Барлық ірі қара мал

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
НОРМАТИВТІК сілтемелер
3
аНЫҚТАМАЛАР
5
Белгілеулер мен ҚЫСҚАРТулар
7
КІРІСПЕ
8
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
13
1.1 Ірі қара шаруашылығының дамуы, өндірістік маңызы, инвазиялық ауруларына сипаттама
13
1.2 Гиподерматоз ауруына сипаттама
6
1.3 Ірі қара етінің морфологиялық құрамы және қоңдылығын анықтау
1.4 Шығыс Қазақстан Облысының әр түрлі аудандарында ірі қара гиподерматозы таралуының соңғы жылдардағы салыстырмалы көрсеткіштері
26
2 НЕГІЗГІ БӨЛІМ
33
2.1 Зерттеу материалдары мен әдістері
33
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
41
3.1 Сиыр және бұзауларын клиникалық тексеру
41
3.2 Сиырды сою технологиясы, ветеринариялық санитариялық сараптау

3.7 Сиыр етінің тағамдық құндылығы (химиялық құрамы, дәрумендері және минералды заттарының мөлшері)
75
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІН ТАЛДАУ
ҚОРЫТЫНДЫЛАР
ТӘЖІРИБЕЛІК ҰСЫНЫСТАР
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР

КІРІСПЕ
Ауыл шаруашылығын дамытпай, бәсекеге қабілетті экономика құру мүмкін емес. Өнімділікті арттырып, шикізат өндірумен ғана шектелмеу үшін, сондай-ақ қойма және көлік инфрақұрылымын дамыту мақсатында шұғыл шаралар қабылдау керек. Кооперация шаруашылықтарға шикізат сатып алу, өнім өндіру және оны сатуды ұйымдастыру барысында күш жұмылдыруға мүмкіндік береді. Ауыл еңбеккерлерінің ауыр жұмысы тым арзан бағаланады. Бұл - жасырын емес. Табыстың басым бөлігіне алыпсатарлар кенеліп жатады. Сондықтан, субсидия және салық жеңілдіктерін беру бағдарламалары аясында ауылдық жерлердегі кооперацияны ынталандыру үшін тиісті шаралар топтамасын әзірлеу қажет. Аграрлық секторға инвестиция тарту ауадай қажет. Кәсіби мамандардың тапшылығы, сондай-ақ аграрлық ғылымның ойдағыдай дамымауы - бұл саладағы қордаланған мәселелер. Осы бағытта атқарушы билік тарапынан нақты шаралар қабылдануы керек [1].
Ветеринария саласы - жануарлардың аурулары мен азықтан улануын зерделеуге, олардың профилактикасына, диагностикасына, оларды емдеуге және жоюға, мемлекеттік ветеринариялық қадағалау объектілерінің Қазақстан Республикасының ветеринария саласындағы заңдарының талаптарына сәйкес келуін қамтамасыз етуге, сондай - ақ халықты жануарлар мен адамға ортақ аурулардан қорғауға бағытталған арнаулы ғылыми білімдер мен практикалық қызмет саласы [2].
Қазақстан Республикасының Ветеринария туралы Заңы келесідегідей мәселелердің алдын алу үшін және жануарлардан алынатын өнімдер мен шикізаттарды өндіруде, дайындауда, сақтауда, сатуда ветеринариялық - санитариялық қауіпсіздігін, зоогигиеналық талаптарды қадағалап отырады.
Дипломдық жұмысымның өзектілігі Мал шаруашылығында ірі қара өсірудің орны ерекше. Мүйізді ірі қара малынан жоғары сапалы ет пен сүт өндіріледі. Мал шаруашылығында, малдардың өнімділігін төмендететін себептерінің бірі ретінде мүйізді ірі қара гиподерматозын айтуға болады.
Гиподерматозбен ауырған мүйізді ірі қараның сойыс өнімдерінің сапасы төмендеп, сүт шығымы азаяды. Сонымен қатар аса бағалы шикізат-терінің сапасы төмендейді. Сондықтан да гиподерматоздан келетін экономикалық шығын орасан зор [3,4].
Төменгі қолданылған ғылыми әдебиеттерде Шығыс Қазақстан облысының әр түрлі аудандарында ірі қара мал гиподерматозымен зақымданған 2 жасқа дейінгі және 2 жастан асқан ірі қара малдарының соңғы жылдардағы орташа инвазия экстенсивтілік көрсеткіштері көрсетілген. 2017 жылы бұл көрсеткіш 44,68 % құраса, 2018 жылы- 43,28%, ал 2019 жылы - 34,95% құрады. Аталған аудандарда 2 жастан асқан ірі қара малдары арасында гиподерматоздың таралуының салыстырмалы көрсеткіші келесідей: 2017 жылы - 23,28%, 2018 жылы - 22,12%, ал 2019 жылы - 12,49% [5].
Гиподерматоз - қос қанатты бөгелектің балаңқұрттарының зиянды әрекеттерінен туатын ірі қараның созылмалы тері ауруы. Ол балаңқұрттардың орналасқан жерінің қабынуы мен организмнің жалпы уланып, мал өнімділігінің төмендеуімен сипатталады [6,7].
Атап өтетін бір жағдай, балаңқұрттар денеде бір жерден, екінші жерге көшіп жүруінің барысында, малдың салмағын жоғалтып, азуына әкеледі. Өңеште балаңқұрттар өңештің бітелуін және ас қорыту қызметінің бұзылуын тудырады. Бірақ та, балаңқұрттардың бұл іс-әрекетінен сиырлар күйзеле қоймайды., ал балаңқұрттар жұлынға түскен кезде, қатты ауыртып, салдануға дейін апарады [8,9].
Балаңқұрттармен жоғары дәрежеде зақымданса, анемия дамып, зат алмасуының бұзылуына әкеп соқтырады. Балаңқұрттар омыртқадан жұлынға еніп, қыстау кезінде организмге өте ауыр әсер етеді. Мал ауырсынып, аяқтары салданады. Егер өңеште көп болатын болса, өңеш қабынып, жұтынған кезде ауырсынып, азық қабылдауы нашарлайды [10].
Балаңқұрттар арқадаорналасқан кезеңінде қабыну процесі дамып, төмпешіктер пайда болады. Теріні тесіп, тыныстай бастағанда өзектен сыртқы ортаға іріңді сұйық шығып, кейіннен ол қатып, қабыршаққа айналады. Төмпешіктердің көлемдері ұлғайып, мал арқасында жара пайда болады [11].
Ғылыми әдебиеттерде зерттеу жұмыстарының статистикалық қорытындысы бойынша 2018 жылы шаруашылықтағы ірі малдарының гиподерматозбен ауырғандығы жоғары экстенсивтілікті көрсетті. Себебі, аудандағы климаттық жағдайлар, малдардың ерте көктемде және күз айларында ветеринариялық-санитариялық шараларының алдын-алу жұмыстарының уақытылы жүргізілмеуі, жүргізілеген жағдайда сапасыз орындалуынан болады [12,13].
Дипломдық жұмыстың мақсаты Шығыс Қазақстан облысы, Абай ауданы, Көкбай ауылында орналасқа Олжас шаруа қожалығында өсіріп-бағылатын Сиыр гиподерматозындағы ветеринариялық санитариялық шараларын ұйымдастыру.
Осыған байланысты дипломдық жұмысты орындау барысында төмендегідей міндеттерді шешу қойылды:
1. Шығыс Қазақстан облысы, Абай ауданы, Көкбай ауылында орналасқан Олжас шаруа қожалығы және жақын орналасқан шаруа қожалықтарын соңғы 3 жылдағы гиподерматозбен зақымдануын салыстырмалы түрде анықтау;
2. Ірі қара мал ұшалары арасында гиподерматоз ауруымен зақымдалған ұшаларды анықтау;
3. Гиподерматозбен зақымдалған ірі қара мал ұшасын және ішкі ағзаларын малдәрігерлік санитариялық сараптау;
4. Гиподерматозбен ауырған ірі қара мал етіне сезімдік, биохимиялық зерттеулер жүргізу;
5. Гиподерматозбен ауырған ірі қара мал етіне физикалық және химиялық зерттеулер жүргізу.
6. Сиыр гиподерматозындағы ветеринариялық санитариялық шараларын ұйымдастыру.

1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
Ірі қара шаруашылығы - мал шаруашылығының өнімді көп беретін саласы. Ірі қараның арғы тегі ертеде Еуразия құрлығының далалы, орманды далалы өңірінде таралған жабайы түрі. Ол бұдан 7-10 мың жыл бұрын Жерорта теңізі маңындағы елдерде қолға үйретілген. Ірі тұлғалы, денесінің биіктігі 2 м шамасында, мүйізі алға қарай бағытталып, ұзын болып келеді. Ерте кездерде көп аулағандықтан, түрлер саны азайып, XVII ғасырдың басында біржола жойылып кеткен.
Сүт өндіру бағытындағы ірі қара өсіру көбінесе қала маңы мен халық тығыз қоныстанған аудандарда дамыған. Әсіресе Еуропа мен Солтүстік Американың орман зонасында орналасқан елдерде жақсы жолға қойылған. Сүт өндіруден АҚШ, Ресей, Үндістан, Бразилия және Батыс Еуропа елдері ерекше көзге түседі. Жайылымдық жерлер мен шөптесін өсімдіктердің жеткілікті болғанына қарамастан, Африкада, әсіресе оның тропиктік аймақтарында ірі қара саны өте аз. Оның басты себебі -- ұйқы ауруының қоздырғышын тарататын цеце шыбыны. Сондықтан мұнда бұл ауруға шалдықпайтын ірі қарадан зебу өсіріледі [14].
Сиыр - сүтқоректілер класының жұптұяқтылар отрядына жататын күдір тұқымдастар өкілі. Қазіргі кезде дүние жүзінде сиырдың 250-ге жуық әр түрлі қолтұқымдары өсіріледі. Сиырдың еті, сүті және терісі басқа да өнімдері күнделікті тұрмысымызда қажетімізді өтеп келеді. Сиыр - бір үйдің асыраушысы деген сөз бекер айтылмаса керек.
Сиырдың пірі - Зеңгі баба. Мүшелдік жыл санауда сиыр -- екінші жыл. Ірі қарадан алынатын негізгі өнім сүті мен еті болғандықтан, сиырдың қолтұқымдары негізінен 2 бағытта өсіріледі.
Сүтті бағыттағы қолтұқымдар:
Бұл бағытта өсірілетін ірі қара қолтұқымдарынан сүт алу мақсаты көзделеді. Қазақстанда қырдың (даланың) қызыл сиыры, әулиеата, алатау, қарала, симменталъ қолтұқымдары өсіріледі.
Қырдың қызыл сиыры. Қолтұқым XVIII ғасырдың соңында Украинаның далалы аймағында (Запорожье өңірінде) шығарылған. Сиырлардан жылына орта есеппен 3 800-4 500 л сүт сауылады. Сүтінің майлылығы 3,6-3,8 пайыз. Жаздың құрғақ ауа райына бейімделген. Қырдың қызыл сиыры Қазақстаннан басқа Ресейдің еуропалық бөлігінің оңтүстігінде, Батыс Сібірде таралған.
Әулиеата сиыры XIX ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында Қырғызстан мен Жамбыл өңірінде шығарылған. Жергілікті сиырларды голланд қолтұқымының бұқаларымен ұрықтандыру арқылы алынған. Дене тұлғасы ұзынша, басы - шағын, мойны - жіңішке, қатпарлы, мүйізі - қысқа, түсі - қарала. Жылына орта есеппен 3 000-3 800 л сүт береді. Қолтұқым оңтүстіктегі таулы аймақтық құрғақ әрі ыстық ауа райына шыдамды келеді.
Алатау сиыры қазіргі кезде ірі қара қолтұқымдарын асылдандыру шараларын ерекше көңіл бөлінуде. Сұрыптау жұмыстарында басты орын асыл тұқымды бұқаларды таңдап алуға тікелей байланысты. Сондықтан шет елдерде асыл қолтұқымды бұқалар өте қымбат бағаланады.
Сиыр фермаларында сапалы сүт алу үшін, оның ветеринариялық- санитарлық және гигиеналық жағдайы талапқа сай болуы қажет. Сүтті алғашқы өңдеу оны тазалаудан және суытудан басталады. Сүтті алғашқы өңдеу ГОСТ- тың талабына сай болуы қажет. Сүттің өңдеу температурасы 100°С кем болмау қажет. I сортты сүттің қышқылдығы 16-180 Т, ал тазалығы -бірінші топқа, редуктазасы - 1 класқа сай болуы қажет. II сортты сүттің қышқылдығы 16-200 Т, ал тазалығы бойынша екінші топқа, редуктазасы - 2 кластан төмен болмауы керек. I және II сортқа жататын сүттің тығыздығы (плотность) - 1,027 кем болмауы қажет. Әрбір шаруашылықтағы сүтті алғашқы рет өңдейтін сүт бөлмесі болуы тиіс, оның негізгі міндеті сүтті тазалау және суыту, сонымен қатар, түскен сүтті есепке алу және сатуға ар-налған сүтті есепке алу.
Машинамен сауатын операторлардың алдында көптеген жауапты істер бар. Оған: сапалы сүт алу және сауу аппаратын күту, тазалау және сиыр желінін бақылау. Сиырларды сауып біткеннен кейін, сауын аппаратын жылы сумен шаю қажет. Жаңа сауылған сүтте биологиялық ерекше заттар бар, оған лизоцим және лактонин жатады, олар зиянды микробтардың көбеюіне кедергі жарайды. Сүттің температурасы дұрыс жағдайда, жақсы заттардың әсері 2 сағатқа дейін сақталады, ал сүтті салқындатқан уақытта, оның жақсы қасиеті көпке созылады. Сондықтан сүтті сауып болысымен оларды салқындату қажет. Сүтті салқындатудың ең оңай жолы, сүті бар флягтарды, суық ағынды суларға қою, ал екінші жолы компрессорлық қондырғыларды пайдалану. Әрине, ең алғашқы жүмыс, сүтті әр түрлі қоқыстардан тазарту және тезірек суыту. Сүтті тазарту үшін, флягқа құяр алдында фильтрден өткізеді. Фильтрден өткізу үшін, марло және лавсанды пайдаланады. Сиырларды машинамен сауған уақытында, сауын қондырғыларында сүтті тазалау автоматты түрде өтеді. Сүтті сиырларды байлап үстау уақытында сүтті өндіру үшін ең тиімді технология кешенді механикаландыруды қолдану. Оған: сумен қамтамасыз ету және автоматты түрде суару, сиырларды сауу, мал азығын дайындау және тарату, қиын та-зарту жатады. Сумен қамтамасыз ету әр шаруашылықтың жеке ісі, жалпы су қүбырына қосу арқылы және басқа да түрлері бар. Сиырлардың сиыр қорасында жеке-жеке суаратын автосуарғышы болады [15].
Мал азығын механикаландыру арқылы дайындау, оның са-пасы және рационының қүрамына байланысты. Оған: азықты үстау, жемдерді бір-бірімен араластыру, тамыр түйнекті азықтарды тазарту және оларды кесу т.б. жұмыстар. Ал, өте ірі шаруашылықтарда механикаландырылған азық цехтары болады. Мал азығын тарату, механикаландырылған мобильді механизмдер арқылы іске асады. Малдың қиын жинау механикаландырылған транспортерлар арқылы іске асып, қи қорына жиналады. Үздіксіз-цех тәсілімен сүт өндіру арнайы цехтарды ұйымдастыру арқылы өтеді. Онда сиырлардың физиологиялық жағдайына қарай, бір цехтан екінші цехқа ауыстыру сауын маусымына, сауын мезгіліне және сиырлардың буаздығына байланысты өтеді. Ал, сиырларды азықтандыру күнтәртібі әр цехта өзінше өтеді, ер цехтағы малдардың өзінше ерекшелігі болады. Осындай сүт өндіру тәсілі, сиырларды сүтейту үшін және сиырларды бұзаулату үшін маңызы зор. Сиырларды үздіксіз -- цехта ұстап, сүт өндіру үшін, оны төрт цехқа бөлген: суалу, бұзаулату, сүтейту және қашыру, сүт өндіру. Сиырлардың әр цехта болу мерзімі, олардың физиологиялық ерекшеліктеріне байланысты.
Суалу цехына сиырлар бұзаулауынан 60 күн бұрын әкелінеді. Шағын фермаларда сиырларды байлап ұстаса, ал ірі малы көп шаруашылықтарда, бос ұстау тәсілін қолданып, малдарға серуендеу және азықтандыру аландарына шығаруға мүмкіндік жасайды. Бос ұстау қораларында 3-4 секция болады. Әр секцияда 50 шақты сиыр болады [16].
Малдарды азықтандырғанда, олардың рационында витаминдер мен минералды заттардың болуын қадағалайды. Қолда ұстау мезгілдерінде азық рационында шөптің әр түрінің, сүрлемнің, тамыр түйнекті және арнайы қоспа жемнің бар екенін қадағалайды. Жаз айларында жазғы жайылым және қосымша жемді пайдаланады. Бұзаулау цехында 4 секция бар: бұзаулауға дейінгі 10 күн; бұзаулау 1-2 күндік; бұзаулағаннан кейінгі 14-15 күн, төртінші секция (профилакторий) бұзаулардың туғаннан кейінгі 20 күні. Бұзаулау секциясы 9 м2 мөлшерімен есептелінеді. Жаңа түған бұзаулар өз енесінің сүтін емеді. Бұзаулағанға дейінгі секцияда сиырларды байлап үстайды. Оларды сапалы шөппен және 1,5-1,8 кг сұйытылған жеммен қамтамасыз етеді. Жалпы сиырларды азықтандыру, олардың физиологиялық ерекшелігіне сәйкес болу жағдайын қарастырады. Алғашқы 3-4 күнде сиырларға сапалы шөп беріп, одан кейін жемді қоса бастайды [17].
Сиырлар бұзаулаған күннен 14 тәулік өткенде толық рационға көшіріледі. Бұзаулау цехында операторлардың жүмысы үш сменадан түрады және қосымша мал дәрігерлік бақылауда болады. Сиырлардың сүтіне қарай, оларды үш топқа бөледі: аса сүтті, орташа сүтті жөне аз сүтті - деп. Сиырларды сүттілігіне қарап әр деңгейде азықтандырады. Шөпті, сабанды, сүрлемді барлық топтағы сиырларға бірдей таратса, ал жемді жөне тамыр түйнекті азықтарды, сиырлардың сүттілігіне қарай қамтамасыз етеді. Сиырлар-ды сүтейту цехында әр сиырдың сүтін жеке есептейді. Күнделікті сиырларды серуендетуге шығарады, әрі сиырларды мезгілді уақытында қашыруын қадағалайды.
Сүтті бағыттағы сиыр өсірудегі басты мақсат барынша аса жоғары сапалы сүт сауу. Сиырдың сүттілігі 305 күнде сауылған және тәулігіне ең көп шыққан сүт мөлшеріне қарай анықталады. Сондықтан сиырдың сауылу мерзімі қысқа болса, ондай сиырдың пайдасы аз.
Сиырды сүттілігіне қарай сұрыптағанда оның сауылу кезеңіне шығатын сүтінің өзгеруіне де көңіл аударылады. Мысалы, кейбір сиырдың тәулігіне шығатын ең көп сүті сауын маусымының екінші айында сауылса, содан кейінгі айларда тез арада төмендейді, ал енді біреулерінің ондай көрсеткіші бұған керісінше бірте-бірте көтеріліп, сауын маусымының соңғы айларында ғана төмендей бастайды. Сауын маусымында осының соңғысына ғана мол сүт саууға болады [18].

1.1 Гиподерматоз ауруына сипаттама
Гиподерматоз (сәйгел, оқыра) ірі қараның тері астын мекендейтін, Hypoderma туысына жататын бөгелектердің балаң құрттары қоздыратын энтомоз ауруы.
Қоздырғышы. Гиподерматоз ауруының екі қоздырғышы бар: Hypoderma bovis - кәдімгі сиыр бөгелегі және Hypoderma lineatum - өңеш бөгелегі. Hypoderma bovis бүкіл Қазақстан көлемінде, ал Hypoderma lineatum Қазақстанның Оңтүстік - шығыс аймақтарында кездеседі, сондықтан оны оңтүстік бөгелегі деп те атайды.
Hypoderma bovis - бөлігінің имаго кезеңінде дене тұрқы 13-15 мм. Денесі түкті, басындағы түгі сары түсті, күрделі екі көзі мен төбесінде нүкте тәрізді 3 қарапайым көздері және екі қысқа мұртшалары бар. Ауыз мұшелері толық жетілмеген, өйткені олар қуыршақ және имаго сатысында қоректенбейді. Кеудесінің алдыңғы және артқы жақтары ашық сары түкті, ал ортасы қара түсті. Құрсақ жағы орта шеңінде қара түкті, арт жағында қызғылт сары түкті. Қанаттары ашық көгілдір түсті [18].
Hypoderma bovis ызыңдап ұшып жүріп, малдың түгіне жұмыртқаларын желімдеп кетеді,

Hypoderma lineatum - дене тұрқы кішірек - 11 мм. Оның құрсақ жағының алды сары түкті, арты - қызғылт сары түкті, ал қанаттары қоңыр түсті. Кеудесі 3 буылтықтан, ал құрсақ жағы 5 буылтықтан құралған. Оның 3 жұп аяқтары, қос қанатты бар. Жетілмеген екінші жұп қанаттары ызылдауық үн шығарады.
Оқыра бөгелектерінің өсіп-өнуі бір-біріне ұқсас. Олардың ұрғашылары ұрықтанған соң ірі қараның шабына, аяқтарына көптеген жұмыртқа салады.
Hypoderma lineatum ешбір дыбыссыз жатқан малға жасырын келіп, жұмыртқаларын жабыстырып кетеді.

Рисунок 2. Приколотый взрослый самец обыкновенной личинки крупного рогатого скота Hypoderma lineatum (Villers). Фотография сделана Лайлом Дж. Бассом, Университет Флориды.

Бір бөгелектің ұрғашысы 800-ге жуық жұмыртқа салады. Қолайлы жағдайда (30-320С жылылықта) бөгелек жұмыртқаларынан 3-7 күн ішінде балапан құрт түзіледі.

Рисунок 3. Яйца общей личинки крупного рогатого скота, Hypoderma lineatum (Villers), на волосах крупного рогатого скота. Фотография сделана Лайлом Дж. Бассом, Университет Флориды.

Жұмыртқалардан шыққан I сатыдағы балаң құрт тұмсығымен теріні тесіп, ет пен терінің арасына енеді. Сонан соң Hypoderma bovis балаң құрттары ірі қан тамырлары мен нервтерді байлап, малдың жотасына қарай жылжиды. Мал жотасына жеткен соң омыртқа аралық ұлпаға еніп, жұлынның майлы қабатына орын тебеді. Ал тері астына енген Hypoderma lineatum балаң құрттары өңешке жылжып, өңештің кілегей қабатының астына барып орнығады [19].

Когда паразиты попадают под кожу спины, начинают образовываться опухоли диаметром около 3 см. Кожа над каждой припухлостью становится перфорированной, и личинки затем ложатся так, чтобы задняя стигмальная пластинка была направлена к поре для дыхания. Здесь личинки линяют, и этот этап длится около 30 дней. Молодые личинки почти белые, по мере взросления меняют цвет на желтый, а затем на светло-коричневый и, наконец, почти черный. Во время развития личинок происходит две линьки, в результате чего получается три возраста. Взрослые личинки имеют длину 25 мм. Плоские бугорки и маленькие шипы присутствуют на всех сегментах, кроме последнего.

Рисунок 4. Личинка обыкновенной личинки крупного рогатого скота Hypoderma lineatum (Villers), вид сверху. Голова слева. Фотография сделана Лайлом Дж. Бассом, Университет Флориды.

Сурет 5. Қарапайым мал тұқымдарының личинкалары, Hypoderma lineatum (Villers), вентральды көрініс. Басы сол жақта. Файл Флорида университеті, Лайл Дж.Бусс.

Күн әбден жылынғанда бұл балаң құрттар терідегі тесік арқылы жерге түсіп, 1-2 тәулік ішінде топыраққа еніп, қуыршақ сатысына айналады. Ылғалдылық 10 пайыздан жоғары болса, жәндіктер жетілмейді.
Қуыршақтан 20-40 тәулікте бөгелектің ересектері дамып, қанаттары кепкен соң, ұша бастайды.

Сурет 6. Hypoderma lineatum (Villers) (жоғарғысы) және қуыршағы (төменгі жағы).
Өмірлік циклдің жалпы ұзақтығы шамамен бір жылды құрайды, бұл уақыттың негізгі бөлігі иесінің денесінде өтеді. Госттардың иесінің артқы жағында пайда болу уақыты, жетілген дернәсілдер мен қуыршақтың пайда болуы және ересектердің пайда болуы әр түрлі ауа-райына сәйкес келеді. Алайда бұл орын алған уақыт белгілі бір аймақ үшін жылдан-жылға ұқсас болады. Ересек шыбындар жазда, әсіресе маусым мен шілдеде болады. Олар жылы күндері жұмыртқа салу барысында мал іздеген кезде, өте белсенді болады.
Өңеш пен жұлында балаң құрттар 5-6 айдай мекендейді. Сонан соң олар ірі қараның жотасы мен бел тұсына қарай жылжып орын ауыстырады. Тері астына жеткен I балаң құрттың маңына дәнекер ұлпадан қабықша түзіледі. Балаң құрттардың бұдан әрі дамуына оттегі керек. Сол себептен де, олар теріні тесіп алады. 1-8 тәуліктен соң олар түлеп, II сатыдағы балаң құрттарға айналады. Бірнеше тәуліктен соң III-сатыдағы балаң құрттар түзіледі. Бұл сатыдағы балапан құрттар өте ірі, олардың тұрқы 28 мм дейін - Hypoderma bovis, 24 мм - Hypoderma lineatum.
Эпизоотологиялық деректер. Оқыра Қазақстанның барлық облыстарында кездеседі. Бұл ауруға ірі қара жаздың ыстық күндерінде шалдығады. Оған әсіресе жас мал бейім. Ересек малда балапан құрттар саны бірен-саран ғана болады. Кейбір жеке шаруашылықтарда мал оқыраға қарсы тиісті шаралардан тыс қалып қояды да, келесі жылдарда кеселдің таралуына әсерін тигізеді. Сондай-ақ, оқыра ауруымен күрестің тағы бір қиындығы бұл жәндіктердің өсімталдығы. Бір ұрғашы бөгелек 2-3 аптада 800-ге дейін ұрық (жұмыртқа) шашып, 30-40 малды ауруға шалдықтырады [20].
Аурудың сырт белгілері. Ұшып жүрген бөгелектің ызыңынан қорыққан мал тынышсызданады, жөнді жайылмай мазасызданады. Қораға, көлеңкелі жерге, шілік ішіне қашады немесе белуардан суға түсіп тұрады. Осының әсерінен мал арықтайды, сауын сиырлардың сүті кемиді. Бірақ бөгелектің ұрғашылары малды қуып жүріп (Hypoderma bovis) немесе олардың жайылымда жатқан жерінде (Hypoderma lineatum) терінің түгіне жұмыртқаларын жапсырып кетеді. 3-7 тәуліктен кейін жұмыртқалардан шыққан балаң құрттар теріге енгенде мал ауырсынады.

Сурет 6. Ірі қара малының терісіне еніп, терісінің ісінуі

Терінің шелі ісінеді, балаң құрттар жұлынға не өңешке барғанда, ал кейін арқа терісі астына жеткенде клиникалық белгілері айқын білінеді. Жұлынға барған балаң құрттар шоңданай жүйкесін жартылай салдандырады. Сондықтан, жатқан мал орнынан әрең тұрады, жүргенде артқы жағы шойқалаңдайды.
Ал, өңеші зақымдалып, эзофагитке ұшыраған мал жем-шөпті әрең жұтады, кейде өңеш тығыздалып қалуы мүмкін. Аурудың кейінгі сатысында малдың жотасы мен белінде кішірек түйіндер пайда болады. Сонан соң, олар үлкейіп, ортасында тесігі бар төмпешікке айналады. Балаң құрттар өскен сайын, төмпешік ішінен жалқаяқ шығып, маңындағы түкті желімдеп тастайды. Жалқыаяқтың әсерінен малдың арқасы жасыл сары түске боялады. Төппешік қолға қап-қатты, аздап ыстығы бар, басып көргенде мал ауырсынады. Бір малдың арқасында орта есеппен 50-150 балаң құрттар болуы мүмкін. III сатыдағы балаң құрттар дәнекер ұлпамен бітеліп, жазылып кетеді. Бірақ мұндай терінің сапасы өте төмен болады. Себебі, теріні өңдегенде төмпешік тесігін толтырған дәнекер ұлпа тығын тәрізді шығып кетеді [21].
Анықтау тәсілдері. Қыстың аяғында гиподерматозға шалдыққан малды қарап зерттейді. Арқа жотасының екі жағын алақанмен сипап немесе саусақтарымен басып барлау жасайды.
Мал жотасының екі жағын сипағанда, шоқтықтан бастап құйымшаққа дейінгі аумақты қамту шарт. Мұндайда екі немесе үшінші сатыдағы балаң құрттарды түгел сипап санап шығуға да болады. Бір малдан табылған балаң құрттардың саны инвазияның интенсивтілігі (ИИ) болып табылады. Пайыз есебінен көрсетілген табындағы ауру малдың саны - инвазияның экстенсивтілігі (ИЭ) деп аталады. Үшінші сатыдағы балаң құрттардың түрін ажырату үшін олардың перитремасын зерттеу қажет. Hypoderma bovis балаң құрттарының перитремасы (тыныс алаңы) шұңғыл воронка тәрізді, ал Hypoderma lineatum балаң құрттарының перитремасының шұңғылы жоқ теп-тегіс [22].
Емі. Оқыраға қарсы күресті оның балаң құрттарының бірінші сатысына қарсы бағыттау тиімді. Ол үшін жүйелік әсер ететін фосфорорганикалық инсектицидтер: гиподерминхлорофос, хлорофос, амидофос, сульфидофос, гиподермацид және т.б. қолданылады. Соңғы кездерде шет елдік дәрі ивомек те қолданылып жүр. Негізгі емді күз айларында бөгелек ұшуы тоқтаған кезде жүргізеді.
Гиподермин - хлорофос дайын дәрі. Ол хлорофостың 11,6 % майлы спиртті ерітіндісі. Дәріні қолдану мөлшері: тірілей салмағы 200 кг-ға дейінгі төлге - 16 мл, салмағы 200 кг-нан артық малға - 24 мл. Гиподермин - хлорофосты малдың арқа жотасының екі жағына арнаулы аспап - дозатормен АД-1 немесе инесіз шприцпен шоқтықтан құйымшаққа қарай сорғалата құю керек. Дәрі жотаның екі жағына тең бөлініп құйылады. Егер көктемгі мал дәрігерлік байқауда оқырасы бар мал 1 %-дан артық болса, онда дәл осындай емді қайталап қолдану шарт.
Оқыраға шалдыққан бірен-саран малды 4 пайыз хлорофосерітіндісімен де емдеуге болады. Ол ерітіндіні бір малға 200-250 мл мөлшерінде арқаның шодырайған жерлеріне еппен ысқылайды.
Ертерек химиялық терапия жүргізу мақсатымен 40 мгкг мөлшерінде 5 % амидофос эмульсиясы да жоғарыда көрсетілген әдіспен қолданылады. Сондай-ақ сульфидос - 20 мына мөлшерде қолданылады: тірі салмағы 200 кг-ға дейінгі төлге - 5 мл, салмағы 200-400 кг малға - 10 мл, ал салмағы 400 кг-нан артық болса - 12 мл.
Көктемде малды бір рет малдәрігерлік байқаудан өткізу шарт. Екінші және үшінші сатыдағы балапан құрттармен зақымданған малды гиподермин-хлорофос, хлорофос, амидофос немесе сульфидофос - 20 дәрілерінің біреуімен емдейді [23].
Шет елдік дәрі - ивомек тері астына малдың әр 50 кг тірілей салмағына 1 мл-ден қолданылады.
Дауасы. Жаздың ыстық күндерінде ірі қараны оқырадан қорғау үшін күндіз малды қорада ұстап, түнде жайған жөн. Бөгелек ұшатын маусымда сауын сиырлардан басқа малды бір пайызды хлорофос ерітіндісімен немесе үшхлорметафос - 3-тің 1 % эмульсиясымен әрбір 20-25 тәулік сайын бүркіп отыру шарт. Ол үшін ДУК машинасын, ЛСД және бүріккіші бар автокөліктер қолданылады.
Гипадерматоздың алдын алу және жою мақсатында ауру қоздырушысының биологиясын, эпизоотологиялық ерекшеліктерін, жергілікті табиғат жағдайын және мал өсіру технологиясын ескере отырып,ветеринариялық-санитарлық және емдеу шараларын кешенді түрде жүргізеді. Еттің сіңімділігіне және тағамдық сапасына, оның ұшадағы орналасуы әсер етеді. Бел, жон және сауыр, жамбас, ортан жілік еттерінің ет талшықтары жіңішке, арасында май жиналған, ет тұқымды малда дәнекер ұлпалар аз. Сондықтан бұл еттер жұмсақ, сөлді және аса дәмді де жұғымды. Еттің бағалы жері, кіші бел еті - соңғы, үшінші арқа мен төртінші, бесінші бел омыртқаларынан басталып, мықындық сүйектің, кіші бұлшық етіне бекиді. Ал, басты ұстап тұратын мойын, ас қорыту ағзаларын ұстап тұратын көк ет және аяқтың төменгі еттерінің сіңімділігі төмен, себебі онда май аз және дәнекер ұлпалар көп, яғни сіңірлі болып келеді [24].
1.2 Ірі қара етінің морфологиялық құрамы және қоңдылығын анықтау
Ет қызыл түсті болып келеді, бірақ, ол мал түріне байланысты әртүрлі реңді болады. Сиыр еті - күрең қызыл. Көлденең жолақты еттердің қызыл түсі миоглобин ақзатына байланысты. Ет түсіне әсер ететін факторлар: жасы, жынысы, қоңдылығы, аз немесе көп жұмыс істеуі, еттің термиялық жағдайы, қансыздану дәрежесі, балаусалығы [25].
Жаңа сойылған мал етінің консистенциясы тығыз, ал салқындаған етте серпімді. Мұндай етті саусақпен басып байқағанда пайда болған шұңқыр тез түзеледі. Ал мұздатып ерітілген етте шұңқыр өте жай түзеледі [26].
Еттің иісі - өзіндік әр мал түріне сәйкес. Ол жаңа сойылған мал етінде жақсы сезіледі. Ет жетілгеннен кейін онда өзіндік жағымды иіс пайда болады. Сиыр және қой ұшаларының желінге жақын жатқан жерлерінен сүт иісі білінеді. Салқындаған етте сүйкімді, етке тән иіс сезіледі. Мұздатылған еттің иісі болмайды [27].
Аспаздық өңдеуден өткен еттің дәмі көптеген себептерге байланысты өзгереді. Пісірілген немесе қуырылған сапалы еттің иісі жағымды, дәмі сүйкімді. Пішілмеген және кәрі малдың, сондай жұмыс көлігіне көп пайдаланылған малдың еттері сапасыз [28].
Ірі қара мал ет талшықтарының арасында майдың жұқа қабаттары бар (мәрмәрға ұқсайды), дәнекер ұлпалары жақсы жетілген, майы қатты, қолға уқалағанда үгіледі, түсі ақ-сары, өзіне тән иісі бар. Қайнатқанда иісі сүйкімді, аздап дәмді көрінеді [29].
779-87 МС бойынша ірі қара мал етін қоңына қарай екі деңгейге бөледі.
Сиыр, өгіз және үш жастан асқан сиыр етінің 1-деңгейдегі қоңдылыққа (1 категория) мына көрсеткіштер бойынша жатқызады: Еті жақсы жетілген, арқа, бел омыртқаларының жоталық өсінділері, шоңданайдың басы, жамбас сүйектің сербегі байқалмайды, 8-ші қабырғадан бастап, шоңданайдың басына дейін шел май басқан, бірақ майсыз аралықтар да болуы мүмкін. Шабында, мойны мен жауырынында, алдыңғы қабырғалары мен санында және жамбас қуысында майы бар.
2-ші категориялы қоңдылықты мал ұшасының жоталық өсінділері, шоңданайдың басы және жамбастың сербегі көрініп тұрады. Шоңданайдың басы, белдегі мен соңғы қабырғалардың үстінде ғана майы бар [30].
1-ші категориялық қоңдылықты бұқа ұшасының еті жақсы жетілген, мойын, жауырын, жамбас, сан еттері толық, омыртқалардың жоталық өсінділері байқалмайды. Ал, 2-ші деңгейдегі қоңдылықты ұша етінің жетілуі қанағаттанарлық, жауырын - мойын және жамбас сан еттері толмаған, жауырыны білініп тұрады [31].
Бір тума сиыр етін оның семіздігіне және массасына байланысты қоңдылықтың екі категориясын ажыратады. 1-категориялық қоңдылыққа, массасы 165 кг артық, еті жақсы жетілген, жауырын сан еттері толық, омыртқалардың жоталық өсінділері, шоңданай басы, жамбас сербегі байқалмайтын және құйрық түбінде, санның ішкі бетінде шел майы бар ұшаны жатқызады [32].
2-ші категориялы қоңдылықтағы ұшаның массасы 165 кг артық, етінің жетілуі қанағаттанарлық, сан еті толмаған, омыртқалардың жоталық өсінділері, шоңданай басы, жамбас сербегі жақсы білінеді, шел майы болмауы да мүмкін. Егер ұшаның массасы 165 кг кем болса, оның қоңдылық дәрежесі сақа мал қоңдылығына сәйкес анықталады [33].
Жас мал еті (өгізше, тана-торпақ үш айдан үш жасқа дейін) массасына және семіздігіне байланысты 2 категорияға бөлінеді:
1-категориялы жас мал етіне - ұшаның еті жақсы дамыған, жауырын, сан еті толық, ал омыртқаның жоталық өсіндісі, щоңданай басы, жамбас сербегі аздап қана байқалатын және ұшаның массасы 230 кг артық таңдаулы малдан алынған (тірідей массасы 450 кг жоғары), массасы 195-230 кг
1-ші классты жас малдан (тірідей массасы 400-450 кг) массасы 168-195 кг дейін;
екінші классты (тірідей массасы 350-400 кг) массасы 168 дейін;
3-ші классты (тірідей массасы 300-350 кг) жас малдан алынған еттерді жатқызады.
2-ші категориялы жас мал етіне еті қанағаттанарлық дәрежеде дамыған, сан еті толмаған, омыртқалардың жоталық өсінділері, шоңданай басы, жамбас сербегі айқын көрініп тұрған ұшаларды жатқызады.
1-ші категориялы бұзау етінің (сүт еміп жүрген бұзау) еті қанағаттанарлық жетілген, түсі ақшыл-қызғылт, сан еті толық, бүйрек айналасында, жамбас қуысында, қабырғасында және сан етінің әр жерінде майы бар. Омыртқалардың жоталық өсінділері байқалмайды [34].
2-ші категориялы бұзау етіне (қосымша азық алатын) қаңқа еті аса қанағаттанарлық жетілмеген, түсі қызғылт, аздаған май бүйрек айналасында, жамбас қуысында және белдемеде кездеседі. Омыртқа өсінділері байқалады.
Бұзау еті бүтін немесе ұшаны ұзыннан екіге бөлінген түрінде шығарылады. Сонымен қатар ұшада ішкі белдеме еттері, бүйрек, бүйрек айналасындағы және жамбас қуысындағы май қалдырылады.
Ал, сиыр еті ұзыннан бөлінген жарты ұша немесе төртке бөлінген түрінде және ішкі белдеме етсіз шығарылады. Ұшада ішкі ағзалар қалдықтары, ұйыған қан, қанталаған еттер, салпыншақ қалдықтар болмауы тиіс.
Арық мал еті, бұқа еті, стандартқа сай өңделмеген ұша (жарты ұша немесе ұшаның төрттен бірінің 15 пайыздан астамы тазаланған, шел майы жырымдалған, омыртқа арқылы ұшаны бөлу дұрыс жүргізілмеген, мойын еті қарайған және бір реттен артық мұздатылған) сатуға жіберілмейді. Мұндай еттерді тағамдық, өндірістік өңдеуге жібереді [35].
1-ші категориялы сиыр етінің жарты ұшасына 5 домалақ таңба басылады. Жауырынға, арқасына, беліне, санына және төсіне.
2-ші категориялы жарты ұшаға төрт бұрышты таңба жаурынға және санына басылады. Сонымен қатар жас мал етіне қосымша М (молодняк), ал бұқа етіне Б деген әріп басылады, ал арық етке үш бұрышты таңба басылады [31].
1.3 Ірі қара малдың гиподерматозы бойынша ветеринариялық іс-шаралар жүргізу тәртібі
Ветеринариялық-санитариялық қолайлы аумақта
профилактика бойынша жүргізілетін ветеринариялық
іс-шаралар тәртібі:
Гиподерматоздың алдын алу және жою мақсатында ауру қоздырғыштарының биологиясын, эпизоотиялық ерекшелiктерiн, жергiлiктi табиғи климаттық жағдайларды және мал шаруашылығын жүргiзу технологиясын ескере отырып ұйымдастыру-шаруашылық, ветеринариялық-санитариялық және емдеу-профилактикалық іс-шаралар кешенi жүзеге асырылады.
Ұйымдастыру-шаруашылық іс-шаралары жануарларды толыққанды жем-шөппен қамтамасыз ету, зоогигиеналық талаптарға жауап беретін суаруды және ұстауды қамтиды.
Ветеринариялық-санитариялық іс-шаралар шаруашылық жүргiзу технологиясын ескере отырып, қоралардан және жайылу алаңдарынан қиды тұрақты жинауды, қораларды, шатырлы жайларды, жазғы қоршалған қораларды дезинфекциялауды қамтиды.
Жайылымдарға бөгелек личинкаларымен зақымданған, сондай-ақ шаруашылыққа жаңадан әкелінген жануарларды оларды инсектицедтермен алдын ала өңдеусіз жайылымдарға бағуға рұқсат етілмейді.
Бөгелектердің ұшу маусымында жануарлар қораларда, шатыр астында, қараңғыланған жерлерде ұсталып, таңертең бөгелектердің ұшуы басталғанға дейін, кешке - олардың ұшуы аяқталғаннан кейін жайылады.
Эпизоотия ошақтарында және қолайсыз пункттерде
жүргізілетін ветеринариялық іс-шаралар тәртібі:
Гиподерматозбен iс-шаралар кешенінде күресудiң негiзгi әдiсі жануарларды жануардың организмінде болатын бөгелектердің бiрiншi кезеңдегі личинкаларын жоюға бағытталған Қазақстан Республикасында тiркелген ветеринариялық препараттармен бастапқы өңдеу болып табылады. Осы мақсатта жануарларды күзде бөгелектердiң ұшуы аяқталғаннан кейін өңдейді. Гиподерматоз бойынша қолайсыз өңірлерде барлық мал басы химиялық терапиялауға жатады.
Iрi қара малды тексеру және екінші және үшінші кезеңдегі личинкаларға қарсы химиялық терапия республиканың оңтүстiк бөлігінде ақпан-наурыз айларында, орталық және солтүстiк бөлiктерінде сәуiр-мамыр айларында жүргiзіледi.

1.3 Шығыс Қазақстан Облысының әр түрлі аудандарында ірі қара гиподерматозы таралуының соңғы жылдардағы салыстырмалы көрсеткіштері

Зерттеу жұмыстары Шығыс Қазақстан облысының әр түрлі табиғи-климаттық және радияциялық қаупі бар аймақтарының бірі, сонымен қатар, өзіндік ветеринариялық - санитариялық және гигиеналық талаптардың орындалу деңгейі бар Шығыс Қазақстан облысы, Абай ауданы, Көкбай ауылында орналасқа Олжас шаруа қожалығында жүргізілді.
Олжас шаруа қожалығы жоғарғы радиациялық қауіпті аймақта орналасқан. Олжас шаруа қожалығында малдары жазда, Тарбағатай тауының бөктерінде жайылып, қыста қора - жайда ұсталынады.
Шығыс Қазақстан облысының әр түрлі аудандарында гиподерматоз қоздырғышының балаңқұрт сатысының даму мерзімдері, әп аймақта әр түрлі болып келеді. Зерттеулерге сүйенсек, балаңқұрттардың жаппай арқаға жақындауы наурыз-мамыр айларына сәйкес келсе, балаңқұрттардың жерге түсуі сәуір-маусым айлары арасында, ал бөгелектердің жаппай ұшуы мамаыр-тамыз айларында болатындығы анықталды.
Гиподерматоз індетті ауруларға жатпағандықтан, бөгелек шыбындарының әсерінен таралатын ауруға жататындықтан, бұл ауру шыққан уақыты, олардың таралуы туралы мәліметтер, әсіресе шаруа қожалықтарында аз. Жалпы облыс бойынша статистикалық мәліметтетр жүргізілмейді. Сондықтанда болар, гиподерматоздың жойылмай, облыстың аудандарында, әр түрлі деңгейде таралуын байқауға болады.
Олжас шаруа қожалығы бойынша, соңғы 3 жыл қорытынды статистикалық мәліметтерге сүйенсек, яғни 2018, 2019 және 2020 жылдар аралығында гиподерматоз ауруының таралуы төмендегі кестеде берілген.
1-кесте. Шығыс Қазақстан облысының аудандарында 2017-2019 жылдар арасындағы 2 жасқа дейінгі ірі қара малы гиподерматозының таралуының салыстырмалы көрсеткіштері
№
Зерттелін-ген
малдар
Шаруашылық атаулары

Орташа көрсет-кіш, %

Ұржар ауданы
Бірлестік шб
Тарбағатай ауданы, Көкжыра кооперативі
Семей қаласы, Агрофирма Приречное ЖШС
Бесқарағай ауданы, Балке
Абай ауданы, Нариман шқ

2017
Барлық ірі қара мал
20
37
10
20
33

Ауру
7
23
5
8
12

ИЭ, %
35
32,1
50,0
40,0
36,3
44,68

ИИ, экз
15,4
24
18,7
20,4
23,2
20,34
2018
Барлық ірі қара мал
30
30
30
30
30

Ауру
7
11
5
17
25

ИЭ, %
23,3
36,6
16,6
56,6
83,3
43,28

ИИ, экз
27
30
15
40
70
36,4
2019
Барлық ірі қара мал
30
30
30
30
30

Ауру
5
8
-
11
18

ИЭ, %
16,6
26,6
-
36,6
60
34,95

ИИ, экз
7
12
-
13
16
12

Ескерту. ИЭ - инвазия экстенсивтілігі; ИИ - инвазия интенсивтілігі
1 кестеде көрсетілгендей, 2017 жылы 2 жасқа дейінгі барлығы 120 ірі қара малы гиподерматозға зерттелінсе, соның ішінде - 55 ірі қара малы гиподерматозға шалдыққан, яғни орташа көрсеткіш - 44,68 % құраған. Гиподерматозға шалдыққан ірі қара малдарының ең жоғарғы көрсеткіші - Тарбағатай ауданына тиесілі, инвазия экстенсивтілігі - 62,1 %, ал ең төменгі көрсеткіш - Ұржар ауданында, яғни ИЭ - 35 %.
2018 жылы әр ауданнан 30 бас ірі қара малы алынып, гиподерматозға зерттелінді, жалпы саны 150 ірі қара малы зерттелініп, оның ішінде 84 ірі қара малы гиподерматозға шалдыққандығы анықталды, жалпы ИЭ - 56 % құрады. Ең жоғары гиподерматозға шалдыққан аудан - Абай ауданы, ең төмен көрсеткіш - Семей қаласы, Агрофирма Приречное ЖШС-ы.
2019 жылы да әр ауданнан 30 бас мал алынып, жалпы саны 150 бас ірі қара малы зерттелініп, оның 46 ірі қара малы гиподерматозға шалдыққаны анықталды, яғни, ИЭ - 38,3 % құрады. Бұл жылы ең жоғарғы көрсеткіш Абай ауданы, ал еңтөменгі көрсеткіш ұржар ауданы. Семей қаласының Агрофирма Приречное ЖШС-ы ірі гиподерматозынан 100 % тазарған. Себебі, бұл шаруашылықта негізінен асылтұқымды малдар, сондай-ақ шаруашылықта ветеринариялық-санитариялық және гигиеналық шаралар уақытылы, сапалы түрде жүргізілген. Сонымен қатар, мұндағы ірі қара басқа шаруашылықпен қоса бағылмайды, жайылым жерлері алшақ.
3 жылды салыстыра келе, барлық аудандарда, гиподерматозға шалдыққан малдар санының бірнеше есе азайғанын көруге болады. Сонымен қатар, осы жылдар ішінде гиподерматозға қарсы алдын-алу және күресу шаралары жүйелі түрде жасалған.
Келесі 2 жастан асқан ірі қара малдары зерттеуден өтті (2 кесте). Айта кететін жағдай, 2 жастан асқан ірі қара малдары гиподерматозға шалдығуы сирек болып келсе де, аталған шаруашылықтарда олардың таралуы мен инвазия экстенсивтілігі жоғары екендігі анықталды.
2-кесте. Шығыс Қазақстан облысының аудандарында 2017-2019 жылдар арасындағы 2 жастан асқан ірі қара малы гиподерматозының таралуының салыстырмалы көрсеткіштері

№
Зерттелін-ген
малдар
Шаруашылық атаулары

Орташа көрсет-кіш, %

Ұржар ауданы
Бірлестік шб
Тарбағатай ауданы, Көкжыра кооперативі
Семей қаласы, Агрофирма Приречное ЖШС
Бесқарағай ауданы, Балке
Абай ауданы, Нариман шқ

2017
Барлық ірі қара мал
22
35
30
25
41

Ауру
9
7
6
4
8

ИЭ, %
40,9
20,0
20,0
16,0
19,5
23,28

ИИ, экз
8,7
15,5
12,5
9,5
11,2
11,48
2018
Барлық ірі қара мал
30
30
30
30
30
30

Ауру
7
12
3
6
10

ИЭ, %
23,3
24
10
20
33,3
22,12

ИИ, экз
9
13
5
14
15
11,2
2019
Барлық ірі қара мал
30
30
30
30
30
30

Ауру
2
3
-
3
7

ИЭ, %
6,66
10
-
10
23,3
12,49

ИИ, экз
5
5
-
6
7
5,75
2 кестеде көрсетілгендей, 2017 жылы 2 жастан асқан, барлығы, 153 бас зерттеуге алынды. Оның ішінде, гиподерматоз ауруына шалдыққан ірі қара малы саны - 34. Жалпы инвазия экстенсивтілігінің орташа көрсеткіші - 23,28% құраған. Ал, 2018 жылы 150 бас ірі қара малы зерттелініп, оның 38-і гиподерматозға шалдыққандығы анықталды. Жалпы инвазия экстенсивтілінің орташа көрсеткіші 12,49 % құрады.
Гиподерматоз ең жоғарғы дәрежеде таралған ауданның бірі - Абай ауданында орналасқан, Нариман шаруа қожалығы екендігі анықталды. Ал, гиподерматоз ең төмен дәрежеде таралған аудандардың бірі-Мақаншы ауылында орналасқан Бірлестік шаруа қожалығы.
Семей қаласының Агрофирма Приречное ЖШС-ы ірі гиподерматозы толықтай жойылған. Себебі, бұл шаруашылықта негізінен асылтұқымды малдар, сондай-ақ шаруашылықта ветеринариялық-санитариялық және гигиеналық шаралар уақытылы, сапалы түрде жүргізілген.

3 Өзіндік зерттеулер
3.1 Зерттеу материалдары мен әдістемесі

Ғылыми зерттеу жұмыстары 2020-2021 жылдар аралығында Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті, Ветеринариялық санитариялық сараптау және гигиена кафедрасының Өнім сапасы, қауіпсіздігі және ветеринариялық санитариялық сараптау және Шығыс Қазақстан облысы, Абай ауданы, Көкбай ауылында орналасқа ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.