Қазақ тілінен оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың педагогикалық негіздері

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 37 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР
КІРІСПЕ
I ОҚЫТУДА ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҚТЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Ғылыми парадигмада сауаттылық және функционалдық сауаттылық ұғымының қалыптасу, даму тенденциялары
Қазақ тілін оқытуда функционалдық сауаттылықты қалыптастырудың педогогикалық-психологиялық негізі
II ОҚЫТУДА ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҚТЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
2.1 Оқушылардың функционалдық тіл сауаттылығын қалыптастыруда қолданылатын интербелсенді технологиялар
2.2 5-8 сынып оқушыларының функционалдық тіл сауаттылығын дамытуға бағытталған эксперименттік жұмыс нәтижелері

ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

КІРІСПЕ
Дипломдық жобаның сипаты: Оқыту формалары мен әдістерінің алуан түрлілігі көрсетіліп отырған білім беру қызметтерінің сапасы туралы обьективті ақпараттармен қамтылып отырылуы қажет. Толық бағалы, әрбір адамның жеке қажеттіліктерін қанағаттандыратын білім алу үшін оқушылар мен олардың ата-аналарының азаматтық құқықтарын қамтамасыз ету үшін жағдайлар жасау қажет.
Бастауыш, негізгі орта және толық орта мектепті бтіруші оқушылардың оқу дайындығы деңгейін педагогикалық бақылаудың құралдарын дайындаудың орталықтандырылған ұйымы қажет.
Қазіргі ғылыми-әдістемелік зерттеулеріндегі оқушылардың функционалды сауаттылығын қалыптастыру мәселесін ғалымдар әртүрлі аспектілерде қарастырып жатыр. Мектеп оқушыларының функционалды сауаттылығын қалыптастыруда тұжырымдамалық тәсілдемелерді әзірлеу саласындағы зерттеулері қызығушылық тудыртады. Педагогикалық зерттеулердегі функционалды сауаттылық С.А.Тангянның, С.Г.Вершловскийдің, М.Д.Матюшкинаның, Б.С.Гершунскийдің, В.В.Мацкевичтің, С.А.Крупниктің, А.В.Хуторскийдің , Н.Н.Сметанникованың , Ж.Ж.Ордабаеваның, А.К.Рауандинаның және т.б. жұмыстарында қарастырылды, дегенмен, мектеп оқушыларының функционалды суаттылығын қалыптастыру мәселесі әлі де болса, педагогикалық ғылымда тиісті көрініс таппағанын атап өткен жөн.
Функционалдық сауаттылық дегеніміз -- адамдардың әлеуметтік, мәдени, саяси және экономикалық қызметтерге белсене араласуы, яғни бүгінгі жаһандану дәуіріндегі заман ағымына, жасына қарай ілесіп отыруы, адамның мамандығын әрдайым жетілдіріп отыруы. Ондағы басты мақсат жалпы білім беретін мектептерде Қазақстан Республикасының зияткерлік, дене және рухани тұрғысынан дамыған азаматын қалыптастыру, оның әлемде әлеуметтік бейімделуі болып табылады, яғни оқушылардың мектепте алған білімдерін өмірде тиімді қолдануына үйрету.
Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі Ұлттық жоспардың қабылдануы- оқыту әдіснамасы мен мазмұнын түбегейлі жаңарту болып табылады.Соның бірі -- функционалдық сауаттылықты дамытудағы білім мазмұнының жаңғыруы -сындарлы оқыту теориясына негізделгендігі. Сындарлы оқытудың мақсаты -оқушының пәнді терең түсіну қабілетін дамыту, алған білімін сыныптан тыс жерде, кез-келген жағдайда тиімді пайдалана білуін қамтамасыз ету. Сондай-ақ оқушының жеке тұлға және әлеуметтік нысан ретіндегі келешегі басты назарға алынады.
Дипломдық жобаның өзектілігі:
Болашақ - білім мен ғылымға тәуелді болатыны айдан анық нәрсе. Қазіргі жас ұрпақтың білімі мен тәрбиесі қандай болса, елдің ертеңі де сондай дәрежеде болмақ. Сондықтан қоғам талабына сай, қоғамды көркейтетін, дамытатын, Қазақстан Республикасының ішкі және сыртқы істер байланысында мемлекеттің өркениеті үшінеңбек ететін, шетелдермен еркін ғылымим және мәдени қарымқатынастар жасай алатын, оқығанын өмірде қолдана алатын, ана тілін жетік білетін, ұлтжанды азамат дайындау - бүгінгі ұстаз қауымының басты мақсаты.
Сауатсыздық дерті адамға кішкентай кезінен бастап жұғады. Әсіресе, бүлдіршінді жазу мен оқуға баули бастаған 1-ден 3-сыныпқа дейінгі аралықта пайда болады, яғни үшінші сынып білім алушысы ешқашан кітапқанаға бармаса, оқулықтан басқа ешқандай кітап оқымаса, тағы бір ертеңгі сауатсыздықтың дүниеге келгені.
Ғалымдардың айтуынша, 8-сыныптан бастап білім алушылардың 60 пайызының өз бетімен жазып-оқуға деген ынтасы жоғалады екен. Тіпті түлектердің үштен бірінің оқуға мүлдем құлқы болмайтын көрінеді. Сондай-ақ тағы да бір, ресми деректерге сүйенсек, мектеп жасындағы білім алушылардың 40% әдеби мәтінді түсінуге қиналатындығы дәлелденген. Олар мектептен білім алса да, қызмет жасауға келгенде қарапайым жазу үлгісін білмейтіндігін көрсеткен. Тіпті, олар әртүрлі жағдайда кездескен іс-қағаздарды (бланкіні) толтыра алмай, ондағы ақпараттың мәнісін түсіне алмапты. Жалпы барлық зерттеушілердің болжамы бойынша, адамдардың сауаттылық деңгейінің төмендеуі оларға дұрыс білім беріп, тиянақты оқытпаудан, оқырман болуға үйретпеуден болған көрінеді.
Ендеше, бүгінгі күні функционалдық сауатсыздықпен күресу - тіл мамандарына жүктелген міндеттің бірі. Елбасы сөзімен айтар болсақ, "білім беру тек оқытумен ғана шектелмей, оны керісінше, әлеуметтік адаптация процесіне бейімдеу қажет". Міне, сондықтан да жоғардағы келтірілген деректер мен мәліметтер білім алушылардың функционалдық сауаттылығын дамытуды көздейтін бүгінгі қоғамдағы өзекті мәселелердің бірі.
Дипломдық жобаның мақсаты: Жаңа заман талабына сай жеке тұлғаның шығармашылық қабілетін, жақын аймақтық ықпалда, ұжымдық ықпалдасу құзіреттерін арттырудың тиімді жолдарын көрсету;
Қазақ тілі сабағында функционалдық сауаттылықты дамытудағы интербелсенді әдістер арқылы оқушылардың білім, білік, дағдыларын арттыру.
Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер атқарылды:
Ғылыми парадигмада сауаттылық және функционалдық сауаттылық ұғымының қалыптасу, даму тенденцияларын жүйелеу;
Қазақ тілін оқытуда функционалдық сауаттылықты қалыптастырудың педогогикалық-психологиялық негізін анықтау;
Оқушылардың функционалдық тіл сауаттылығын қалыптастыруда қолданылатын интербелсенді технологияларды талдау.
Күтілетін нәтижелер: Жұмыс барысында функционалдық тілдік сауаттылықты қалыптастырудың жолдарына талдау жасай келе, келесі мәселелер анықталды:
функционалдық тілдік сауаттылықты қалыптастыруда дамыта оқыту маңызды рөл атқұара алады;
Арнайы тапсырмаларды дайындау арқылы оң нәтиже жетуге болады;
Мәтін талдату оқушының функционалдық тілдік сауаттылығын қалыптасады.
Диплом жобасының теориялық және практикалық маңыздылығы: Зерттеу
жұмысын оқу үдерісіндегі анықтамалық, әдістемелік құрал ретінде қолдануға болады.

I ОҚЫТУДА ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҚТЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Ғылыми парадигмада сауаттылық және функционалдық сауаттылық ұғымының қалыптасу, даму тенденциялары

Сауаттылық ұғымы - дәстүрлі түрде жеке тұлғаның грамматикалық нормаларға сай оқу, мен жазу дағдыларын игеру дәрежесі. Ұлттың мінез - құлқына сай - бірден - бір базалық көрсеткіштер мен әлеуметтік - мәдени дамуының бет - бейнесі болып табылады. Сауаттылық ұғымының мазмұны тарихи тұрғыда қоғамдық талаптар мен индивидке қойылатын талаптардың ең төменгі шектік деңгейінің өзгеруіне байланысты өзгеріске ұшырады.
1969 жылы қыркүйек айында Тегеран қаласында өткен сауатсыздықты жою бойынша ағарту саласы министрлерінің Дүниежүзілік конгресінде функционалдық сауаттылық термині енгізілген болатын, ал 1978 жылы БҰҰ ұсынысы бойынша конгресс шешімі қайта қаралып, Білім беру саласы статистикасын халықаралық стандартизациялау туралы құжатқа өзгерістер енгізілді. Термин мазмұнының қайта редакциялануына орай функционалды топтардың тиімді әрекет етуіне қажетті барлық іс - әрекет саласына еркін енуі функционалдық сауаттылықтың жаңа көрсеткіші болып табылады [1].
Қазіргі кезеңде функционалдық сауаттылық ұғымы мағынасы жан-жақты зерттеліп, қоғам дамуын тежеуші сауатсыздықты жою мағынасында ғана емес, ұғымдық мағынасы іс- әрекеттің нәтижесі тұрғысында сауатсыздықты жою механизімдері мен тәсілдерін іздеу мәселесі ретінде де қарастырылады. Қазіргі ақпараттанған жаңа қоғамда функционалдық сауаттылық барлық қоғамдық деңгейлердің әрекет нәтижесінің жетістік түйіні болмақ. Жаңа сипатта функционалдық сауаттылық мағыналық тұрғыда кеңейіп, мәдениеттілік атрибуты дәрежесіне дейін көтерілді.
Тіл иесіне тəн басты қасиеттер мен белгілер ─ байқау, сезу, ойлау, сөйлеу. Оқушы бойындағы осындай танымдық қасиеттерді дамыту арқылы оның жалпы сауаттылығын қалыптасыруға болады [2].
Функционалдық сауаттылық ұғымы ғылыми - техникалық талаптар мен әлеуметтік прогресс нәтижесінде пайда болып, мағыналық тұрғыда әмбебап сипатта ғана емес, мәдени - тарихи сипатта да қолданылады. Себебі Кеңестік кезеңнің алғашқы 10 жылдығында азататтың оқи білуі, жаза білуі, арифметикалық төрт амалды білуі қызметтік әрекетті игеріп кетудің негізгі көрсеткіші болды. Қазіргі кезеңде сауаттылық ұғымының ауқымы кеңейіп, оның көрсеткіштері түрліше сипатталады
И.А.Мещеряков функционалдық сауаттылық - (ағылшын тілінде functional literacy) - дағды мен білімді қамтамасыз ететін жеке тұлғаны дамытуға, жаңа білім алу мен мәдениет жетістіктерін игеруге бағытталған білім нәтижесі, жаңа техниканы қолдануды игеру, кәсіби міндеттерді жетік меңгеру, жанұялық өмірдегі сәтті үйлесімділік құра білу, өмірлік түрлі жағдаяттарды шеше алу деп анықтама берді.
М.А. Холодная зертеуінде жалпы білім беру процесін реформалауда екі базалық ұғымды анықтауға болатындығын, олар түйінді құзіреттіліктер мен функционалдық сауаттылық ұғымдары екені атап өтті. Аталған ұғымдар оқытудың нәтижесі және білім мазмұны бағдары ретінде қарастырылады. Ол нәтижелер оқу әрекетінде, ақпараттық қолдануда, шығармашылық іс -әрекетте, спорттық жетістікте, еңбек әрекеттері нәтижелерінде көрініс табатынын қарастырды.
Түйінді құзіреттілік ұғымына терминдік тұрғыда үңілсек ағылшын тілінен еніп, competencе құзыреттілік, құзырлылық деген екі мағына береді. Ал құзыреттілік ұғымы қабілеттілік, біліктілік деген мағына берсе, ал құзырлылық ұғымы іс- әрекет барысындағы құзіреттілік мағынасын береді. Ал заңдық термин ретінде құқықты деген мағына береді. Түсіндірмелік сөздікте құзыреттілік, құзырлылық ұғымдары жетістікке, немесе жетістікке жетемін, сәйкес келемін, сай келемін деген мағына береді.
М.А. Холоднаяның пайымдауынша функционалдық сауаттылық пен түйінді құзіреттілік ұғымдары табысты өмір сүріп, білім алуды жалғастыру үшін оқушы игеруі тиіс сапалық қасиеттер ретінде қарастырылады. Себебі адам өмірлік, кәсіби қызметтегі, жанұялық өмірдегі, әлеуметтік саладағы түрлі жетістіктерге жету үшін оқушы бойында келесі түйінді құзіреттіліктер қалыптасуы тиіс деп есептейді: автономдық әрекет (өзбетінше әрекет ету мен жеке белсенділік), құрал қолдану ( физикалық, әлеуметтік, тіл, техникалық т.б.), Әртүрлі деңгейдегі әлеуметтік топтарда әрекет ету (толеранттық таныту, адамдармен біріккен әрекетке дайын болу).
Сонымен қоса М.А. Холодная функционалдық сауаттылық ұғымының оқу нәтижесі ретінде қолданылуымен қоса келесі айырмашылықтарын атап өтті. Олар:
1) тұрмыстық мәселелерді шешу бағытында;
2) жеке тұлғаның әлеуметтік жағдайдағы өзін ұстауының сипаттамасы;
3) дәстүрлі, стериотиптік міндеттерді шешудің байланысы;
4) оқу және жазу дағдысы деңгейінің элементарлық базалық деңгейі;
6) сауаттысыздық мәселесін аз уақыт бірлігінде шешу мағынасында қолдануы.
С.Г. Вершилинский мен М.Д. Матюшкина функционалдық сауаттылық ұғымын мектеп түлектерінің сауаттылық көрсеткіштері ретінде қарастырады. Жалпы сауаттылық (шығарма, реферат жазу; калькуляторсыз санау, анкета, бланк толтыра алуы), ақпараттық сауаттылық (желіден қажетті мәліметті таба алуы, электрондық поштамен хат алысу, мәтін теру мен шығару) [3].
Жоғарыдағы ойлардан білім берудің әр деңгейі функционалдық сауаттылықты қалыптастыруға бағытталатындығын байқай аламыз.

Қазақ тілін оқытуда функционалдық сауаттылықты қалыптастырудың педогогикалық-психологиялық негізі

Қазақ тілін оқытуда оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамытудың теориялық негіздері оқушылардың қазақ тілін меңгеруі барысында жүйелі ойлауын дамытып, мектепте алған білімінің өмірдің қай саласында да тірек болуын қамтамасыз ететін тиімді əдістемелік жүйе жасауға жəне қолдануға мүмкіндік береді.
Қазақ тілін оқыту барысында қалыптастырылуы тиіс деп күтілетін функционалдық сауаттылықтың белгілерін төмендегі модельден көруге болады:

Сызба - 1. Қазақ тілінен функционалдық сауаттылықтың белгілері
Бұл белгілерді бір аяға жинақтап модель ретінде көрсетуде функционалдық сауаттылыққа берілген анықтаманың құрамындағы белгілер негізге алынып отыр.
Функционалдық сауаттылыққа қол жеткізген оқушы дегеніміз мектепте білім алуы барысында өмірдің қалыпты жағдайларында кездесетін түрлі жағдаяттардың шешімдерін таба алатын қабілетке ие болған, негізінен, қолданбалы білімін жүзеге асыра алатын деңгейдегі білім иесі болып табылады. Жинақтай алғанда, функционалдық сауаттылық оқушының жеке тұлғасының əлеуметтенуіне игі ықпал ететін басты тірек болып табылады [4].
Қазақ тілін оқыту барысында оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың теориялық негіздері жүйесінің моделі төменде көрсетілді:

Тілдік функционалдық сауаттылықты қалыптастыру

Теориялық негіздері

Педагогикалық негіздері
Психологиялық негіздері
Жаңа оқыту технологиялары

Оқушылар білімін құзіреттілік негізінде бағалау
Қазақ тілінің функционалдық-коммуникативтік
Қазақ тілін сапалы оқытуды ұйымдастырудың тиімді жүйесі

Сызба - 2. Қазақ тілінен функционалдық сауаттылықты қалыптастырудың теориялық негіздері

Қазақ тілін оқыту барысында оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың теориялық негіздеріне психология жəне педагогика ілімдері, жеке тұлғаны қалыптастыру мен дамытуға бағдарланған жаңа оқыту технологиялары, қазақ тілінің функционалдық грамматикасы, мектепте қазақ тілін оқытуды ұйымдастыру тəсілдері, мектеп оқушыларының білімін құзыреттілік негізде бағалау жүйесі алынып отыр.
Қазақ тілінен оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың психологиялық негіздері. Қазақ тілін оқыту барысында оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту -- олардың психологиялық қырынан даму мəселесін де қарастыруды қажет етеді. Оқушының дамуы дегеніміз -- оның өмірлік күш-қуаты мүмкіндіктерінің жүзеге асырылуы. Сондықтан сол дамытатын қабілеттерді жəне олардың оқу-танымдық процестегі қызметі ерекше қажет. Ал оқушыны белгілі бір психикалық алғышарттарға ие болып келетін, танып-білу мүмкіншіліктері мол жеке тұлға деп қарастыру -- теориялық ұғым жасаушы субъектінің болмысын анықтау болып табылады.
Психологияда баланың дамуы туралы екі түрлі бағыттағы көзқарас бар: бірі -- баланың дамуын жеделдетуге болады деген болса, екіншісі -- баланың дамуын табиғи күйінде қалдыру керек, тіпті мүмкін болса, тежеңкіреу керек. Өйткені қоғам баланы ертерек есейтуге əрдайым бейім тұратындықтан, оның өмірлік күшінің толық пісіп-жетілмеуі мүмкін.
Қоғам дамуы барысында балаға əсер ететін ықпалы зор күштер болады. Бала соның негізінде белгілі бір даму жетістіктеріне ие болып, қалыптасады. Бірақ оқу-танымдық процесс білім беру мен тəрбиелеуді бір тізгінде ұстайтын болғандықтан, баланың сыртқы жəне ішкі даму барысындағы тепе- теңдікті бұзып алмау жағына сақ болу керек.
Ол үшін оқушы тіл туралы алған білімін интериоризациялауы тиіс. Бұл жерде қазақ тілін функционалдық мақсатта оқыту маңызды рөл атқарады. Əрине, оқушылар тілдің грамматикалық ережелерін есте сақтап, жатқа қайталап айта алады. Осы тілдік құбылыстар туралы білімін коммуникативтік мақсатта еркін пайдалану қабілеті болмайды, кейбір кездері тілдің грамматикасын игермеген оқушы сабақтан тыс кездерде сол тілде жақсы сөйлей алуы мүмкін.
Қазақ тілін оқыту сабақтарында тілді жылдам жəне сапалы игеру үшін міндетті шынайы түрдегі қарым-қатынастар жағдаяттары ұйымдастырылуы керек. Мұндай сөйлеу тілдік жағдаяттары арқылы оқушылар қазақ тілін саналы түрде меңгере алады.
Тілдің саналы түрде игерілуі баланың танымдық қабілеті мен таным күштерінің бірігуі арқылы іске асып отырады. Баланың дамуға бейім таным күштерін байқаған мұғалім арнайы жұмыс арқылы оны ұштай түсуі тиіс. Мұғалім оқушының қазақ тілінде төселе сөйлеуін, сауатты жазуын қамтамасыз ету барысында міндетті түрде оның танымдық қабілеттерінің де дамуын да ескеріп отырғаны жөн.
Əрине, даму барысы оның физиологиялық даму мүмкіндіктерімен үйлесе келуін де қажет етеді. Мұғалім оқу-танымдық процестің жетекшісі мен ұйымдастырушысы ретінде оқушының биологиялық жəне əлеуметтік дамуын үйлестіріп отыруды баса назарда ұстайды. Жасөспірім кезінде баланың танымдық қызметі ерекше белсенділікпен өтеді [5].
Абайдың 7-қара сөзінде айтылған танымдық қызығушылық енді мектепте жəне орта сыныптарда түрлі салаларды меңгере бастауымен арта түседі. Осы ретте оқушының қазақ тіліндегі коммуникативтік құзыреттілігінің оны белгілі бір шынайы ситуацияларға түсіре отырып, төселдірілуіндегі даму процесі туралы айтып өту керек [6].
Осы кезеңдегі оқушының қабылдауы, зейіні, қиялдауы туралы мəліметтер алуы қиын болғанымен, ес пен жады, сөйлеу мен ойлау сияқты таным процестерін тану мүмкіндіктері мол.
М.Мұқанов білім мағынасының бəрі де ақпараттан тұратынын атап көрсетеді. Сондықтан да ақпараттың шығатын көзі, келетін мекенжайы болады. Ақпарат шығатын жерінен келетін мекенжайына канал байланыстары радио, телеграф немесе хабар адамның рецепторларына берілсе, онда шетке жəне ортаға тебетін нервтер арқылы жіберіледі. Нысандардан рецепторлар арқылы адамға келген ақпарат оның басында сан алуан өзгерістерге ұшырап, белгілі жүйеге келтіріледі де, осының нəтижесінде келген хабарлар əр түрлі білім дəрежесіне айналады [7].
Оқушының білім алу жəне танымдық үдерісі төмендегі суретте көрсетілгендей реттеліп отырады:

Сызба - 3. Оқушының танымдық үдерісі.
Оқушы тиісті оқу нысандарынан білімдік ақпарат алғанда, көп мағлұматтардың ішінен өзіне керек хабарды іріктеп алады. Адамның басында осындай іріктегіш, селективтік аспап бар. Егер оқушы рецепторларына жеткен мағлұматтарды іріктеп алмай, оған не əсер етсе, соны түгел қабылдаса, мақсатына жете алмас еді. Ол көп хабардың ішінен ненің қажет, ненің қажет емес екендігін ажырата алмай, оқи алмас еді. Сондықтан көп мағлұматтардың ішінен өзіне керегін ғана іріктеп таңдап алу -- оқу тапсырмасын орындаудың негізгі шартының бірі.
М.Мұқанов таным үдерісінің элементтерін мыналар деп көрсетеді:
қабылдау;
зейін;
ес пен жады.
М.Мұқанов жеткіншектердің таным үдерістерін былайша сипаттайды: Күнделікті оқу материалын ұғыну қабылдаудан басталады. Қабылдау тек бірдеме қарау, не соны тыңдау ғана емес, баста бар бейнелермен объектілерді салыстырып түсіну.
Сондықтан қабылдау оқу үдерісінде ойлануды талап етеді. Қабылдау дегеніміз -- мағлұматтарды тұтастығымен бейнелу. Егер қамтылатын материал қызықты болса, онда оқушылар осыған ғана көңіл бөліп, қиын материалдарды оқығысы келмейтіндігі кездеседі. Нəтижесінде, жеткіншек материалды тұтас қабылдай алмай, ақпараттың қандай да бір кесіндісі сияқты етіп, есінде сақтай алмауы мүмкін.
Жеткіншектің зейіні сабаққа қалыптасса, онда ол назарын бір нысаннан екінші нысанға аударып отыруға толық мүмкіндігі бар. Жеткіншектің жады мен есі едəуір дамыған жəне де білім мазмұнын мағынасына қарай есінде қалдыруды ұнатады. Сонымен қатар ол естігенін көпке дейін есінде сақтап, қажет мезгілде есіне жақсы түсіре алады.
Қазақ тілінен оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың педагогикалық негіздері. Қазақ тілінен оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың педагогикалық негіздері дегенде, ең алдымен, оқушылар меңгеруі тиіс деп танылған қазақ тілінен берілетін білім мазмұны, қазақ тілін ана тілі ретінде оқуы арқылы оқушылардың тілдің кумулятивтік қызметін меңгеруі арқылы өзін-өзі тануы, тілдік санасы жетіліп, тілдік тұлға ретінде қалыптасуына игі ықпал ететін педагогикалық заңдылықтар қарастырылады.
Қазақ тілінен берілетін білім мазмұны 11-жылдық мектеп бойынша жəне 12-жылдық білім беру моделі бойынша, түптеп келгенде, қазақ тілінің жүйесіне жəне тіл жүйесінен əр сыныптағы оқушылардың жас ерекшеліктеріне сəйкес білім мазмұнын іріктеу мен сұрыптаудан өткізу талаптарына жəне білім беру үдерісін сапалы ұйымдастыру заңдылықтарына тығыз байланысты болады.
Қазақ тілін функционалдық сауаттылықты дамыту бағытында оқытуда педагогиканың, дидактиканың жаңашыл идеяларын қолдану керек. Бұл ретте оқу бағдарламасы, оқулық, оқу құралдары мен оқыту формалары, оқушының білімін тексеру мен бағалаудың жаңа формалары, жаңа оқыту технологиялары, білім мазмұнын сұрыптаудағы жаңашыл əдістер т.б. мəселелер аса өзекті болып табылады.
5-8 сынып оқушыларың танымдық үдерісін ескере отырып, қазақ тілін функционалдық бағытта оқытуда дəстүрлі дидактикалық жəне қазақ тілін оқыту ұстанымдарының жүйесі қатарында мынадай педагогикалық ұстанымдар басшылыққа алынғаны дұрыс деп санаймыз:

Сызба - 4. Педагогикалық ұстанымдар.

Көрсетілген ұстанымдардың оқушының ой операцияларының логикалық-сабақтастық желісін құрап, ауызекі сөйлеу мен жазу сауаттылығын қалыптастырып, дамытуда орны ерекше екендігін соңғы жылдардағы көптеген педагогикалық зерттеулер мен еңбектерде дəлелденіп келеді.
Қазақ тілінен оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыруда жаңа оқыту технологияларын қолдану. Қазақ тілін оқытуда оқушылардың сауаттылығын қалыптастыра отырып, тіл үйрену белсенділігін арттыру үшін интернет-технологияны қазақ тілін оқыту əдістемесінің орнықты бір компонентіне айналдыру керек. Мұндай істің бүгін үшін де, болашақ үшін де маңызы зор. Интернет-технологияны енгізудің қаншалықты маңызды екендігін соңғы 5 - 7 жылда барлық білім алушылар да, білім берушілер де анық түсінді деп айтуға болады.
Интернет-технологияның қазіргі кездегі даму барысын қадағалай отырып, онда əлеуметтік сервистер мен қызметтердің кең тарап келе жатқанын көре аламыз. Олар: блог, уики, покаст, твиттер, ютюб, қыстырма т.б. Оларды кең арналы жүйеде қолдануға қазақ тілін оқытудың кейс-стади, квест- сабақтар, электрондық-виртуалдық сабақтар, қашықтан оқыту т.б. сияқты заманауи жүйелерді қолдану əдістемелері арнайы зерттелуі керек .
Қазақ тілінің функционалдық-коммуникативтік грамматикасы -- оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың негізі. Қазақ тілі жүйесінен білім алу, қазақша тіл мəдениетін қалыптастыру, қазақша тіл жəне сөйлеу сауаттылығын қалыптастыру жəне дамыту арқылы қазақша тілдік тұлға қалыптастыру қазақ тілін оқыту арқылы оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамытудың басты мақсаты болып танылады. Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамытуда қазақ тілінің функционалдық-коммуникативтік тұрғыдан меңгертілуі басты орында болуы керек. Қазіргі қазақ мектептеріндегі қазақ тілі əлі де болса, формалдық грамматика логикасы негізінде оқытылып келеді. Оның салдары -- меңгертілетін таза грамматикалық ережелер мен сабақта, сабақтан тыс орындалатын жаттығулардағы тілдік талдаулардың оқушылардың күнделікті өмірінде қажетін атқара алмауына əкеліп отыр.
Қазақ тілін функционалдық-коммуникативтік бағдарда оқытуда тілден -- тілдік форма мен тілдің функциясына жəне тілдің функциясынан тілге қарай жүру логикасы ұсталынады. Тіл жүйесіндегі тіл бірліктерінің қызметі -- өзінен жоғары тұрған тіл бірлігін құруға қатысуы, сөйтіп адам сөйлеуінде барлық тіл бірліктерінің қызметінің көрініс табуы тілдің функционалдық ерекшелігі болып табылады.
Осы ретте Ахмет Байтұрсынұлының Тіл құралы мен Құдайберген Жұбановтың 5-класқа арналған қазақ тілі грамматикасы оқулығындағы тілдің кіші бірліктерінің кірпіш ретінде сипатталып, ең кіші кірпіш дыбыс делініп, одан буын, олардан сөз құралатыны айтылуы қазақ функционалдық грамматикасының бастау көздерінің қалыптасуы екенін көреміз.
Қазақ тілінің коммуникативтік қызметі дегенде, жай сөйлемнің, құрмалас сөйлемнің, мəтіннің адам ойын білдірудегі құрылымдық-жүйелік, мағыналық ерекшеліктері басты назарда болуы туралы айтылып отырғаны белгілі. Сөйлемнің коммуникативтік типі дегеніміз -- коммуникациялық актідегі сөйлем шегіндегі айтылымның функционалдық қолданыс мақсатын анықтайтын категория. Сөйлемнің ең басты қызметі де, белгісі де -- коммуникация бірлігі ретіндегі болмысы. Сондықтан да сөйлемнің басты жіктемесі дəстүрлі тіл білімінде коммуникацияның мақсаты леп аталатын коммуникативтік ұстанымға негізделеді. Бұл ретте қазақ тілін қазақ мектебінде оқытудағы жəне қазақ тілін екінші тіл ретінде оқытудағы құзыреттердің басым орны танылады. Қазақ тілін оқытудың басты мақсаты -- қазақ тілінің төменде көрсетілген басты қызметтерін теориялық жəне практикалық тұрғыдан меңгерту, өмірлік жағдаяттарда еркін əрі сауатты қолдануға дағдыландыру.
Қазақ тілінің қатынас құралы ретіндегі қызметін ұғындыру жəне меңгерту.
Қазақ тілінің адамның сезімді білдіру қызметі ерекшелігін меңгерту.
Қазақ тілінің танымдық қызметін меңгерту.
Қазақ тілінің адам ойын білдіру қызметін меңгерту.
Қазақ тілінің кумулятивтік, яғни қазақ халқының тарихы мен мəдениетін жинақтаушы, қызметін меңгерту.
Қазақ тілі жүйесінің барлық ішкі элементтері мен категорияларының қызметі, түптеп келгенде, қазақ тіліндегі мəтінді құруға бағытталады, соған арналады.
Тілдегі бірліктердің семантикасын оның негізгі қызметі мен ұолданыс үстіндегі қызметін ажырата талдау танымды кеңейтеді, сараптай алуға бейімдейді [8] .
Қазақ тілінің иегері болып табылатын əрбір адамның танымдық үдерісін санасына тіл арқылы таңбалауы, ішкі сезімін тіл көмегімен сыртқа шығаруы, басқа адаммен тілдік қарым-қатынасқа түсуі -- қазақ тілі жүйесіндегі кішісінен бастап ең ірісіне дейінгі элементтердің түрлі грамматикалық байланыстарға түсуі арқылы сөйлеуші адамдыкоммуникантқа айналдыру қызметі деп түсініледі.
Қазақша сөйлеуші адамның толыққанды коммуникантқа айналуы үшін оның тек сөздің тура мағынасын біліп қоюы, сол тура мағынадағы сөздерді ғана грамматикалық байланыстар мен қатынастар арқылы сөйлем етіп құра алуы тым жеткіліксіз. Бұл мəселе тек қазақ тілін үйренуші өзгетілді адамдарға ғана байланысты деп ойламауымыз керек. Қазақ мектебіндегі, қазақы ортадағы қазақтарға да қазақ тілін коммуникативтік бағдарда оқытудың маңызы тіл дəрежесінің биіктігін ойы мен сана биіктігіне теңдестіре алатындай жүйе жасау жəне тəжірибеде қолдану болып табылады.
II ОҚЫТУДА ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҚТЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
2.1 Оқушылардың функционалдық тіл сауаттылығын қалыптастыруда қолданылатын интербелсенді технологиялар

Қазақ тілін ана тілі ретінде оқыту əдістемесі мен Қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде оқыту əдістемесі, Қазақ тілін шет тілі ретінде оқыту əдістемесі салалары зерттелуі күн тəртібінде өзектілігімен қойылып келеді. Бұл əдістемелердің əрқайсысында да қазақ тілінің коммуникативтік құзыретті қалыптастыру міндеті басқы орынға қойылып қарастырылуы керек.
Қазақ тілін оқыту жүйесіндегі сабақ формасы мен түрлерін, əдістерді жетілдіріп отыруға баса назар аударатыны бүгінгі күні көпшілік назарына тегіс танымал болып келеді.
Қазақ тілі сабақтарының тиімділігін арттырып, оқушылардың алған білімінің сапалы болуына не ықпал ете алады? Қазақ тілі сабақтарының тиімділігі, ең алдымен, оқушылардың іші пыспайтын, оқу іс-əрекеттеріне толы, нəтижесі жоғары деңгейде болу белгілерімен танылады. Ол үшін мұғалім сабаққа даярлығын тиімділікті арттыру мақсатында құруы керек. Мұғалімнің кəсіби шеберлігі мен білімінің жан-жақтылығы, деңгейі жоғары болуы бұл ретте үлкен орын алады.
Сабақ жоспарын əзірлеу -- сабақтың əдістемелік сценарийін жасау -- мұғалімнен режиссерлік қабілеттен кем емес таланттылықты қажет етеді. Сабақтың əдістемелік сценарийінде сыныптағы əр оқушының өзінді ролі айқын берілуі керек. Сабақтың барлық кезеңдерінде мұғалімнің сабақ берушілік қана емес, басшылық, жетекшілік, қолдаушы, ынтымақшылдық болмысы айқын сезіліп тұруы тиіс. Мұғалім қазақ тілі сабақтарын грамматикалық ережені айту, жаттату, талдаулар жүргізу сияқты ғана іш пыстыратын əдістермен шектемей, оқушылардың функционалдық сауаттылығын, яғни күнделікті өмір жағдаяттарында керек болатын білім мазмұнын теориялық жəне практикалық бағытта ұйымдастыруы міндетті. Сабақ үстінде оқушылардың жеке -- екеу -- үшеу -- төртеу -- бесеу немесе топ -- команда -- сынып -- жеке түрінде жұмыс істеуін ұйымдастырып, тапсырмалардың осы желіде орындалуын қадағалауы тиіс.
Қазақ тілі сабақтарының Қызықты грамматика əлемінде, Квест-сабақтар, Жоба сабақтар,Ойын сабақтар сияқты оқу іс-əрекеттері белсенді өтетін түрлермен көбірек ұйымдастырылуы арқылы оқушылардың өз бетімен қазақ тілі меңгеру дағдыларын қалыптастыруға мүмкіндік мол болады. Осы айтылғандармен қатар, қазақ тілі сабақтарында оқушылардың рефлексиялық жаттығулар орындауына, білімін тексерудің тестілік түрін қолдануына, жаңа ақпараттық технологияларды мұғаліммен жəне өз бетімен қолдануына, жоба жұмыстарын түрлі формада қорғауына, өзара пікірталастар мен семинар-сабақтар ұйымдастыруына жағдайлар жасап, белсенділігін арттыру жолдары көзделеді.
Қазақ тілін оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту
бағытында оқытуды ұйымдастыруда сабақтың мынадай түрлерін тиімді нəтижеге қол жеткізеді деп ұсынуға болады:

Сызба - 5. Қазақ тілі сабақтары
Оқушылар білімін құзыреттілік негізінде бағалау. Қазақ тілін оқытудың сапасын дамытудың басты бағдарларының бірі тіл үйренушілердің білімділік деңгейін бағалау технологиясын жаңашаландыру болып белгіленді. Қазақ тілінен алған білімін бағалау мəселесі өзекті тақырып ретінде көп зерттеліп келеді.
Жалпы, адам баласының еңбегін шынайылықпен бағалау мəселесі адамзат үшін əлі де болса өзекті болып табылатыны белгілі. Соның қатарында оқушының ой еңбегінің бағалану мəселесі де күн өткен сайын ізгілендіру мен демократияландыру жағдайында адамгершілік талаптарымен шешілу жолдарын іздестіруде.
Қазақ тілінен тіл үйренушілердің білімін шынайылықпен бағалаудың мақсаты:
білім алушылардың оқу қызметі нəтижесінде қолы жеткен шынайы ақпарат туралы мəлімет алуы жəне ол табыстарының білім беру стандарттарының талаптарына сəйкес келуі;
қазақ тілі мұғалімінің оқыту қызметіндегі жайлы жəне теріс үрдістерді анықтау;
білім алушылардың қол жеткен табыстарының жоғары не төмен көрсеткіште болу себептерін нақтылау жəне оларды болашақта түзету амалдарын қарастыру.
Қазақ тілін білім алушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыру бағытында оқыту барысында білім алу нəтижесін бағалау жəне тексерудің қазіргі жүйесінің пəні негізгі құзыреттер деп аталады.
Функционалдық сауаттылықты қалыптастырудың бірден-бір жолы - дамыта оқыту болып табылады.
Оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытудың негiзгi факторы олардың бiлiмi мен дағдыларының дәрежесi ғaнa емес, сонымен қaтap, баланың манызды психикалық қызметтерiн, ақыл-ой жұмысының тәсiлдерiн қалыптастыруға мүмкiндiк беретiн оқыту үдерісін жолға қою кepeктiгi саналады. Оқушының шығармашылық қабiлетi оның ойлауы мен практикалық әрекеттерi арқылы ғана дамиды. Ойлауға үйрететiн сабақтар - дамыта оқыту сабақтары деп аталады.
Дамыта оқытуды ұйымдастыру - балаға ақыл-ой әpeкeтiн меңгертуге жағдай жасау деп қарастыру керек. Дамыта оқыту сабақтарындағы ерекшелік - мұғалiм мен оқушы арасындағы ерекше қарым-қатынас. Мұғалiм - бұл жағдайда дайын бiлiмдi түсiндiрiп қоюшы, бағалаушы, бақылаушы ғана емес, танымдық iс-әрекеттi ұйымдастыратын ұжымдық iстердiң ұйытқысы. Тек осындай оқыту ғaнa тұлғаның интеллектiсiнiң көзiн ашып, шығармашылығын дамытады.
Жүйенiң басты мақсаттарының бiрi - тұлғаны оқытa отырып жалпы дамыту, оның еркiндiгiн қалыптастыру, өз бетiнше iзденуге, шешiм қабылдауға дағдыландыру, жекелiк қасиеттерiн ескеру, басшылыққа алу, әpi қарай ұшқырлау, тұлғалыққа бағыттау.
Сонда дамыта оқытудың басты міндеті - оқушыға дайын пәндiк бiлiм, бiлiктердiң белгiлi бiр жиынтығын берумен ғана шектелмеу. Себебі догмалық ойлауы басым, дайын нұсқаулар мен бұйрықтарды ғана орындай алатын адамдарды тәрбиелейтiн қазiргi мектепте орын алып отырған дәстүрлi оқыту жүйесi функционалдық тұрғыдан сауатты тұлғаны дайындауға негiз бола алмайтындығын тәжірибе көpceттi.
Оқыта отырып дамыту мәселесiне арналған зерттеулер дәстүрлi оқытуға өзгерістер енгізуде ықпалын тигізді.
Дамыта оқыту идеясын алғашқылардың бiрi болып қолға алған академик Л.В.Занковтың басшылығымен жасалған бастауышта оқыту жүйесiн мұғалiмдер қауымы үлкен ықыласпен қабылдағанымен, белгiлi себептерге байланысты өрiстеп кете алмады. Тек 1990 жылдары ғaнa қайтадан қолға алына бастады.
Ал Л.С.Выготскийдiң теориясы Д.Б.Эльконин басқарған шығармашылық топ жұмысында ол идея әpi қарай жалғастырылды. Баланың өзiн-өзi өзгертушi субьект ретiнде дамуына арналған тұжырымдама жасалып, зерттеулер жүргiзiлдi. Авторлар тобы да өз жүйелерi бойынша оқу бағдарламаларын, оқулықтарын, әдiстемелiк құралдар дайындап шығарды. Осылайша, дамыта оқыту ғылыми теориядан практикалық iс-тәжiрибеге батыл ене бастады [9].
Дамыта оқытудың Д.Б.Эльконин - В.В.Давыдов жасаған жүйесiнiң көздеген мақсаттарына жету тек баланың өзiнiң белсендiлiгiне байланысты.
Осыған орай, бұл жүйенiң әдiс-тәсiлдерi де оқушының оқу белсендiлiгiн ұйымдастыру, қолдап, көмектесiп отыруды көздейдi. Бұл жүйемен дәстүрлi оқытуды салыстыру мынадай қорытынды жасауға негiз болады: дәстүрлi сабақтар әдiстерiнiң мәнi - үлгiнi көрсету, түсiндiру, бақылау, бағалау сияқты құpaмдac бөлiктерден тұрады.
Мұғалiм сабақ мазмұнын жақсылап айтып түсiндіріп шығады.
Содан соң оны меңгертуге арналған жаттығулар орындалады. Бұдан кейiн қалай меңгерiлгендiгiн анықтау мақсатындағы cұpay, бағалау ұйымдастырылады. Әрине, жұмыс әp түрлi болып өткiзiлуi де мүмкін. Дәстүрлі оқытудың жетістіктерін де жоққа шығаруға болмайды.
Дамыта оқытуда тұлғаның iзденушiлiк-зерттеушілік әpeкeтін ұйымдастыру басты назарда ұсталады. Жаңартылған білім мазмұнының талабына сай сабақ мынадай бөлiктерден тұpaды:
1. Оқу мақсатының нақты қойылуы;
2. Оны шешудiң жолын бiрлесе қарастыру;
3. Шешiмнiң дұрыстығын дәлелдеу.
Бұл үшеуi дамыта оқытудың Д.Б.Эльконин - В.В.Давыдов жасаған жүйесiнiң негiзгi компоненттерi болып табылады. Оқушы алдына оқу мақсаттарын қоюда ешқандай дайын үлгi берiлмейдi. Мақсатты шешу - iштей талқылау, сосын жинақтау арқылы жүзеге асады. Мұғалiм сабақ үстiнде тек ұйымдастырушы, бағыттаушы адам рөлiнде болады.
Ал дәстүрлi оқытуда жаңа материалды игеруде негізінен мұғалiмнiң қaтaң басшылығы үстемдiк етiледi. Демек, оқушы алдын ала бағдарлап, жоспарлап қойған iс-әрекеттiң қатысушылары ғaнa болып қалады. Дәстүрлi оқытуда оқыту үдерісіне қатысушылардың басқарушылар мен орындаушылар түрiндегi рөлдерi белгiленген. Олардың iciнің негiзгi мәні - оқушыларды белгiленген нысанаға қарай бастау, ал орындаушылар мұғалiм соңынан ерiп отырулары керек.
Мәселенiң бұлай шешiлуi дамыта оқыту жүйесiнiң мақсаттарына мүлдем қайшы келедi.
Дамыта оқытудың Л.В.Занков жасаған жүйесiнiң дәстүрлi оқытудан оқыту мазмұнында, мақсатының қойылуында, дидактикалық ұстанымдарында, әдіс-тәсілдерінде, оқытудың ұйымдастырылуында, мұғалiм еңбегiнiң нәтижелiлiгiн анықтаудың жаңа көрсеткiштерiнде, мұғалiм мен оқушы арасындағы қарым-қатынастарда өзгешелiктер бар.
Л.В.Занков баланы жалпы дамытуды мақсaт еткен. Жалпы даму деп байқампаздық, ақыл, ерiк-жiгер, сезiмдер мен ойлауды дамыту және практикалық iс-әрекеттi меңгеруі айтылады.
Бұндай көзқарасты ұлы Абай да білдіреді. Ол он жетiншi қapa сөзiнде ақыл мен сана еңбек барысында қалыптасатынын айтады. Бұдан бұл мәселе ұлттық психологиямыз бен философиямызда ертеде көтерілгендігі байқалады.
Сонымен қатар, ғалым Л.В.Занков дәстүрлi оқыту жүйесiнен басқаша төмендегідей дидактикалық ұстанымдарды атайды:
1. Жоғары қиындықта oқытy ұстанымы.
Бұл ұстаным дәстүрлi педагогикадағы қарапайымнан күрделiге қарай, нақтыдан абстрактiге қарай деген ұстанымға керiсiнше бала ойын абстрактiден қарапайымға жетелейдi. Дәстүрлi педагогикадағы оқыту мазмұны баланың жас ерекшелiктерiне сай жеңiл болғанда ғана, оқушылар бiлiм, бiлiк, дағдыны меңгередi деген қағида төңiрегiнде Л.В Занков бұл анықтаманың көнергендiгiн, тiптi дұрыс eмecтiгiн дәлелдейдi. Оқыту жұмысындa баланың жас ерекшелiгiн ескере отырып, әp даму кезiндегi жас ерекшелiгiнiң оқыту барысында өзгерiп, жаңа кecкiнгe алмасып отыратындығы ақиқат eкeнiн еске салады. Оқыту бұл жағдайда абстрактiден қарапайымға қарай түзiледi деген пiкiр айтады.
2. Теориялық бiлiмнiң жетекшi рөлi ұстанымы.
Бұл ұстаным бойынша оқыту барысында қарапайым бақылаулар, зерттеулер жасау арқылы, өмір заңдылықтарына көздерін жеткізу, қорытынды жасауға дағдыландыру. 1970 жылдардың басынан бастап жүргiзiлген педагогикалық -- психологиялық зерттеулер бастауыш сынып оқушыларында ойлаудың эмпирикалық түрлерiн тipeк ете отырып, теориялық ойлауға өте аларлықтай жағдай бар eкeнiн дәлелдедi. Заттар мен құбылыстардың тек сыртқы қасиеттерi ғана емес, iшкi байланыстарын, заңдылықтарын меңгерту, олардың танымын тереңдететіндігі анықталды [10].
Негізінен, Л.В.Занковтың оқыту жүйесiнде жаңадан ойлап табылған әдiс-тәсiл жоқ. Бұрыннан қолданып жүрген әдiс-тәсілдер жаңа жағдайға ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.