лабатау, Ешкіөлмес, Мұқыры таулар қоршап жатқан тау аралық ойыста орналасқан Талдықорған қаласының үстінде көлік пен ірі өнеркәсіп кәсіпорынан бөлінген тозаңды түтін басу күшейді.
Әсіресе Жансүгіров. Аблайхан, Гауһарана, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Талдықорған қаласының ауа алабының ластануына көлік пен өнеркәсіп кәсіпорындарының әсері
Ғылыми жетекші: Шумақова Г.Ж.
Автор: Сағындық А.А.
Дүйсенбаева Ж.А.
МАЗМҰНЫ
Пайдаланылған қысқартылған сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
І БӨЛІМ. АТМОСФЕРАНЫҢ ЛАСТАНУЫ МЕН ЛАСТАУШЫ КӨЗДЕРІН ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ
1.1. Зерттеу тақырыбы бойынша әдебиеттерге шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2. Өнеркәсіпті қалалардың ауа алабының ластануын зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3. Талдықорған қаласының қазіргі экологиялық жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
II БӨЛІМ. ҚАЛАНЫҢ АУА АЛАБЫНЫҢ ЛАСТАНУЫНА АВТОКӨЛІК ПЕН ӨНЕРКӘСІП КӘСІПОРЫНДАРЫНЫҢ ӘСЕРІНЕ ҚАТЫСТЫ ТӘЖІРИБЕЛІК-ЭКСПЕРИМЕТТІК ЖҰМЫСТАР
2.1. Талдықорған қаласының ауа алабының ластануынаөнеркәсіп пен автокөліктің әсерін далалық бақылау және нәтижелері ... ... ... ... ... ... . .29
2.2. Талдықорған қаласының ауа алабын ластайтын улы шаңды газдардың қышқылды жаңбырлар түзуге тигізетін әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .42
IIІ БӨЛІМ. АВТОКӨЛІК ПЕН ӨНЕРКӘСІП КӘСІПОРЫНДАРЫНЫҢ АУА АЛАБЫН ЛАСТАУҒА ТИГІЗЕТІН ӘСЕРІН БАҒАЛАУ
3.1 Талдықорған қаласындағы өнеркәсіп орындарының атмосфералық ауаны ластау дәрежесін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
Пайдаланылған әдебиеттер мен дереккөздер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .49
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
Пайдаланылған қысқартылған сөздер
АЛИ -амосфераның ластану шамаысының кешенді индексі
АЭС-атом электр станциясы
АҚ-акционерлік қоғам
ГАНГ-4-электронды газ талдағыш құрылғы
ГОСТ -- эсала аралық маңызы бар өнімдерге, қызмет түрлерінің сапасына мемлакет белгілеген талаптарға сәйкес белгіленген мемлекеттік стандарт
ЖШС-жауапкершілігі шектеулі серіктестік
КЖК- Көлік-жол кешені
ҚМКК-қазыналық мемлекеттік комуналдық кәсіпорын
КРШ-концентрацияның рұқсат етілген шегі
ОМКК-облыстық мемлекеттік коммуналдық кәсіпорын
ТАТЕЭК АҚ-Талдықорған акционерлік электржүйелерінің тасымалдау компаниясы" акционерлік қоғамы
ТККҚ -тұрақты көліктік күтілім қызметі
РМК-респуликалық мемлекеттік кәсіпорын
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысы 2018-2020 жылдар аралығында Талдықорған қаласының ауа алабына көлік пен қала түзуші ірі өнеркәсіп кәсіпорындарының тигізетін әсерін зерттеу нәтижелері ұсынылған.
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі кезеңде еліміздің ірі және шағын қалаларында көлік санының артуы, тұралап қалған қала түзуші өнеркәсіп кәсіпорындарының қалыпты жұмыс істеуі ауа алабына көмір қышқыл газын, күкіртті, азотты қосылыстарды, басқада зыянды концерогенренді заттарды ауаға шығаруы қоршаған ортаның ластап, адам денсаулығына кері әсер ете бастады.
Талдықорған қаласында көлік санының күрт артуы, ірі қала түзуші кәсіпорындардың тұрғындардың өмір сүруінің санитарлық жағдайын күрт төмендетуіне байланысты қоршаған ортаға тигізетін кері әсерін бағалау, экологиялық қауіпті кемітудің оңтайлы жолдарын іздеу өзекті мәселенің бірі болуда.
Жүргізілген жерттеулер барысында алынған мәліметтерге сәйкес Талдықорған қаласындағы жеке тұлғаларда 18 560 астам жеке жеңіл және жүк көліктері бар. олардың небары 5 340 ғана жабық гаражда 6400 ашық автотұрақтарда тұрады.
Автомобильдендіру деңгейінің жоғары болуы (әр мың тұрғынға шаққанда 109 автомобиль) көшелдерді, үйлердің арасындағы бос кеңістік көлік біршама бөлігін алып орталық көшелерде кептеліс тудыруда. Тіпті қаланың оңтүстік-батысы мен шығысындағы жобаланған жаңа аудандардың өзі автокөлікке деген сұраныстың артуын қанағаттандырмайды.
Автокөліктер қоюға бейімделмеген көп қабатты үйлердің алдындағы ащшық алаңдардажеңіл автокөліктерді қою оларды оталдыру, қозғалтқыштарды қыздыру барысында бөлінетін зыянды қосылыстардың артуына байланысты қаланың экологиялық жағдайын күрт нашарлатады.
Жетісу, Қаратал, Жастар 5, 6, 7 мөлтек аудандарда биік көп қабатты үйлердің бір-діріне жақын салынуы ауа ағынына кедергі жасап автокөліктерден бөлінетін зыянды қосылыстарды ұстап қалдатын аумақтар түзеді.
Көліктермен қатар Талдықорған қаласының ауа алабына қорғасынды аккумуляьтор шығаратын "Қайнар АКБ" акционерлік қоғамы, "Металл конструкция зауты", "Азия электрик" кабель зауты" "Басқуат" жыу тарату жүйесі т.б. кәсіпорындар ауа алабына бірнеше жүз тонна күкірт ангидридін, азот қосылыстарын, көмір қышқыл газын, ауыр металл, күл т.б. зыяды қосылыстарды бөледі. Ол өз кезегінде адамдардың денсаулығының нашарлауына әсер етеді.
Осыған орай зерттеу жұмысмы Талдықорған қаласының әр түрлі бөлігінде жүргізілген бақылаудларға негізделіп бау алабының ластануына автокөліктер мен ірі қала түзуші кәсіпорындардың тигізетін әсерін анықтау және олардың кенрі әсмерін азайту жөнінде ұсыныстар енгізуімен өзекті.
Жоба тақырыбының зерттелу деңгейі. Қалалардың ауа алабына
көлік пен өнеркәсіп кәсіпорындарының әсеріне қаптысты зерттеулер Қазақстандық ғалымдар Ө.Ж. Жолдыбаевтың [1], Н.В. Горьковтың [2], А.В. Ермиенконың [3], В.В. Запасныйдың, [4], Е.А. Шваpцтың [5], Ресей ғалымдары Н.С. Барикаеваның [6], Л.М. Акимовтың [7], И.А. Кияевтың [8] П.Л. Виноградовтың [8] Батурин В.К. [9] еңбектерінде көрніс тапқан.
Осы диссертациялық жұмыста автокөлік пен өнеркәсіп кәсіпорындарының қалалардың ауа алабының ластануына тигізетін әсері мен оның салдарына қатысты бұры жүргізілген зерттеулердің нәтижелері жинақталып жүйеленген. Олардың көпшілігі автомобиль жолдарының бойындағы шаңдар мен ауаға бөлінетін түтіннің ауа алабын ластауға тигізетін әсерін әр түрлі қырынан қарастырғаны мен өнеркәсіп кәсіпорындары қамтылмаған.
Жобалық жұмыстың идеясы-атмосфераның ластануы мен көліктен, өнеркәсіп кәсіпорындарынан ауаға бөлінетін зыянды қосылыстардың арасындағы байланыстарды анықтау және бағалау.
Жобалық жұмыстың мақсаты-теориялық және эмпирикалық зерттеулер мен арнайы приборлармен бақылауладың ңәтижелерін, алынған жаңбыр, қар суы сынамаларын өңдеу негізігде көлік пен өнеркәсіп кәсіпорындарынан бөлінетін зыянды қосылыстардың ауаның ластауына әсерің бағалау.
Алдыға қойған мақсат пен зерттеудің идеясына сәйкес төменде көрсетілген міндеттерді шешу көзделген
-Қазақстандағы қалалардың ауа алабына автокөлік пен қалатүзуші өнеркәсіп кәсіпорындарының әсерін зерттеген отандық және шет елдік ғалымдардың еңбектеріне теориялық талдаулар жасау;
-Талдықорған қаласының ауа алабын ластайттын өнеркәсіп кәсіпорындары мен қысқаша сипаттама беру;
Талдықорған қаласының орталық, батыс, шығыс, оңтүстік және оңтүстік бөліктерінен жаңбыр, қар суларының сынамаларын алып оларға зертханалық талдау жасау негізінде зерттелген аумақтың ластану деңгейлерін бағалау ;
мамандандырылған зертханасында қаланың әр түрлі бөліктерінен алынған жаңбыр, қар суларының сынамаларына спекторлық талдау жасау;
спекторлық талдау нәтижелерін сараптау арқылы Талдықорған қаласының әр түрлі бөлігінің ластану деңгейін және ауаның құрамындағы фенол, шаң-тозаң басқа да улы қосылыстармен зиянды қосылыстардың жауын-шашынға тигізетін әсерін анықтау;
жауын-шашын суларвына зертханалық талдау және ГАНК-4 автоматты микропроцессорлы газталдау прибордың көмегімен жүргізілген бақылау нәтижелерін салыстыру арқылы қаланың біршама жоғары және төмен аудандарды табу;
Талдықорған қаласының ауа алыбының автокөлік пен өтеркәсіп кәсіпорындарының зыянды қосылыстармен ластануын кешенді бағалау;
Қаланың қорғасын, фенол, шаң-тозаң басқа да улы қосылыстармен ластанған аудандарын тауып ластанған аумақтарының карта-сызбасын құру.
Зерттеу нысандары. Зерттеу нысаны ретінде автокөлік пен Талдықорған
қаласындағы өнеркәсіп кәсіпорындарынан бөлінетін зыянды қосылыстардың ауа алабының ластануына тигізетін әсері алынды.
Зерттеу пәні. Зерттеу ретінде атмосфераның ластануының қоршаған ортаға, адам денсаулығына әсері алынды.
Жоба жұмысының теоретиялық және әдіснамалық негіздері ретінде қаланың ауа алабының ластану жағдайын зерттеген отандық және Ресей ғалымдарының еңбестері басшылыққа алынып, салыстыру, даллық зерттеу, салыстырмалы талдау, синтездеу әдістері қолданылды.
Жоба жұмысының ақпараттық базасы ретінде Қзақстан Республикасының 2002 жылғы 11 наурыздағы "Атмосфера ауасын қорғау туралы" N 302-2 Заңы, Қазақстан Республикасының қоршаған ортаныв қорғау министрлігінің Казгидромет РМК 2016 жылғы ақпараттық бюллетеньінің, Зертханаларға қойылатын санитариялық-эпидемиологиялық талаптар" туралы санитариялық қағидаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Өкіметінің 2012 жылдың 18 қаңтарындағы № 104 қаулысы, Алматы облыстық аумақтық қоршаған ортаны қорғау басқармасының экологиялық инспекторларының 2018-2020 жылдары жүргізген тексеріс жұмыстарының мәліметтері басшылыққа алынды.
Жоба жұмысының бастапқы материалдары ретінде 2018-2019 жылдар аралығында Талдықорған қаласының әр түрлі бөліктерінде жаңа жауған жаңбыр, қар суының сынамалары мен ауаның ластануына жүргізген бақылау деректеріне жасалған талдау нәтижелері алынды.
Зерттеу нәтижелерінің дұрыстығын жүргізілген бақылаулар мен алынған сынамаларды зертханалық талдауладың қорытындылары, мемлекеттік және салалық стандарттарға сәйкес алынған бастапқы материалдарды экологиялық, статистикалық талдаулар қамтамасыз етеді.
Жобалық зерттеудің ғылыми жаңалығы:
-жүргізілген арнайы бақылалар мен зертханалық талдаулар нәтижесінде Талдықорған қаласының әр түрлі бөліктерінде SО3. NO2, H2S, NHО3, фенолдың, күйенің, шаңның басқада зыянды қосылыстардың көлік көп жүретін көшелер мен қала түзуші кәсіпорындар маңында біршама жоғары болатыны айқындалды.
- Талдықорған қаласының ауа алабын өндіріс орындары мен көліктен бөлінетін зианды қалдықтармен ластайтын негізгі көздер анықталып автокөліктерден бөлінетін зианды газдардың жауын-шашын арқылы су мен зианды газдардың жауын-шашын арқылы су мен топрақ қабаттарын ластайтыныны анықталды;
- Жинақталған нақты мәліметтерге жасалған талдаулар негізінде Талдықорған қаласының әр түрлі бөлігнінің автокөлік пен өнеркәсіп кәсіпорындарының әсерінен ластану деңгейлерін бағалау карта-сызбасы дайынддалды;
- автокөлік пен өнеркәсіп кәсіпорындарының қоршаған ортаны ластау деңгейін төмендету жөнінде ұсыныстар енгізілді.
Жобалық зерттеудің жаңалығы мен тәжірибелік маңызы.
Зерттеу нәтижелерін автокөлік пен өнеркәсіп кәсіпорындарының ауаға бөлінетін зыянды қосылыстарын азайту бағытталған әр түрлі табиғат қорғау шараларында іс жүзігнгде қолданылады.
Ауаға бөлінетін азоттың қос тотығы, көмір қышқыл газы, көмірсутектердің, ауыр металлдардың ауадағы үлесін азайту жөніндегі ұсыныстар көлік көп жүретін көшелердегі қозғалыстарды реттеу, жанармай құятын бекеттерді салу барысында ескерілуі мүмкін;
Жүргізілген зерттеу жұмысының нәтижесінде төменде көрсетілген нәтижелерге қолжеткіздік
- Талдықорған қаласының ауа алабын өндіріс орындары мен көліктен бөлінетін зианды қалдықтармен ластайтын негізгі көздер анықталып автокөліктерден бөлінетін зианды газдардың жауын-шашын арқылы су мен топрақ қабаттарын ластайтыныны анықталды;
- қала аумағындағы көмір қышқыл газының, азот тотығының, қорғасын мен шаң тозаңмен ластанған бөліктері анықталып графиктік сызбасы мен диаграммасы құрылды.
Диссертациялық зерттеу барысында жиналған деректер мен шығарылған ой қорытындыларын қолданылуы мүмкін:
.Зерттеудің алынған нәтижелері жол бойы құрылысында автокөліктен шыққан ластарды таратуды талдау және болжау үшін;
- экологиялық мониторингты табиғат қорғау қызметімен жүргізу үшін;
- ауа хауызының ластану деңгейін зиянды қоспалармен бағалау және болжау үшін Талдықорған және басқа да ірі қалаларды сәулет-жоспарлы дамыту кезінде.
І АТМОСФЕРАНЫҢ ЛАСТАНУЫ МЕН ЛАСТАУШЫ КӨЗДЕРІН ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ
1.1 Зерттеу тақырыбы бойынша әдебиеттерге шолу
Талдықорған қаласының ауа алабының ластану деңгейін зерттеуді көздейтін диссертациялық жұмыстың мақсатына сәйкес үш кезеңнен тұрды.
Бірінші кезеңде Тақырыптың зерттелу деңгейін, теориялық-әдістемелік негіздерін анықтау мақсатында ғылыми әдебиеттер мен ақпарат көздерімен осы уақытқа дейін Қазақстан мен алыс жақын шет елдердегі өеркәсіпті қалардың ауа алабының ластану деңгейі мен ластаушы көздерге қатысты ғалымдар жүргізген ғылыми зерттеулермен, зерттеу әдістемелерімен танысып диссертациялық зерттеуге қажетті бастапқы мәліметтер жиалып оларға талдау жасалды.
Нәтижесінде Қазақстаннның әр түрлі қалаларының қазіргі экологиялық жағдайын әр түрлі қырынан зерттелгенін, зерттеу әдістерімен танысып, диссертацияның мазмұнын ашатын теориялық мәліметтер жиналды.
Екінші кезеңде эксперименттік зерттеулерге қажетті нақты мәліметтер жнау үшін Талдықорған қаласының әр түрлі аумағындағы бақылау нүктелерінде ауаның химиялық құрамы мен оларды ластаушы негізгі кеөздерді анықтау жұмыстарын жүргізілді. Бастапқы мәліметтер өңделіп сараланды.
үшінші кезеңде жиналған деректерді каменралық өңдеуден өткізіп қаланың әр түрлі бөлігінің ластану деңгейі, ауаның құрамындағы шаңның шөуінің, басқада зыянды қосылыстардың, аүкірттің қос тотығының, күкірт сутек пен азотты қосылыстардың ауадағы ылғалмен әекеттесу нәтижесіне түзілетін қышқылды жаңбырдың сумен топрақ қабаттарын, еспе судың ластануына тигізетін әсері анықталды. Жинақталған деректерді ғалымдардың ой-пікірімен салыстырра отырып, қаланың ауа алабын ластаудан қорғау алдын алу шаралары жөнінде ой қорытындылары шығарылды.
Автокөлік пен өнеркәсіп кәсіпорындарынан бөлінетігн зыянды қосылыстардың қаланың ауа алабының ластануына тигізетін кері әсерін Қазақстандық және шет елдік ғалымдар әр түрлі тұрғыдан зерттеген. ғалымдар
Т.Е. Кәтімжанов пен А. С. Бегімбетова автокөліктен ауаға бөлінетін зыянды қосылыстардың Алматы қаласының экологиялық жағдайына тигізетін кері әсерін зерттеген. Олар автокөлік санының шектен тыс экстенсивті өсуінің Алматы қаласының ауа ортасына кері әсерін анықтап, көліктерге қойылатын табиғат қорғау шараларының белгіленген шегінен асқанын атап өтті [10]. Жүргізілген зерттеулер негізінде Алматы сыяқты кенттенген ірі қала агломерацияларында келісілген экономикалық және экологиялық саясат жүргізу, қоршаған орта жағдайы туралы оңтайлы ақпараттар берудің табиғат қорғау шараларын жүзегеасырудағы маңызын қарастырған.
Ө.Ж. Жолдыбаев өз еңбектерінде Шымкент қаласындағы шина, мұнай өңдеу, фосфор, химфарм зауттарының, май құю бекеттері мен көліктен ауаға таралатын зыянды қосылыстардың адам денсаулығына әсеріне талдау жан-жақты жасаған. Шымкент қаласы турғындарының тыныс жүйесі мүшелерінде қалыптасқан ауруларға өндіріс орындарында бөлінетін зиянды қалдықтардың тигізетін әсеріне гигиеналық баға берген.
Ғалым өз зерттеулерінде Оңтүстік Қазақстандағы мен Шымкент қаласындағы қоршаған орта жағдайы, онда орналасқан өндіріс орындарының гигиеналық жағдайы мен өндірістік зиянды заттардың денсаулыққа тигізетін әсерін зерттеп, турғындардың денсаулығын жақсартуға бағытталған шаралар ұсынған [1].
С.С.Өсербаева мен З.Ж. Сакиева Шымкент қорғасын зауытынан қоршаған ортаға шығарылатын қорғасынның қала аумағы топырағын, ауа алабын ластауға тигізетін кері әсерілерін зерттеген. Олар өз зерттеулерін қаланың әр түрлі бөліктеріндегі 4 бақылау бекеттерінде жүргізіп ауаға, топыраққа ауыр металдардың таралу мөлшерін анықтаған [10].
Олар эксперименттік зерттеулер жүргізу барысында ауада қызған қорғасынның оңай тотығып, Рb2О түзілеитінін, ары қарай температураны арттырса сары түсті ұнтаққа айналып олар шөгіп, топрақты ластайтынын анықтады. Ауыр металдардың химиялық ерекшеліктеріне қарай гео - және биоаккумуляцияға өте бейім екенін көрсетті. Қалымдар зерттеуларінде қоршаған ортадағы өзгерістерге сезімтал индикаторлар ретінде Өсімдіктерді пайдаланды. Олар ауыр металдар өсімдік ағзасына екі жолмен - топырақтан тамыры арқылы және атмосферадан жапырақтар арқылы түсеініне баса назар аударды .
Б.Р. Касымова мен Д.Е. Баксултанов LabVIEW бағдарламасының көмегімен атмосфераның ластанун автоматты түрде бақылауға мүмкіндік беретін ақпараттық жүйелерді құру және пайдалану әдістерін зерттеген. Зерттеу барысында олар жоғарыда аталған бағдарламаның көмегімен Астана қаласының атмосфераның ластану деңгейі бойынша динамикасына талдау жасаған. Сапаның негізгі өлшемдері ретінде елді-мекеннің ауасындағы ластаушы заттардың шектік рұқсат етілген концентрацияның мәнін анықтаудың әдістемесі мен қаладағы негізгі ластауыш заттардың мөлшерін анықтаған. Сонымсен қатар ғалымдар LabVIEW бағдарламалық ортасында қауіпсіздік сыныбын және барлық ластаушы көрсеткіштер бойынша ауа құрамындағы газдардың орташа тәуліктік мүмкін шектік концентрациясын есептеуге мүмкіндік беретін ауаның ластану мониторингінің визуализациялауды жүзеге асыру мәселелерін қарастырған [11].
Е.А. Куриленко өз зерттеулерінде Өскемен қаласындағы "Қазмырыш", "Титан-магний комбинаты" акционерлік қоғамдарынан, "Азиаавто" жеңіл автомобиль зауытыірі өнеркәсіп кәсіпорындарымен жылу электр орталығынан атмосфераға шығарылатын ауыр металлдар мен зыянды
өнеркәсіптік газдардың қала тұрғындардың денсаулығының жағдайына кері
әсерін бағалау әдістерін ұсынған [12].
Н.В. Горьков өз еңбектерінде Өскемен қаласындағы өнеркәсіп кәсіпорындарынан атмосфераға шығарылатын өнеркәсіп газдарының мөлшерін азайтудың инновациялық бағыттарын зерттеген. Ол жан-жағын таулар қоршап жатқан Өскемен қаласының экологиялық жағдайына өнеркәсіп кәсіпорындары мен автокөліктен бөлінетін СО2 , S О2 , N О2 , Pb, Zn , Cl , Cd, 6 HF, As, Be, фенол, формальдегид, бензапирен т.б. зыянды қосылыстар мен ауыр және сирек кездесетін металлдардың қоршаған орта мен адам денсаулығына кері әсерін,радиоактивті ластану ошақтарын анықтап олардың мөлшерін азайтудың заманауи тиімді тәсілдерін қарастырған [4].
А.В. Ермиенко Қазақстан Республикасындағы ірі өнеркәсіп орталықтарының бірі Павлодардағы ферроқортпа, болат балқыту, глинезем өңдеу, электролиз заутының қаланың экологиялық жағдайына дигрессивті әсерін зерттеген. Қоршаған ортаның сапасын бағалау үшін картографиялық әдісті пайдаланып геожүйелер мен аумақтық табиғат кешендерінің кеңістіктік орналасуы мен даму заңдылықтарын анықтаған [4, 15б].
Ол қоршаған ортаға антропогендік әсерді кешенді бағалаудың ғылыми негізделген өлшемі ретінде Ю.А. Израэлдің интегралды нормативтік әдістерін пайдаланды [13].
А.В. Ермиенко далалық зерттеулер барысында геожүйелік әдістің
көмегімен Павлодар қаласының өнеркәсіп кәсіпорындарынан ауаға, суға бөлінетін зыянды қосылыстардың ауаны, суды топраққ пен биотаның ластану көрсеткіштерін анықтады. Ол табиғи ортаның экологиялық жағдайының сапасын бағалау шкаласын құру үшін картографиялық негізі ретінде табиғи антропогендік жүйелердің кеңістіктік-аумақтық біртектілігін толық сипаттайтын ландшафттық карталар мен физикалық географиялық аудандастыру сызбаларын пайдаланды.
Ғалым ауаның ластануын концентрацияның рұқсат етілген шегінен асу деңгейімен шаң, жасанды радиоактивтілік, көміртектің, күкірттің, азоттың және басқада бірқатар химиялық элеманттерді қамтитын негізгі ингредиенттердің қоршаған ортаға түсіретін экологиялық салмағы бойынша анықтады..
Ресей ғалымы Н.С. Барикаеваның зерттеулерінде Волгоград қаласының жол бойы аумағының ауа ортасының өнеркәсіп пен көліктен бөлінетін ұсақ түйіршікті шаңдармен ластануына мониторинг жүргізу жүйесін жетілдіру мәселелерін қарастырған. Ол зыянды шаң-тозаңдарды гигиеналық бағалау үшін олапрдың өлшемдерін анықтаудың маңызына тоқталып, оларды химиялық құрамына, ағзаға тигізетін әсеріне, өлшеміне және пайдаболу жолдарына қарай жіктеген [6, 13б.].
Е.Г. Цыплакова солтүстік Ресей қалаларының атмосфера ауасына автокөліктің әсерін бақылайтын прибордлар мен бақылау, мониторинг жүргіу әдістерін, автокөлік пен қоршаған ортаның қарым-қатынасын талдау ерекшеліктерін,атмосферадағы зыянды қосылыстарды анықтау әдістерін зерттеген. Ғалым өз еңбектерінде газталдағыш приборлармен автомобиль қозғалтқыштарын ың экологиялығын бақылау, қоршаған ортаның экологиялық жағдайын қашықтықтан болжау және бмониторинг жүргізу құралдары қарастырған [14].
И.В. Кияев өнеркәсіпті қалалардың атмосфера сапасының өлшемдері бойынша автомобильдерді пайдалануды басқару, көліктің ауаның экологиялық сипатының өзгеруіне әсерін, автомобиль көліктерін экологиялық қауіпсіз пайдаланудың заңнамалық базаларын зерттеген. Ол өз зерттеулерінде автокөліктердің жанар майын жағу баысында бөлінетін біршама қауіпті газдардың ауаға бөлінуінің зыянды әсерін азайту шараларына баса назар аударды.
П.М. Виноградов ірі өнеркәсіп орталықтарын геоэкологиялық мониторинг жүргізуді геоақпараттық қамтамсызету, кенттенген аумақтардың геоэкологиялық мониторинг жүйесін құрудың ғылыми-әдіснамалық қағидаларын, қала ортасын экологиялық және қар жамылғысының ластануын экогеохимиялық бағалау мәселелерігн зерттеген [9, 16б.].
Автокөліктің Талдықорған қаласының ауа алабының ластануына әсеріне қатысты зерттеу материалдары біршама аз болғандықтан қаланың көлік көп жүретін, ірі өнеркәсіп кәсіпорындары шоғырланған аумақтарында аптаның жұмыс және демалыс күндерінде, жылдың әр түрлі маусымдарында тұрақты бақылаулар жүргізіп, алынған нәтижелерге талдау жасалды [ 15].
1.2 Өнеркәсіпті қалалардың ауа алабының ластануын зерттеу әдістері
Атмосфера ауасының ластану дәрежесін қауіптілігінің сыныбына ластанған ауаның биологиялық әсері мен зыянды қосылыстардың концентрацияның рұқсат етілген шегінен арту жиілігі арқылы анықталады.
Өлшеу мен кездейсоқ шаманы болдырмас үшін материалдарды статистикалық өңдеу әдісі қолданылады.
Ластану дәрежесін бағалау үшін 24 сағат бойы үздіксіз немесе тәулігіне 4 рет тең аралықта аспирациялау жолымен орташа тәуліктік сынамалар алынады. Орташа тәуліктік сынамалардың барлық концентрацияслары талданады. Әр бір орташа тәуліктік концентрацияның арту көрсеткіштерінің дүркінділігі есептелінеді. Осы көрсеткіштер бойынша талданатын кезеңнің (жылдың) қатарлары қабылданған анатқа сәйкес анықталады.
Атмосфера ауасындағы ластайтын заттардың жылдық орташа көрсеткіші ГОСТ 17.2.3.01-86 немесе қалалар мен өнеркәсіп орталықтарының жағдайлары туралы жылдық жинақтың материалдары бойынша есептелінеді [16 ].
Ауаның ластану дәрежесін зыянды қосылыстардың концентрацияның рұқсат етілген шегінен арту көрсеткіштерімен олардың қауіптіліклігінің сыныбын ескере отырып, берілген деңгейдің рұқсат етілген шекте қайталануы, ауадағы зыянды заттардың саны және олардың құрамдасқан әрекеті ескеріліп анықталады.
Ауаның әр түрлі сыныптағы заттармен ластану дәрежесі қосылыстардың концентрацияның рұқсат етілген шегі қауіптілігі 3 сынып бойынша "нормаланған" қосылыстар бойынша анықталады [17].
Санитарлық тексеру немесе сипаттау әдісі. Шынайы тексеру барысында
алынған нәтижелер санитарлық жағдайды анықтауға, гигиеналық факторлардың тұрғындардың денсаулығына әсер ету мүмкіндігін болжауға мүмкіндік береді. Бақылау нысаны ретінде елдімекеннің санитарлық жағдайы, сумен қамтамасыз ету көздері т.б. алынуы мүмкін. Санитарлық сипаттау қоршаған ортаның факторлары туралы толық мағұлмат бере алмайтындықтан кешенді физикалық, химитялық, бактериологиялық, радиологиялық, токсикологиялық, биохимиялық, санитарлық-статистикалық, маьтематикалық-статистикалық т.б. зерттеу әдістері қолданылады.
Зерттеу нәтижелері сәйкес келетін гигиеналық нормалармен, ережелермен беттестіріп зерттелетін нысан туралы санитарлық-гигиеналық қорытындылар шығарылады.
Физикалық зерттеу әдісі қоршаған ортаның микроклиматтық жағдайынбағалауға, жарықтың түсу деңгейін, шудың, температура мен ылғалдылықтың депңгейін, ауаның қозғалу жылдамдығы мен бағытын анықтауға мүмкіндік береді.
Химиялық зерттеу әдістер ауа ортасы мен топрақтың, судыңхимиялық құрамын анықтау үшін қолданылады. Ол қоршаған ортаның құрамдас бөліктерінің сынамаларын алу, арнайы мамандандырылған зертханаларда талдау жүргізу алынған нәтижелерді сараптап зерттелген нысанның жағдайы туралы қорытынды шығару кезеңдерінен тұрады.
Бактериологиялық зерттеу әдістері ауаның, судың топрақтың азық-түлік өнімдерінің және басқа нысандарда жұқпалы індеттердің қоздырғыштарын тарататын бактериялардың болуын мүмкіндіктерін анықтау үшін қолданылады..
Токсикологиялық зерттеу әдістері әр түрлі химиялық заттардың адам ағзасына әсерін бағалау, ауадағы судағы, топрақтағы зыянды қосылыстардың концентрациясының рұқсат етілген шегін анықтау үшін қолданылады.
Әлеуметтанулық және санитарлық-статистикалық зерттеу әдістері сыртқы орта факторлары мен адамдардың әр түрлі топтарының өзара қатынасының сандық көрсеткіштерін (денсаулығы, физикалық дамуы, туу, ауру, өміп сүру жасының ұзақтығы) бағалау үшін қолданылады..
Қоршаған ортаның ластануын химиялық талдау әдістері. Бізді қоршаған ортаданы ластайтын химиялық заттарды бақылаудың заманауи әдістеріне физикалық-химиялық әдістер жатады.
ауаның құрамындағы химиялық қосылыстарды сандық талдау үшін газдың, жоғары нәтижелі сұйықтықтық, жұқа қабатты иондық, хроматомассалық-спектрометриялық және иондық хроматографиялық талдау және полярография әдістері қолданылады [18].
Эмиссионндық спектралік талдау зыянды қосылыстарды түзетін элементтерді анықтаудың ең кең таралған жедел әдісі болып табылады. Бұл әдіс шикізатты кіргізу және дайын өнімуді шығару барысында бақылау мақсатында қолданыла. Оны топрақтың, судың құрамындағы азотты (N), фосфорады (Р2О5) калийді (К20). топрақ ерітіндісіндегі рН мөлшерін анықтау үшін қолданылады.
Ауаның ластануын талдау әдістері. Ауаның ластануын талдау әдістерінің басты мақсаты ластану деңгейін болжау және нақты жағдайын бағалау ауа алабын қорғау шараларын жүзеге асыру үшін оның сандық және сапалық құрамын анықтау.
Құрамы үнемі өзгеріп отыратын қозғалыстағы жүйе болғандықтан ауа ортасын талдау аналитикалық химияның ең қыйын міндеті. Өйткені алынған ауаның бір сынамасының құрамында ондаған жүздеген органикалық және органикалық емес қосылыстар, сонымен қатар атмосферадағы улы заттардың концентрациясы өте аз (10-4-10-7% және оданда төмен) болуы мүмкін. .
Ауаның ластануын бағалау үшін жоғары дәлдігімен ерекшеленетін , және терең жерттеулер үшін таптырмайтын зертханалық; көпнесе заманауи әмбебап газ талдағыштар қолданылатын жедел; атмосфераның ластануын үздіксіз бақылауды қамтамасыз ететін автоматты зерттеу әдістері қолданылады.
Зертханалық зерттеулерде атмосфера ауасының ластануын талдау үшін хроматографиялық, масс-спектралі, спектрлі, электрохимиялық әдістер қолданылады
Ауаның ластануын хроматографиялық талдау әдістерінде ауаның
құрамындағы зыянды қосылыстардың құрамдас бөліктерін сандық және сапалық құрамы арнайы құрылғы хроматографтардың көмегімен анықталады. Олар ауа сынамаларындағы күрделі қосылыстарды анықтауға біршама тиімді. белгілі бір қосылыстарды анықтау мақсатына сәйкес бұл зерттеу әдістерінің тобы газды хроматография, сұйықтықтық хроматография, ионнды-
сұйықтықтық хроматография, жалынды-иондау әдімстеріне бөлінеді.
Газды хроматография әдісі органикалық байланыстар ұшып кететін өте аз қосылыстарды зерттеу үшін қолданылады.Оны ауа құрамындағы ұшатын заттардың таралуын белгілі бір ретпен жүргізетін газ хроматографы арқылы жүргізеді.
Тасмалдаушы газ өтетін ұзындығы 0,9-3м, диаметрі 0,25-50мм болатын жіңішке ұзын хроматографтың түтігіне шағын әйнек шприцтің көмегімен сынама жіберіледі. Тұрақты жылдамдықпен өтетін газ құрамындағы қосылыстар түтіктің шығар ұшында анықталады.
Газдың құрамдас бөліктерін бөлінуі түтіктің ішіндегі қатты немесе сұйық адсорбенттің есебінен жүреді. Адсорбенттердің белсенді орталығында газдың жекелеген құрамдас бөліктерінің абсорбциялануының немесе құрамдас бөліктің физикалық қасиеттеріне сәйкес қозғалмайтын фазада еруінің арқасында олардың кейбірі жылдам, ал басқалары баяу қозғалатындықтан түтіктен шығарда оларды сәйкес келетін детектормен жеңіл анықтауға болады. Оның негізінде сынаманың құрамындағы жекелеген заттарбөлініп талданады [19].
- Сұйықтықтық хроматография әдісі ауаның құрамындағы концентрациясы әр түрлі органикалық қосылыстар полициклды қаныққан көмірсутектермен, пестицидтермен ластанған ауаның сынамасын талдауға тиімді. Құрылғысының жұмыс істеу қағидасы газды хроматография әдістеріне ұқсас.
Ионды-ұйықтықтық хроматография әдісі ауаның құрамындағы органикалық және органикалық емес заттармен жылдам әрекеттесетін ұсақ зыянды қосылыстарды анықтау үшін қолданылады оның құрылғысының жұмыс істеу қағидасы газды және сұйықтықтық хроматография әдістеріне ұқсас.
Суть метода, принцип работы установок тождественны двум предыдущим;
Жалынды-иондау әдіспен ауаның құрамындағы көмірсутектердің жиынтық мөлшерін талдауға қолданылады. Оны кернеуі бірнеше жүз вольт электродтардың аралығындағы сутегінің жалыны арқылы газ тәрізді сыналарды өткізу арқылы жүзеге асырады. қосылыстар аз болғанда иондау кернеуінің күші өте аз (10-12 - 10-13 А) болады.
Құрамында көмірсутек бар газ қосылыстарының сутек жалынына түсуінен жалында қосымша электродқа бағытталатын ион пайда болады. Пайда болған иондану кернеуі (10-7 - 10-12 А) тұрақты токтты электрометриялық күшейткішпен күшейтіліп, өздігінен жазатын приборда жазылады.
Сынаманың құрамдас бөліктерін аныщқтау үшін газды хроматография және жалынды-иондау әдістерін пайдалану ауа құрамындағы көмірсутектердің түрлерін бір-бірінен ажыратуға және олардың мөлшерін анықтауға көмектеседі.
Жалынды-иондау әдісімен ауа құрамындағы көмірсутектердің тек жиынтық көрсеткіштерін анықтайды. Бірақ ол заттарды бір-бірінен ажыратуға мүмкіндік бермейді.
Атмосфера ауасының ластануын масс-спектралік талдау әдісі. Оны ауа
сынамасының құрамындағы барлық қосылыстарды сандық және сапалық талдау мақсатында пайдаланады. Бұл әдіс газ сынамаларын электронды бомбалап соңынан иондар магнит өрісінің әрекетіне ұшырату арқылы жүзеге асырылады. Ионның массасы мен зарядына байланысты ауытқу әр түрлі жылдамдықпен әр түрлі траекторияда жүретіндіктен сынаманың құрамындағы барлық қосылыстарды анықтауға мүмкіндік береді.
Атмосфера ауасының ластануын спектрлік талдау әдістері. Бұл әдістер ластанған ауаның сапалық және сандық көрсеткіштерін зерттеуде пайдаланған біршама тиімді. Оларды пайдалану алынған ауа сынаманың спектрінің толқындарының ұзындығы бойынша заттардың құрамы мен құрылысын анықтауға мүмкіндік береді.
Спектрлік талдау ауаның құрамындағы заттардывң элементтік, нуклидтік және молекулалық құрамын, құрылысын (атомдық-эмиссиондық спектралік талдау), элементтің монохроматиялық резонанстық сәуле шығару нәтижесінде атом жұбының жұтатын қабаты бойынша (атомндық-абсорбцииялық спектрлік талдау) заттың концентрациясын анықтауға мүкіндік береді.
Ауаны талдаудың ең қолжетімді спектрлік әдістерінің бірі колориметрия болып табылады. Оны пайдалану спектрдің көрінетін телімдерінде заттарпдың таңдап талдап жұту салдарынан жарық ағындарын әлсіреуіін өлшеу арқылы жүргізіледі. Анықталатын ингредиент арнайы химиялық реакцияның көмегімен боялған қосылыстарға өткізеді. Содан кейін ерітіндінің түсінің жиілігін анықтайды. Егер зат спектрдің көрінетін телімінде жұтса боялатын ерітінді алу қажет болмайтындықтан талдау мерзімі қысқарады
Ауаның құрамындағы зыянды қосылыстарды анықтау үшін құрамын анықтайтын заттар мен реагенттердің өзара әрекеті қағаз немесе полимерлік таспаларда жазылатын фотоколориметрлік газоталдағыштар қолданылады.
Таспалы талдағыштар сұйықтықтымен салыстырғанда біршама сезімтал
және алдын-ала ерітінділер талап етпейтін жұмысы қарапайым.
Спектрлік әдістерге сонымен қатар ультракүлгін және инфрақызыл спектроскопияда жатады. Ультракүлгін телімде қаныққан органикалық қосылыстар, органикалық емес заттар (SO2, NO2, Нg) жиі анықталады.
Колориметриялықпен салыстырғанда бұл әдіс сезімтал болғанымен көптеген органикалық қосылыстар ультракүлгін спектрдің телімінде кең жолақты жұтынатындықтан селективті емес. Ол өз кезегінде өлшеудің дәлдігін төмендетеді, кейде көп компонентті қосылыстарды талдауға мүкіндік бермейді.
Инфракүлгін спектроскопия әдісі органикалық және органикалық емес зыянды өнеркәсіп қосылыстарын тануға және олардың қабаттарын анықтауға біршама сезімтал люминесцентті талдау әдісі қолданылады. Бұл талдау әдісінің көмегімен ұзын толқынды қозған сәулер арқылы көрінетін және ультракүлгін спектор телдімнде жұтынатын SO2, NO2, Cl2 қосылыстарының ауа құрамындағы үлесін анықтайды [20].
Монохроматикалығымен, жоғары сыныпты қуатты спектрлі және ядролық сәуле көздерінің пайда болуы көрінетін ультракүлгін және инфрақызыл электромагниттік спектрлеу атмосфераның төменгі қабаттарын көлденең
бағытта ғарыштан зондлау әдісімен белсенді жүргізілуде.
Атмосфера ауасының ластануын электрохимиялық талдау әдісі. Бұл
әдіс АЭС зертханаларында және Қазақстан республикасының тұрақты гидрометеорологиялық бақылау жүргізетін бекеттердің зертханаларында атмосфера ауасы мен жұмыс аймағының ластану жағдайын жүйелі түрде бақылау жүргізу барысында кеңінен қолданады.
Атмосфераның ластануын талдаға кондуктометриялық және кулонометриялық әдістер көп қолданылады.
Кондуктометриялық әдіс талданатын ерітіндінің электр өткізгіштігін өлшеу арқылы жүргізіледі. Ерітіндідегі заттағы электр өткізгіштігін иондардың концентрациясын және олардың қозғалғыштығына байланысты белгілі жағдайда диссоциалауы қамтамасыз етеді. Кондуктометриялық әдіс күрделі құрылғыларды пайдалануды талапетпейдіктен тез әрекет ететін шағын құрылғымен орындалады.
Кулонометрия дәлдігі жоғары және сезімтал эталонсыз электрохимиялық әдіске жатады. Ол зерттелетін сынама талданатын эектродтты немесе дайындалған электролиттік затта электрохимиялық үрдістерді жүргізуге қажетті электр зарядын анықтаудыталап етеді.Атмосфераның ластануын бағалайтын әдістердің көп болуы ауадағы қосылыстардың сандық және сапалық сипаттарын жоғары дәлдікпен анықтауға кепілдік береді.
Ауаның сапасын талдаудың негізгі құрамдас бөліктерінің бірі сынама алу. Оның маңызы сынама дұрыс алынбаған жағдайда талдау нәтижесі өз мәнін жоғалтады. Аспирациялық тәсілмен ауаның сынамасын алу прибордың белгілі бір жылдамдықпен соратын түтігімен өткізу және көлемі шектеулі ыдысқа толтыру арқылы жүргізіледі. Газ тәрізді қосылыстарды екі әдіспенде, ал аэрозольды қосылыстар мен шаңдар үшін аспирациялық әдісті қолданады.
Аспирациялық тәсілмен ауа сынамасын алу. Соратын (жұтатын)
прибор арқылы ауаны өткізу барысында талдайтын заттың концентрациясы жұтатын ортада жианалады. Заттың концентрациясын анықтау үшін ауаның шығыны минутына ондаған және жүздеген литрге жетуі тиіс .
Сынамаларды алыну кезеңі 20-30 минутқа созылатын бір жолғы және бірдей уақыт аралығында алынтын орташа тәуліктік болып бөлінеді. Орташа тәуліктік мәнді 24 сағат ішінде үздіксіз алу арқылы анықтайды. Оларды алу үшін электроаспираторлар, шаңсорғыштар, көлемін анықтайтын, тіркейтін басқа приборлар (реометрлер, ротаметрлер т.б.) мен құрылғылар қолданылады.
ПОСТ сыяқты зертхана текті тұрақты қосындарда газ қосылыстарын күйені, шаңның, аэрозольдың құрамын зерттеу үшін бір жолғы сынамалар алынады. газ қосылыстарын, күйені талдау үшін ауаның сынамасын алу жүйесі сүзгісі бар ауа өткізгіштен, қыздырғыш, температура реттегіш құрылғысы бар құралдан, сору приборы мен екі электроаспираторды қосуға арнелған бөлу тарақшасынантұрады [17, 58б.].
Стационарлы емес жағдайда іштен жанатын қозғалтқыштың немесе тұрақты токқа қосылған шаң сорғышты пайдаланады. Сынама алатын жүйенің маңызды құрамдас бөлігі газтәріздес заттарды, аэрозольдар мен шаңды жинау
қызметін атқаратын сору құрылғысы болып табылады.
Шаңның газды сынамалары сүзетін материалдарда алынады. Сынама алынатын жердегі ротаметрдегі ауа қозғалысының жылдамдығы желдің жылдамдығынан кем болмауы тиіс. жел мен алынатын сынаманың жылдамдықтарына байланысты шөгетін шаңның диаметрі анықталады. Ауаны ластайтын негізгі заттардың сынамаларын алу 1-кестеде берілген [1-кесте].
1-кесте. Негізгі ластаушы заттардың сынамаларын алудың сипаттамалары
Бақыланатын заттар
Соратын приборлар
Соратын ерітіндінің көлемі, миллилитр
Күкірттің қос тотығы
Рихтер приборы сорбциялық түтік
0,1 - 0,2
Азоттың қос тотығы
U-тәрізді түтік трубка сорбциялық түтік
0,1 - 0,2
Шаң (жағатын затқа байланысты күл күйіне дейін дейін жанытын)
АФА-ХП-18 фильтрі ФПП-15 фильтрі
Айлық сынамалар барлық тәуліктік сынамаларды жеке пакеттерге жазу арқылы қалыптасады. Оларда сынаманың аты, сынама алынған қосынның аты, сынама
алынған күндер ауаның көлемі, сынаманың жалпы салмағы сыяқты лсәйкес келетін жазулары болады.
Гравиметриялық (таразылық) әдіс ауаны өткізілетін сүзгіштен өлшеу, эталон бойынша оның қараю дәрежесіне негізделіп газ қосылыстарындағы қатты бөліктердың концентрациясын анықтайтын дәстүрлі әдіс. Бұл әдіс дизелдің пайдаланған газының түтіндігін өлшейтін құралмен іске асырылады.
Қозғалтқыштардың қолданылған газының немесе ауаның құрамындағы қатты бөлшектердің үздіксіз бақылау қажеттілігі оптикалық, радиоизотоптық талдау әдістерінің кең таралуына әсер етті Ауаны оптикалық талдау әдісі өлшеу түтігінен өту барысында бір ұзындықтағы жарық сәулесінің қатты түйіршіктермен шағылысуынан белгілі әлсіреуіне негізделеді [19, 27б.].
Ауаның ластануын лидарлық бақылау жүйесі атмосфераның спапасын қашықтан зондлау барысында лазерлік сәулелерді пайдаланып зыянды заттарды құрамдастырып шашыратарын және жіктеп жұтатын лазерлік-лакациялық әдіс. Ол ластайтын көздердің маңындағы биік ғимараттарға орнатылатын 7-15 шақырым аумақтағы ауаға шығарылатын зыянды қосылыстар аэрозольдары, NO2, SО2, жан-жақты үздіксіз бақылайтын шеңберлі бақылайтын лидарадан тұрады.
Жоғарыда сипатталған әдістері әр түрлі жағдайда зерханалық талдауғ
қажетті ауа сынамаларын алуға құрамындағы аэрозольдар, шаңтозаңдар және басқада зыянды қосылыстарды анықтауға мүмкіндік береді. Дұрыс алынған сынамалар ауаның зыянды қосылыстардың белгілі бір концентрациясын зертханада дәл анықтауға мүмкіндік береді.
Метеорологиялық факторлар зыянды қосылыстардың атмосфера ауасында тасмалдануы мен шашырауын анықтайтындықтан сынамаларды алу ластаушы көздердегі түтін алауларын, желдің жылдамдығы мен бағыты, ауаның температурасы мен ылғалдылығы, атмосфералық құбылыстар, ауа райының жағдайы мен жердің беткі жабын қабаты сыяқты метеорологияның өлшемдерін тұрақты бақылау қажет. Бақылау нәтижелері гидрометеорологиялық бақылау кітапшаларында жазылады. Ал алынған нәтижелер атмосфераның ластануыы мен метеорологиялық элементтерді бақылау кітапшасында тіркеледі.
Негізгі қорытындылар. Бір сынамада әр түрлі сыныптарға жататын жүздеген органикалық және органикалық емес улы қосылыстар болуы мүмкін. Зыянды заттардың концентрациясы өндірістің жұмыс аймағындағы әр түрлі ластаушы көздерден ауаға түсетіндіктен газдың сынамаларын алып оларды талдауға төмендегі негізгі талаптар қойылады: зерттелетін құрамдас бөлікке қатысты жүйенің іріктелген барлық бөліктері инертті болуы тиіс; сынама алу жүйесінің температурасы будың конденсациялануын болдырмайтын немесе зерттелетін газ қосылыстарының құрамдас бөліктерінің бір-бірімен өзара әрекеттесу деңгейде болуы тиіс;сынаманың көлемі өлшеу дәлдігі талап ететін дәл өлшенуі тиіс.
Атмосфера ауасының ластану деңгейін жедел бақылау үшін қарқынды ластайтын көздер энергетика нысандарының, автомагистральдардың, химия өндірісінің маңында үздіксіз әрекет ететін автоматты приборлар қойылады.
1.3 Талдықорған қаласының қазіргі экологиялық жағдайын талдау
Статистикалық мәліметтерге сәйкес Талдықорған қаласында 132 кәсіпорын жұмыс істейді: соның ішінде, ірі өндірістік кәсіпорындар ретінде Талдықорған жылуорталығы қалалық мемлекеттік комуналдық кәсіпорыны, Қайнар АКБ, СП Ерка, Ақ-сұңқарай , Қала құрылысы асфальтбетон зауыты жауапкершілігі шектеулі серіктестері, Жетісу - су құбыры облыстық мемлекеттік комуналдық кәсіпоры ауа алабын ластайтын негізгі көздернің қатарына жатады.
Алматы облыстық қоршаған ортаны қорғау басқармасының мониторинг бөлімінің мәліметтері бойынша 2013 жылдан бүгінгі күнге дейін атмосфералық ауаға зиянды заттектер шығаратын 191 стационарлық көздеріне рұқсат қағаздары рәсімделген.
Қаланың ауа алабының ластануына негізгі әсер ететін өнеркәсіп пен жылу энергетика кәсіпорны, автомобиль көліктері болып табылады. Негізгі ластаушы көздері ретінде: Талдықорған жылуорталығы қалалық мемлекеттік комуналдық кәсіпорыны, қорғасынды аккумуляторн шығаратын Қайнар АҚБ және Ерка бірлескен кәсіпорыны жауапкершілігі шектеулі серіктестіктері, және сонымен қатар құрылыс материалдарны өндіретін кәсіпорны мен қазандықтар болып табылады.
Ауа алабының ластануына Талдықорған қаласы бойынша жер қойнауын пайдаланушы кәсіпорындар ретінде Гранито Плюс, Темірбетон, Талдықорған жолдары, Ақ-сұңқарай жауапкершілігі шектеулі серіктестіктері, Жетісу - су құбыры облыстық мемлекеттік комуналдық кәсіпорындары болып табылады .
Ауаның ластануымен байланысты экологиялық мәселелердің анализі қала территориясында атмосфераның ластануын бақылайтын стационарлық қосындардың болмауымен түсіндіріледі.
Ауа алабының жағдайына тексеру жұмыстары Қазгидромет республикалық мемлекеттік кәсіпорыны біртекті бақылаулармен жүргізіледі. ауа алабына көлік пен өнеркәсіп кәсіпорындарының әсерін бақылау үшін Талдықорған қаласындағы бақылау қосындарының санын артыру қажет.
Қоршаған ортаны қорғау басқармасының мәліметтері бойынша ластаушы заттектердің шығарындылары жыл басынан бері 2488,5 мың тоннаны құрайды, жылжымалы көздердің шығарындылары - 7927,5 мың тонна.
Автокөліктердің мөлшері жыл санап артуда. Қалалық жол-патруль полициясының мәліметтері бойынша Талдықорғанда 2017 жылы 96000 авто көлік тіркелген оның 81900 жеңіл, 14100 жүк және автобустар бар [5].
Ауаның ластануына байланысты экологиялық мәселелердің талдамасы қала аумағында атмосфераның ластануын бақылайтын стационарлық қосындардың болмауымен түсіндіріледі. Ауа алабының жағдайына тексеру жұмыстары Қазгидромет РМК біртекті бақылаулармен жүргізіледі. Осы мақсаттар үшін Талдықорған қаласындағы ауаны ластайтын көзлерді автоматты түрде бақылайтын қосындардың қызметін қайта қалпына келтіру керек.
Әкімшілшік құқық бұзушылық жөніндегі заң шығарушы уәкілетті органдардың тексеру жұмысы барысында, құқық бұзушылардың қоршаған табиғи ортаға келтірген залалы бойынша төлемақы жүргізбей, жазалау шараларының қолданбағаны жөнінде фактілері анықталған.
Қазіргі уақытта қалада 167,8 мың адам тұрады, соның ішінде 144,5 мың қала тұрғындары және 23,3 мың ауылды жерлердегі азаматтар. Статистикалық мәліметтерге сәйкес Талдықорған қаласында өндірістің әр түрлі саласында маманданған 132 өндірістік кәсіпорындары жұмыс істейді.
Талдықорған қаласындағы жеңіл және жүк автомобильдерінің түтін газымен ауаға бөлінетін зыянды қосылыстарды тұрақты өзлшеулерді ешкім жүргізілмейді.
Алматы облстық қоғамдық денсаулықты қорғау департамаенті мен Алматы облсы бойынша Экология департаментінің, Қазгидромет Республикалық мемлекеттік кәсіпорынының Алматы облсы бойынша филиалының мамандандырылған зертханаларында жүргізілген өлшеулар Талдықорған қаласының көлік көп жүретін көшелері мен ірі қала түзуші кәсіпорындар шоғырланған оңтүстік өнеркәсіпті ауданында NO2, H2S, NHО3, фенолдың, күйенің, шаңның, формадегиттің, ауыр металлдардың үлесі өндіріс орындары аз, көлік кептелісі болмайтын солтүстік бөлігіне қарағанда жоғары екенін көрсетті.
Облстық ірі табиғат қорғау мекемелері жүргізетін өлшеулер мауысымдық сипатқа ие. Тұрақты бақылаулар баяу жүргізілетіндіктен Талдықорған қаласының экологиялық жағдайы жылдан-жылға нашарлап барады. Мамандар қаланың ауа алабының ластануының негізгі себебі автокөліктің күрт артуымен, ірі өнеркәсіп кәсіпорындарында зыянды қосылыстарды ауаға жіберменй ұстап
қалатын сүзгілердің болмауымен түсіндіреді.
Алматы облсы бойынша Экология департаментінің мәліметтері бойынша Талдықорған қаласындағы Шевшенко, Қабанбай батыр, Гауһарана, Жансгіров көшелерінің қилыстарында, ірі қала түзуші кәсіпорындар "Темірбетон зауты" "Қайнар АҚБ", Инфраэнерго, Мирас жауаркершілігі шектеулі серіктестіктері шоғырланған оңтүстік өнеркәсіпті аймағының шаңдылығы, күкіртті, азотты қосылыстармен, мұнай өнімдерінен бөлінген зыянды қосылыстармен, ауыр металлмен ластану деңгейі басқа аумақтарымен салыстырғанда газдануы нормадан бірнеше есе артық..
Қалада шағын кәсміпорындар санының көбеюіне байланысты көліктің үлесін арттырды. Өнімді өңдеу технологияларының жетілдірілмеуі ірі қала түзуші кәсіпорындардың қоршаған ортаға тигізетін кері әсерін күшейтті.
Нәтижесінде аан-жағын Жетісу Алатауының сілемдері Бурақай, Түйемойнақ, Лабасы, Лабатау, Ешкіөлмес, Мұқыры таулар қоршап жатқан тау аралық ойыста орналасқан Талдықорған қаласының үстінде көлік пен ірі өнеркәсіп кәсіпорынан бөлінген тозаңды түтін басу күшейді.
Әсіресе Жансүгіров. Аблайхан, Гауһарана, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz