Біріккен сөздердің жасалуы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

Тақырыбы: Біріккен сөздер, олардың жасалу жолдары
Мазмұны
Кіріспе
1.Біріккен сөздер
1.1.Біріккен сөздердің емлесі
2.Қазақ тілінің сөзжасам негізі
3.Ағылшын тіліндегі біріккен сөздерді қазақ тіліне берілу процесіндегі аударма теориясының негіздері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе
Морфология - грамматиканың ерекше саласы. Бұл сөздердің құрамы мен формаларын, морфемалар мен олардың түрлерін, сөз түрлерін зерттейтін ғылым.
Сөздер белгілі бір мағыналары мен функциялары бар әртүрлі бөліктер мен морфемалардан тұрады. Морфема - лексикалық немесе грамматикалық мағынасы бар сөздердің ең кіші бірлігі.
Морфема түбір морфемасына және қосымша морфемаға бөлінеді.
Түбір морфемасы - бұл сөзді әрі қарай бөлуге болмайтын ең негізгі семантикалық негіз. Мысалы: қалалық, жастар.
Қосымша морфема - түбір морфемасымен байланысқан және өздігінен жұмыс істей алмайтын қосымша мағыналарды (лексикалық немесе грамматикалық) қосатын морфеманың бір түрі.
Қосымшалар префикстер мен жұрнақтарға бөлінеді.
Сөйлемдер төрт түрге бөлінеді: көпше, себептік, тәуелді, бөлінген.
Сөздің жеке басы, оның түрлері. Жай және құрмалас сөздер, түбір және туынды сөздер. Тіліміздегі сөздердің құрамына қарай, ең алдымен, олар екі топқа бөлінеді: жай сөздер және құрмалас сөздер.
Қарапайым сөз дегеніміз - бір ғана негізгі түбірі бар сөз, ал құрама сөз - кем дегенде екі немесе одан да көп негізгі тамыры бар сөздер. Мыс: азық-түлік, шикі дәндер, мая-мая, өнеркәсіп - кешен.
Күрделі сөз - кем дегенде 2 немесе одан да көп қарапайым сөздерден тұратын немесе бір немесе туынды түбірден тұратын, біртұтас тұлға ретінде семантикалық және грамматикалық тұрғыдан тұрақты құрама сөз. Қиын сөз. Екі немесе одан да көп түбірден тұратын сөз құрмалас сөз деп аталады. Мысалы, ата-ана, адамдар, ашуланшақ, бес жыл, сұр торғай, қара тор, он үш сияқты сөздер күрделі сөздер болып табылады. Олар кем дегенде екі тамырдан тұрады: әкелік (әке мен шеше), ауыл (қала және аудан), ашулы (ашулы немесе ащы және тас), бес жыл (бес және жылдық), сұр торғай (сұр және торғай), қызыл-қара. (қара және торлы), он үш (он және он үш). Күрделі сөздердің қалай құрылатындығына байланысты, олар құрама сөздер (бүгін, жаз, пролог), қос сөздер (үлкен және кіші, аяқ киім), аббревиатуралар (АҚШ, БҰҰ, Қазақстан мемлекеттік университеті), құрама сөздер (қара, қара көк торғай, жүз бес) Осылайша, құрама сөздер, бір жағынан, сөзжасамның белгілі бір формалары арқылы қалыптасқан жаңа сөздер (сөзжасам) (тіркесу, қайталау, тіркесу), екінші жағынан - құрмалас түбір. бұл тамырдың бір түрі. Күрделі сөздердің түрлері: құрмалас сөздер, қос сөздер, қысқартулар, құрмалас сөздер.
Зерттеудің өзектілігі: қазақ тіліндегі құрмалас сөздердің атқаратын қызметін тану, олардың сипаттамалары мен сипаттамаларын ажырата білу, қазақ тілінің өте қызықты, қиын және маңызды мәселесі.
Уақыт өте келе құрмалас сөздердің қалыптасуы тоқтамайды, керісінше дамып, байытады. Сондықтан дамып келе жатқан білім беру саласын егжей-тегжейлі зерделеу қажет. Осы проблемалардың барлығын ескеру маңызды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері.
Жұмыстың негізгі мақсаты - құрмалас сөздерді және олардың қалай құрылатынын толық түсіну және оларды егжей-тегжейлі сипаттауға тырысу. Бұл мәселені шешу үшін келесі міндеттерді шешуді жоспарлап отырмыз:
- күрделі сөздердің емлесін қарастырыңыз
- күрделі сөздердің жасалу жолдары.
- Құрама сөздерді ағылшын тілінен қазақ тіліне аударуда аударма теориясының негіздері
Жұмыстың негізгі мақсаты - күрделі сөздерді толық тануға және оларды жан-жақты сипаттауға тырысу, күрделі сөздердің емлесін неғұрлым толық және жүйелі түрде қарастыру.
Зерттеу жұмысының формасы. Бұл сөздердің емлесі қазақ тілінде құрама сөздерді құра отырып, объект ретінде алынды.
Зерттеу жұмыстарының жаңалығы. Аталған күрделі сөздерді ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару теориясын қарастырыңыз.
Іздеу әдістері Курстық жұмыс тарихи-салыстырмалы әдістерді, сипаттау әдістерін, жалпылау, жалпылауды басшылыққа алады. Зерттеудің теориялық маңыздылығы. Күрделі сөздер морфологияның бір бөлігі болып табылады. Күрделі сөздер дұрыс жазылады.
Зерттеудің практикалық мәні. Зерттеу нәтижелері мен алынған теориялық тұжырымдар тіл білімі, қазақ тілінің морфологиясы пәндеріне жаңа мәліметтер қосатыны сөзсіз. Оны университеттер мен колледждерде морфологияны терең зерттеу үшін қосымша ақпарат ретінде пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. Біріккен сөздер
Біріккен сөздер екі немесе одан да көп сөз тіркестерін біріктіріп, бірдей лексикалық мағына беріп, бір сөзді құрайды: орын + базардың орнын басушы, жасыл + жеміс-жидек, бала + бақ - бақ, жан + ұя - отбасы, жан + көлеңке - жан, уақыт + құйрық - құйрық, ала + өкпе - алокпе, бал + балмұздақ - балмұздақ, ит + арт - цикл, шам + шам - шам, т.б. Қазақ тілінде орыс тілінде дауысты дыбыстарды қосу сияқты сөздерді біріктіретін морфемалар жоқ. . Сөз ешқандай жұрнақтарсыз біріктіріледі. Күрделі сөздер - бұл екі түбірді біріктіру арқылы қалыптасқан құрама сөздер. Олардың кейбіреулері құрылымдық жағынан фразаларға жақын. Мысалы, көрініс, түсті капуста, теміржол, амбиция, үшбұрыш, антурий және т.б. Жалпы алғанда, құрмалас сөздер біртұтастықпен сипатталады. Оларды бірнеше топқа бөлуге болады: а) екі компонент бірігіп, жалпы мағынаны құрайды. Мысалы, акбоз, алтыбақан, баскур, еңбек күні; б) әр компонент жалпы екпінмен айтылып, екі сөз біріктіріліп, нәтижесінде сөздің құрылымы әртүрлі фонетикалық өзгерістерге ұшырайды. Мысалы, алокпе (ala + өкпе), алауыз (ala + auz), жамбас (жан + бас), күзгі күн (күз + күн), қайнай (күйеу бала + аға) және т.б. Кейбір күрделі сөздердің құрылымы танылмай өзгерді тарихи даму барысында. Мысалы, әкел (әкел + әкел), бүгін (бұл + күн), ағайын (ағасы + ағасы), білезік (білек + сақина). Күрделі сөздердің ерекшелігі - олардың бірге немесе сызықша арқылы жазылуы. Күрделі сөздер негізінен сөз тіркестерінен шыққандықтан, құрамдас бөліктердің өзіндік тіркесу тәсілдері болады:
1. Сабақтас құрмалас сөздер (компоненттер тең): жалғыз, жел, түбіртек, сүйемелдеу, өндіріс, аксаралар және т.б.);
2. Конъюктивті конъюнктуралар (бағынышты, бағынышты, көбінесе анықтауыштың немесе қосымшаның қатынастары): алабұға, қолөнер, жииханк, әлеуметтік зерттеулер, алжапқыш, жанашыр т.б.
Екі компонентті біріктіру арқылы қалыптасқан құрмалас сөздерді сөз құрау тәсілі ретінде қарастыруға болады. Олардың мағыналары әртүрлі:
Адамның аты, заты, өсімдік, жануар, ұғымы. Мысалы, ересек + ересек, қолтаңба, қой + құлпынай, ақ + құмыра, алты қатар, алты бақташы т.б.
Айнымалының экспрессивті мәні. Мысалы, ақ + жүрек, ақ + көңіл, ақ + сүйектер, дақпырт + ауз, алып + сатушы, лас + тер, ашық + ауыз, бақ + құмарлық, бас + бай, бет + ашар, қаңғыбас + бас т.б. ,
Күрделі сөз - екі немесе одан да көп түбірден тұратын құрама сөз. Мысалы: алғы сөз, белдеу, пресс, ашуланшақтық, тоқсан екі сөз (кіріспе және сөз, бел мен сызық, яғни жол, баспа және сөз, ашылу немесе ащы және тас, кейінгі экспозиция заңына сәйкес t дыбысы d болады. тас сөзі; өнер және кәсіп (тоқсан он тоғыз) - бұл тек бір ұғымның атауы.
Күрделі сөз дегеніміз - екі немесе одан да көп сөздерді біріктіріп, бір ұғымды білдіретін және бір сұраққа жауап беретін сөз. Мысалы: тасбақа + лягушка, Екібастұз-екі + бас + тұз.
Қазақ тілінде құрама сөздердің екі түрі бар. Біріншіден, құрылтай тамырларының өзіндік ерекшелігі сақталады. Мысалы: түйеқұс (түйе құсы), бұзау (бұзаудың басы), қарақұйрық (қара құрт), баспа (бас киім) т.б. Екіншіден, компоненттік түбірлердің ұқсастықтары сақталмайды және кейбір фонетикалық өзгерістерге ұшырайды. Мысалы: биыл (бұл да жыл, бірінші сөздегі l дыбысы қалпына келеді, екінші сөздің басындағы в дыбысы th болады), жаз (жаз бен күн, бірінші сөздің соңғы дыбысы алынып тасталады, екінші сөздің басындағы k дыбысы жылжиды) (тұрып, келді, екінші дыбыстың әсерінен бірінші сөздегі дауысты дыбыстар жіңішкеріп, uu, ae, екінші сөздің басындағы k дыбысы g) болды. Оларды ғылым тіліндегі ендірілген сөздер деп атайды.
Күрделі сөздер көбінесе келесі атауларды қамтиды:
1. Жануарлардың, құстардың, жәндіктердің, өсімдіктердің атаулары: койот, тасбақа, егеуқұйрық, жолбарыс, көк құс, қарақұйрық, алебастр, аққу, қарақат, раушан жамбас, саңырауқұлақ, байтерек, алқаптың лалагүлі және т.б.
2. Географиялық атаулар (жер, су, планета атаулары); Жетіқарақшы, Темірқазық, Ақбозат, Көкбозат, Сарысу, Қызылорда, Әулиата, Алакөл және т.б.
3. Жеке есімдері: Орынбасар, Сәлебек, Мұхамеджан, Қойбағар, Жаңбырбай, Есенәлі, Бейсенбай. ә.
4. Дененің бөліктері, анатомиялық атаулар: асқазан, он екі елі ішек, он екі елі ішек, омыртқа мойны, жамбас, сегіздік, тазкарин және т.б. b.
5. Ауру атаулары: көк жөтел, көк жөтел, көк жөтел, қызылша және т.б.
6. Ойындардың аттары: алтыбақан, ақсүйек, балтамтап, доптайяқ, оринсатпак т.б.
7. Әндердің, әуендердің, өлеңдердің аттары: Саржайлау, Сарыарқа, Қараторғай, Кисенашкан, Сегізаяқ. ә.
8. Қоғамдық өмірмен, күнделікті өмірмен байланысты әртүрлі атаулар: баспасөз, командир, кәсіпорын, шекара, жұмыс күні, отбасы басшысы, аға және т.б.
9. Маусымдық атаулар: биылғы, бүгін, қыс, жаз, күз, бүгін т.б.
10. Белгісіздік, теріс мағынасы бар есімдер: ешкім, ештеңе, біреу, біреу, әркім, ешқашан, кейбіреулер, әркім, ұзақ уақыт бойы т.б.
Күрделі сөздердің екі түрі бар:
1. Біріккен сөз;
2. Кіріккен сөз;
Синонимдер бір-бірімен байланысатын және бір лексикалық мағына беретін әр түрлі дыбыстармен өзгеретін сөздер енеді. Сөздер біріктіріліп, бір немесе бірнеше дыбыстар өзгергенде, бұл құрмалас сөз деп аталады. Мысалы: қолға + қолғап сөмкесі, алып келу + қайын + қайын + қайын, қайда + қазір + келесі, қара + дақ + құс қарлығаш, бұл + жыл, бүгін - күн, әкелу + келу, жаз - жаз + күн, білезік + сақина.
Күрделі сөз - сол лексикалық мағынасы бар, бірақ синонимдерінің фонетикалық құрылымын сақтайтын сөз. Қазақ тіліндегі біріккен сөздердің белгілі сөз тіркестерінің заңдарына лайық жасалатындығы байқалады. Мысалы: қарақат (қара+қат), білезік (білек+жүзік), қарлығаш (қара ала құс) дегендер морфологиялық құрылысы жағынан басқұр, қара су, қол сақина, қара ала ат сияқты кәдімгі синтаксистік тіркестердің үлгілері бойынша жасалған.
Ал, ағайын, қолғанат сияқты біріккен сөздер салаласа құралған тіркестен шыққан. Мысалы: алғашқысы аға және іні деген сөздерден, екіншісі, қол және қанат деген сөздерден біріккен. Мұндағы аға және іні сөздері мағына жағынан бір-біріне қандай жақын болса, қол және қанат сөздері де сондай жақын. Сөйтіп, бұл сөздердің құрамындағы компоненттер біріне бірі тәуелді ( бағынышты) емес, біріне бірі тең. Компоненттерінің бастапқы кездегі мағыналық (я синтаксистік) қатынастарының ерекшеліктеріне қарай, қазақ тіліндегі біріккен сөздер не сабақтаса не салаласа құралады.
Құрамдарын тек лингвистикалық (этимологиялық я морфологиялық) талдау арқылы ғана анықтауға болатын бүгін, ендігәрі, биыл сияқты сөздерді біріккен сөздердің өзге топтарынан бөліп қараған дұрыс. Өйткені ондай сөздердің компоненттерінің бір-бірімен өзара үндесе, үйлесе кірігуі былай тұрсын, олардың мазмұндары да құрамындағы компоненттерінің мағыналарына сай келмейді. Демек, мұндай біріккен сөздердің мағыналары компоненттерінің мағыналарының жиынтығы (қосындысы) емес. Мысалы: білезік, қарлығаш, қызғыш, бүгін, биыл, әкел, әпер, бүрсігүні, былтыр, ендігәрі сияқты сөздердің (сыртқы тұрпатын қоя тұрып) мағыналарын бастапқы сөз тіркестерінің ( білек жүзік, қара ала құс т.б) мағыналарымен салыстырып қарасақ, оларды кіріккен сөздер деп атау қажет.
Әдетте, сөз тіркесінің беретін мағынасы оның құрамындағы мүшелерінің беретін мағыналарының жиынтығын толық қамтиды. Ал, күрделі сөздің мағынасы оның құрамындағы компоненттерінің мағыналарының жинағына ( қосындысына) сай келмейді. Қазақ тіліндегі күрделі сөздердің, соның ішінде біріккен сөздердің мағыналары да, осы айтылғандай, құрамдарындағы компоненттердің мағыналарының жиынтығына дәл я сайма-сай келмей, одан мазмұн жағынан кең я тар болады. Мысалы: бүгін, биыл, былтыр, әнеугүні, түнеугүні, қарақат, ендігәрі, таңертең, білезік, қызғыш, сияқты кіріккен сөздердің әрқайсысының мазмұнын алсақ, ол мазмұн құрамындағы компоненттерінің мағыналарын өзінің тиісті бөлшектері ретінде қамтыса да, сол бөлшектердің мағыналарының қосындысынан әлдеқайда кең (жалпы).
Ал, айбалта, аққу, аққұтан, ақсақал, көкжөтел, қаламсап, орынбасар, оттегі, шекара тәрізді біріккен сөздердің мазмұндары, керісінше, құрамдарындағы компоненттерінің мағыналарын өздерінің бөлшектері есебінде қамтығанымен, сол бөлшектердің мағыналарының қосындысының аясынан әлдеқайда тар (тайыз).
Мағынасы жалпыланып кеңейетін топқа кіріккен сөздерді, идеомалық тіркестерді және белгілі дәрежеде топонимикалық атаулар мен хайуанатқа берілетін жалқы атауларды жатқызуға болады да, соңғы топқа, демек, мағынасы жалқыланып тарайтын топқа күрделі сөздердің бұл аталған түрлерінен басқаларын тегіс жатқызуға болады.
Күрделі сөздің мағынасы мен оның құрамындағы компоненттерінің мағыналарының араларындағы айырмашылық тек оның кейінгі кездерде болған өзгерістерімен ғана байланысты болмайды; сөздің формасы белгілі бір затқа (құбылысқа) ат берген кездің өзінде де сол ұғымның мазмұнын түгел қамти алмайды. Өйткені белгілі бір затқа берілетін атау (ат) сол затты басқа заттан тез ажырата қоярлықтай тиісті бір белгісіне ғана қарай беріледі (Мысалы: Айырып сары майдан торта қойдым дегендегі сары май сөзін, сарышұнақ, қосаяқ, егеуқұйрық, аққұтан, көкқұтан сияқтыларды алыңыздар). Сол себептен күрделі сөздердің мағыналары әуел бастан-ақ құрамындағы компоненттері арқылы айтылатын мағыналардың жиынтығынан анағұрлым мазмұнды да, бай да болып шығады. Біріккен сөз бен оның компоненттерінің мағыналарының үнемі бірдей шықпайтын себебі де осыдан. Бірақ күрделі сөздің мағынасы дәйім өзгере бермейді. Өйткені тұтас күрделі сөздің беретін мағынасына оның я екі бірдей компонентінің, я кем дегенде бір компонентінің мағынасы тікелей байланысты болмаған жағдайда ғана ол компоненттердің мағыналары басқаша түсініледі (мысалы: қарлығаш, сәресі, аласабыр т. б).
Сонымен қатар, мағынасы өзінің құрамындағы компоненттерінің мағыналарының жиынтығына жуық болатын біріккен сөздер де бар (мысалы:жаздыгүні,қыстыгүні, құсбегі, атбегі т.б.). Бірақ бұдан біріккен сөз бен оның компоненттерінің мағыналарының араларындағы елеулі айырмашылық болмағандықтан, біріккен сөз бен сөз тіркестерінің аралығына шек қоюға болмайды екен деген пікір тумауы керек.Өйткені олардың аралығында айырмашылық бар және оларға шек те қоюға болады.Мысалы, еркін сөз тіркесіндегі әрбір мүшенің өз мағынасы, өз қызметі болса, біріккен сөздің құрамындағы компоненттерде ол қабілет те, қасиет те болмайды.
Қарақат, қарлығаш, белбеу, әкел, апар, бәйшешек, қонағасы, отағасы, сәресі, қолбасы, сексен, тоқсан, ендігәрі, өйткені, әйтпесе, бірдеме, ештеңе сияқты күрделі сөздер құрамындағы әуелгі компоненттерінің өз мағыналарын жоғалтып, басқа бір жаңа мағынаны білдіреді. Екіншіден компоненттердің екеуі де бірдей, я біреуі дыбыстық жағынан әрі өзгеріп (кейде әрі ықшамдалып), әрі өзді-өзіне тән екпіндерінен айырылып, бір ғана екпінге ие болып, тұтасымен тұрып бір бүтін дыбыстық (тілдік) тұлға ретінде қалыптасқан.
Сөйтіп, кіріккен сөздердің қалыптасуы тілдің дыбыстық жүйесіндегі әр қилы заңдарға байланысты. Ал, күрделі сөздердің өзге түрлерінде я топтарында бұл ерекшелік жоқ. Бұл жағдай да кіріккен сөздердің өз алдына категория екені дәлел.
Кіріккен сөздердің ішінде бас-басына мағыналары бар дербес сөздерден біріккендері де (бел +беу,бәй+шешек, сахар+асы, сегіз+он т.б.), дербес сөздер мен көмекші сөздерден біріккендері де (алып+бер, ендігіден +әрі, олай+еткені,олай+етпесе т.б.) бар. Бірақ осы кіріккен сөздердің ішінде салаласа құрылған тіркестерден гөрі (қолғанат, ағайын, көнетоз, шамшырақ, көнтерлі, т.б.), сабақтаса құралған тіркестерден туғандары (бәйшешек, қонағасы қарлығаш т.б.) әлдеқайда көп кездеседі.

1.1. Біріккен сөздердің емлесі.
Күрделі сөздер әрқашан бірге жазылады. Мысалы: пресс, шекара, қарақұйрық, көп, барлығы, Ақтөбе, Талдықорған, бес жылдық жоспар.
2. Біріктірілген сөздер адамның түбіріндегі дыбыстық өзгеріс түрінде жазылады. Мысалы: ассудалар (ашут емес, хаит емес), қазір (бұдан былай), сол сияқты (ондай емес), қонақтар (кешкі ас емес), умирзак (омирузак емес), жүгіру (қолдау емес), бүгін (бұл күн емес), т.б. ә.
3. Жоқ, бір, әрқайсысы, бірнеше, немесе зат есімдері бар сөздер (мысалы, кім, кім, қайда, қашан, тең, бір сөз, қанша, көп, аз, ыңғайлы, күлкілі, жол, жүретін, баратын сөздермен сөз жоқ) ), әр сөз, кім, қашан, қай кезде, қайсысы, қайсыбірі сияқты, кейбір сөз біреу, біреудің сөзі немесе кім, қашан, қалай, қайда) және зат есім ретінде бөлек қолданылатын сөздермен бірге жазылады. Мысалы: бірде-бір бала, қай жерде, бір мектепте, әр оқушы, кез-келген адам және т.б. Д.
Бір сөзді екінші сөзбен біріктіру арқылы жаңа сөз жасау - бұл жақында ғана пайда болған үрдіс емес, ежелден қалыптасқан, қалыптасқан, қалыптасқан сөз.
Мысалы, егер біз бүгін сөздерді алсақ, биыл біз алып келеміз, анап, апер, олардың әрқайсысының екі тамыры бар және бір сөзге айналады. Алғашқы екі сөзде осы күн, осы жылы жазылған. Сонымен, осы күні біріктірілген екі сөздің жиі қолданылуының нәтижесінде олар бірте-бірте өзгеріп, бүгіннен басталды. Ал алып кел, ал, ал, ал, анап деген сөздер екі сөзден қысқартылып, біреуінен шыққан: әкел - әкел, ал - ал, ал - ал, ана - ал.
Тіліміздегі абжылан, шалап, мұрап сөздері, сондай-ақ тилмар мен тілазар сөздері екі түбірден біріктірілген: абжылан - аб (арабша - cy) - жылан; халап - чалаб; мұрап - мұр (әкім) - аб. Осылайша, бұл сөздер бастапқы cy жылан, shala cy бірдей сөздермен біріктірілді. Джамб сөзі - джамб және аяк сөздерінің тіркесімі. Сонымен қатар, шекара, демалыс, еңбек, баспасөз, айырбастау, командир сияқты сөздер - бұл біріктіру әдісінің арқасында соңғы жылдары пайда болған жаңа сөздер.
Екі, кейде одан да көп түбірлерді бір ұғымға біріктіретін құрмалас сөздің түрі құрама сөз деп аталады.
Екі түбірден тұратын және терминологиялық мағынасы бар атаулар өздерінің түпнұсқаларын сақтай отырып бірге жазылады. Мысалы: пресс, келіссөздер, жұмыс, оттегі, үшбұрыш, көпмүшелік, тозаң, сүтқоректілер, сөзжасам.
Жануарлар мен өсімдіктердің атаулары бірге жазылған. Мысалы: мүйізтұмсық, қарақұйрық, қарақұйрық, ақбөкен, оттер, ишемия.
Термин - бұл зат, зат есім және технология, мәдениет, өнер, спорт, дін, саясат және т.б. байланысты зат есімдердің тіркесімі. Мысалы:
1. Заттың атауы: шаңсорғыш, бескатар және т.б.
2. Географиялық атауы: Сарысу, Ор, т.б.
3. Жеке есімдер: Орынбасар, Жандос, т.б.
4. Дененің бөліктері: он екі елі ішек, он екі елі ішек және т.б.
5. Аурудың атауы: көк жөтел, көк жөтел және т.б.
6. Ойынның аты: ақсүйектер, балта т.б.
7. Әннің, әннің аты: Аққу, Жезкиік т.б.
8. Дәстүр атауы: беташар, тоқушы т.б.
Екінші жағдайда, аралық, ішкі, тану, таным, қарапайым, хат қағаздары, симак, бірінші жағдайда сөздермен бірге тіркестер бірге жазылады. Мысалы: халықаралық, жаратылыстану, тіл білімі, рок, коттедж, түбіртек, мектеп, билет, шешендік, солшыл, көп балалы отбасы және т.б.
Бірінші жағдайда фотосуреттер, электр, радио, автомобильдер, ауа, аэро, гидро, агро, транс, инфра, ультра, изо, гипер сияқты сөйлемдер, ал екінші жағдайда қазақша сөздер бірге жазылады. Мысалы: фотосурет, ұстара, радио, қалам, аэродром, кинотеатр, инфрақызыл, ультракүлгін, контур, еренсілтеме.

2.Қазақ тілінің сөзжасам негізі
Тіл-қатынас құралы ретінде ойлаудың тікелей шындығын, болмысын сөйлеу, жазу арқылы білдіреді. Тілдің ең кішкене бөлшегі -- сөз болса, сөздердің өзара тіркесіп келуі арқылы ғана тілдік ұғым жасалады. Олай болса, тілдің заңдылығы, өз ішінде сала-салаға бөлінетін алуан түрлі тармақтары бар.
Сөздердің жасалуы деген бөлім тілдік материалдың қарастыратын мәселелеріне қазақ лексикасындағы сөздердің қандай амал-тәсілдер арқылы жасалатынын анықтайды. Морфология бөліміндегі сөз таптарының жасалуы, тұлғалық көрсеткіштері, сөздердің құранды бөлшектерінің бәрі сөздердің жасалу заңдылықтарымен ұштасып жатады. Сол себепті Сөздердің жасалуын лексикадан соң, сөз таптарынан бұрын жеке тарау етіп танып, өз алдына категория етіп оқыту дұрыс ойластырылған. Сөздердің әрқилы жолдармен жасалу ереже-анықтамалары негізінен әр сөз табына қатысты, сондықтан сөздердің жаралуын орфография заңдылықтарымен ұштастыра оқыту оқушының сөйлеу, жазу тілін дамыту, сауаттылығын арттырудағы іскерлік дағдыларын қалыптастырады.
Сөздердің жасалуындағы нақты амал-тәсілдерді білдіру, оны жүйелі оқыту он жылдық орта мектептің 4-5-класс программаларында Сөздердің жасалуы бөліміндегі тілдік материалдар жетілдірілген жаңа программада мынадай жүйемен берілген.
Сөздердің жасалуы мен орфография. Қазақ тілі сөздерінің жасалуы. Түбір сөз. Қосымшалы сөз. Жұрнақ және оның турлері. Туынды сөз. Түбір сөз. Жалғау және оның түрлері. Дара және күрделі сөздер.Қосымшалар мен күрделі сөздердің емлесі. Сөздердің жасалуынан өткенді қайталау.
V класта өтілген сөздердің жасалуын қайталау. Біріккен сөз туралы түсінік. Біріккен сөздердің жасалуы. Біріккен сөздердің емлесі. Қос сөз туралы түсінік. Қос сөздердің түрлері: қайталама қос сөздер, қосарлама қос сөздер. Қос сөздердің емлесі. Қысқарған сөз туралы түсінік.Қысқарған сөздердің емлесі.Сөздердің жасалуынан өткенді қайталау! (5-класс, 15 сағат).
Қазақ лексикасындағы сөздердің жасалуындағы амал-тәсілдер орфозпия, орфография заңдылықтарымен ұштастырыла оқыту жетілдірілген программада нақты көрсетілген. Сөздердің жасалуындағы обьектілер оқушылардың жас ерекшеліктеріне байланысты 4-5-класта оқытылады.
Жаңа программада сөздердің жасалуына бұрынғыдан біраз сағат арттырылған. Сөздердің жасалуының жолдары өз ішінде жүйелі беріледі. Лексикадан алған білім негізінде сөздік құрамындағы сөздердің жасалуын өз алдына жеке бөлім етіп оқыту өте ұтымды.
Сөздердің жасалуы деген ұғым-жаңа сөз жасаудағы заңдылықтар мен ереже-анықтамалардың жиынтығы. Қазақ тілі сөздерінің жасалу жолдарын оқыту лексика, грамматика заңдылықтарымен тығыз байланыста қарастырылады. Сөздердің мағынасы, олардың тұлғалық ерекшеліктері және сөйлемде қолданылуының бәрі өзара іштей тұтасып жататын заңдылық. Сондықтан сөздердің әр түрлі жолдармен жасалуы, жаңа ұғым, жаңа бір грамматикалық тұлғада жұмсалуы сөздік құрамды байытатын және дамытатын категория болып саналады. Сөздердің әр түрлі тәсілдер арқылы жасалған жаңа ұғымдарының мағыналары да, грамматикалық, көрсеткіштері де, құрамды бөлшектері де түрліше болады. Мысалы: су, бұр, қызыл, суат, сусыз, суғар, бұрғы, қара көк, сары ала, он бес, тасбақа, итмұрын. Аягөз; ата-ана,қора-қопсы, мая-мая деген сөздердің мағыналары да, жасалу жолдары да, сырт көрініс-тұлғалары да әрқилы. Нақтылап талдасақ: су, бұр,қызыл дегендер-бір ғана сөзден жасалған,түбір сөздер; суат, сусыз, суғар, бұрғы сөздері -ат, -сыз, -ғар, -ты деген әр түрлі қосымшалардың жалғануы арқылы жасалған туынды сөздер. Қара көк, сары ала, он бес деген сөздер-екі түрлі сөздердің тіркесіп келуінен жасалған күрделі сөздер. Сол тәрізді тасбақа (тасбақа), итмұрын (итмұрын), Аягөз (Аягөз) сөздері-екі түрлі сөздің бірігуі арқылы жасалған біріккен сөздер. Ата-ана, қора-қопсы, мая-мая дегендер-екі сөздің қосарлануы, қайталануы арқылы жасалған қос сөздер екендігіне жан-жақты талдау жасалады. Осылайша, нақты мысалдар төңірегінде оқушының творчестволық ізденіс жасауына басшылық ету нәтижесінде сөздердің жасалу жолдарының түрліше болатынынан мәлімет беріледі.
Талдау жұмысында аңғартылған тіл заңдылықтарын жинақтау, жүйелеу, қорытындылау барысында қазақ тіліндегі сөздердің жасалуындағы морфологиялың тәсіл меы синтаксистік тәсілдер айтылады.
Қазақ тілі сөздерінің жеке түбір сөз және түбір сөздерге түрлі қосымшалардың жалғануы арқылы жасалатын морфолоғиялың тәсіл болатыны аңғартылады.
Жеке сөздердің өзара бірігуі, кірігуі арқылы, өзара қосарлануы, қайталануы арқылы және бірнеше сөздердің өзара тіркесуі арқылы жасалатыны синтаксистік тәсіл болып саналады.
Әрбір тіл категорияларын оқытуда мұғалім сол материалдан оқушы нені білу, неге дағдыланды, нендей іскерлігін арттыру керек тәрізді мәселелерді анықтап, қандай талдау, қандай әдіспен іске асыратынын күні бұрын жоспарлап отыруға тиіс.
Сөздердің жасалуын оқыту сабақтарына қатысқанда мұғалімдердің өздері сөз жасаудағы заңдылықтарды іштей саралап, жүйелеуге онша мән бермейтіндерін аңғартады.
Тіл материалдарының қай тақырыбын алмайық, бәрі де фонетика, лексика, сөздің жасалуы,трамматикамен ұштасып, бір-бірімен тығыз байланыста болатын тілдің ішкі заңдылықтарын ұстаздардың өздері жете жүйелей біліп, білімдерін жетілдіріп отырулары керек.
Қазақ тіліндегі сөздердің жасалуын оқыту барысында оқушылар ана тілінің жалғамалы тілдер тобына жататынын аңғарулары керек. Түбір сөздерге жұрнақтардың жалғануы арқылы жасалатын амал-тәсілдің өте өнімді екендігін ескерте отырып, бір жұрнақ арқылы жасалған туынды сөзден көптеген жаңа сөздердің жасалатынын аңғарту барысында жалғамалы тілдің ерекшелігі байқатылады.
Қазақ тілі сөздерінің жасалуындағы тілдің теориялық жақтарынан аңғартылатын мәліметтер талдау процесі барысында мұғалімнің білім деңгейінде, практикалық істерінде үнемі аңғарылып, өмірмен байланыстырылып отырылу методикалық талаптың басты мәселесі болуға тиіс.
Қазақ тіліндегі сөздердің жасалу жолдары сан қилы. Мектеп программасы мен оқулықтарында әбден қалыптасқан, дәлелденген морфологиялық және синтаксистік тәсілдер арқылы жасалатын түрлері беріледі. Сөздердің жасалуы жүйелі курстың программасында 4 -- 5кластарда өтіледі. Бұл кластарда өтілетін сөздің жасалуының тізілісі қазақ тілінің жаңа программасында нақты берілген. Сөздің жасалуын оқыту барысында сөздердің жасалу тәсілдерінің өз ішінде бірдей еместігі, олардың дара, күрделі, олардың оқылу, жазылу заңдылықтары, тұлға, құрамы жағынан ерекшеліктері болатындығы түгелдей ескеріліп, оқушылардың талдау үстінде дұрыс ажырата білу іскерлік, дағдылары қалыптасады. Сөздердің жасалуын оқыту жөнінде жазылған, қарастырылған методикалық еңбектер біраз. Атап айтсақ: Ш. Сарыбаев, Д. Әлімжанов, Ы. Маманов, И. Ұйықбаев сияқты белгілі методист-ғалымдардың еңбектерінде сөздердің жасалуын оқытудың амал-тәсілдері кеңінен сөз болады.Көлемінде шығатын Қазақстан мектебі журналы бетінде, Республикалық педоқу жинақтарында және Мектеп баспасынан жарық көрген методикалық нұсқауларда өз тәжірибелері жөнінде жазған мұғалімдердің еңбектері де баршылық. Сөздердің жасалуын оқыту жеке сөздерді, қосымшалардың жаңа сөз жасаудағы ролін сөз ету үстінде салыстыру, әңгімелеу, сұрақ-жауап, жүйелеу амал-тәсілдері арқылы іске асады. Түбір сөзді оқыту. Түбір сөздің тұлғасын, құрамын бірден сөз етпестен бұрын, сөз -- белгілі бір ұғым атауы, ұғымның қағаз бетіне түскен формасы, оның сырт көрінісі екендігі анықталады. Мұнан соң әр түрлі тұлғада жұмсалатын сөздер тобы ұсынылып, талдау жасалады. Мысалы: нан, терезе, жақсы, бес, кел, кеше деген тәрізді сөздердің ең алдымен, мағыналары анықталады, демек нан, терезе деген сөздер не? деген сұраққа жауап беріп, зат есім; жақсы сөзі қандай? деген сұраққа жауап болып, сын есім: бес сөзі қанша? деген сұраққа жауап беріп, сан есім; кел сөзі не қ ы л? деген сұраққа жауап беріп, етістік; кеше сөзі қашан? деген сұраққа жауап беріп, үстеу болып тұрғаны талданылып, бұл сөздердің мағыналарының түрліше болып тұрғаны аңғартылады. Екінші ретте, бұл сөздердің сырт тұлға көріністерінің де бірдей емес екені сөз болады. Осылайша, сөздердің мағынасы мен тұлғаларының өзара байланыстылығы және бір-бірінен ерекшеліктеріне оқушының көзін жеткізіп алған соң, үшінші ретте, бұл сөздердің бәріне ортақ белгі-бұл сөздерді әрі қарай бөлшектеуге келмейтіні түсіндіріледі.
Түбір сөздердің тұлғалары басқадай жаңа сөздер жасауға негіз болатынын-су-сулы, сулық, суат, сусын; өн-өнім, өнімпаз, өндір, өндіргіш, өнімді тәрізді бір түбір сөзден өрбіген туынды сөздерден мысал келтіріп, бұлардың бірнеше құранды бөлшектерден жасалып тұрғанын оқушылардың өздерінше ой сала отырып, талдату керек. Нақтылап көрсетсек: сулы, сулық, суат, сусын сөздерінің су деген түбір сөзге -лы, -лық, -ат, -сын жұрнақтары жалғану арқылы төрт жаңа сөз жасалып тұрғаны айтылады. Өн сөзінен өрбіген өнім, өнімпаз, өндір, өндіргіш, өнімді сөздерінің құрамындағы қосымшалардың бірнеше мағына үстеп, алуан түрлі жаңа сөз жасалып тұрғаны былайша саралану керек. Өнім, өндір, әнімді дегендердің -ім, -дір, -імді жұрнақтары арқылы туынды сөз жасалса, өнімпаз, өндіргіш сөздері өнім, өндір деген туынды сөздерден, -паз, -гіш жұрнақтары арқылы екінші бір жаңа сөздер жасалып тұрғандығын нақтылау керек. Осылайша түбір сөздердің (су, ан) жаңа сөздер жасауда негізгі ұйтқы болатынын күрделі сөздердің құрамына (шекара) талдау жүргізу жолымен де аңғартуға болады.
Қосымша деген сөздің құранды бөлшегін оқушыға айтып көрсету онша қиынға түспейді, қосымшаның қосылып тұрған үстеме екендігінен бірден түсінеді. Түбір сөзге жалғанып тұрған сөз бөлшектерін қосымша дейміз деп, ал түбір сөз бен қосымшалардан құралып тұрған сөздерді қосымшалы сөздер деп аталатынын да нақты мысалдармен түсіндіру керек. Мысалы: жұмысшылар деген сөздің қандай құранды бөлшектерден тұрғанын оқушылардың ізденіс қабілетін арттыра отырып талдау керек. Оқушы жұмыс сөзінің -- түбір сөз, одан былайғы -шылар бөлшегінің қосымша екенін ажырата алады, оқушылар деген сөздің қосымшалы сөз екеңіне көздері жеткізіледі. Мұнан соң -шылар қосымшасының өзі екі құранды бөлшектен құралып тұрғаны (шы + лар) түсіндіріледі.
Жұмыс деген түбір сөзге -шы қосымшасы қосылып кәсіптік ұғымды білдіретін жаңа бір сөздің жасалғаны айтылады. Жұмысшы деген жаңа сөзге -лар қосымшасы жалғанып, кәсіптік ұғымның көптігін білдіретіні ескертіледі. Тіл қарым-қатынас құралы ретінде сөйлеу және жазу арқылы ойлаудың шындығын білдіреді. Егер тілдің ең кішкентай бөлігі сөз болса, онда тіл ұғымы сөздердің тіркесуі арқылы ғана қалыптасады. Сонымен, тілдің заңдылығының әр түрлі тармақтары бар, олар тармақтарға бөлінеді.
Сөзжасам бөлімі қазақ тілінің лексикасында тілдік материал мәселелерін шешудің тәсілдерін анықтайды. Морфология бөлімінде сөздердің топтарын қалыптастыру, тұлғалық белгілер, сөздердің барлық компоненттері сөзжасам заңдылықтарымен біріктірілген. Осы себепті сөзжасам сөздік қорынан кейін жеке тарау ретінде, вербалды топтардың алдында танып, оны категория ретінде үйреткен жөн. Сөздерді құрудың ережелері мен анықтамалары негізінен сөздердің әр тобына әр түрлі қолданылады, сондықтан сөздердің орфографиялық ережелермен үйлесімде зерттелуі сөйлеуді, жазуды және сауаттылықты дамытуда іскерлік дағдыларды дамытады.
Сөзжасамның нақты әдістерінің көрінісі, оны онжылдық орта мектептің 4-5 сыныптарының бағдарламаларында тілдік материалдар жетілдірілген жаңа бағдарламамен Сөзжасам бөлімінде жүйеге оқыту келесі жүйеге сәйкес келтірілген.
Сөзжасам және емле. Қазақ тіліндегі сөздердің қалыптасуы. Түбір сөз. Қосымша суффикс және оның түрлері. Туынды сөз. Түбір сөз. Құрама және оның түрлері. Біріккен және құрмалас сөздер. Еліктеу аффикстер мен құрмалас сөздер Сөздерді қайталау.
V сыныптағы сөздердің қалыптасуын қайталаңыз. Күрделі сөз туралы түсінік. Күрделі сөздердің қалыптасуы. Күрделі сөздерді жазу. Қос сөздер туралы түсінік. Қос сөздердің түрлері: қайталама қос сөздер, қосарланған сөздер. Қос сөздерді жазу. Қысқартулар туралы түсінік. Қысқартулар жазу. Өткен уақыттарды қайталау! (5-сынып, 15 сағат).
Қазақ лексикасындағы сөзжасам тәсілдері орфография және емле заңдылықтарымен үйлесімді түрде жетілдірілген оқу бағдарламасында айқын көрсетілген. Сөздерді құру объектілері оқушылардың жасына байланысты 4-5 сыныптарда оқытылады.
Жаңа бағдарлама сөздің қалыптасуына тағы бірнеше сағат қосады. Сөздерді жазу жолдары жүйелі түрде берілген. Сөздік құрамындағы сөздерді жеке бөлім ретінде білуге негізделген оқытуды үйрету өте пайдалы. Сөзжасам ұғымы - сөзжасам ережелері мен ережелерінің жиынтығы. Сөздерді қазақ тілінде жазуды үйрену лексика мен грамматика заңдылықтарымен тығыз байланысты. Сөздердің мағынасы, тұлғалық ерекшеліктері және сөйлемде қолданылуы өзара байланысты. Сондықтан сөздерді әртүрлі жолмен қалыптастыру, жаңа ұғымды, жаңа грамматикалық тұлғаны қолдану сөздік қорын байытып, дамытатын категория болып табылады. Әр түрлі жолмен жасалған сөздердің жаңа мағыналары әртүрлі мағынаға ие, грамматикалық, тірек элементтері мен компоненттері бар. Мысалы: су, қоңыр, қызыл, су, құрғақ, суармалы, бұрғылау, әскери, сары, он бес, тасбақа, ит раушаны. Аягөз; Ата, сарай және мая сөздерінің мағынасы, жасалу және пайда болу әдістері әртүрлі. Толығырақ түсінейік: су, қоңыр, қызыл - бір сөзден тұратын түбір сөздер; суат, сусыз , қант, бұрғы сөздер -ат, -сыз, -ғар, -ты түрлі жұрнақтарының тіркесімінен шыққан. Әскери, сары және он бес сөздер екі түрлі сөз тіркесінен тұратын күрделі сөздер. Сол сияқты тасбақа (тасбақа), догроза (ит раушаны), Аягөз (Аягөз) деген сөздер екі түрлі сөздерді біріктіру арқылы қалыптасқан күрделі сөздер. Ата-ана, қара-ақ, мая-майя сөздерінің екі сөздің қайталануы мен қайталануынан пайда болатын қос сөздер екендігі жан-жақты талданады. Осылайша, оқушының шығармашылық ізденісін нақты мысалдарға бағыттау нәтижесінде сөздерді қалыптастыру тәсілдері әртүрлі болатындығы туралы ақпарат беріледі.
Талдауда сипатталған тіл заңдылықтарын жалпылау, жүйелеу, жалпылау процесінде қазақ тіліндегі сөздердің қалыптасуындағы морфологияның синтаксистік әдістері.
Қазақ тіліндегі сөздердің морфологиясы түбір сөздерге жеке түбір сөздер мен түрлі аффикстер қосу арқылы қалыптасатын морфология әдісі екендігі түсіндірілді.
Синтаксистік тәсіл дегеніміз - жекелеген сөздер бірнеше сөздерді біріктіру, біріктіру, қайталау, қайталау және біріктіру арқылы пайда болған кезде.
Әрбір тілдік категорияны оқытуда мұғалім материалдан оқушы не үйренетінін, қандай дағдыларды жетілдіруі керек екенін анықтап, қандай талдау мен әдістерді қолданатынын алдын-ала жоспарлауы керек.
Сөз қалыптастыру сабақтарына қатыса отырып, мұғалімдер ішкі талдау мен сөзжасам ережелерін жүйелеуге көп көңіл бөлмейтіндіктерін түсіндіреді.
Тілдік материалдар тақырыбына қарамастан, мұғалімдер фонетика, лексика, сөзжасам, травматизммен ұштасып, бір-бірімен тығыз байланысты болатын тілдің ішкі заңдылықтары туралы білімдерін жүйелеп, жетілдіре алуы керек. Қазақ тіліндегі сөздердің қалыптасуын үйрену кезінде студенттер өздерінің ана тілі құрама тілдер тобына жататынын түсінуі керек. Түбір сөздерге жұрнақтарды қосу әдісі өте өнімді екенін ескерсек, құрмалас тілдің ерекшелігі - көптеген жаңа сөздер бір жұрнақ арқылы жасалған туынды сөзден қалыптасады.
Әдістемелік талаптың негізгі мәселесі талдау процесінде қазақ тіліндегі сөздердің қалыптасуындағы тілдің теориялық аспектілерінен алынған ақпарат үнемі мұғалімнің білім деңгейінде, практикалық жұмысында көрініс табатын және өмірмен байланысты болатындығында ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.