Нұрмақовтың саяси көзқарастарын қалыптастырған орта
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 НЫҒМЕТ НҰРМАҚОВ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ ҚАЙРАТКЕР РЕТІНДЕ ҚАЛЫПТАСУ ЖОЛЫНДА
1.1 Нығмет Нұрмақовтың балалық шағы және Қарқаралыдағы саяси жағдай
1.2 Нұрмақовтың саяси көзқарастарын қалыптастырған орта
1.3 Қазақ сот құрылысының басшылығындағы Н.Нұрмақов
2 ҰЛТҚА ҚЫЗМЕТ ЕТУДІҢ КӨРНЕКТІ ҮЛГІСІ
2.1 Халық Комиссарлар Кеңесінің төрағалығындағы табанды қызметі
2.2 Экономика және өнеркәсіп салаларын өркендетудегі Нығмет Нұрмақовтың орны
2.3 Одақтағы халықтар мүддесін қорғау жолы
3 Халық игілігіне қызмет еткен күрескер
3.1
3.2
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. ХХ ғасырдың басындағы Кеңес Одағының әміршіл-әкімшіл жүйесі өз ұлтының армандарын, тілектерін, мұң-мұқтаждарын арқалаған, ұлт мүддесі жолында еңбек еткен тұлғаларымызды кеңінен танып-білуімізге тосқауыл қойды. Тұлғатану бағытында ұлт қайраткерлерінің есімдері тәуелсіздік алғалы еліне қайта оралып, рухани игілігіміз болып қайта жаңғыруда. Тарих жадындағы есімдері қастерленетін арыстарымыздың бірі - Нығмет Нұрмақов. Елінің мүддесі жолында қызмет еткен, сол жолда құрбан болған Нығмет Нұрмақовтың өмірі мен қоғамдық-саяси қызметін тарихи тұрғыдан зерттеу жұмысы Қазақстан тарихындағы танымдық маңызы зор іс. Педагог, қоғам және мемлекет қайраткері, юстиция халық комиссары, республика прокуроры, реформатор, Қазақ АКСР Халық Комиссарлары кеңесінің төрағасы қызметтерін атқарған және негізсіз айыптаулармен жазықсыз ату жазасына кесілген тұлғамыз қырық екі жыл ғұмырын қазақ елінің мемлекеттілігін қалыптастыру жолына арнады. Мемлекеттік саясат бағытындағы ғана емес, ұлт санасын көтеру, әлеуметтік саладағы үлесі, ұлттар мәселесін көтеру, өнер және мәдениет салаларындағы жанкешті қызметі айтылмай және талданбай келеді. Аталған дипломдық жұмыста қайраткердің әр түрлі саладағы көрнекті қызметін саралау және талдау осындай қажеттіліктерге байланысты туындап отыр. Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі - Н.Нұрмақовтың өмірі мен қоғамдық-саяси қызметі алынып отыр. Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні. Қайраткердің тарихтағы орны мен рөлі, Қазастан тарихының ХХ ғасырдың 20-жылдардағы кезеңін жеке тұлға негізінде тарихи талдау жасау. Дипломдық жұмыстың мақсаты - ұлт қайраткері Н.Нұрмақовтың өмір жолын қоғамдағы орын алған саяси-әлеуметтік өзгерістермен байланыста қарастыру, оның саяси көзқарасына әсер еткен жағдайларды, тарихи тұрғыдан зерттеу сол кезде қазақ даласындағы өзекті болған тақырыптағы шешімдеріне талдау жасап, елді дамытудың әр саласындағы үлесін айқындау. Қойылған мақсатқа жету үшін мына міндеттерді шешу көзделген:
Тұлғатану бағытының теориялық және методологиялық негіздерімен танысу және зерттеу;
Тақырыптың зерттелу деңгейіне қарай тарихнамалық талдау жүргізу;
Жұмыстың материалдық базасына қарай деректік талдау жүргізу;
Н.Нұрмақовтың тұлға ретіндегі даму, қалыптасу, саяси көзқарастарының қалыптасуына әсер еткен ортаны және факторларды айқындау;
Мемлекеттік саясаттағы жан-жақты тұлға ретінде атқарған қызметін жалпылама емес, мұрағаттық деректермен толықтыру арқылы нақтылау және көрсету;
Қалдырған мұрасы бойынша жарық көрген еңбектері, мақалаларына, баяндамаларына тарихи тұрғыдан талдау жасап, бүгінгі күн тұрғысынан баға беру;
Төрағалық қызметтерін, юстиция халық комиссары қызметіндегі, Қазақ АКСР Халық Комиссарлар Кеңесі төрағасы қызметіндегі қайраткерлік тұлғасын ашу және зерттеу;
Нығмет Нұрмақовтың саяси қуғын-сүргін кезеңіндегі өмірін қарастыру.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Н.Нұрмақовтың өмірі, қоғамдық-саяси қызметі қарастырылып, төмендегідей жаңалықтарға қол жеткізілді:
Қазақстан Респубикасы Нұр-Сұлтан қаласы мемлекеттік мұрағаты, Қарағанды облыстық мұрағаты, Қазақстан Республикасы Президенті архивіндегі қорлардан Н.Нұрмақовтың өмірі мен қызмет жолына қатысты мәліметтер жинақталып, сақталған жеке істеріндегі құжаттар мен деректер пайдаланылды.
Н.Нұрмақовтың редакциясымен шығарылған мақалалар жинағы, жиындардағы баяндамалары, еңбектеріне тарихи талдау жасалды. Қазақстан құрылысы мен латын әліпбиіне көшіру жөніндегі, Қазақстанның экономикалық деңгейін көтеруге байланысты баяндамаларын қазақ тіліне аударып, маңыздылығына назар аударылды.
Тұлға ретіндегі қалыптасқан ортасын зерттеу барысында Қарқаралыдағы саяси жағдай және Омбы семинариясында білім алуы мұрағат деректерімен толықтырылды.
мұрағат деректері негізінде зерттелді.
қосқан үлесі деректер мен құжаттар негізінде дәлелденді.
Н.Нұрмақовтың саяси-қуғын сүргін құрбаны ретіндегі деректер жинақталды және жүйеленді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, 3 негізгі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер және қосымшадан тұрады.
Дипломдық жұмысты жазудың негізін Нығмет Нұрмақовтың шығармалар жинағы, атап айтқанда, баяндамалары, мақалалары және Қазақстан құрылысы кітабы қалады. Дипломдық жұмысты жазу барысында,
Қазақстан Республикасы Президенті Архивінің, Нұр-Сұлтан қаласы мемлекеттік архивінің, Қарағанды облыстық архивінің қорларындағы деректер, Н.В.Гоголь атындағы Қарағанды облыстық әмбебап ғылыми кітапханасынан ғылыми еңбектер, Ресей мемлекеттік кітапханасының сайтындағы, Ресей Федерациялық орталық мұрағатының ресми сайтындағы құжаттар, Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік кино-фото құжаттар мен дыбыс жазбалар мұрағатынан сурет, 1937-1938 жж. Қазақстандағы саяси репрессиялар туралы құжаттар жинағынан мәліметтер, мерзімді басылымдар пайдаланылды. Сонымен қатар қызмет жолын жазуда кеңестік және отандық әдебиеттер қолданылды. Баспасөз беттерінде жарияланған Аман Нұрмақовтың, Тамара Смағұлованың естеліктері пайдаланылды.
НЫҒМЕТ НҰРМАҚОВ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ ҚАЙРАТКЕР РЕТІНДЕ ҚАЛЫПТАСУ ЖОЛЫНДА
1.1 Нығмет Нұрмақовтың балалық шағы және Қарқаралыдағы саяси жағдай
Ұлт қайраткері 1895 жылы 25 сәуір күні сол кезеңдегі Семей губерниясы, Қарқаралы уезі, Қу болысының Қызылшілік қыстағында (қазіргі Қарағанды облысы, Қарқаралы ауданы, Егіндібұлақ ауылында) дүниеге келді. Балалық шағын ғасырлар қиылысқан, қазақ басына туған қиын-қыстау кезеңде, сол кездегі саяси серпілістер өтіп жатқан орталықтардан алыс ауылды өңірде өткізді. Тарихқа көз жүгіртсек, патша үкіметі Қарқаралы аймағын округтік басқаруда, қазақ жеріндегі билік орталығының бекінісін құруда қолайлы деп есептеген. 1824 жылы осы мақсатта аймаққа Омбыдан полковник С.Б.Броневский бастаған шекара отрядының келуімен Қарқаралы қаласының іргесі қаланды. Қарқаралыда әкімшілік орындар, мектептердің ашылуымен қаланың дамығанын атап өткен жөн. Көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері Нығмет Нұрмақов 1895 жылы 25 сәуірде Семей губерниясы, Қарқаралы уезі, Қу болысында дүниеге келді, шыққан тегі Орта жүздің ішіндегі Қаракесектен тарайтын Шаншар руы. Нығмет Нұрмақовтың інісі Жәмелдің баласы, медицина ғылымдарының докторы Аман Нұрмақов арғы аталары Тілеубек Қазыбек бидің ұрпағы екенін айта келе: Менің туған атам Тәукебайұлы Нұрмақтың үшінші атасы Кішкіл мен Қарқаралыдағы атақты бай, болыс Ақайдың Қасенінің әкесі Баймұрын бірге туған ағайындар болып келеді - дейді []. Нұрмақов А. Нұрмақовтар әулеті, шүкіршілік, бармыз Қазақ, 2009. №4-5, 29-30 қаңтар. Нығмет Нұрмақовтың балалық шағы патша үкіметінің отаршылдық саясатына қарсы азаттық ойлардың дүниеге келуі, азаттық күрестің жаңа лебімен тұспа-тұс келді. Сол күрестің ошағы Қарқаралы болатын. Осы өңірде туған Ә.Бөкейханов, Ж.Ақбаев, Ә.Ермеков сынды тұлғалар Қарқаралыны азаттық идеясы тоғысқан саяси орталыққа айналдырды. Осы аймақта жыл сайын өтетін Қоянды жәрмеңкесінің Нығмет Нұрмақовтың ауылына жақын болғанын, 1905 жылы орын алған Қарқаралы петициясының алаштанушы ғалым М.Қойгелдиев айтқандай қазақ қоғамының өмірлік мүддесінен туындаған жалпы демократиялық сипаттағы құжат екенін ерекше атап көрсетуіміз қажет [] Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы 1-том. - Алматы, 2008. -126-бет. Қызылішіліктег і мектепте Н.Нұрмақов алғаш қолына қалам ұстады. Н.Нұрмақовтың алғашқы мұғалімі Смайыл Бәйтенов болысқа хатшы, аудармашы болып та қызмет етті. Осындай кісілік, бекзаттық қасиеттер мен ән мен күйді сүйетін көпшіл, көкірегі ояу орта бала Нығметтің қазақтың дәстүрін, өнегесін, рухани бай қазынасын бойына сіңірген рухы мықты азамат болып қалыптасуының негізін қалады. Редакторлардың редакторы. Құраст. А.Жанғожин, М.Сембаев. - Қарағанды: Арко, 2012. -100-бет. Ірі саяси, әлеуметтік, қоғамдық шаралардың ошағына айналған Қарқаралы уезі Нығмет Нұрмақовтың өміріне өз ықпалын тигізді. Ауылдағы мектепті үздік тәмәмдап, ұстазының кеңесімен Қарқаралыға жол тартты. 1908 жылы Нығмет Қарқаралыдағы екі сыныптық орыс-қазақ училищесіне түсті. Ахмет Байтұрсынұлы аталған училищенің меңгеруші болатын. Қазақ, орыс, татар балаларының аралас оқуы, сабақтың қазақ және орыс тілдерінде қатар жүргізілуі Н.Нұрмақовтың орыс тілін жетік меңгеріуне септігін тигізді. 1911 жылы Нығмет Нұрмақов оқу орнын аяқтады[1]. Қаракесек шежіресі (Құраст. Т.А.Еңсебаев), 1 кітап, І бөлім. Павлодар: Кереку, 2010. 28-бет. Өзінің автобиографиясында мен Семей губерниясы, Қарқаралы уездінің кедей қырғызының баласы екенін, әкесінің өмірінің соңына дейін әр түрлі байларда жұмыс істегенін жазады. 1905-1908 жылдары ауыл мектебінде үш жыл болып, кейін Қарқаралыдағы екі жылдық орыс-қырғыз училищесіне түскенін баяндайды. Осы құжатта мектеп қабырғасынан мен түскен Қарқаралы қаласы басқа әлемнен бөлек жатқан ен даланы көрсетеді. 95 % қазақтар, олардың барлығы патша шенеуніктерінің қарауында. Көбісі қырғыз арасында араздық салумен, ішімдікке салынумен, құмар ойындарына салынумен өмірлері сипатталатын қырғыздар. Қарқаралы қоғамындағы қоғамдық-саяси өмір осы. Өз қызметімнің алғашқы айларынан мұндай қоғамдық ортадан алыс жүруге, Ақпан революциясына дейін оқшауланған өмір кештім деп жазады[3].Қазақстан Республикасы Президенті Архиві. - Ф. 139. - Оп. 3.Д. 293. Автобиография члена РКП (б) Нурмаков № партбилета 515580. - л. 3. Адамның санасын, ойлауын қалыптастыратын өскен ортасы. Нығмет Нұрмақовтың туып-өскен жері, тәрбиесі, білімі тұлға ретіндегі келбетін қалыптастырды. Арқа жері саяси ойлардың орталығына айналып, ұлт зиялыларын шығарды. Жастайынан өз халқының басына түскен ауыртпалықты өз көзімен көргеннен кейін, алдағы қызметтік жолын осы халықтың мүддесін қорғауға арнады. 1911 жылы Романовтар әулетінің 300 жылдығына орай Омбыда ауыл шаруашылығы көрмесі өтеді. Қу болысының атақты байы Ақайдың Қасені де көрмеге қатысады. Аудармашы, білімді, сол кездегі патшалықтың дәстүрлерімен таныс Нығмет Нұрмақовты да өзімен бірге ала кетеді. Орыс халқының ғалымы, географ Г.Потанинмен және халықшыл демократ А.Сидельниковтың көзіне түсті. Олар Нығметтің Омбы семинариясына оқуға түсуіне себепші болды. С.Сейфуллинмен Омбыда оқу кезінде танысады. Омбы қазақ интеллигенциясының орталығы болды. Ұлтымыздың ұлағатты тұлғалары Ш.Уәлиханов, С.Сейфуллин, М.Жұмабаев, Ж.Ақпаев, Н.Нұрмақов, Ә.Досов сынды азаматтар білім алды. Нұрмақов көзқарасының қалыптасуына елеулі үлес қосқан қала. Орыстың мәдениетімен, халқының әлеуметтік тұрмысымен, әділет жолындағы күресімен танысуға мүмкіндік алды. 1915 жылы Омбы мұғалімдер семинариясын тәмамдаған Нығмет Нұрмақовтың куәлігінде жеткен жетістіктері және аталған оқу бойынша бастауыш мектеп мұғалімі мамандығын игергені жазылған. Молодечнян мұғалімдер семинариясының 22-бабына сәйкес төрт жыл бастауыш училищесінде қызмет етуге міндеттелді[]. Нұр-Сұлтан қаласы мемлекеттік архиві. - Ф. 430. - Оп. 9. Д. 507. Нурмаков Ныгмет (свидетельство об окончании семинарии видным общественным деятелем Казахстана). - л. 1-2. Семинария қабырғасында Н.Нұрмақовпен бірге қазақтың болашақ ақын-жазушылары, қоғам қайраткерлері С.Сейфуллин, М.Жұмабаев, Ә.Байділдин, М.Саматовтар білім алды. Оқу орнының оқытушылары А.Седельниковтың, А.Покровскийдің дәрістері, демократ А.Сорокиннің әңгімелері, қаланың тыныс-тіршілігімен танысу Н.Нұрмақовтың саяси-ағартушылық ой-өрісінің кеңеюіне, демократтық көзқарасының қалыптасуына ықпал етті. Осылардың ішінде Н.Нұрмақовқа жақын тұлға А.Седельников еді. 1903 жылы Петербургтер шыққан Ресей. Біздің өлкенің толық географиялық сипаттамасы жинағының ⅩⅤⅠⅠⅠ томының қазақ өлкесіне қатысты бөлімін құрастыруға қатысқан ол Н.Нұрмақовтың жерлесі, жинақ авторларының бірі Ә.Бөкейхановпен жақсы таныс болатын. Өзін семинарияға оқуға шақыртып, шәкірт атануына себепші болған ұстазы, Сібір мен қазақ өлкесінің тарихы, географиясы мен этнографиясының білгірі А.Седельниковтың қазақтар, Ә.Бөкейханов жайындағы әңгімелері мен естеліктері Н.Нұрмақовтың ой-өрісін кеңейте түсті []. Нығмет Нұрмақов: ұлт мұраты: Монография С.С.Қасымова: Қарағанды техникалық университеті, - Қарағанды: ҚарТУ баспасы, -2020. -22-23 беттер. Осы кезеңде Нығмет Нұрмақов Сәкен Сейфуллинмен кездесіп, ғұмырының соғына дейін шынайы дос болып өтті. Сәкен Сейфуллин Мұң атты өлеңін Нығмет Нұрмақовқа арнап, жан жолдасына деген сағынышын білдірген. Бұл өлең 1915 жылы Сейфуллиннің Омбыдан Қарқаралыға Нығмет Нұрмақовқа жолдаған[]. Сейфуллин С., Бес томдық шығармалар жинағы. - Т 1. - Алматы, 1986. Семинария оқушылары Ш.Әлжанов, С.Сейфуллин, Н.Нұрмақов, М.Жұмабаевтар Бірлік ұйымын құрған. Ұйымның мақсаты халық ауыз әдебиетін жинау, оларды кітап етіп бастыру, газет-журналдар шығару, мектептерге арнап кітаптар жазу, қазақтар арасында ойын-сауық қою, театр ұйымдастыру сияқты мәселелерді қамтыды. Алдымен қызу талқы жасалып, сосын халық алдына ұсынылды[]. Н.Нұрмақовтың өмірлік жолында Омбыдағы білімінің маңызы зор. Ойы озық, көкірегі ояу, көзі ашық адамдармен пікірлес болды. Кейін 1937 жылы қазақ зиялылары тағылған ұлтшыл, түрікшіл сынды айыптарға, қуғын-сүргіннің жаппай құрбаны болуына Бірлік ұйымдағы ойлары, мақсаттары, өмірінің соңына дейін саясатты ғана емес, мәдениет, өнер, публицистика тіл мәселесін көтеріп, сол жолдағы қызметіне себеп болды. Омбы семинариясының түлегі Таутан Арыстанбековтың естелігіне назар салсақ, Сәкен мен Нығметтің шынайы достығынан, күрескерлігінен мысалдар келтіріп құнды деректер айтады. Сәкеннің басқан әрбір қадамын бақылаушылар семинария директоры ғана емес, бұлардың негізгі тамыры жандармерияға барып тірелетінін ол жақсы білетін. Өзі ылғи сақтанып жүретін. Директордың күдіктене қарайтын шәкірттерінің бірі Н.Нұрмақов еді. Сондықтан, Сәкен үнемі сақтық ережелерін үйретіп отыратын... Сәкеннің бір ерекшелігі ол жазған өлеңдерін ең алдымен жақын жолдасы Нығметке оқып, сосын соның сынын тыңдап алушы еді. Айтылған сынды орынды деп тапса өлеңін түзетіп, қайта жазатын, сөйтіп қайта оқитын. Міне, осының өзі-ақ дауылпаз ақынымыз Сәкен творчествосына Нығметтің де әсері болғанын көрсетеді[]. Арыстанбеков Т. Омбы семинариясында. Қызыл сұңқар. - Алматы, 1975. -115 б. 1915 жылы Нығмет Нұрмақов семинарияны тәмамдады. Қарқаралыдағы орыс-қазақ училищесіне мұғалім болып қызметке келді. Осы қызметінде жүріп өзінің саяси кұрес жолындағы жолдастарынан, Бірлік ұйымы мүшелерінен ажырамады. Омбыға барып тұратын мұғалім Плюдов арқылы Потанин, Сидельниковтер арқылы пікір алысып тұрды. Қарқаралыдағы еңбек етушілерді: Ақметқали Аяғановты, Павел Бабинді, Ербекей Шандыбаевты өз маңына жинады. Ә.Бөкейхан, Ж.Ақбаев, А.Байтұрсынов, Н.Орманбетов сынды азаматтармен жақын араласты. Ал бұл кезде таптық күрес шиеленісе түскен еді. Қазақтар бір жағынан орыс кулактарымен, байларымен, екінші жағынан патша әкімшілігімен ашық қақтығысуы әдеттегі жағдайға айналды. Омбы мұғалімдер семинариясындағы жастар құрған Бірлік ұйымының мүшесі ретінде жинаған тәжірибесі Нығмет Нұрмақовтың халықтың алдына шығып, ел мүддесіне назар аударып, оны табанды қорғауына үлкен сабақ болды және Қарқаралыдағы саяси өмірге белсене араласты. Ол қазақ жастарын әскерге шақыру ттуралы 1916 жылғы патша жарлығына қарсы халық арасында ауызша да, жарнамалар арқылы да үгіт таратты, ол соғыстың қазақ жұртына еш маңызының жоқтығын айтты. Ауыл жастарын ертіп, шақыру пунктіне барып, болыс пен оның тілмашы Жағыпар Ыбыжанұлын сынға алды. Тыл жұмыстарына алынып жатқан кедей жігіттермен бірге патша саясатына қарсы күш құру үшін сол жігіттермен бірге барамын деп өзі сұранып арыз берді. Нығметтің іс-әрекетінен хабардар болып отырған уезд басшысы оның арызын қабылдамай тастады. Ал, жергілікті патша қызметкерлері оны қыспаққа аяды. Оның байланыстарын тексерді. Бұл жылдардағы қазақ халқының ұлт-азаттық күресіне қазақ зиялылар өкілдері екі түрлі пікірде болды. Олардың әрқайсысының пікірін халық жағдайын ойлауы арқылы қалыптасатынын білеміз. Ал Нығмет Нұрмақов өзінің көзқарасы негізіне халық ішіндегі әділетсіздікке жол бермеу, болдырмауы болды. 1917 жылы 6 наурызда уездегі 18 болыстан сайланған 34 қазақ делегаттарының қатарында Қу болысынан Н.Нұрмақов пен Н.Сағатов, Берікқара болысынан С.Бөкейханов, т.б. болды. Қала қызметкерлерінен сот А.Лысенко, шаруа басшылары съезінің хатшысы Д.Чанчиков, шаруа басшысы А.Прозоров, уездік мал дәрігері В.Матвеев делегат болып сайланды. 1917 жылы 13 наурызда Екібастұз зауытының бөлімшесі Желтау зауытында өткен жиында Н.Нұрмақовты, Х.Дайыровты, Ғ.Ноғаевты Қарқаралы біріккен атқару комитетіне делегат етіп сайлайды. 8 адам қол қойған хаттамада делегаттарға зауыт жұмысшыларының мүдделерін Қарқаралы біріккен комитеті алдында қорғау тапсырылды. Маңызды оқиға - 1917 жылы 16 наурызда Қарқаралы Қазақ комитетінің құрылуы болды. Комитеттің 61 мүшесінен Кеңес құрылып, төрағалығына Ж.Ақбаев, орынбасарлыққа Н.Орманбетов пен Р.Сапақов, хатшылыққа С.Бәйтенов тағайындалды, 14 мүшесінен Президиум құрылды. Қу болысынан Н.Нұрмақов пен Қ.Ақаев уездік Қазақ комитеті Кеңесінің әрі Президиумының мүшелігіне сайланды[]. Попов Ю., Шотбакова Л., Смагулова Г. Творцы и свидетели истории Каркаралинска: Моногр. - Караганда: КарГУ, 2014. 48-51 с Кеңес өкіметі құрылған алғашқы күндерден бастап Қарқаралы уезіндегі ұйымдастырушылардың бірі болды. Кедейлерді сол кездегі партия ұялары, ревком, кеңес органдары төңірегіне топтастыруға атсалысты. 1918 жылы 8-наурызда Қарқаралыдағы кеңес үкіметі орнаған күн болып есептеледі. 1918 жылы Қарқаралыда революциялық соғыс комитеті ревком құрылып, Н.Нұрмақов оның жауапты хатшысы сайланды. Кедей тап мұқтаж болып отырған көптеген әлеуметтік-демократиялық шараларды жүзеге асыруға белсене қатысты. Аймақтағы қызыл гвардия отрядтарын құру ісін тікелей басқарды. 1918 жылы маусымда Қарқаралыда контрреволюциялық бүлік бұрқ ете түсті. Қарқаралыдағы Кеңес үкіметі уақытша құлағанда, ақтар әскері уездік революциялық комитеттің басшыларын солардың ішінде Нығметті және олармен бірге халық ақыны Мәди Бәпиұлын тұтқындады. Нығмет Қарқаралы абақтысында 6 ай жатты. Қарқаралы түрмесінде жарты жыл отырған Н.Нұрмақов 1919 жылы қаңтарда оқытушылар қауымына мән-жайды түсіндіріп өтініш жазды. Контрреволюциялық сот Н.Нұрмақовты Семей түрмесіне аударып, өлім жазасын тағайындайды. Бірақ 1919 ж. Қызыл Армия бөлімдерінің шабуылдары бұл жағдайдың орын алуына жол бермеді. Азамат соғысы аяқталғаннан кейін Нығмет Нұрмақовтың Қазақстандағы Кеңес құрылысы кезеңіндегі қызметі басталды. 1920 жылы Нығмет Нұрмақов өз қолымен толтырған өмірбаянында: Ол жылдары большевиктер туралы еміс-еміс естігеніміз болмаса, жалпы идеясынан хабарымыз нашар еді, - деп ағынан жарылады. Шынында да Нығмет 1917 жылғы төңкерістер жөнінде ойын жинақтай алмай жүргенде, Омбы семинариясындағы большевик-ұстаз Евгений Полюдовтан хат алған болатын. Кейін Қарқаралыдағы еңбекші кеңесін құру барысында П.Бабин, И.Радченко сияқты большевиктермен үзеңгілес жүріп өмірдің саяси талас-тартысынан мол тәжірибе жинақтайды. Осылайша, Нығмет Нұрмақов большевиктерге жан-жақты ойланып барып қосылды. 1926 жылы жарық көрген Сәкен Сейфуллиннің Тар жол тайғақ кешу тарихи-мемуарлық романында: Қазан төңкерісінен кейін хаттарының бірінде (Нығмет Нұрмақов) маған былай жазады: Сәкен қалың қалай? Менің түсінгенім тек большевиктер ғана патша үкіметінің таптауына ұшыраған кедейлерге еркіндік бере алады. Мен сондықтан большевик болдым деп өзінің кеңестік билікті қолдайтынын, өзі өскен ортадағы қиындықтар мен одан шығу жолдарын кеңестік билікке арқа сүйеу нәтижесінде жетуге болатынын түсінген[].Сейфуллин С. Тар жол тайғақ кешу. Тарихи-мемуарлық роман. - Алматы, 1977. -б. 1920 жылы 16 наурызда Қарқаралы уездік-қалалық партия комитеті революцияның сенімді жауынгері болған Н.Нұрмақовты большевиктер партиясы қатарына қабылдайды. Қазан оқиғалары мен азамат соғысын баяндауда большевиктер партиясы қайраткерлерінің естеліктерінен мәселеге ғылыми жолмен келу көріністері байқалады. Ә.Жангелдин, Н.Нұрмақов, П.Варламов, Т.Рысқұлов мақалалары, авторлардың баяндап отырған оқиғаның тікелей куәгерлері болғандығымен ғана емес, өз жұмыстарының басты мақсаттарының бірі большевиктік төңкерістің рөлі мен түпкі мақсатын халыққа түсіндіру болып табылатындығымен ерекшеленеді. Олар Ресейдің езілген халықтарының тағдырын шешуде тарихи дамуында большевиктер ұсынған бағыты ғана дұрыс екендігі пікірлерін білдірген.
1.2 Қазақ сот құрылысының басшылығындағы Н.Нұрмақов
Н.Нұрмақов юстиция халық комиссары және республика прокуроры қызметін 1923 жылдың 15 мамырынан 1924 жылдың 9 қыркүйегіне дейін атқарды. Қазақ трибуналы 1923 жылдың 19 ақпанынан РСФСР Жоғарғы Сотының қазақ бөлімі болып қайта құрылған кезеңде Нығмет Нұрмақов төраға болып бекітілді. Қызметінің барысын кеңінен талдамас бұрын Н.Нұрмақовтың Қарқаралы уезінде, Семейде шаруашылық және ағартушылық міндеттерді атқара жүріп, басқарудың әдістері мен тәсілдерін үйреніп, тәжірибе жинақтады. Өз кезегінде құқық саласындағы жаңашыл реформатор ретінде республикамыздың заң шығару саласының іргетасын қалап, негіз салды. Нұрмақов өлкелік партия комитетінің бюро мүшесі, Қазатком төралқасының мүшесі болатын. Ол Юстиция комиссары ретіндегі қолға алған басты бағыты мен ағымдағы шаруаларды Өлкелік партия кеңесі, Қазатком төралқасы жиындарында әрдайым ортаға салып, ой бөлісіп отыратын. Мәселен, 1923 жылдың 18 желтоқсанында Қазатком төралқасы кеңесінде кейінгі реформаларға байланысты комиссариат құзырындағы өзгерістерді Нұрмақов былайша таныстырды: Өткен кезеңдегі комиссариаттың жұмысы, негізінен, прокуратура және ұйымдық бағытта өтті. Юстиция комиссариатының функциясына да өзгеріс енді. Қамау орындары Ішкі істер комиссариатына берілді. Халық әділқазылары мен губсоттарды бақылау ісі Жоғарғы Соттың құзырына көшті. Юстиция халық комиссариатының ендігі басты мақсаты - Қазақстан территориясындағы сот және прокуратура органдарына жалпы басшылық жасау, нұсқау беріп отыру және республикада заңның орындалуын қадағалау, нотариалдық және сот атқарушыларының институтын бақылау, Қазатком және Халком кеңесінің дайындаған заңдарын алдын-ала саралау, шіркеуді мемлекеттен бөлу тәртібін қадағалау болып отыр. Нұрмақов реформаларды жүргізу барысында басты назарды ұмыт қалған мәселелерге аударды. Комиссариат басшылығына Н.Нұрмақов тағайындалғанда Адай уезіндің қоса есептегенде, 8 губернияда кадрлар тек 40 пайызға қамтылған. Басшылықта жоғарғы заң білімін тәмамдағандар саны аз болды. 8 губерния прокурорларының ішінде тек жоғарғы білімді -1, орта білімді-3, орта аяқталмаған білімді -4 адам болды. Сот-тергеу органдарындағы адамдардың 90 пайызының білімдері сай келмеген. Жоғарғы органдарға жазған хаттарының бірінде Н.Нұрмақов: Қазақ Орталық атқару комитетіне мүмкін белгілі болар, Орынборда юстиция комиссариаты жанындағы заң оқулары ашылды. Қазір сол курсанттардың қыстық киімі жоқ. Көпшілігі кедей отбасынан шыққан. Туындаған қиындықтар оқуларын тоқтатудың негізі болуы мүмкін. Нұрмақов білім алушылардың теориялық жағынан ғана емес, материалдық жағынан да қамтылуларын сұраған. Осылайша, желтоқсан айында 1923 жылы 39 үздік аяқталған бітірушілерге Нұрмақов өз қолымен жолдамаларын беріп, құқық қорғау органдарында сәтті қызмет тіледі. Н.Нұрмақов барлық мәселелердің шешімі қаржыландыру және оның жұмсалуы Орталыққа байланысты екенін жақсы түсінген. Осы мақсатта Мәскеу қаласына екі рет барып келді. Екінші сапары 1924 жылы қаңтар айында Республика прокурорларының І кеңесінде қабылданған ресми қаржы жағдайы туралы есеп құжатымен сипатталады. Нығмет Нұрмақовтың табандылығы нәтижесінде, 1924 жылы жаз айында республикаға бөлінетін қаржы көлемі артты, қызмет етушілердің айлығы уақытында төленіп тұрақталды. Комиссариаттың басты назарын сот органдарының қызметін арттыруға, халықпен бірге тығыз қарым-қатынаста құқық қорғаушы рөлінде болуға бағыттады. Комиссариат губерниялық соттардың және прокурорлардың қызметін ай сайынғы есеп бойынша тексеріп отырды. 1923 жылғы 11 қазандағы хатта халық соттарының шамадан тыс көлемдегі істерді жабық күйінде қалдырғаны байқалады. Нұрмақов сот-тергеу органдарына уақыты өтіп кеткен істерді жабу, кей істерді қайта қарау, Бүкілресейлік орталық атқару комитеті қауіпсіз деп таныған адамдарды босатуға тапсырма берді. Өкінішке орай, кейбір жабық күйдегі істер қайта қозғалды. Оның бір мысалы 1925 жылы Жүсіпбек Аймауытов және бір топ адамға 1922 жылы қозғалған іс қайта қарастырылып, жазаға тартылды. Халық комиссарлар кеңесінің төрағалығы қызметіне келген уақытта Нұрмақов Нығмет сот барысында Жүсіпбек Аймауытовты жақтап, өз қарсылығын ашық білдірген. Файзуллаев Ә., Қабдөшев Б. Юстиция халық комиссарлары: Дерекнамалық баян. - Алматы: Жеті жарғы, 1999. -344 бет. Н.Нұрмақов басшылығының қысқа мерзімінде комиссариат қаулы, қарар, үкім, хаттама т.б. қазақша үлгілері көрсетілген Хабаршы атты басылымын шығарып, губернияларға жолдады. Үкіметтің қабылдаған қаулы-қарарларының жинағы қазақ тіліне аударылып, басылды. Басым көпшілігі қазақтар тұратын аудандарда қазақ тілін білмейтін қызметкерлерді алмастыру шараларын жүзеге асыру міндеттелінді. Сот тергеу орындарын қазақ тілінде іс жүргізуге көшіре бастады. 1923 жылғы 16 маусымда Н.Нұрмақов Әділет комиссариатының алқа мәжілісінде сот-тергеу орындарында қазақ тілін қолдануға көшіру мәселесі қаралды. Нәтижесінде Қазақстан Орталық Атқару Комитеті нұсқау хаттар дайындап барлық аймақтардағы сот төрағалары мен прокурорларына жіберілді. Нұрмақовтың қазақ тілінің санасын арттыру мақсатында Халық Комиссариаты мен губерниялық мекемелерде заң саласында қызмет етушілердің іскерлік танытуды талап етті. Қазақ тілін енгізудің көптеген кедергілері кездесті: қаржының жоқтығы, қазақ мамандардың жетіспеуі, тіл білмейтіндердің көптігі, көмекші құралдардың аздығы әрі оны жасап үлгермеу сияқты себептер болды. Қазақ тілінде алғаш рет өкіметтің қабылдаған қаулы-қарар, жарлықтары басылып шықты. 1923 жылы қарашада Әділет Халық Комиссары Республика прокуроры Н.Нұрмақов партия қызметкерлерімен губерниялардың сот төрағаларына үндеу жолдады. Жолдаудың талаптарын орындау үшін жергілікті халықтың тілін, әдет-ғұрпын, психологиясын білетін мамандарды жіберудегі басты мақсаты халыққа қызмет етуді жандандыру әрі олармен тығыз байланыста болу керектігін атап көрсетті. 1923 жылы барлық заңдар жинағы жасалынды. Қазақ АКСР үкіметі ережелері, РСФСР қылмыстық кодексі қазақшаға аударылып шығарылу ісі қолға алынды. Н.Нұрмақов заң органдарының бұқара халыққа өте жақын болып, бірлесе жұмыс жасау керектігін, қазақ зиялыларымен үнемі байланыста болуын өтінді. Оған дәлел Сапарғали Бегалиннің құқық саласы жұмысына жіберілуі. 1923 жылғы 11 шілдедегі №44 жарлықта Қазақ АКСР Әділет Халық Комиссариатының сот құрылысы бөлімі бойынша барлық қазақ учаскелерінің Халық соттары мен Халық тергеушілеріне Сот тергеу органдарында қазақ тілінің енгізілуіне байланысты қырғыз, қазақ тұрғындарына қызмет көрсететін сот тергеу органдарындағы барлық іс-тәжірибесінде жоқ болғандықтан, сот қызметкерлерінің дайындығының жеткіліксіздігінен Әділет Халық Комиссариаты ұдайы хабарландыру үкімдерінің шешімдерін, хаттамалардың, қаулылардың үлгілерін жариялады. Аталған жарлықта сот-тергеу органдарында қырғыз (қазақ) тілінің енгізілуіне байланысты қырғыз (қазақ) тұрғындарына қызмет көрсететін сот-тергеу органдарындағы барлық іс өндірісі міндетті түрде қырғыз (қазақ) тілінде жүргізілуі тиіс екені баса назарға алынған. Барлық хаттамалар, үкімнің шешімдері, қаулылар қазақ тілінде жариялануы қажет екені айтылған. ҚРОМА. 1380 қ., 2т., 37і., 46 п. Екінші құжат Орынбор қаласында Әділет Халық Комиссариатының жанына заң курсы ашылған. Осы курстың курсанттары формалы киімсіз қалғанын баяндады. Сабақ үлгеріміне зиян тигізгенін алға тарта отырып, Н.Нұрмақов пен курстың жауапты жетекшісі Пеньчук формалы киімдерді сатып алып, мұқтаждарына таратып беру үшін 500 сом ақша беруін сұрады[]. С.Сейфуллин мен Н.Нұрмақовтың қазақ тілін енгізуде өзара пікірлесіп, хаттар алысқан. С.Сейфуллиннің тілге байланысты мақалалары баспасөз беттерінде үнемі жарық көрген. 1924 ж. қазақ тілін мекемелерге енгізу жайлы ашық хат жазған. Онда дәл бүгінгі кезеңде қандай себеп-сылтаулар айтылса, сол уақытта да сол себептер орын алған, яғни қаржының жоқтығы, іс білетін мамандарының жоқтығы. 1924 ж. қаңтарда Орынбор қаласында өткен губерниялық прокурорлармен сот төрағаларының бірінші кеңесі өтті. Онда Әділет Халық Комиссары Н.Нұрмақовтың есебі тыңдалды. Екінші мәселе С.Қадырбаевтың қазақ тілінің заң саласында қолдануы туралы баяндама жасады. Осы мәселе бойынша жарыс сөзге шығушылардың пікірлері екіге жарылды. Мысалы: Ақтөбе губерниясының сот төрағасы Н.Баранов қазақ тілінің заң саласында іс жүргізуіне қайшылықтар туғызды десе, Бөкей губерниясының сот төрағасы С.Дрышиев Әділет Комиссариаты қазақ тілін енгізуде тым батыл әрі қатаң мерзім белгілеуі дей келе іс жүргізуде қазақ тілінің көп кедергісі бар, мүлде қажет емес деп ашық айтқан. Н.Нұрмақов қазақ тілін құқық органдарына енгізу барысындағы орын алған кемшіліктерді жою бір күннің ісі емес екендігін жақсы түсінді. Сондықтан қазақ мамандарының қатарын көбейтуде өзі қызу ат салысып, ұйымдастырған құқық саласындағы қызметкерлерді даярлап, арнайы білім беретін өлкелік заң курсынан да көп үміт күткен болатын. 1924 жылы ақпан-наурыз айларында губерниялық прокуратура мен губерниялық атқарушы комитет арасында келіспеушіліктер орын алды. Сондай бір хат Ақмола губпрокуроры Мустамбаев жәжне Бөкей прокуроры Судоргиннен келген. Сұрақ прокурорларды қызметке тағайындауға немесе шығаруға тек орталық прокуратура тағайындай алуы немесе ондай құқықты берілмеуі бойынша туындаған. Нұрмақов осы хатқа жауап ретінде сот жүйесінің қатаң тәртіпке бағынған жүйе екенін алға тарта отырып, Юстиция халық комиссары ретінде кадр, губпрокурорларының сұрақтарын шешуге, прокурорлардан жоспар және есептерді талап етуге міндетті екенін айтып есепті талап ететін тек республика прокурорының құзырында екенін жеткізеді. Осындай оқиғалар негізінде прокуратура қоғамдық істердің барлығы араласқандықтан, дәрежесі де бақылаушы орган деңгейіне жетті. Оның ішінде губерния прокурорлары Мұстанбаев, Жетпісов, Ерчихин сияқты жергілікті тәжірибелі мамандар өсіп шықты. Сот қызметкерлерінің біліктілігіне орай қайта тағайындау жүргізіліп губерниялық соттардың басшылығын 61 адам жаңадан сайланды. Тұңғыш рет халық Кеңесшілерінің құрамына қазақ әйелдерінің қатыстырылуы жаңалық болды. Нұрмақовтың бастамасымен сот-тергеу органдары қысқа уақыттың ішінде іс-қағаздарды қазақ тілілне аударды. 1924 жылдың соңында 127 сот аудандары болса, оның 44-і қазақ тілінде, 21-і қазақ және орыс тілінде қамтылды. Сот органдарында қызмет ететіндердің 60 пайызын қазақтар құрады: 360 адамның ішінен 225-і қазақ болды. 1924 жылдың 9 қыркүйегінде Н.Нұрмақов Әділет Комиссары міндетін жаңа тағайындалған Ералинге тапсырды. Осы тұста Нығмет Нұрмақовтың бірнеше істі қатар атқарғанын және заң саласындағы, сот ісіндегі қиыншылықтар мен қайшылықтарды жоюға, әділетсіз түрде жазаланған азаматтардың ақталуына барынша ықпал жасағанын айтуға тиіспіз. Мәселен, жоғарыда аталған Жүсіпбек Айматуытовтың сот ісіндегі ақтауға қатысуға тырысқанымен, Жүсіпбек Аймауытов 1929 жылы 20 мамырда Қазақстандағы ұлтшылдық ұйыммен байланысы бар деген сылтаумен тұтқынға алынып, оның үстінен қылмыстық іс қозғалып, Біріккен Саяси Басқарма (ОГПУ) шешімі бойынша 1930 жылы 4 сәуірде ату жазасына кесілді[]. Н.Нұрмақов. Шығармалар жинағы. - Алматы: Алаш, 2005. 9-10 беттер
1.3 Халық Комиссарлар Кеңесінің төрағалығындағы табанды қызметі Мемлекеттік басқару органдары құрылып, енді дамуға бағыт алғанда үкімет басына Нығмет Нұрмақов келді. Сәбит Мұқановтың естеліктеріне жүгінсек, Нығмет Нұрмақов қазақтан шыққан алғашқы күрескерлердің бірі,- деп Халық Комиссарлар Кеңесінің төрағасы болып тағайындалғанына қуанған. Екінші жазбасында Ортадан төменірек, талдырмаш бойлы, аққұба өңді, бұйра шашты, көркем кескінді ол алғаш көргенде тұйық мінезді, аз сөйлейтін, қалжыңға шорқақ адам сияқтанғанымен, жақындаса келе, мейлінше кішіпейін, жалған сөзі жоқ, сөзіне тұрақты, ісіне тыңғылықты, шыншыл, адал коммунист екенін байқатты. Халық комиссарлар кеңесі төрағасы ретіндегі қызметі ел тарихында күрделі кезеңді қамтиды. Қазақ халқының жеке республика болып қалыптастыру, астананы көшіру, тәркілеу, сауатсыздықты жою сынды мәселелердің шешімдерін тапты.
Семей губерниялық атқару комитетінің хатшысы болып қызмет істеп жүрген кезінде-ақ 1922 жылы ақпанда өткен бүкін Қазақстандық ІІ облыстық партия конференциясында облыстық комитеттің президиум мүшесі болып сайланған Нығмет Нұрмақов 1930 жылы мамырда өткен 7-ші конференцияға дейін ұдайы президиум бюро мүшесі болып сайланып отырды. Осы тұста Н.Нұрмақовқа Қызыл Қазақстан журналының идеялық бағыты үшін жауапкершілік жүктелген еді. Сол кезде журнал беттерінде жергілікті жерлердегі кеңестік және шаруашылық құрылыстың жайы, мәселелері жайлы көптеген материалдар жарияланды. 1923 жылы 17-23 наурыз аралығында Орынборда өткен қазақ партия ұйымы ІІІ конференциясында РК(б)П Орталық комитетінің өкілі Е.М.Ярославскийдің баяндамасында Қазақстандағы ұлтшылдықтың шығу көздеріне тоқталды. Ұлт зиялыларын ұлы төңкерістік өзгерістерді қабылдауға даяр емес, білімсіз, тар өрісті ұлтшылдар есебінде кемсіте қараған Е.М.Ярославскийдің атына наразылық білдірген бір топ белгілі қайраткерлер - Нұрмақов, Меңдешов, Асылбеков, Сейфуллин, Садуақасов т.б он төрт адам партияның Орталық комитетіне хат жолдады. 1924 жылдың соңына қарай Нұрмақов Қазақстан өлкелік партия комитетінің үгіт-насихат бөлімінің меңгерушісі қызметін атқарады. Осы кезеңде Қазақ автономиялық Кеңестік Социалистік Республика Халық Комиссарлары Кеңесінің төрағалығына жоғарылатылды. Төрағалығы тұсында жаңа экономикалық саясаттың дұрыс жүзеге асуы, ауылды кеңестендіру, қазақ еңбекшілерін отырықшылыққа біртіндеп көшіру, ауылдардағы мәдениет жорығы, бұрыннан тек байлардың ғана меншігі болып келген шұрайлы егіндік, шабындық жерлерді кедей шаруалардың пайдалануына әперу, мектеп ашу, әйел теңдігін қорғау, саяси мәдени шаралар орын алды. 1925 жылы сәуірде Қазақстан Кеңестерінің Ү-съезі өтті. Н.Нұрмақов Орта Азия Республикаларының мемлекеттік ұлттық бөлінуі және Қазақстанның даму перспективалары туралы баяндама жасады. Съезде Сәкен Сейфуллинмен бірігіп бастаған халықтың тарихи шын аты Қазақтар деген атауды қалпына келтірді. Осыдан бастан Қырғыз АКСР-і Қазақ АКСР-і аталды. Орта Азия мен Қазақстанның ұлттық мемлекеттік межелері анықталып, заңдастырылды. Тұңғыш рет Кеңестік Қазақстанның барлық аудандарының (осы жылдың басына қарай Түркістан АССР-нің бұрынғы Жетісу және Сырдария облыстарының көптеген жерлері Қазақ АССР-іне қарайтын болды. Қазақстан жер көлемі 700 000 шаршы шақырымға ұлғайып, халқы 1468 мың адамға өсті. Шаруа халықтың мүддесіне сай Ертіс пен Жайық бойындағы, Орал мен Сібірдегі казак әскерлерінің жерлері қазақ халқына қайтарылды. Ақтөбе губерниясының Елек ауданын Орынбор губерниясына беру туралы шешім қабылданды. Осы шешімге өлкелік комитеттің бюросында талқылау барысында Н.Нұрмақов, Ж.Мыңбаев, С.Меңдешов сияқты қайраткерлер орталықтың Елек ауданына, тұрғындарының басым бөлігі орыстар, сондықтан да оны Орынбор губерниясына беру керек дейтін сыңаржақ шешіміне үзілді-кесілді қарсы тұрды. Н.Нұрмақов: Егер Орталық жеке аудандардың тағдырын оның ұлттық құрамына қарай өз еркінше шеше беретін болса, онда болашақта Қазақстан Республикасының сақталып қалуы мүмкін емес деп ашық айтты[10]. Н.Нұрмақов еліміздің І конституциясының авторларының бірі. Деректі материалға зер салсақ. Н.Нұрмақов Республика Халық Комиссарлар төрағасы ретінде қатысқан осы съездің атқанған ісі: Қазақстанның қазақ жеріндегі тұңғыш астанасы Ақмешітте өткізілгені, оның Қызылорда деген жаңа атқа ие болуы. Орынбор губерниясының Ресей Кеңестік Федеративтік Социалистік Республикасы құрамына берілуі орыс халқының басым болуымен сипатталды. 1925 жылы 19 қазандағы Қазкрайком бюро отырысында Нығмет Нұрмақов: Жер мәселесі біз үшін өткір мәселе. Жермен біздің елдің, халықтың тағдыры тығыз байланысты. Жоғарыда айтылған себеп (орыс халқының басымдығы) осындай шешім қабылдауға әкелмеуі керек. Республиканың көптеген уездерінде орыстар саны жергілікті халықтан көп, бірақ бұл да барлық территорияның Ресейге берілуі керек дегенді білдірмейді. Бұл мемлекетті таратумен бірдей әрекет. Бұл сұраққа еш сын айтпаймыз, себебі біз түбегейлі қарсымыз деп өзінің Орынбордың Ресей Кеңестік Федеративтік Социалистік Республикасына берілуіне ашық қарсылығын білдірді. 1928 жылы қараша айында Кеңес Одағы коммунистік партиясының ІІІ сессиясында патша үкіметі тұсындағы секілді әлі де Қазақстанға деген көзқарастың өзгермегенін өз баяндамасында жеткізді: Көршілеріміздің көпшілігі Қазақстан жерінің үлкендігін айтып, оның белгілі бір аудандарына көз тігіп отыр. Бірақ біз жеріміздің бір адымын да бермейміз деп мәлімдеген. Орынборды Ресейге беруге қанша қарсылық болғанымен Орталықтан келген шешімді өзгертуге қауқарсыз болды. Күн тәртібіндегі кезекті мәселе республика астанасын анықтау қажет болды. Ақтөбе, Шымкент, Әулиеата, Қызылорда қалаларының ішінен талқылаулардан кейін Ақмешіт (Қызылорда) Қазақ Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасының астанасы болып жарияланды. 1929 жылы Қазақ Автономиялық Социалистік Республикасының Халық Комиссарлар Кеңесі төрағасы ретінде мәжілісте жасаған баяндамасында Ақмешітті астана етудің, қаланы дамытудың бағыт-бағдарларын жеткізеді: Орталықты көшіру әңгімесі 1922 жылдан басталды. Қазақстан Орталық Комитетінің 1922 жылы шығарған тиісті қаулысы да бар. Қаулыда орталық астана Ақмешітке көшсін делінгенмен, Ақмешіт қаласының басқа республикасынығ қарамағында болуымен және Ақмешіттен басқа Қазақстанда лайықты қала болмағанымен бұл мәселе ашық күйңнде қалған. 1925 жылдың басында бұрынғы Түркістан Республикасының екі қазақ губерниялары бізге қосылып, Қарақалпақ автономиялық облысының Қазақстан өкіметіне кіруімен астана кеңесі қайтадан қозғалды, көп тартыстың аяғы Ақмешітке тоқталып, соны жаңа астанаға қолайландырдық. Орталық Орынбордан көшсін, басқа қалаға орнасын дегендегі біздің дәлелдеріміз мынау болды: Орынбордың өзінде де, губерниясында да қазақ жоқтығы, Ақмешіттің қаласы мен уезінде қазақ халқының болушылығы еді. Орынбородан Ақмешітке көшу туралы Қазақстан Орталық Атқару Комитетінің қаулысы болғанынан кейін Ақмешітті орталық астана қылып қабылдау үшін дербес комиссия құрылып, оның төрағасына Кенжеұлы белгіленді. Алты ай тынымсыз істеген Кенжеұлының комиссиясы ақырында орталық мекемелеріне арнап 98 үй дайындады. Тұрған жерін өлшегенде ауласы 6000 шаршы таяқтан астам және кеңсе қызметкерлері үшін 1300 пәтер үйді жөндетті. Оның бәріне 500 000 сом ақша жұмсалды. Бірнеше оқу орындарынан басқа орталық мекемелерінің бәрі Қызылордаға көшті. Ресей орталығынан Қызылорда үлкейтуге 9 миллион сом ақша сұралып еді. Сол 9 миллион сомды тоқыртып келіп барлығы 1 200 000 сом ғана ақша бермекші болып отыр. Қазіргі уақытта бұл ақшаға барлығы 50 үй салынып жатыр. Орталық берген 600 мың сомға салып жатқан 50 үйдің 15-і қызметкерлерге пәтерге арналды. Бұл үйлерде 200-дей пәтер болмақ. Қалаға су жіберетін орын салу қажет. Қызыорданың жанына үлкен арық салынып жатыр. 500 десятина жерге ағаш егу керек болады. Жаңа қала мен ескі қаланың көшелерінің ұзындығы 120 шақырымды құрайды. Үлкен радио станциясы - сымсыз телеграф тартылып жатыр. Қызылорданы жөндеуге көп қаржы жұмсадық. Сондықтан орталықты қайтадан басқа қалаға көшіру туралы сөз болуға тиіс емес. Оны сөз қылу мүлде ұят, басқалардың қазақ надандығынан көшіруге дағдыланып тағы да басқа қалаға көшеді екен деп аңыз қылуы мүмкін[11]. Қызылорданың тарихына зер салсақ, ХКК төрағалығында жүрген Нығмет Нұрмақовтың тұсында Қызылорда мәдениеттің ошағына айналды. Соның бір мысалы, қазақ ұлттық театрының ашылуы. Айта кететін тағы бір маңызды оқиғалар тізбегі әйелдер арасындағы жұмысты назардан тыс қалдырмауы. Қазақ әйелдерінің сауатсыздығын жоюда құқықтық және медициналық бөлімді насихаттауды, әйелдерді кооперативтерге тартуды ұйымдастыру міндеттелді. Қалың малды жою туралы декреттің орындалуын ұдайы қадағалап, талап қойды. Осы уақыттағы ағарту жүйесінің дамуына Н.Нұрмақовтың да зор үлесі тиді. Айталық, осы жылдардағы мектептер санының көбейтуге: 1924-1925 жылдары 1 басқыштағы мектептер саны -2751 болса, 1925-1926 жылдары - 3682-ге жеткен. Н.Нұрмақов, С.Сәдуақасов, О.Жандосов сынды тұлғалар қазақ мектептерінің көбеюімен қоса, оларға материалдық жағдайын жасау, мұғалімдерінің жалақысының уақытында төленуі, ірі қалаларда қазақ жастарының уақытында төленуі, ірі қалаларда қазақ жастарының білім алуы секілді мәселелерге ерекше көңіл бөлген. Жеті жылдан соң қазақ мектептерінің саны 4397-ге жеткен. Жалпы, мектеп жасындағылардың 34,7 пайызы оқуға тартылды. Н.Нұрмақов алғашқы Қазақ педагогикалық институтының ашылуына өз еңбегін сіңірді. Н.Нұрмақов Бүкіл Ресейлік ХҮ партия конференциясына, КСРО мен Қазақстан Жоғарғы Кеңестерінің және БК(б)П ХІ, ХIV съездерінің делегаты болып қатысты. РК(б)П Қазақ өлкелік комитетінің, Қазақстан ОАК мен БОАК президиумының мүшелігіне сайланды. Академик-жазушы С.Мұқанов Нығмет Нұрмақов туралы Н.Нұрмақов қазақтан алғаш шыққан күрескерлердің бірі- деп Халық Комиссарлар Кеңесінің төрағасы болып тағайындалғанына қатты қуанған. Ортадан төменірек, талдырмаш бойлы, аққұба өңді, бұйра шашты, көркем кескінді оны алғаш көргенде тұйық мінезді, аз сөйлейтін, қалжыңға шорқақ адам сияқтанғанымен, жақындаса келе, мейлінші кішіпейіл, жалған сөзі жоқ, сөзіне тұрақты, ісіне тыңғылықты, шыншыл, адал коммунист екенін байқатты[12]. 17 ақпан 1932 жылы Халық комиссарлар кеңесінің төрағасы Нығмет Нұрмақовтың жұмыс бабымен Калининге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 НЫҒМЕТ НҰРМАҚОВ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ ҚАЙРАТКЕР РЕТІНДЕ ҚАЛЫПТАСУ ЖОЛЫНДА
1.1 Нығмет Нұрмақовтың балалық шағы және Қарқаралыдағы саяси жағдай
1.2 Нұрмақовтың саяси көзқарастарын қалыптастырған орта
1.3 Қазақ сот құрылысының басшылығындағы Н.Нұрмақов
2 ҰЛТҚА ҚЫЗМЕТ ЕТУДІҢ КӨРНЕКТІ ҮЛГІСІ
2.1 Халық Комиссарлар Кеңесінің төрағалығындағы табанды қызметі
2.2 Экономика және өнеркәсіп салаларын өркендетудегі Нығмет Нұрмақовтың орны
2.3 Одақтағы халықтар мүддесін қорғау жолы
3 Халық игілігіне қызмет еткен күрескер
3.1
3.2
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. ХХ ғасырдың басындағы Кеңес Одағының әміршіл-әкімшіл жүйесі өз ұлтының армандарын, тілектерін, мұң-мұқтаждарын арқалаған, ұлт мүддесі жолында еңбек еткен тұлғаларымызды кеңінен танып-білуімізге тосқауыл қойды. Тұлғатану бағытында ұлт қайраткерлерінің есімдері тәуелсіздік алғалы еліне қайта оралып, рухани игілігіміз болып қайта жаңғыруда. Тарих жадындағы есімдері қастерленетін арыстарымыздың бірі - Нығмет Нұрмақов. Елінің мүддесі жолында қызмет еткен, сол жолда құрбан болған Нығмет Нұрмақовтың өмірі мен қоғамдық-саяси қызметін тарихи тұрғыдан зерттеу жұмысы Қазақстан тарихындағы танымдық маңызы зор іс. Педагог, қоғам және мемлекет қайраткері, юстиция халық комиссары, республика прокуроры, реформатор, Қазақ АКСР Халық Комиссарлары кеңесінің төрағасы қызметтерін атқарған және негізсіз айыптаулармен жазықсыз ату жазасына кесілген тұлғамыз қырық екі жыл ғұмырын қазақ елінің мемлекеттілігін қалыптастыру жолына арнады. Мемлекеттік саясат бағытындағы ғана емес, ұлт санасын көтеру, әлеуметтік саладағы үлесі, ұлттар мәселесін көтеру, өнер және мәдениет салаларындағы жанкешті қызметі айтылмай және талданбай келеді. Аталған дипломдық жұмыста қайраткердің әр түрлі саладағы көрнекті қызметін саралау және талдау осындай қажеттіліктерге байланысты туындап отыр. Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі - Н.Нұрмақовтың өмірі мен қоғамдық-саяси қызметі алынып отыр. Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні. Қайраткердің тарихтағы орны мен рөлі, Қазастан тарихының ХХ ғасырдың 20-жылдардағы кезеңін жеке тұлға негізінде тарихи талдау жасау. Дипломдық жұмыстың мақсаты - ұлт қайраткері Н.Нұрмақовтың өмір жолын қоғамдағы орын алған саяси-әлеуметтік өзгерістермен байланыста қарастыру, оның саяси көзқарасына әсер еткен жағдайларды, тарихи тұрғыдан зерттеу сол кезде қазақ даласындағы өзекті болған тақырыптағы шешімдеріне талдау жасап, елді дамытудың әр саласындағы үлесін айқындау. Қойылған мақсатқа жету үшін мына міндеттерді шешу көзделген:
Тұлғатану бағытының теориялық және методологиялық негіздерімен танысу және зерттеу;
Тақырыптың зерттелу деңгейіне қарай тарихнамалық талдау жүргізу;
Жұмыстың материалдық базасына қарай деректік талдау жүргізу;
Н.Нұрмақовтың тұлға ретіндегі даму, қалыптасу, саяси көзқарастарының қалыптасуына әсер еткен ортаны және факторларды айқындау;
Мемлекеттік саясаттағы жан-жақты тұлға ретінде атқарған қызметін жалпылама емес, мұрағаттық деректермен толықтыру арқылы нақтылау және көрсету;
Қалдырған мұрасы бойынша жарық көрген еңбектері, мақалаларына, баяндамаларына тарихи тұрғыдан талдау жасап, бүгінгі күн тұрғысынан баға беру;
Төрағалық қызметтерін, юстиция халық комиссары қызметіндегі, Қазақ АКСР Халық Комиссарлар Кеңесі төрағасы қызметіндегі қайраткерлік тұлғасын ашу және зерттеу;
Нығмет Нұрмақовтың саяси қуғын-сүргін кезеңіндегі өмірін қарастыру.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Н.Нұрмақовтың өмірі, қоғамдық-саяси қызметі қарастырылып, төмендегідей жаңалықтарға қол жеткізілді:
Қазақстан Респубикасы Нұр-Сұлтан қаласы мемлекеттік мұрағаты, Қарағанды облыстық мұрағаты, Қазақстан Республикасы Президенті архивіндегі қорлардан Н.Нұрмақовтың өмірі мен қызмет жолына қатысты мәліметтер жинақталып, сақталған жеке істеріндегі құжаттар мен деректер пайдаланылды.
Н.Нұрмақовтың редакциясымен шығарылған мақалалар жинағы, жиындардағы баяндамалары, еңбектеріне тарихи талдау жасалды. Қазақстан құрылысы мен латын әліпбиіне көшіру жөніндегі, Қазақстанның экономикалық деңгейін көтеруге байланысты баяндамаларын қазақ тіліне аударып, маңыздылығына назар аударылды.
Тұлға ретіндегі қалыптасқан ортасын зерттеу барысында Қарқаралыдағы саяси жағдай және Омбы семинариясында білім алуы мұрағат деректерімен толықтырылды.
мұрағат деректері негізінде зерттелді.
қосқан үлесі деректер мен құжаттар негізінде дәлелденді.
Н.Нұрмақовтың саяси-қуғын сүргін құрбаны ретіндегі деректер жинақталды және жүйеленді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, 3 негізгі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер және қосымшадан тұрады.
Дипломдық жұмысты жазудың негізін Нығмет Нұрмақовтың шығармалар жинағы, атап айтқанда, баяндамалары, мақалалары және Қазақстан құрылысы кітабы қалады. Дипломдық жұмысты жазу барысында,
Қазақстан Республикасы Президенті Архивінің, Нұр-Сұлтан қаласы мемлекеттік архивінің, Қарағанды облыстық архивінің қорларындағы деректер, Н.В.Гоголь атындағы Қарағанды облыстық әмбебап ғылыми кітапханасынан ғылыми еңбектер, Ресей мемлекеттік кітапханасының сайтындағы, Ресей Федерациялық орталық мұрағатының ресми сайтындағы құжаттар, Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік кино-фото құжаттар мен дыбыс жазбалар мұрағатынан сурет, 1937-1938 жж. Қазақстандағы саяси репрессиялар туралы құжаттар жинағынан мәліметтер, мерзімді басылымдар пайдаланылды. Сонымен қатар қызмет жолын жазуда кеңестік және отандық әдебиеттер қолданылды. Баспасөз беттерінде жарияланған Аман Нұрмақовтың, Тамара Смағұлованың естеліктері пайдаланылды.
НЫҒМЕТ НҰРМАҚОВ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ ҚАЙРАТКЕР РЕТІНДЕ ҚАЛЫПТАСУ ЖОЛЫНДА
1.1 Нығмет Нұрмақовтың балалық шағы және Қарқаралыдағы саяси жағдай
Ұлт қайраткері 1895 жылы 25 сәуір күні сол кезеңдегі Семей губерниясы, Қарқаралы уезі, Қу болысының Қызылшілік қыстағында (қазіргі Қарағанды облысы, Қарқаралы ауданы, Егіндібұлақ ауылында) дүниеге келді. Балалық шағын ғасырлар қиылысқан, қазақ басына туған қиын-қыстау кезеңде, сол кездегі саяси серпілістер өтіп жатқан орталықтардан алыс ауылды өңірде өткізді. Тарихқа көз жүгіртсек, патша үкіметі Қарқаралы аймағын округтік басқаруда, қазақ жеріндегі билік орталығының бекінісін құруда қолайлы деп есептеген. 1824 жылы осы мақсатта аймаққа Омбыдан полковник С.Б.Броневский бастаған шекара отрядының келуімен Қарқаралы қаласының іргесі қаланды. Қарқаралыда әкімшілік орындар, мектептердің ашылуымен қаланың дамығанын атап өткен жөн. Көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері Нығмет Нұрмақов 1895 жылы 25 сәуірде Семей губерниясы, Қарқаралы уезі, Қу болысында дүниеге келді, шыққан тегі Орта жүздің ішіндегі Қаракесектен тарайтын Шаншар руы. Нығмет Нұрмақовтың інісі Жәмелдің баласы, медицина ғылымдарының докторы Аман Нұрмақов арғы аталары Тілеубек Қазыбек бидің ұрпағы екенін айта келе: Менің туған атам Тәукебайұлы Нұрмақтың үшінші атасы Кішкіл мен Қарқаралыдағы атақты бай, болыс Ақайдың Қасенінің әкесі Баймұрын бірге туған ағайындар болып келеді - дейді []. Нұрмақов А. Нұрмақовтар әулеті, шүкіршілік, бармыз Қазақ, 2009. №4-5, 29-30 қаңтар. Нығмет Нұрмақовтың балалық шағы патша үкіметінің отаршылдық саясатына қарсы азаттық ойлардың дүниеге келуі, азаттық күрестің жаңа лебімен тұспа-тұс келді. Сол күрестің ошағы Қарқаралы болатын. Осы өңірде туған Ә.Бөкейханов, Ж.Ақбаев, Ә.Ермеков сынды тұлғалар Қарқаралыны азаттық идеясы тоғысқан саяси орталыққа айналдырды. Осы аймақта жыл сайын өтетін Қоянды жәрмеңкесінің Нығмет Нұрмақовтың ауылына жақын болғанын, 1905 жылы орын алған Қарқаралы петициясының алаштанушы ғалым М.Қойгелдиев айтқандай қазақ қоғамының өмірлік мүддесінен туындаған жалпы демократиялық сипаттағы құжат екенін ерекше атап көрсетуіміз қажет [] Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы 1-том. - Алматы, 2008. -126-бет. Қызылішіліктег і мектепте Н.Нұрмақов алғаш қолына қалам ұстады. Н.Нұрмақовтың алғашқы мұғалімі Смайыл Бәйтенов болысқа хатшы, аудармашы болып та қызмет етті. Осындай кісілік, бекзаттық қасиеттер мен ән мен күйді сүйетін көпшіл, көкірегі ояу орта бала Нығметтің қазақтың дәстүрін, өнегесін, рухани бай қазынасын бойына сіңірген рухы мықты азамат болып қалыптасуының негізін қалады. Редакторлардың редакторы. Құраст. А.Жанғожин, М.Сембаев. - Қарағанды: Арко, 2012. -100-бет. Ірі саяси, әлеуметтік, қоғамдық шаралардың ошағына айналған Қарқаралы уезі Нығмет Нұрмақовтың өміріне өз ықпалын тигізді. Ауылдағы мектепті үздік тәмәмдап, ұстазының кеңесімен Қарқаралыға жол тартты. 1908 жылы Нығмет Қарқаралыдағы екі сыныптық орыс-қазақ училищесіне түсті. Ахмет Байтұрсынұлы аталған училищенің меңгеруші болатын. Қазақ, орыс, татар балаларының аралас оқуы, сабақтың қазақ және орыс тілдерінде қатар жүргізілуі Н.Нұрмақовтың орыс тілін жетік меңгеріуне септігін тигізді. 1911 жылы Нығмет Нұрмақов оқу орнын аяқтады[1]. Қаракесек шежіресі (Құраст. Т.А.Еңсебаев), 1 кітап, І бөлім. Павлодар: Кереку, 2010. 28-бет. Өзінің автобиографиясында мен Семей губерниясы, Қарқаралы уездінің кедей қырғызының баласы екенін, әкесінің өмірінің соңына дейін әр түрлі байларда жұмыс істегенін жазады. 1905-1908 жылдары ауыл мектебінде үш жыл болып, кейін Қарқаралыдағы екі жылдық орыс-қырғыз училищесіне түскенін баяндайды. Осы құжатта мектеп қабырғасынан мен түскен Қарқаралы қаласы басқа әлемнен бөлек жатқан ен даланы көрсетеді. 95 % қазақтар, олардың барлығы патша шенеуніктерінің қарауында. Көбісі қырғыз арасында араздық салумен, ішімдікке салынумен, құмар ойындарына салынумен өмірлері сипатталатын қырғыздар. Қарқаралы қоғамындағы қоғамдық-саяси өмір осы. Өз қызметімнің алғашқы айларынан мұндай қоғамдық ортадан алыс жүруге, Ақпан революциясына дейін оқшауланған өмір кештім деп жазады[3].Қазақстан Республикасы Президенті Архиві. - Ф. 139. - Оп. 3.Д. 293. Автобиография члена РКП (б) Нурмаков № партбилета 515580. - л. 3. Адамның санасын, ойлауын қалыптастыратын өскен ортасы. Нығмет Нұрмақовтың туып-өскен жері, тәрбиесі, білімі тұлға ретіндегі келбетін қалыптастырды. Арқа жері саяси ойлардың орталығына айналып, ұлт зиялыларын шығарды. Жастайынан өз халқының басына түскен ауыртпалықты өз көзімен көргеннен кейін, алдағы қызметтік жолын осы халықтың мүддесін қорғауға арнады. 1911 жылы Романовтар әулетінің 300 жылдығына орай Омбыда ауыл шаруашылығы көрмесі өтеді. Қу болысының атақты байы Ақайдың Қасені де көрмеге қатысады. Аудармашы, білімді, сол кездегі патшалықтың дәстүрлерімен таныс Нығмет Нұрмақовты да өзімен бірге ала кетеді. Орыс халқының ғалымы, географ Г.Потанинмен және халықшыл демократ А.Сидельниковтың көзіне түсті. Олар Нығметтің Омбы семинариясына оқуға түсуіне себепші болды. С.Сейфуллинмен Омбыда оқу кезінде танысады. Омбы қазақ интеллигенциясының орталығы болды. Ұлтымыздың ұлағатты тұлғалары Ш.Уәлиханов, С.Сейфуллин, М.Жұмабаев, Ж.Ақпаев, Н.Нұрмақов, Ә.Досов сынды азаматтар білім алды. Нұрмақов көзқарасының қалыптасуына елеулі үлес қосқан қала. Орыстың мәдениетімен, халқының әлеуметтік тұрмысымен, әділет жолындағы күресімен танысуға мүмкіндік алды. 1915 жылы Омбы мұғалімдер семинариясын тәмамдаған Нығмет Нұрмақовтың куәлігінде жеткен жетістіктері және аталған оқу бойынша бастауыш мектеп мұғалімі мамандығын игергені жазылған. Молодечнян мұғалімдер семинариясының 22-бабына сәйкес төрт жыл бастауыш училищесінде қызмет етуге міндеттелді[]. Нұр-Сұлтан қаласы мемлекеттік архиві. - Ф. 430. - Оп. 9. Д. 507. Нурмаков Ныгмет (свидетельство об окончании семинарии видным общественным деятелем Казахстана). - л. 1-2. Семинария қабырғасында Н.Нұрмақовпен бірге қазақтың болашақ ақын-жазушылары, қоғам қайраткерлері С.Сейфуллин, М.Жұмабаев, Ә.Байділдин, М.Саматовтар білім алды. Оқу орнының оқытушылары А.Седельниковтың, А.Покровскийдің дәрістері, демократ А.Сорокиннің әңгімелері, қаланың тыныс-тіршілігімен танысу Н.Нұрмақовтың саяси-ағартушылық ой-өрісінің кеңеюіне, демократтық көзқарасының қалыптасуына ықпал етті. Осылардың ішінде Н.Нұрмақовқа жақын тұлға А.Седельников еді. 1903 жылы Петербургтер шыққан Ресей. Біздің өлкенің толық географиялық сипаттамасы жинағының ⅩⅤⅠⅠⅠ томының қазақ өлкесіне қатысты бөлімін құрастыруға қатысқан ол Н.Нұрмақовтың жерлесі, жинақ авторларының бірі Ә.Бөкейхановпен жақсы таныс болатын. Өзін семинарияға оқуға шақыртып, шәкірт атануына себепші болған ұстазы, Сібір мен қазақ өлкесінің тарихы, географиясы мен этнографиясының білгірі А.Седельниковтың қазақтар, Ә.Бөкейханов жайындағы әңгімелері мен естеліктері Н.Нұрмақовтың ой-өрісін кеңейте түсті []. Нығмет Нұрмақов: ұлт мұраты: Монография С.С.Қасымова: Қарағанды техникалық университеті, - Қарағанды: ҚарТУ баспасы, -2020. -22-23 беттер. Осы кезеңде Нығмет Нұрмақов Сәкен Сейфуллинмен кездесіп, ғұмырының соғына дейін шынайы дос болып өтті. Сәкен Сейфуллин Мұң атты өлеңін Нығмет Нұрмақовқа арнап, жан жолдасына деген сағынышын білдірген. Бұл өлең 1915 жылы Сейфуллиннің Омбыдан Қарқаралыға Нығмет Нұрмақовқа жолдаған[]. Сейфуллин С., Бес томдық шығармалар жинағы. - Т 1. - Алматы, 1986. Семинария оқушылары Ш.Әлжанов, С.Сейфуллин, Н.Нұрмақов, М.Жұмабаевтар Бірлік ұйымын құрған. Ұйымның мақсаты халық ауыз әдебиетін жинау, оларды кітап етіп бастыру, газет-журналдар шығару, мектептерге арнап кітаптар жазу, қазақтар арасында ойын-сауық қою, театр ұйымдастыру сияқты мәселелерді қамтыды. Алдымен қызу талқы жасалып, сосын халық алдына ұсынылды[]. Н.Нұрмақовтың өмірлік жолында Омбыдағы білімінің маңызы зор. Ойы озық, көкірегі ояу, көзі ашық адамдармен пікірлес болды. Кейін 1937 жылы қазақ зиялылары тағылған ұлтшыл, түрікшіл сынды айыптарға, қуғын-сүргіннің жаппай құрбаны болуына Бірлік ұйымдағы ойлары, мақсаттары, өмірінің соңына дейін саясатты ғана емес, мәдениет, өнер, публицистика тіл мәселесін көтеріп, сол жолдағы қызметіне себеп болды. Омбы семинариясының түлегі Таутан Арыстанбековтың естелігіне назар салсақ, Сәкен мен Нығметтің шынайы достығынан, күрескерлігінен мысалдар келтіріп құнды деректер айтады. Сәкеннің басқан әрбір қадамын бақылаушылар семинария директоры ғана емес, бұлардың негізгі тамыры жандармерияға барып тірелетінін ол жақсы білетін. Өзі ылғи сақтанып жүретін. Директордың күдіктене қарайтын шәкірттерінің бірі Н.Нұрмақов еді. Сондықтан, Сәкен үнемі сақтық ережелерін үйретіп отыратын... Сәкеннің бір ерекшелігі ол жазған өлеңдерін ең алдымен жақын жолдасы Нығметке оқып, сосын соның сынын тыңдап алушы еді. Айтылған сынды орынды деп тапса өлеңін түзетіп, қайта жазатын, сөйтіп қайта оқитын. Міне, осының өзі-ақ дауылпаз ақынымыз Сәкен творчествосына Нығметтің де әсері болғанын көрсетеді[]. Арыстанбеков Т. Омбы семинариясында. Қызыл сұңқар. - Алматы, 1975. -115 б. 1915 жылы Нығмет Нұрмақов семинарияны тәмамдады. Қарқаралыдағы орыс-қазақ училищесіне мұғалім болып қызметке келді. Осы қызметінде жүріп өзінің саяси кұрес жолындағы жолдастарынан, Бірлік ұйымы мүшелерінен ажырамады. Омбыға барып тұратын мұғалім Плюдов арқылы Потанин, Сидельниковтер арқылы пікір алысып тұрды. Қарқаралыдағы еңбек етушілерді: Ақметқали Аяғановты, Павел Бабинді, Ербекей Шандыбаевты өз маңына жинады. Ә.Бөкейхан, Ж.Ақбаев, А.Байтұрсынов, Н.Орманбетов сынды азаматтармен жақын араласты. Ал бұл кезде таптық күрес шиеленісе түскен еді. Қазақтар бір жағынан орыс кулактарымен, байларымен, екінші жағынан патша әкімшілігімен ашық қақтығысуы әдеттегі жағдайға айналды. Омбы мұғалімдер семинариясындағы жастар құрған Бірлік ұйымының мүшесі ретінде жинаған тәжірибесі Нығмет Нұрмақовтың халықтың алдына шығып, ел мүддесіне назар аударып, оны табанды қорғауына үлкен сабақ болды және Қарқаралыдағы саяси өмірге белсене араласты. Ол қазақ жастарын әскерге шақыру ттуралы 1916 жылғы патша жарлығына қарсы халық арасында ауызша да, жарнамалар арқылы да үгіт таратты, ол соғыстың қазақ жұртына еш маңызының жоқтығын айтты. Ауыл жастарын ертіп, шақыру пунктіне барып, болыс пен оның тілмашы Жағыпар Ыбыжанұлын сынға алды. Тыл жұмыстарына алынып жатқан кедей жігіттермен бірге патша саясатына қарсы күш құру үшін сол жігіттермен бірге барамын деп өзі сұранып арыз берді. Нығметтің іс-әрекетінен хабардар болып отырған уезд басшысы оның арызын қабылдамай тастады. Ал, жергілікті патша қызметкерлері оны қыспаққа аяды. Оның байланыстарын тексерді. Бұл жылдардағы қазақ халқының ұлт-азаттық күресіне қазақ зиялылар өкілдері екі түрлі пікірде болды. Олардың әрқайсысының пікірін халық жағдайын ойлауы арқылы қалыптасатынын білеміз. Ал Нығмет Нұрмақов өзінің көзқарасы негізіне халық ішіндегі әділетсіздікке жол бермеу, болдырмауы болды. 1917 жылы 6 наурызда уездегі 18 болыстан сайланған 34 қазақ делегаттарының қатарында Қу болысынан Н.Нұрмақов пен Н.Сағатов, Берікқара болысынан С.Бөкейханов, т.б. болды. Қала қызметкерлерінен сот А.Лысенко, шаруа басшылары съезінің хатшысы Д.Чанчиков, шаруа басшысы А.Прозоров, уездік мал дәрігері В.Матвеев делегат болып сайланды. 1917 жылы 13 наурызда Екібастұз зауытының бөлімшесі Желтау зауытында өткен жиында Н.Нұрмақовты, Х.Дайыровты, Ғ.Ноғаевты Қарқаралы біріккен атқару комитетіне делегат етіп сайлайды. 8 адам қол қойған хаттамада делегаттарға зауыт жұмысшыларының мүдделерін Қарқаралы біріккен комитеті алдында қорғау тапсырылды. Маңызды оқиға - 1917 жылы 16 наурызда Қарқаралы Қазақ комитетінің құрылуы болды. Комитеттің 61 мүшесінен Кеңес құрылып, төрағалығына Ж.Ақбаев, орынбасарлыққа Н.Орманбетов пен Р.Сапақов, хатшылыққа С.Бәйтенов тағайындалды, 14 мүшесінен Президиум құрылды. Қу болысынан Н.Нұрмақов пен Қ.Ақаев уездік Қазақ комитеті Кеңесінің әрі Президиумының мүшелігіне сайланды[]. Попов Ю., Шотбакова Л., Смагулова Г. Творцы и свидетели истории Каркаралинска: Моногр. - Караганда: КарГУ, 2014. 48-51 с Кеңес өкіметі құрылған алғашқы күндерден бастап Қарқаралы уезіндегі ұйымдастырушылардың бірі болды. Кедейлерді сол кездегі партия ұялары, ревком, кеңес органдары төңірегіне топтастыруға атсалысты. 1918 жылы 8-наурызда Қарқаралыдағы кеңес үкіметі орнаған күн болып есептеледі. 1918 жылы Қарқаралыда революциялық соғыс комитеті ревком құрылып, Н.Нұрмақов оның жауапты хатшысы сайланды. Кедей тап мұқтаж болып отырған көптеген әлеуметтік-демократиялық шараларды жүзеге асыруға белсене қатысты. Аймақтағы қызыл гвардия отрядтарын құру ісін тікелей басқарды. 1918 жылы маусымда Қарқаралыда контрреволюциялық бүлік бұрқ ете түсті. Қарқаралыдағы Кеңес үкіметі уақытша құлағанда, ақтар әскері уездік революциялық комитеттің басшыларын солардың ішінде Нығметті және олармен бірге халық ақыны Мәди Бәпиұлын тұтқындады. Нығмет Қарқаралы абақтысында 6 ай жатты. Қарқаралы түрмесінде жарты жыл отырған Н.Нұрмақов 1919 жылы қаңтарда оқытушылар қауымына мән-жайды түсіндіріп өтініш жазды. Контрреволюциялық сот Н.Нұрмақовты Семей түрмесіне аударып, өлім жазасын тағайындайды. Бірақ 1919 ж. Қызыл Армия бөлімдерінің шабуылдары бұл жағдайдың орын алуына жол бермеді. Азамат соғысы аяқталғаннан кейін Нығмет Нұрмақовтың Қазақстандағы Кеңес құрылысы кезеңіндегі қызметі басталды. 1920 жылы Нығмет Нұрмақов өз қолымен толтырған өмірбаянында: Ол жылдары большевиктер туралы еміс-еміс естігеніміз болмаса, жалпы идеясынан хабарымыз нашар еді, - деп ағынан жарылады. Шынында да Нығмет 1917 жылғы төңкерістер жөнінде ойын жинақтай алмай жүргенде, Омбы семинариясындағы большевик-ұстаз Евгений Полюдовтан хат алған болатын. Кейін Қарқаралыдағы еңбекші кеңесін құру барысында П.Бабин, И.Радченко сияқты большевиктермен үзеңгілес жүріп өмірдің саяси талас-тартысынан мол тәжірибе жинақтайды. Осылайша, Нығмет Нұрмақов большевиктерге жан-жақты ойланып барып қосылды. 1926 жылы жарық көрген Сәкен Сейфуллиннің Тар жол тайғақ кешу тарихи-мемуарлық романында: Қазан төңкерісінен кейін хаттарының бірінде (Нығмет Нұрмақов) маған былай жазады: Сәкен қалың қалай? Менің түсінгенім тек большевиктер ғана патша үкіметінің таптауына ұшыраған кедейлерге еркіндік бере алады. Мен сондықтан большевик болдым деп өзінің кеңестік билікті қолдайтынын, өзі өскен ортадағы қиындықтар мен одан шығу жолдарын кеңестік билікке арқа сүйеу нәтижесінде жетуге болатынын түсінген[].Сейфуллин С. Тар жол тайғақ кешу. Тарихи-мемуарлық роман. - Алматы, 1977. -б. 1920 жылы 16 наурызда Қарқаралы уездік-қалалық партия комитеті революцияның сенімді жауынгері болған Н.Нұрмақовты большевиктер партиясы қатарына қабылдайды. Қазан оқиғалары мен азамат соғысын баяндауда большевиктер партиясы қайраткерлерінің естеліктерінен мәселеге ғылыми жолмен келу көріністері байқалады. Ә.Жангелдин, Н.Нұрмақов, П.Варламов, Т.Рысқұлов мақалалары, авторлардың баяндап отырған оқиғаның тікелей куәгерлері болғандығымен ғана емес, өз жұмыстарының басты мақсаттарының бірі большевиктік төңкерістің рөлі мен түпкі мақсатын халыққа түсіндіру болып табылатындығымен ерекшеленеді. Олар Ресейдің езілген халықтарының тағдырын шешуде тарихи дамуында большевиктер ұсынған бағыты ғана дұрыс екендігі пікірлерін білдірген.
1.2 Қазақ сот құрылысының басшылығындағы Н.Нұрмақов
Н.Нұрмақов юстиция халық комиссары және республика прокуроры қызметін 1923 жылдың 15 мамырынан 1924 жылдың 9 қыркүйегіне дейін атқарды. Қазақ трибуналы 1923 жылдың 19 ақпанынан РСФСР Жоғарғы Сотының қазақ бөлімі болып қайта құрылған кезеңде Нығмет Нұрмақов төраға болып бекітілді. Қызметінің барысын кеңінен талдамас бұрын Н.Нұрмақовтың Қарқаралы уезінде, Семейде шаруашылық және ағартушылық міндеттерді атқара жүріп, басқарудың әдістері мен тәсілдерін үйреніп, тәжірибе жинақтады. Өз кезегінде құқық саласындағы жаңашыл реформатор ретінде республикамыздың заң шығару саласының іргетасын қалап, негіз салды. Нұрмақов өлкелік партия комитетінің бюро мүшесі, Қазатком төралқасының мүшесі болатын. Ол Юстиция комиссары ретіндегі қолға алған басты бағыты мен ағымдағы шаруаларды Өлкелік партия кеңесі, Қазатком төралқасы жиындарында әрдайым ортаға салып, ой бөлісіп отыратын. Мәселен, 1923 жылдың 18 желтоқсанында Қазатком төралқасы кеңесінде кейінгі реформаларға байланысты комиссариат құзырындағы өзгерістерді Нұрмақов былайша таныстырды: Өткен кезеңдегі комиссариаттың жұмысы, негізінен, прокуратура және ұйымдық бағытта өтті. Юстиция комиссариатының функциясына да өзгеріс енді. Қамау орындары Ішкі істер комиссариатына берілді. Халық әділқазылары мен губсоттарды бақылау ісі Жоғарғы Соттың құзырына көшті. Юстиция халық комиссариатының ендігі басты мақсаты - Қазақстан территориясындағы сот және прокуратура органдарына жалпы басшылық жасау, нұсқау беріп отыру және республикада заңның орындалуын қадағалау, нотариалдық және сот атқарушыларының институтын бақылау, Қазатком және Халком кеңесінің дайындаған заңдарын алдын-ала саралау, шіркеуді мемлекеттен бөлу тәртібін қадағалау болып отыр. Нұрмақов реформаларды жүргізу барысында басты назарды ұмыт қалған мәселелерге аударды. Комиссариат басшылығына Н.Нұрмақов тағайындалғанда Адай уезіндің қоса есептегенде, 8 губернияда кадрлар тек 40 пайызға қамтылған. Басшылықта жоғарғы заң білімін тәмамдағандар саны аз болды. 8 губерния прокурорларының ішінде тек жоғарғы білімді -1, орта білімді-3, орта аяқталмаған білімді -4 адам болды. Сот-тергеу органдарындағы адамдардың 90 пайызының білімдері сай келмеген. Жоғарғы органдарға жазған хаттарының бірінде Н.Нұрмақов: Қазақ Орталық атқару комитетіне мүмкін белгілі болар, Орынборда юстиция комиссариаты жанындағы заң оқулары ашылды. Қазір сол курсанттардың қыстық киімі жоқ. Көпшілігі кедей отбасынан шыққан. Туындаған қиындықтар оқуларын тоқтатудың негізі болуы мүмкін. Нұрмақов білім алушылардың теориялық жағынан ғана емес, материалдық жағынан да қамтылуларын сұраған. Осылайша, желтоқсан айында 1923 жылы 39 үздік аяқталған бітірушілерге Нұрмақов өз қолымен жолдамаларын беріп, құқық қорғау органдарында сәтті қызмет тіледі. Н.Нұрмақов барлық мәселелердің шешімі қаржыландыру және оның жұмсалуы Орталыққа байланысты екенін жақсы түсінген. Осы мақсатта Мәскеу қаласына екі рет барып келді. Екінші сапары 1924 жылы қаңтар айында Республика прокурорларының І кеңесінде қабылданған ресми қаржы жағдайы туралы есеп құжатымен сипатталады. Нығмет Нұрмақовтың табандылығы нәтижесінде, 1924 жылы жаз айында республикаға бөлінетін қаржы көлемі артты, қызмет етушілердің айлығы уақытында төленіп тұрақталды. Комиссариаттың басты назарын сот органдарының қызметін арттыруға, халықпен бірге тығыз қарым-қатынаста құқық қорғаушы рөлінде болуға бағыттады. Комиссариат губерниялық соттардың және прокурорлардың қызметін ай сайынғы есеп бойынша тексеріп отырды. 1923 жылғы 11 қазандағы хатта халық соттарының шамадан тыс көлемдегі істерді жабық күйінде қалдырғаны байқалады. Нұрмақов сот-тергеу органдарына уақыты өтіп кеткен істерді жабу, кей істерді қайта қарау, Бүкілресейлік орталық атқару комитеті қауіпсіз деп таныған адамдарды босатуға тапсырма берді. Өкінішке орай, кейбір жабық күйдегі істер қайта қозғалды. Оның бір мысалы 1925 жылы Жүсіпбек Аймауытов және бір топ адамға 1922 жылы қозғалған іс қайта қарастырылып, жазаға тартылды. Халық комиссарлар кеңесінің төрағалығы қызметіне келген уақытта Нұрмақов Нығмет сот барысында Жүсіпбек Аймауытовты жақтап, өз қарсылығын ашық білдірген. Файзуллаев Ә., Қабдөшев Б. Юстиция халық комиссарлары: Дерекнамалық баян. - Алматы: Жеті жарғы, 1999. -344 бет. Н.Нұрмақов басшылығының қысқа мерзімінде комиссариат қаулы, қарар, үкім, хаттама т.б. қазақша үлгілері көрсетілген Хабаршы атты басылымын шығарып, губернияларға жолдады. Үкіметтің қабылдаған қаулы-қарарларының жинағы қазақ тіліне аударылып, басылды. Басым көпшілігі қазақтар тұратын аудандарда қазақ тілін білмейтін қызметкерлерді алмастыру шараларын жүзеге асыру міндеттелінді. Сот тергеу орындарын қазақ тілінде іс жүргізуге көшіре бастады. 1923 жылғы 16 маусымда Н.Нұрмақов Әділет комиссариатының алқа мәжілісінде сот-тергеу орындарында қазақ тілін қолдануға көшіру мәселесі қаралды. Нәтижесінде Қазақстан Орталық Атқару Комитеті нұсқау хаттар дайындап барлық аймақтардағы сот төрағалары мен прокурорларына жіберілді. Нұрмақовтың қазақ тілінің санасын арттыру мақсатында Халық Комиссариаты мен губерниялық мекемелерде заң саласында қызмет етушілердің іскерлік танытуды талап етті. Қазақ тілін енгізудің көптеген кедергілері кездесті: қаржының жоқтығы, қазақ мамандардың жетіспеуі, тіл білмейтіндердің көптігі, көмекші құралдардың аздығы әрі оны жасап үлгермеу сияқты себептер болды. Қазақ тілінде алғаш рет өкіметтің қабылдаған қаулы-қарар, жарлықтары басылып шықты. 1923 жылы қарашада Әділет Халық Комиссары Республика прокуроры Н.Нұрмақов партия қызметкерлерімен губерниялардың сот төрағаларына үндеу жолдады. Жолдаудың талаптарын орындау үшін жергілікті халықтың тілін, әдет-ғұрпын, психологиясын білетін мамандарды жіберудегі басты мақсаты халыққа қызмет етуді жандандыру әрі олармен тығыз байланыста болу керектігін атап көрсетті. 1923 жылы барлық заңдар жинағы жасалынды. Қазақ АКСР үкіметі ережелері, РСФСР қылмыстық кодексі қазақшаға аударылып шығарылу ісі қолға алынды. Н.Нұрмақов заң органдарының бұқара халыққа өте жақын болып, бірлесе жұмыс жасау керектігін, қазақ зиялыларымен үнемі байланыста болуын өтінді. Оған дәлел Сапарғали Бегалиннің құқық саласы жұмысына жіберілуі. 1923 жылғы 11 шілдедегі №44 жарлықта Қазақ АКСР Әділет Халық Комиссариатының сот құрылысы бөлімі бойынша барлық қазақ учаскелерінің Халық соттары мен Халық тергеушілеріне Сот тергеу органдарында қазақ тілінің енгізілуіне байланысты қырғыз, қазақ тұрғындарына қызмет көрсететін сот тергеу органдарындағы барлық іс-тәжірибесінде жоқ болғандықтан, сот қызметкерлерінің дайындығының жеткіліксіздігінен Әділет Халық Комиссариаты ұдайы хабарландыру үкімдерінің шешімдерін, хаттамалардың, қаулылардың үлгілерін жариялады. Аталған жарлықта сот-тергеу органдарында қырғыз (қазақ) тілінің енгізілуіне байланысты қырғыз (қазақ) тұрғындарына қызмет көрсететін сот-тергеу органдарындағы барлық іс өндірісі міндетті түрде қырғыз (қазақ) тілінде жүргізілуі тиіс екені баса назарға алынған. Барлық хаттамалар, үкімнің шешімдері, қаулылар қазақ тілінде жариялануы қажет екені айтылған. ҚРОМА. 1380 қ., 2т., 37і., 46 п. Екінші құжат Орынбор қаласында Әділет Халық Комиссариатының жанына заң курсы ашылған. Осы курстың курсанттары формалы киімсіз қалғанын баяндады. Сабақ үлгеріміне зиян тигізгенін алға тарта отырып, Н.Нұрмақов пен курстың жауапты жетекшісі Пеньчук формалы киімдерді сатып алып, мұқтаждарына таратып беру үшін 500 сом ақша беруін сұрады[]. С.Сейфуллин мен Н.Нұрмақовтың қазақ тілін енгізуде өзара пікірлесіп, хаттар алысқан. С.Сейфуллиннің тілге байланысты мақалалары баспасөз беттерінде үнемі жарық көрген. 1924 ж. қазақ тілін мекемелерге енгізу жайлы ашық хат жазған. Онда дәл бүгінгі кезеңде қандай себеп-сылтаулар айтылса, сол уақытта да сол себептер орын алған, яғни қаржының жоқтығы, іс білетін мамандарының жоқтығы. 1924 ж. қаңтарда Орынбор қаласында өткен губерниялық прокурорлармен сот төрағаларының бірінші кеңесі өтті. Онда Әділет Халық Комиссары Н.Нұрмақовтың есебі тыңдалды. Екінші мәселе С.Қадырбаевтың қазақ тілінің заң саласында қолдануы туралы баяндама жасады. Осы мәселе бойынша жарыс сөзге шығушылардың пікірлері екіге жарылды. Мысалы: Ақтөбе губерниясының сот төрағасы Н.Баранов қазақ тілінің заң саласында іс жүргізуіне қайшылықтар туғызды десе, Бөкей губерниясының сот төрағасы С.Дрышиев Әділет Комиссариаты қазақ тілін енгізуде тым батыл әрі қатаң мерзім белгілеуі дей келе іс жүргізуде қазақ тілінің көп кедергісі бар, мүлде қажет емес деп ашық айтқан. Н.Нұрмақов қазақ тілін құқық органдарына енгізу барысындағы орын алған кемшіліктерді жою бір күннің ісі емес екендігін жақсы түсінді. Сондықтан қазақ мамандарының қатарын көбейтуде өзі қызу ат салысып, ұйымдастырған құқық саласындағы қызметкерлерді даярлап, арнайы білім беретін өлкелік заң курсынан да көп үміт күткен болатын. 1924 жылы ақпан-наурыз айларында губерниялық прокуратура мен губерниялық атқарушы комитет арасында келіспеушіліктер орын алды. Сондай бір хат Ақмола губпрокуроры Мустамбаев жәжне Бөкей прокуроры Судоргиннен келген. Сұрақ прокурорларды қызметке тағайындауға немесе шығаруға тек орталық прокуратура тағайындай алуы немесе ондай құқықты берілмеуі бойынша туындаған. Нұрмақов осы хатқа жауап ретінде сот жүйесінің қатаң тәртіпке бағынған жүйе екенін алға тарта отырып, Юстиция халық комиссары ретінде кадр, губпрокурорларының сұрақтарын шешуге, прокурорлардан жоспар және есептерді талап етуге міндетті екенін айтып есепті талап ететін тек республика прокурорының құзырында екенін жеткізеді. Осындай оқиғалар негізінде прокуратура қоғамдық істердің барлығы араласқандықтан, дәрежесі де бақылаушы орган деңгейіне жетті. Оның ішінде губерния прокурорлары Мұстанбаев, Жетпісов, Ерчихин сияқты жергілікті тәжірибелі мамандар өсіп шықты. Сот қызметкерлерінің біліктілігіне орай қайта тағайындау жүргізіліп губерниялық соттардың басшылығын 61 адам жаңадан сайланды. Тұңғыш рет халық Кеңесшілерінің құрамына қазақ әйелдерінің қатыстырылуы жаңалық болды. Нұрмақовтың бастамасымен сот-тергеу органдары қысқа уақыттың ішінде іс-қағаздарды қазақ тілілне аударды. 1924 жылдың соңында 127 сот аудандары болса, оның 44-і қазақ тілінде, 21-і қазақ және орыс тілінде қамтылды. Сот органдарында қызмет ететіндердің 60 пайызын қазақтар құрады: 360 адамның ішінен 225-і қазақ болды. 1924 жылдың 9 қыркүйегінде Н.Нұрмақов Әділет Комиссары міндетін жаңа тағайындалған Ералинге тапсырды. Осы тұста Нығмет Нұрмақовтың бірнеше істі қатар атқарғанын және заң саласындағы, сот ісіндегі қиыншылықтар мен қайшылықтарды жоюға, әділетсіз түрде жазаланған азаматтардың ақталуына барынша ықпал жасағанын айтуға тиіспіз. Мәселен, жоғарыда аталған Жүсіпбек Айматуытовтың сот ісіндегі ақтауға қатысуға тырысқанымен, Жүсіпбек Аймауытов 1929 жылы 20 мамырда Қазақстандағы ұлтшылдық ұйыммен байланысы бар деген сылтаумен тұтқынға алынып, оның үстінен қылмыстық іс қозғалып, Біріккен Саяси Басқарма (ОГПУ) шешімі бойынша 1930 жылы 4 сәуірде ату жазасына кесілді[]. Н.Нұрмақов. Шығармалар жинағы. - Алматы: Алаш, 2005. 9-10 беттер
1.3 Халық Комиссарлар Кеңесінің төрағалығындағы табанды қызметі Мемлекеттік басқару органдары құрылып, енді дамуға бағыт алғанда үкімет басына Нығмет Нұрмақов келді. Сәбит Мұқановтың естеліктеріне жүгінсек, Нығмет Нұрмақов қазақтан шыққан алғашқы күрескерлердің бірі,- деп Халық Комиссарлар Кеңесінің төрағасы болып тағайындалғанына қуанған. Екінші жазбасында Ортадан төменірек, талдырмаш бойлы, аққұба өңді, бұйра шашты, көркем кескінді ол алғаш көргенде тұйық мінезді, аз сөйлейтін, қалжыңға шорқақ адам сияқтанғанымен, жақындаса келе, мейлінше кішіпейін, жалған сөзі жоқ, сөзіне тұрақты, ісіне тыңғылықты, шыншыл, адал коммунист екенін байқатты. Халық комиссарлар кеңесі төрағасы ретіндегі қызметі ел тарихында күрделі кезеңді қамтиды. Қазақ халқының жеке республика болып қалыптастыру, астананы көшіру, тәркілеу, сауатсыздықты жою сынды мәселелердің шешімдерін тапты.
Семей губерниялық атқару комитетінің хатшысы болып қызмет істеп жүрген кезінде-ақ 1922 жылы ақпанда өткен бүкін Қазақстандық ІІ облыстық партия конференциясында облыстық комитеттің президиум мүшесі болып сайланған Нығмет Нұрмақов 1930 жылы мамырда өткен 7-ші конференцияға дейін ұдайы президиум бюро мүшесі болып сайланып отырды. Осы тұста Н.Нұрмақовқа Қызыл Қазақстан журналының идеялық бағыты үшін жауапкершілік жүктелген еді. Сол кезде журнал беттерінде жергілікті жерлердегі кеңестік және шаруашылық құрылыстың жайы, мәселелері жайлы көптеген материалдар жарияланды. 1923 жылы 17-23 наурыз аралығында Орынборда өткен қазақ партия ұйымы ІІІ конференциясында РК(б)П Орталық комитетінің өкілі Е.М.Ярославскийдің баяндамасында Қазақстандағы ұлтшылдықтың шығу көздеріне тоқталды. Ұлт зиялыларын ұлы төңкерістік өзгерістерді қабылдауға даяр емес, білімсіз, тар өрісті ұлтшылдар есебінде кемсіте қараған Е.М.Ярославскийдің атына наразылық білдірген бір топ белгілі қайраткерлер - Нұрмақов, Меңдешов, Асылбеков, Сейфуллин, Садуақасов т.б он төрт адам партияның Орталық комитетіне хат жолдады. 1924 жылдың соңына қарай Нұрмақов Қазақстан өлкелік партия комитетінің үгіт-насихат бөлімінің меңгерушісі қызметін атқарады. Осы кезеңде Қазақ автономиялық Кеңестік Социалистік Республика Халық Комиссарлары Кеңесінің төрағалығына жоғарылатылды. Төрағалығы тұсында жаңа экономикалық саясаттың дұрыс жүзеге асуы, ауылды кеңестендіру, қазақ еңбекшілерін отырықшылыққа біртіндеп көшіру, ауылдардағы мәдениет жорығы, бұрыннан тек байлардың ғана меншігі болып келген шұрайлы егіндік, шабындық жерлерді кедей шаруалардың пайдалануына әперу, мектеп ашу, әйел теңдігін қорғау, саяси мәдени шаралар орын алды. 1925 жылы сәуірде Қазақстан Кеңестерінің Ү-съезі өтті. Н.Нұрмақов Орта Азия Республикаларының мемлекеттік ұлттық бөлінуі және Қазақстанның даму перспективалары туралы баяндама жасады. Съезде Сәкен Сейфуллинмен бірігіп бастаған халықтың тарихи шын аты Қазақтар деген атауды қалпына келтірді. Осыдан бастан Қырғыз АКСР-і Қазақ АКСР-і аталды. Орта Азия мен Қазақстанның ұлттық мемлекеттік межелері анықталып, заңдастырылды. Тұңғыш рет Кеңестік Қазақстанның барлық аудандарының (осы жылдың басына қарай Түркістан АССР-нің бұрынғы Жетісу және Сырдария облыстарының көптеген жерлері Қазақ АССР-іне қарайтын болды. Қазақстан жер көлемі 700 000 шаршы шақырымға ұлғайып, халқы 1468 мың адамға өсті. Шаруа халықтың мүддесіне сай Ертіс пен Жайық бойындағы, Орал мен Сібірдегі казак әскерлерінің жерлері қазақ халқына қайтарылды. Ақтөбе губерниясының Елек ауданын Орынбор губерниясына беру туралы шешім қабылданды. Осы шешімге өлкелік комитеттің бюросында талқылау барысында Н.Нұрмақов, Ж.Мыңбаев, С.Меңдешов сияқты қайраткерлер орталықтың Елек ауданына, тұрғындарының басым бөлігі орыстар, сондықтан да оны Орынбор губерниясына беру керек дейтін сыңаржақ шешіміне үзілді-кесілді қарсы тұрды. Н.Нұрмақов: Егер Орталық жеке аудандардың тағдырын оның ұлттық құрамына қарай өз еркінше шеше беретін болса, онда болашақта Қазақстан Республикасының сақталып қалуы мүмкін емес деп ашық айтты[10]. Н.Нұрмақов еліміздің І конституциясының авторларының бірі. Деректі материалға зер салсақ. Н.Нұрмақов Республика Халық Комиссарлар төрағасы ретінде қатысқан осы съездің атқанған ісі: Қазақстанның қазақ жеріндегі тұңғыш астанасы Ақмешітте өткізілгені, оның Қызылорда деген жаңа атқа ие болуы. Орынбор губерниясының Ресей Кеңестік Федеративтік Социалистік Республикасы құрамына берілуі орыс халқының басым болуымен сипатталды. 1925 жылы 19 қазандағы Қазкрайком бюро отырысында Нығмет Нұрмақов: Жер мәселесі біз үшін өткір мәселе. Жермен біздің елдің, халықтың тағдыры тығыз байланысты. Жоғарыда айтылған себеп (орыс халқының басымдығы) осындай шешім қабылдауға әкелмеуі керек. Республиканың көптеген уездерінде орыстар саны жергілікті халықтан көп, бірақ бұл да барлық территорияның Ресейге берілуі керек дегенді білдірмейді. Бұл мемлекетті таратумен бірдей әрекет. Бұл сұраққа еш сын айтпаймыз, себебі біз түбегейлі қарсымыз деп өзінің Орынбордың Ресей Кеңестік Федеративтік Социалистік Республикасына берілуіне ашық қарсылығын білдірді. 1928 жылы қараша айында Кеңес Одағы коммунистік партиясының ІІІ сессиясында патша үкіметі тұсындағы секілді әлі де Қазақстанға деген көзқарастың өзгермегенін өз баяндамасында жеткізді: Көршілеріміздің көпшілігі Қазақстан жерінің үлкендігін айтып, оның белгілі бір аудандарына көз тігіп отыр. Бірақ біз жеріміздің бір адымын да бермейміз деп мәлімдеген. Орынборды Ресейге беруге қанша қарсылық болғанымен Орталықтан келген шешімді өзгертуге қауқарсыз болды. Күн тәртібіндегі кезекті мәселе республика астанасын анықтау қажет болды. Ақтөбе, Шымкент, Әулиеата, Қызылорда қалаларының ішінен талқылаулардан кейін Ақмешіт (Қызылорда) Қазақ Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасының астанасы болып жарияланды. 1929 жылы Қазақ Автономиялық Социалистік Республикасының Халық Комиссарлар Кеңесі төрағасы ретінде мәжілісте жасаған баяндамасында Ақмешітті астана етудің, қаланы дамытудың бағыт-бағдарларын жеткізеді: Орталықты көшіру әңгімесі 1922 жылдан басталды. Қазақстан Орталық Комитетінің 1922 жылы шығарған тиісті қаулысы да бар. Қаулыда орталық астана Ақмешітке көшсін делінгенмен, Ақмешіт қаласының басқа республикасынығ қарамағында болуымен және Ақмешіттен басқа Қазақстанда лайықты қала болмағанымен бұл мәселе ашық күйңнде қалған. 1925 жылдың басында бұрынғы Түркістан Республикасының екі қазақ губерниялары бізге қосылып, Қарақалпақ автономиялық облысының Қазақстан өкіметіне кіруімен астана кеңесі қайтадан қозғалды, көп тартыстың аяғы Ақмешітке тоқталып, соны жаңа астанаға қолайландырдық. Орталық Орынбордан көшсін, басқа қалаға орнасын дегендегі біздің дәлелдеріміз мынау болды: Орынбордың өзінде де, губерниясында да қазақ жоқтығы, Ақмешіттің қаласы мен уезінде қазақ халқының болушылығы еді. Орынбородан Ақмешітке көшу туралы Қазақстан Орталық Атқару Комитетінің қаулысы болғанынан кейін Ақмешітті орталық астана қылып қабылдау үшін дербес комиссия құрылып, оның төрағасына Кенжеұлы белгіленді. Алты ай тынымсыз істеген Кенжеұлының комиссиясы ақырында орталық мекемелеріне арнап 98 үй дайындады. Тұрған жерін өлшегенде ауласы 6000 шаршы таяқтан астам және кеңсе қызметкерлері үшін 1300 пәтер үйді жөндетті. Оның бәріне 500 000 сом ақша жұмсалды. Бірнеше оқу орындарынан басқа орталық мекемелерінің бәрі Қызылордаға көшті. Ресей орталығынан Қызылорда үлкейтуге 9 миллион сом ақша сұралып еді. Сол 9 миллион сомды тоқыртып келіп барлығы 1 200 000 сом ғана ақша бермекші болып отыр. Қазіргі уақытта бұл ақшаға барлығы 50 үй салынып жатыр. Орталық берген 600 мың сомға салып жатқан 50 үйдің 15-і қызметкерлерге пәтерге арналды. Бұл үйлерде 200-дей пәтер болмақ. Қалаға су жіберетін орын салу қажет. Қызыорданың жанына үлкен арық салынып жатыр. 500 десятина жерге ағаш егу керек болады. Жаңа қала мен ескі қаланың көшелерінің ұзындығы 120 шақырымды құрайды. Үлкен радио станциясы - сымсыз телеграф тартылып жатыр. Қызылорданы жөндеуге көп қаржы жұмсадық. Сондықтан орталықты қайтадан басқа қалаға көшіру туралы сөз болуға тиіс емес. Оны сөз қылу мүлде ұят, басқалардың қазақ надандығынан көшіруге дағдыланып тағы да басқа қалаға көшеді екен деп аңыз қылуы мүмкін[11]. Қызылорданың тарихына зер салсақ, ХКК төрағалығында жүрген Нығмет Нұрмақовтың тұсында Қызылорда мәдениеттің ошағына айналды. Соның бір мысалы, қазақ ұлттық театрының ашылуы. Айта кететін тағы бір маңызды оқиғалар тізбегі әйелдер арасындағы жұмысты назардан тыс қалдырмауы. Қазақ әйелдерінің сауатсыздығын жоюда құқықтық және медициналық бөлімді насихаттауды, әйелдерді кооперативтерге тартуды ұйымдастыру міндеттелді. Қалың малды жою туралы декреттің орындалуын ұдайы қадағалап, талап қойды. Осы уақыттағы ағарту жүйесінің дамуына Н.Нұрмақовтың да зор үлесі тиді. Айталық, осы жылдардағы мектептер санының көбейтуге: 1924-1925 жылдары 1 басқыштағы мектептер саны -2751 болса, 1925-1926 жылдары - 3682-ге жеткен. Н.Нұрмақов, С.Сәдуақасов, О.Жандосов сынды тұлғалар қазақ мектептерінің көбеюімен қоса, оларға материалдық жағдайын жасау, мұғалімдерінің жалақысының уақытында төленуі, ірі қалаларда қазақ жастарының уақытында төленуі, ірі қалаларда қазақ жастарының білім алуы секілді мәселелерге ерекше көңіл бөлген. Жеті жылдан соң қазақ мектептерінің саны 4397-ге жеткен. Жалпы, мектеп жасындағылардың 34,7 пайызы оқуға тартылды. Н.Нұрмақов алғашқы Қазақ педагогикалық институтының ашылуына өз еңбегін сіңірді. Н.Нұрмақов Бүкіл Ресейлік ХҮ партия конференциясына, КСРО мен Қазақстан Жоғарғы Кеңестерінің және БК(б)П ХІ, ХIV съездерінің делегаты болып қатысты. РК(б)П Қазақ өлкелік комитетінің, Қазақстан ОАК мен БОАК президиумының мүшелігіне сайланды. Академик-жазушы С.Мұқанов Нығмет Нұрмақов туралы Н.Нұрмақов қазақтан алғаш шыққан күрескерлердің бірі- деп Халық Комиссарлар Кеңесінің төрағасы болып тағайындалғанына қатты қуанған. Ортадан төменірек, талдырмаш бойлы, аққұба өңді, бұйра шашты, көркем кескінді оны алғаш көргенде тұйық мінезді, аз сөйлейтін, қалжыңға шорқақ адам сияқтанғанымен, жақындаса келе, мейлінші кішіпейіл, жалған сөзі жоқ, сөзіне тұрақты, ісіне тыңғылықты, шыншыл, адал коммунист екенін байқатты[12]. 17 ақпан 1932 жылы Халық комиссарлар кеңесінің төрағасы Нығмет Нұрмақовтың жұмыс бабымен Калининге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz