Сөзжасамдық тәсілдердің бөлінісі
Тақырыбы: Қазақ тілінің сөзжасам жүйесі.Сөзжасамдық тәсілдер
Мазмұны:
Кipicпе
I тарау. Қaзaқ тiлiнің сөзжаcaм жүйеci
1.1 Сөзжacaмның зерттeлy тapихы
II тарау. Сөзжасам тәсілдері және оның зерттелуі
2.1. Сөзжасамдық тәсілдердің бөлінісі
2.2. Синтетикалық тәсіл.
2.3. Аналитикалық тәсіл
2.4. Лексика-семантикалық тәсіл
2.5. Қазақ тіліндегі сөзжасамдық тізбектер
Қорытынды
Пaйдaланғaн әдебиеттep тiзiмі
Кipicпе
Біз әлеуметтік жаңалықтарға жаңа атау қажет екенін білеміз және бұл сөз әрқашан қажеттіліктерге жауап береді. Бұл тіл үнемі дамып келе жатқандықтан, тілді қалыптастыру жүйесі үнемі дамып, дамып келеді.
Сөздерді қалыптастыру 1991 жылы университеттің оқу жоспарына енгізіліп, сол жылдан бастап қазақ тілі мен әдебиетін оқитын студенттер жеке пән ретінде оқытыла бастады.
Бұл тақырыпты оқу бағдарламасына енгізу сөзжасамның белгілі бір тілдік сала ретінде танылуына байланысты. Бүгінгі күнде сөзжасам мәселесі әлі толық зерттелмеген.Сөзжасам жеке сала болып танылмаған кезде, ол морфология саласына жатқызылып, морфология курсымен бірге оқытылып келді. Бірақ, морфология құрамында сөзжасам мәселелерінің тек сөз таптарының сөзжасамы ғана қамтылды. Сөзжасамның басқа мәселелері ол уақытта зерттелмеді де, окытылмады.
Сөзжасам кейінірек шет тілі мен орыс тіл білімінің жеке лингвистикалық тармағы ретінде танылса да, ол қазақ тіл білімінен жиырма жыл өткен соң танылды. Ол оқу бағдарламасына біз үшін шикізат ретінде қосылды. Сөзжасамның қазақ тіл білімінің дербес саласы ретінде танылуы 1989 жылы басталды. 1989 жылы жарық көрген Қазіргі қазақ тілі жүйесі - бұл қазақ тілінің ерекше саласы болып табылады .
Сөзжасам - ол дегеніміз негізгі лингвистикалық құбылыс.Жаңа тілдердің пайда болуымен бірге қазақ тілінің лексикасыда толықтырылып отырды.Сөздерді өңдеу және оны тілде қолдану ережелері ұзақ уақыт бойы қолданылып келді,сонымен қатар дамыды және де толықтырылып отырды. Сол себепті жаңа сөз тиісті тілде көрсетілмейді. Бұл тілде көрсетілген ережелерге сәйкес жасалады. Сөздерді өңдеу тақырыбы студенттерге осы ережелер мен олар туралы нақты ғылыми ақпарат береді.
Менің курстық жұмысымның мақсаты: сөзжасамның лингвистиканың дербес саласы ретінде танылуы, оның өзін-өзі тәрбиелеу пәнімен байланысы, сөзжасам жүйесі, сөзжасамдық бірліктер, сөзжасам үлгілері, сөзжасау әдістері, туынды сөздер, олардың түрлері, сөзжасамның мағынасы, сөздердің әр тобының сөзжасамдық тағы басқа сол сияқты, сөзжасамдық мәселелерді зерттеу, яғни тілдің сөзжасамдық жүйесі.Осы курстық жұмыстың мақсаты: сөзжасамның тіл білімінің дербес саласы болып танылуы оның өзіндік зерттеу нысанасы болуымен байланыстылығын, сөзжасам тілдің сөзжасамдық жүйесін, сөзжасамдық бірліктерді, сөзжасам заңдылықтарын, сөзжасамның амал-тәсілдерін, сөздердің жасалу жолдарын, сөзжасам арқылы жасалған туынды сөздерді, олардың түрлерін, сөзжасамдық үлгілерді, сөзжасамдық мағынаны, әр сөз табының сөзжасамын тағы басқа толып жатқан сөзжасамға қатысты мәселелерді, яғни тілдің сөзжасам жүйесін зерттеу.
Курстық жұмыстың міндеттері:
1. Қазақ тіл білімінде сөзжасам жүйесінің қалыптасқан кезеңдеріне тоқтала отырып, тәсілдерін ажырату.
2. Сөзжасам жүйесінің зерттелуін көрсету.
Тілдің сөзжасам жүйесінде жұмыс істейтін барлық үш әдіс ежелгі. Олар үшке бөлінгенімен, әрқайсысының өзіндік сипаттамалары бар.
Cөздің қaлыптaсуының үш әдісі арacында сөздiң қaлыптacyына қaтыcатын адaмдардың көзқapacы тұрғысынaн дa, мaғынаның нeгізін құрaйтын адамдap apқылы дa, тіптi қайтa өрлеy тұжырымдамacының мөлшеpi мeн жaңа сөздiң ерекшелігі жағынан да айтарлықтай айырмашылықтар бар. Бұл айырмашылықтар сөз құрудың үш әдісін тануға әкелді. Соның бірі - аналитикалық әдістер арқылы қалыптасқан етістіктер.Сөз құрудың үш әдісі арасында сөздің қалыптасуына қатысатын адамдардың пікірі тұрғысынан да, мағынаның негізін құрайтын адамдар арқылы да, қайта туылу тұжырымдамасының өлшемдері мен жаңа сөздің ерекшелігі жағынан да айтарлықтай айырмашылықтар бар. Бұл айырмашылықтар сөзжасамның үш тәсілін тануға әкелді. Соның бірі - аналитикалық әдістермен құрылған етістіктер.
I тарау. Қaзaқ тілiнiң cөзжacaм жүйеci.
1.1 Cөзжacaмның зepттелy тapихы
Қaзaқ тiлiнде сөздepдің қaлыптaсуы тypaлы көптeгeн ғылымi мaқалалap бap. H.Оpaлбаеваның 1989 жылы жaрық көргeн Қaзіргi қaзaқ тілiнiң cөзжаcaмдық жүйeci aтты еңбeгіндe нeгiзгi тyынды тaмырлapға, cөзжаcaм әдicтеріне, сөзжacaмдық бірлiктeрге, сөзжacaмдық қacиеттерге жaн-жaқты тaлдay жacaлғaн, сөзжacaм жүйeciнде cөз топтapы. 1991 жылы жaзылған C.Иcаевтың "Қaзіргi қaзақ тiлі" (мopфология) кypсы бoйынша тeoриялық жәнe пpaктикалық сaбақтың мaзмұны" aтты мeтoдикaлық нұcқaуда cөзжacамға қaтыcты мәліметтep бepілген. Бұдaн кeйін cөзжаcaм тyралы apнайы cөз қoзғалмacа дa, "Қaзақ тілінiң грамматикacы" (1967), Ә.Төлеyoвтің "Cөз таптapы" (1982), A.Ыcқақoвтың "Қaзіргі қaзaқ тiлi" (1991), A.Ибaтoвтың "Cөздің мopфологиялық құpылымы" (1983), A.Қaлыбaева мeн Н.Орaлбaеваның "Қазіргі қазақ тілінің морфемалар жүйесі" (1986) дeгeн eңбeктeрінде oсы мәceлеге қaтысты бipаз мәліметтep қapacтырылады. H.Opaлбаеваның "Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам жүйесі" (1988), "Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі" (1989), "Қaзaқ гpaммaтикасы" (2002), „Aнaлитикалық тәciл apқылы жacaлған етicтіктің фpaгменттері" тб. зepттеулерді aтaп кeткeн жөн.
Қазақ тілінің теориялық мәселелерін сөзжасам саласы ретінде қою мен арнайы зерттеуді басқарған профессор, бүгінде ғалымның жетекшілігімен зерттеліп жатқан бірнеше ғылыми еңбектер сөзжасам теориясын толықтырады. Мысалы, З. Бейсембаева, Б.Қасым, Қ.Құрманалиев, Б. Есемсейітов, Н.Қоқышева сияқты зерттеуші ғалымдардың ғылыми жұмыстары сөзжасамның көкейкесті мәселелерін түрлі аспектіде қарастыруға арналған.
2002 жылы профессор Нұржамал Оралбай студенттерге арналған оқу құралы сөзжасам саласында пайда болды. Оқулықтың ерекшелігі-заманауи талаптарға сәйкестігі және модульдік технология жүйесі. Оқулықтың құрамы 5 модульден тұрады, әр модуль бірнеше блоктан тұрады. Әр модуль сөзжасам мәселелеріне арналған [1,79]. Егер біз сөзжасамдық анықтаманы беретін болсақ, әдетте, сөзжасамдық сөзжасамдық жүйені, сөзжасамдық бірліктерді, сөзжасамдық заңдылықтарды, сөзжасамдық әдістерді, сөзжасамдық туындыларды, олардың түрлерін, сөзжасамдық модельдерді, сөзжасамдық мағынаны, әр сөздің сөзжасамдық жүйесін және т. б. зерттеу болады. В.А. Ганиева, В. В. Виноградова, Г. О. Винокура, Е. С., Е. А. Земская зерттеу жасады.
Қазақ тілінің сөзжасамына қатысты мәселелер ең алдымен орыс зерттеушілері П.М.Мелиоранскийдің, В.В.Катаринскийдің, Н.И.Ильминскийдің еңбектерінде қарастырылып, алғаш рет сөз таптарының жұрнақтарын анықтау, жұрнақтардың мағынасын ашу, олармен жасалған туынды түбірлерді айқындау сияқты сөзжасам мәселелері сөз болды. Бұл мәселені ана тілінде зерделеу Ахмет Байтұрсыновтың 1914 жылы жарық көрген "Тіл құралы", Қ.Жұбановтың 1936 жылы жарық көрген "Қазақ тілінің грамматикасы" атты еңбектерімен тығыз байланысты. Қазақ лингвистикасының осы бастауларында сөз тұлғасы, сөзжасамдық жұрнақтар, күрделі сөздер мәселесі көтерілгені белгілі. Осылайша, басқа зерттеуде Қ.Басымов, С.Кеңесбаев, И.Ұйықбаев, И.Маманов, А.Ысқақов сөз таптарының, функциялардың, құндылықтардың, аффикстерді тұтыну қасиеттерінің мәселелерін алға тартты, диссертацияны зерттеу тақырыбы сөз қалыптастырудың әртүрлі аспектілері болды. Олардың әртүрлі теориялық мәселелерін және пән ретінде оқытудың ғылыми-әдістемелік жүйесін анықтайтын маңызды ғылыми жұмыстар дүниеге келді.
Тіпті сөзжасамның теориялық бірліктері де қазір тәуелсіз зерттеу объектісіне айналды. Мысалы, 2002 жылы жарық көрген Б.Есімсейтовтың Қазіргі қазақ тіліндегі сөзжасамдық тізбектер атты кандидаттық жұмысы сөзжасамдық тізбек мәселесіне, К.Құрманәлиевтің 2002 жылғы Қазақ тіліндегі сөзжасамдық ұя мәселесінің теориялық негіздері атты докторлық диссертациясы қазақ тіліндегі сөзжасамдық ұя мәселесіне, Д.Қуандықованың 2005 жылы шыққан ғылыми жұмысы етістікті сөзжасамдық ұяның семантикалық сипатына арналады. Мысалы: К.Құрманәлиевтің 2001 жылы жарық көрген Қазақ тіліндегі сөзжасамдық ұя мәселесінің теориялық негіздері атты еңбегінде сөзжасамдық ұя мәселесіне кеңінен тоқталады. Ол бұл еңбегінде сөзжасамдық ұяға мынадай анықтама береді: Сөзжасамдық ұя - бір түп негіз сөзден сөзжасамдық тәсілдер арқылы жасалған, жүйеге түскен, номинация қызметін атқаратын, белгілі құрылымдағы түбірлес туынды сөздердің жиынтығы. Ал Б. Есемсейітов болса өзінің 2002 жылы жарық көрген еңбегінде сөзжасамдық тізбек мәселесіне сипаттама берген болатын. Ал тілші - ғалым Анар Салқынбай Қазақ тілінің сөзжасамы атты еңбегінде сөзжасамдық ұяны сөзжасамның басқа бірліктерімен салыстырғанда, ең маңыздысы, әрі күрделісі деп санаған. Сөзжасамдық ұя - түбірлес туынды сөздердің басын құраушы негізгі орталық деп сипаттама берген болатын.
Сөзжасам-бұл жаңа сөзді, туынды сөзді тудыратын процесс болғандықтан, ол барлық тіл деңгейлерімен байланысады. "Біріншіден, тілде байланыспайтын, байланыспайтын тілдік құбылыс жоқ. Екіншіден, соңғы уақытқа дейін әр тілдің сөзжасам жүйесі морфологияға, кейде лексикологияға олардың байланысына негізделгенін еске түсіруге болмайды" [1;6]. Осылайша, сөзжасам барлық тілдік деңгейлермен байланысатын бір-бірімен бірлікте болады. Тілдік деңгейлер қарым-қатынаста, қарым-қатынаста бір-бірінен өз зерттеулерінің тақырыбы ретінде ерекшеленеді және өз тәуелсіздігін сақтайды. Сөзжасамның тіл деңгейлерімен өзара әрекеттесуінен басқа, ол барлық тіл деңгейлерін байланыстырады және тілдің дамуына аралық процесс ретінде қызмет етеді. Өйткені сөзжасамдық (фонетика-семантикалық, семантикалық, синтетика-семантикалық, аналитика-семантикалық) сөздер сөзжасамдық процеске қатынасты білдіреді, оның функцияларын анықтайды және сөзжасамдық процесс дамиды.
Тіл білімінің әртүрлі саласының құрамында қарастырылып келген сөзжасам мәселелерін ғылымда жеке сала деп тану, оның тіл қабатынан алатын орнын, өзіндік нысанын, өзіне тән әдіс-тәсілдерін, мақсатын айқындау, ғылыми айналымға түсіру, дәлелдеу барысында көптеген жұмыстар атқарылып келді. Cонымен қaтaр, cөзжacaмның дербec сaлa peтіндe тaнылуы кeйбіp тілдіk құбылыстарды қайта қарап, жаңадан пайда болған көзқарастар мен теориялардың негізінде тағы да бір ғылыми зерттеуді қажет ететін мәселелердің бар екенін көрсетеді. Сөзжасам жаңа сөз жасаушы, туынды мағына туғызушы процесс ретінде тілдің дамуын қамтамасыз етіп, барлық кезеңде үнемі болып отыратын тарихи-жалғаспалы құбылыс болғандықтан, бұл салада ізденістер, зерттеулер әлі де жүре бермек.
Қазақ тіліндегі "Сөзжасамдық ұя" мәселесін зерттеу 1989 жылғы "Қазіргі қазақ тілінің сөзжасамдық жүйесі" монографиялық еңбегінен басталады. Бұл жұмыста былай делінген: "сөзжасамдық ұя-бұл бір негізгі тамырдан құралған туынды тамырлар жиынтығы."
Тихонов орыс тіл біліміндегі сөзжасам мәселесінің теориялық негізін қалады. Ғалымның сөзжасам ұясына арналған сөздігі бар. Орыс тіл білімінің зерттеушісі В.А. Белошапковтың редакциясымен "қазіргі орыс тілі" атты еңбегінде: "сөзжасам жүйелері мен парадигмалары сөзжасам - сөзжасамдық ұялардың күрделі және көпмүшелік бірлігінің құрамдас бөлігі болып табылады. Олардың жиынтығында тізбектер мен парадигмалар-бұл күрделі иерархиялық ұйымды ашуға болатын құрылыс материалы. Сөзжасамдық ұя-бұл барлық негізгі өндірістік сөздердің иерархиялық ұйымдастырылған, реттелген жиынтығы.
Қазіргі таңда сөзжасамдық ұяға әртүрлі анықтамалар беріліп жүр, ғалымдар соның ішінде Кәрімбек Құрмaнәлиeвтің бepгeн aнықтамacын қолдайды : Сөзжасамдық ұя - бір түп негіз сөзден сөзжасамдық тәсілдер арқылы жасалған, жүйеге түскен, номинация қызметін атқаратын, белгілі құрылымдағы түбірлес туынды сөздердің жиынтығы [2;32].
К. Құрманалиев өзінің зерттеу жұмысында 550 бір буынды байырғы сөздердің жасушаларынан дербес талдау жасады. Сонымен қатар, ол ұяшықты білдіретін барлық анықтамалар "түбір туындылары"деп мәлімдейді. [2; 32}.ол былай дейді: "базадан туындысыз бірде-бір ұя болмайды. Егер сөзжасамдық ұяда сөз-негіз болса, онда сөзжасамдық ұяда туынды сөз сияқты конвенция бар, бірақ кез келген туынды сөз емес, негіз-сөз және одан құрылған туынды сөздер сөзжасамдық ұяны құрайды " [2; 33]. Ғалымның бұл пікірлері өте маңызды пікірлер болып саналады. Негізі сөзсіз ұялар мен Ұяларды тамырсыз жасайды. Сондықтан бұл белгілер ұя мәселесі үшін өте маңызды.
Қазақ тілі-ең бай тілдердің бірі. Бай сөздік қоры, тілі тұрақты түрде толтырылатын және дамыды. Тіл лексикасының тұрақты дамуы қоғамның дамуымен тығыз байланысты. Қоғамның дамуымен және адам санасының өсуімен өмірде жаңа заттар мен ұғымдар пайда болады, оларды атау қажеттілігі туындайды. Бұл қажеттілікті өтеу үшін сөзжасам арқылы жаңа сөздер жасалады. Ол тілді жаңа сөздермен байытады. Сондықтан тілдің сөздік қорын байытудың негізгі функциясын қазақ тілінің сөзжасамдық жүйесі атқарады, өйткені қазақ тілінде жаңа сөздердің жасалуын қамтамасыз ететін қалыптасқан сөзжасамдық жүйе бар. Бұл мәселе жақында университеттерде кеңінен талқыланып, зерттелуде.
Сөзжасам 1991 жылы жоғары оқу орындарының оқу жоспарына енгізілген, содан бері ол қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасының студенттеріне жеке пән ретінде оқытылып келеді. Бүгінгі таңда сөзжасам мәселесі мүлдем зерттелген жоқ. Сөзжасам жеке сала ретінде танылмаған кезде, ол морфология бөлімі ретінде жіктеліп, морфологиялық циклмен бірге зерттелді. Бірақ морфологияда тек сөз класына арналған сөздерді қалыптастыру проблемалары болды. Ол кезде сөзжасамның басқа мәселелері зерттелмеген немесе зерттелмеген.
Сөзжасам шетелдік тіл білімінде Тіл білімінің жеке саласы ретінде танылса да, орыс тіл білімінде ол жиырма жыл бұрын қазақ тіл білімімен салыстырғанда танылған.
Қазақ тіл білімінде сөзжасам дербес сала ретінде танылған 1989.in 1989 жылғы" Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі" зерттеуінде сөзжасам қазақ тіл білімінің жеке саласына бөлінді. Сөздің қалыптасуын тіл білімінің тәуелсіз саласы ретінде тану, өйткені ол өзінің жеке зерттеулерінің тақырыбы болып табылады. Сөзжасам тілдің сөзжасамдық жүйесін, сөзжасамдық бірліктерді, сөзжасамдық заңдылықтарды, сөзжасамдық заңдылықтарды, сөзжасамдық заңдылықтарды, сөзжасамдық әдістермен құрылған туынды сөздерді, олардың түрлерін, сөзжасамдық заңдылықтарды, сөзжасамдық мағынаны, сөздердің әр санаты үшін сөзжасамдық құрылымды және т.б. қамтиды.
Тілдегі сөзжасамдық жүйе жаңа сөздер жасау арқылы қазақ тілінің лексикасы мен сөздік қорын нәрлендіретін негізгі тілдік құбылыс болғандықтан, тілде белсендірілетін, қолданылатын, дамыған, таңдалған және әртүрлі өзгерістерге ұшыраған, сондай-ақ ежелгі дәуірден қалыптасқан сөзжасамдық модельдер, әдістер мен әдістер. Сондықтан тілдегі жаңа сөз кездейсоқ пайда болмайды. Тіл білімінің жеке және тәуелсіз саласын тану мәселесі сөзжасам үшін бұрыннан пайда болды. Алғаш рет орыс тілінде академик В.В. сөздердің құрамын жеке тармақ ретінде ескерді. Бұл пікірді В.В. Виноградов 1950 жылдары айтқан. Содан бері ғалымдар осы көзқарасты қолдай отырып, кейінірек 1970 жылы жарық көрген "орыс грамматикасы" кітабында оған сөз формасының өрісі атауын беріп, сөздердің қалыптасуы тіл білімінің жеке саласы екенін айтты. 1980 жылы жарық көрген" орыс грамматикасында " сөздің қалыптасуы жеке салаға бөлініп, бұл мәселенің түпкілікті шешімі дәлелденді. Сөзжасамның тіл білімінің жеке саласы ретінде танылуы ғалымдардың зерттеулерімен бұрыннан дәлелденген.
Сөзжасамның тіл білімінің жеке саласы ретінде танылуына байланысты сөзжасамдық талдау мен морфологиялық талдауды ажырату қажеттілігі туындады. Сондықтан морфологиялық талдау термині қазіргі уақытта тіл морфологиясының саласына қатысты қолданылады, ал сөзжасамдық талдау сөзжасамдық мәселелерді қамтиды. Екеуінің де мақсаттары мен мазмұны әртүрлі, сондықтан оларды ажырату керек.
Сөзжасаманы талдауда мақсат туынды сөздің қалай пайда болатынын, туынды мағынаны құрайтын сөзжасамдық бірліктерді анықтау болып табылады. Себебі әр туынды сөздің құрамы белгілі бір сөзжасамдық бірліктерден тұрады. Ол үшін unit formation сөзін білу керек. Туынды сөзде туынды сөздің лексикалық мағынасына негізделген кілт сөз бар. Ол:" Мен білмеймін", - деді.
Күрделі сөздер екі-үш кілт сөзден тұрады, сондықтан күрделі сөздің мағынасы олардағы кілт сөздердің мағынасынан қалыптасады, ал кілт сөздерден басқа тілдік бірліктер туынды мағынаны құруға қатыспайды.
Туынды сөзді одан әрі талдау кілт сөзді анықтағаннан кейін оның туынды сөзбен семантикалық байланысын анықтау қажет. Негізгі заңдардың бірі-туынды сөздердің мағыналары кілт сөздермен байланысты. Сондықтан кілт сөздерді анықтайтын туынды сөздердің мағыналарын негізгі мәндермен салыстыру керек. Туынды сөзді талдау кезінде кілт сөз мен туынды сөз арасындағы семантикалық байланысты іздеу керек екені анық.
Сөзжасамдық жұрнақ туынды сөзді құруға қатысатын тамырлардың туындыларын талдағанда, кілт сөзді анықтағаннан кейін ондағы сөзжасамдық жұрнақты табу керек. Мысалы, баланың кілт сөздерін, олардың тамырларын көрсету керек, содан кейін тілде сөзжасамдық жұрнақтардың болуын тексеру керек. Мұны істеу үшін оларды осы жұрнақтармен бірге келетін басқа туынды сөздермен салыстыру керек. Мысалы, қала, көл және жұрнақтар осы шығарманың түп-тамырында тілде кездесетін жұрнақтар болып табылады және олардың табын сөзімен байланысы олардың мағыналары жақын екенін дәлелдейді. Екі жағдайда да-dew - Dew сын есімінің зат есімнің азайтатын мағынасы бар.
Туынды сөздегі кілт сөзді бөліп көрсете отырып, оның құрамындағы басқа сөзжасамдық бірліктерді одан ажырату керек. Ол үшін бұл жұрнақтардың басқа шығармаларда бірдей мағынада қолданылатындығын дәлелдеу қажет. Сөз түзілуін талдау кезінде негізгі сөз бен туынды сөздің морфемалық құрамына назар аудару керек. Кілт сөз түбірінің морфологиялық құрамы әрдайым күрделі. Ол сөзжасам талдауында нұсқаулық ретінде қызмет етеді. Атап айтқанда, бір морфеманың кілт сөзден алынған түбірден үлкен екенін талдау қажет. Бірақ бұл барлық туынды сөздерге қатысты емес. Лексикалық-семантикалық әдіспен жасалған жұмыстарды бұл атрибут дәлелдей алмайды. Туындылардың морфемалық құрамында ешқандай өзгеріс болмайтынын есте ұстаған жөн.
Мәні сөзжасам, сондай-ақ различно, және оның білдіргеннен келгенде талдау сөзжасам. Талдауда талдаудың негізгі мақсаты-әр туынды сөздің сөзі қалай қалыптасады.
Туынды сөздерді талдау кезінде әр туынды сөздікте бір лексикалық белгі болады. Мұның дәлелі-бір сұраққа жауап беретін сөйлемнің бір мүшесінің қызметінде туынды сөзді қолдану.
Әрбір туынды сөздің қандай үлгі бойынша қалыптасатынына, ол қандай сөзжасам түріне жататынына, бір түбірдің қай сөз тобына жататынына назар аудару керек.
Тіл лексикасының тұрақты дамуы қоғамның дамуымен тығыз байланысты. Қоғамның дамуымен және адам санасының өсуімен өмірде жаңа заттар мен ұғымдар пайда болады, оларды атау қажеттілігі туындайды. Бұл қажеттілікті өтеу үшін сөзжасам арқылы жаңа сөздер жасалады. Ол тілді жаңа сөздермен байытады. Сондықтан тілдің сөздік қорын байытудың негізгі функциясын қазақ тілінің сөзжасамдық жүйесі атқарады, өйткені қазақ тілінде жаңа сөздердің жасалуын қамтамасыз ететін қалыптасқан сөзжасамдық жүйе бар. Тілдің сөзжасамдық жүйесінде тілдің даму тарихында өзгермеген қатаң сақталатын заңдар бар. Мысалы, жұрнақты тамырға бекіту-түбір сөздің алдында, содан кейін оны бекіту-бұл ежелгі дәуірден бері тілде Болған жақсы қалыптасқан үлгі. Бұл үлгіні сөзжасам жүйесіндегі тұрақты құбылыс деп санауға болады, өйткені сөздегі жұрнақтың орнын өзгерту мүмкін емес, жұрнақ түбір сөздің алдында қолданылмайды.
Басқа тілдердің қосымшалары, олардың кейбіреулері тамырдан бұрын, тілде қалыптасқан негізгі үлгіні тоқтата алмайды. Олар бірнеше сөз қалдырды: би-саясат, немқұрайлылық, өлі, ақылсыздық, уақыт, күнә, мазасыздық, мазасыздық, таныс, немқұрайлы, белгісіз және т. б.
Сөздің соңына жұрнақ қосу реттілігі тек сөзжасамдық жүйенің ерекшелігі ғана емес, сонымен бірге шектеулі, оны қолдану аясы өте кең және тілдің грамматикалық жүйесіне толық қатысты. Бірақ бұл жағдай сөзжасам жүйесінің заңдылығына қатысты екенін жоққа шығаруға болмайды.
Қазақ тілінің сөзжасам жүйесіне деген негізгі көзқарастар бір жағынан сақталып, екінші жағынан дамуда. Тілдегі сөзжасамдық жүйеге сөздерді, яғни сөздердің жұрнақтарын құрайтын адамдар да кіреді. Тілде сөзжасам саласына қатысатын белгілі бір тілдік бірліктер бар. Сөзді жасауға тырысу тек тілдегі бірлік негізінде жасалуы мүмкін. Тілдік бірліктерге сүйенбестен, сөздер ештеңеден жасалмайды.
Деректер, функциялар-бұл әртүрлі сөздерді қалыптастыруға қатысатын сөздердің категориялары. Сөздердің иконикалық кластары конфигурация сөздерінің қатынасы иттердің сөздердің бір категориясынан екінші категорияға ауысатынының дәлелі болып табылады. Сөздердің бір санатын құрудың негізі-бұл тек өздері ғана емес, сонымен қатар бір-бірінен екіншісіне берілетін сөздердің басқа категориялары. Түбір сөздер сонымен қатар сөзжасамдық техниканың барлық түрлеріне қатысады.
Туынды сөздер-бұл сөзжасамдық тәсіл арқылы сөзжасамдық бірліктердің бір-бірімен өзара әрекеттесуі нәтижесінде пайда болған сөздер. Туынды сөздер тілдің сөзжасам саласындағы зерттеудің негізгі объектілерінің бірі болып табылады, өйткені туынды сөздер-бұл сөзжасамдық бірліктер арқылы өмірде пайда болатын жаңа заттар мен жаңа құбылыстарды білдіру үшін сөзжасамдық заңдарға сәйкес тіл лексикасында пайда болатын сөздер.
Тілдегі сөздердің көптігі туралы қорытынды, өйткені олар әр түрлі уақытта қажет болған жағдайда тілге үнемі қосылып отырады, сондықтан тілдегі сөздердің ең көп санынан сөздердің шығуы.
Қазақ тіл білімінде түбір, туынды сөз, туынды түбір терминдері бір-бірінен ажыратылмайды, кейде бірін-бірі алмастырады. Сондықтан оқулықта қолданылатын терминдердің мағынасы туралы түсінік беру керек.
Түбір сөз-бұл грамматикалық тұлға болмай-ақ сөздермен берілетін лексикалық бірліктің бір түрі. Түбір сөз-лексикалық мағынасы бар, сөздікте белгілі бір орын алатын, сөздердің белгілі бір санатына жататын сөз.Түбір сөздер екі топқа бөлінеді: негізгі түбір және туынды түбір. Негізгі түбір одан әрі талдауға келмейтін, бірақ толық лексикалық мағынасы бар сөздер мен морфемалардан тұрады. Мысалы, Аты, Елі, білімі, қараңыз.
Туынды сөздер кем дегенде екі морфемадан тұрады, олар сөзжасамдық әрекеттің нәтижесінде лексикалық мағынасы бар сөздерді құрайды. Тіл сөздерді қалыптастырудың әртүрлі тәсілдеріне ие болғандықтан, алынған сөздер де әртүрлі.
Туынды сөздер бойынша олар екі топқа бөлінеді: біреуі күрделі.
Түбір туындысы-бұл кілт сөз бен жұрнақтан тұратын сөз. Мысалы, студент, форма, білім, көл, бұрғылау, Сола, қойма және т.б. туынды түбір синтетикалық сөздерді қалыптастыру әдісімен жасалған туынды сөздерге ғана қатысты. Сонда арасында үлкен айырмашылық бар, екі терминдер, туынды түбірінің құрылған сізбен сөздер. Туынды түбір құрамы сөздің негізгі және құрама жұрнағының мағынасынан тұрады. Туынды тамырлар екі морфемадан тұрады. Олар кілт сөз және сөзжасамдық жұрнақ.
Туынды тамырлардың келесі ерекшеліктері бар::
1) туынды тамырлар екі морфемадан тұрады: кілт сөз және сөзжасамдық жұрнақ;
2) туынды түбірдің мағынасы сөз құрылған негізгі және кейінгі сөздің мағынасынан алынады;
3) туынды түбір құрамында кілт сөз бен туынды түбір мағынасы салыстырылады;
4) бір түбірден шыққан сөз сөздердің белгілі бір санатына жатады.
Осы белгілердің негізінде туынды тамырларды басқа тілдік бірліктерден ажыратуға болады.
Күрделі сөздер. Аналитикалық тәсілді қолдана отырып, екі немесе одан да көп сөзден тұратын және бірдей лексикалық мағынасы бар сөздер құрама сөздер деп аталады. Ол:" Мен білмеймін", - деді.
Күрделі сөздер, қанша сөзден тұрса да, бір сөз болып саналады және бір сөз ретінде қызмет етеді. Түркі лингвистері, оның ішінде қазақ лингвистері түрік тілін күрделі сөздермен бай деп таниды. Тілдегі күрделі сөздер келесі кіші түрлерге бөлінеді::
1) біріктірілген, біріктірілген сөздер;
2) қос сөздер;
3) күрделі сөздер;
4) қысқа сөздер.
Қазақ тіліндегі сөзжасам жүйесі өмірде пайда болған барлық жаңа нәрселерді, жаңа құбылыстар мен жаңа ұғымдарды белгілеу үшін қолданылады.
Тілдегі сөзжасамдық жүйеге сөзжасамдық әдістер мен тілде қалыптасқан формалар, оларды қолдану заңдылықтары және олар жасаған сөзжасамдық заңдылықтар кіреді. Қазақ тілінің сөзжасамдық жүйесі өте көне құбылысқа жатады, оның бастаулары көне түркі тілінен бастау алады. Біздің тіліміздегі сөзжасам жүйесі ежелгі дәуірден бастап дамыды, сұрыпталды, толықтырылды, бөлінді және қазіргі деңгейге жетті. Бұған дәлел-ежелгі жазба ескерткіштерінің тіліндегі туынды сөздер.
Ежелгі жазба ескерткіштерінің тілінде жаңа сөз жұрнақтардан (тир-ИГ, бил-иг, иел-ме, Гит-унч), сөз тіркестерінен (кунтуз, Темір-капиг, Қара-құм, Ильтерис, арқыш-регистр, секиз-он, Йети-юз), бір сөзді бірнеше мағынада қолданудан (мысық: 1) қабат, қатар, 2) жеміс, 3) жануардың атауы, 4) Катон, 5) араластыру. Бұл мысалдар ежелгі түркі тілінің сөздерді қалыптастыруға жасанды, аналитикалық және семантикалық тәсіл болғандығын айқын көрсетеді.
Барлық осы сөзжасамдық әдістер әлі де тілде белсенді жұмыс істейді. Олардың сөздерді қалыптастырудағы қызметі күрделі және жақсы дамыған. Көне түркі мәтінінен сөзді құрайтын жұрнақтардың ішінен қазіргі тілде сөзді құрайтын жұрнақтардың саны мен сапасы едәуір артты. Яғни, тілдегі сөзжасамдық әдістерді сақтай отырып, тілде қалыптасады және бекітіледі, функционалды да, сандық та дамиды. Өйткені, тілдің сөзжасам жүйесі тілдің даму процесінен тыс қала алмайды. Тіл кенеттен күрт өзгеретін құбылыстарды білдірмейді, өйткені тілдің дамуы тілдің барлық құбылыстарына қатысты сандардың біртіндеп өзгеруі арқылы жүреді. Сондықтан тілдің сөзжасам жүйесі біртіндеп дамып келеді. Бұл сөзжасамдық бірліктердің мағынасын өзгертуден, сөзжасамның белсенді және кеш формаларының дамуы мен кеңеюінен, кейбіреулердің жоғалып кетуінен және кейбір бірліктердің бірігуінен тұрады.
Мысалы, келесі = s қазір тілдегі ең өнімді және белсенді болып табылады. Алайда, XIX ғасырдың бірінші жартысында оның сөздерді қалыптастырудағы қызметі өте баяу болды. XIX ғасырдың екінші жартысында белсенділік өсе бастады. Бұл кезде адамның әдеті, оның қабілеттері (өтірікші, өсекші, қамқоршы, шалфей, әңгімеші, әңгімеші, Қайыршы) жиі мағынада қолданылатын кезде, ХХ ғасырдың басында мамандық өзінің мағынасын білдіре бастайды, яғни оның мағынасы кеңейеді. Мысалы, тарихшы, фермер, сауыншы, жұмысшы, жер жыртушы, қырық жастағы, қайықшы, аңшы, қазғыш, емші, үй иесі, темір ұстасы және т.б. ол жағдай жасауға белсенді қатысады.
Мысалы, прокурор, тергеуші, қорғаушы, шабуылшы, қақпашы, тарихшы, репортер, жазушы, бақылаушы, Пенишер, аудармашы және т. б.
Тілдегі сөзжасамның ежелгі әдісіне аналитикалық көзқарас кеңес заманында ғылым мен техниканың өсуіне байланысты көптеген терминдердің дамуына негіз болды, оның белсенділігін арттырды және белсенді тәсілге айналды. Мысалы: сірке суы, сірке қышқылы, эфир, радио қабылдау, аспан, өнер, Радиотехника, сутегі, тамыр жүйесі, триколор, азот қышқылы, сөздер, Халықаралық, жеке, зат есімдер, сын есімдер және т. б.
Семантикалық тәсіл ежелгі дәуірден бастап тілдің сөзжасамдық жүйесінде де кездеседі. Бірақ бұл тәсіл өте ұзақ қызмет етеді. Қазан төңкерісінен кейінгі алғашқы 40-50 жылда бұл тәсілдің тілдегі қызметі ерекше. Дыбыстық құрамды өзгертпей, сөздің даралығы тілде кең таралды, ескінің үстіне жаңа мағына қосып, сол арқылы бір сөздегі бірнеше сөздердің қызметін күшейтті. Мысалы, күн, буын, конъюгация, символ, мағына, символ, презентация, негіз, тамыр, Шығыс, дыбыс, тарау, тақырып, әңгіме және т.б. ғылымның әртүрлі салаларында сөздердің мағынасы мен мазмұны олардың мағынасынан тілдегі қарапайым сөздер ретінде ерекшеленеді. Бұл сөздер қазір біздің тілімізге мықтап енген.
Тек соңғы онжылдықта осы жолмен жасалған күрделі сөздер ерекше болды. Мысалы, саябақ (саябақ), пәтер тақтасы (Блок), мұражай( мұражай), әуежай (әуежай), ашық хат (пошта картасы), жағажай (жағажай), коттедж (коттедж), қауіпсіздік қоры (коллекция), мемель ойындары (мерейтойлық), Нұсқаулық (Нұсқаулық), үрмелі аспаптар (oven), жылыжай (жылыжай), жемшөп шөптері (feed grasses), апаттық жөндеу (бұдан басқа, келесі факторларды ескеру қажет:
Нәтижесінде, ежелгі дәуірден бастап тілдің сөзжасамдық жүйесі үнемі дамып, дамып келеді, ал қазір ол толығымен қалыптасты, бірақ бұл Даму тоқтайды дегенді білдірмейді. Сөздердің қалыптасу жүйесі, тіл бірден өзгермейтін құбылыс болғандықтан, ол салыстырмалы түрде тұрақты болып саналады, бірақ онда болып жатқан тұрақты эволюция және санның өзгеруі оның әр тармағының қызметі әр түрлі өзгеретінін айқын көрсетеді.
Алайда, тілдің сөзжасам жүйесінде тілдің даму тарихында өзгеріссіз қалатын өте тұрақты және қатаң сақталған заңдар бар. Мысалы, жұрнақты тамырға бекіту-түбір сөздің алдында, содан кейін оны бекіту-бұл ежелгі дәуірден бері тілде Болған жақсы қалыптасқан үлгі. Бұл үлгіні сөзжасам жүйесіндегі тұрақты құбылыс деп санауға болады, өйткені сөздегі жұрнақтың орнын өзгерту мүмкін емес, жұрнақ түбір сөздің алдында қолданылмайды.
Басқа тілдерден шыққан қосымшалар, олардың кейбіреулері тамырларынан бұрын тілде қалыптасқан негізгі заңдылықтарды оята алмады. Олар бірнеше сөзбен ғана болды: екі жақты саясат, апатия, макрум-Курысь, жағдайға бей-жай қарамайтын, бей-жай қарамайтын бей-жай немқұрайлы бей-жай қарамайтын бей-жай қарамайтын бей-жай қарамайтын бей-жай қарамайтын бей-жай қарамайтын бей-жай қарамайтын бей-жай қарамайтын бей-жай қарамайтын бей-жай қарамайтын бей-жай қарамайтын бей-жай қарамайтын бей-жай қарамайтын бей-жай қарамайтын бей-жай қарамайтын бей-жай,
Алайда, сөздің соңындағы келесі толықтырудың жарамдылығы тек сөздердің құрамымен ғана емес, сонымен қатар қолдану аясы өте кең және тілдің грамматикалық жүйесіне толық қатысты жүйемен де шектеледі. Осыған байланысты Мемлекет басшысы қазақ тілін дамыту мәнмәтінінде қазақ тілін дамытудың маңыздылығын атап өтті.
Сөзжасамдық жұрнақтан алынған жұрнақтың соңында сөз түбірінің болуы тілдің сөзжасамдық жүйесінің басқа тәсілдерін көрсетеді. Мұны аналитикалық түрде ұсынылған сөздерден де көруге болады. Мысалы, service, action, assistance, Alec meat, call meat, goal, greeting meat сияқты күрделі етістіктердің құрамындағы көмекші ет етістігін алайық. Жоғарыда аталған құрандық етістіктер көмекші етістіктің тәнін қолдана отырып жасалғаны белгілі. Мұның бәрі зат есімнің мағынасын сөзге қосатын және етістікті зат есім ететін жұрнақ ретінде қызмет етеді. Түсінікті болу үшін оны жұрнақ жасаған сөзбен салыстыруға болады: help, help, help, cause, action және т. б. Мұнда көмекші етістік кілт сөздің аяқталуымен сәйкес келеді, яғни жалпы заңдылыққа ие.
Мұнда аналитикалық сөздерді құруға негіз болған плагин екінші орын алады. Мұны басқа күрделі сөздермен де көруге болады: көру, бару, алу, беру, сөйлеу, ұрып-соғу, түзету, жазу және т.б. мұнда етістік жүру-құрама етістікті құрайтын көмекші компонент. Ол басқа етістіктердің ұштарын біріктіріп, оларды күрделі етістіктерге айналдырады. Тілдегі бұл күрделі қимыл біртұтас ұғым ретінде түсіндіріледі, ал денені күрделі актінің бөлігі ретінде білдіретін қимыл жеке мағынаға ие емес. Сондықтан олардың әрқайсысы жеке тұжырымдаманы білдірмейді. Егер біз сілтеме орнын аналитикалық тәсілді қолдана отырып, конфигурациялық сөздер саласындағы негізгі фигура ретінде қарастыратын болсақ, онда оның кең таралғанын және көптеген ұқсастықтары бар екенін көреміз. Бұл үлгі, өте тұрақты және тілде өте кең таралған, түркі тілдерінің сөзжасамдық жүйесінің ғана емес, жалпы грамматикалық құрылымының да ерекшеліктерінің бірі болып табылады.
Біз қазақ тілінің сөзжасамдық жүйесіне деген негізгі көзқарастар бір жағынан сақталып, екінші жағынан дамып келе жатқанын байқадық. Бұл мәселені әлі де толықтыруға болады, өйткені Қазан төңкерісінен кейін қазақ тілінде сөз құрастырудың белсенді тәсілі пайда болғанын ұмытпау керек. Бұл аббревиатуралар арқылы сөздің қалыптасуы. Қазан төңкерісіне дейін сөздерді қазақша айтуға мүлдем мүмкіндік болмады деген ойдан аулақ болыңыз. Бұл тәсіл-тіл бұрын болған. Ол адам атауларында қолданылған және олардың құндылығын арттырудың тәсілі болды-құрметтеу, көбейту, азайту, еркелету. Бұл сондай-ақ өте кең таралған қазіргі заманғы тілінде. Мысалы, Jacquet, Make, sake, Syzan, sabi, Ainash, compassionate, Kantai, Zhantai және т.б. сияқты қосымшаларды алайық. Бұған мысалдар бар. Мысалы, тарихи факт, әйгілі жазушы сивулинді халық арасында сакин деп атайды. Ақынның шын есімі Сәдуақас екенін көп адамдар біле бермейді. Ақынның қысқа есімі оның шын есімі болды. Сонымен қатар, белгілі қазақ ғалымы Сәтбаев халық арасында Қаныш деп аталады. Оның толық аты-жөні Канышадағы Ғабдул-Ғани болды, ол кейіннен басты әлемге айналды.
Көпшілік әлемге әйгілі Дінмұхамед Ахметұлы Қонаевты Димаш Ахметұлы деп атайды. Бұл мысалдар қазақ тілінде белгілі, бірақ бұл стиль әлемнің барлық тілдеріне ортақ. Көптеген тілдер бір уақытта адамның толық аты-жөнін және оның қысқаша формасын қолданады.Мысалы, Екатерина-Катя, Елизавета-Лиза және т. б.
Егер солай болса, онда адам есімдерінің аббревиатурасы-сөздерді қысқартудың ежелгі тәсілі. Ол әр тілде өз жолымен қалыптасады. Қазақ тілінде аббревиатуралардың өзіндік тәсілі бар. Адамның аты қысқартылған ғана емес, сонымен қатар - К,- эке,- жануар,- А,- Е,- ш,- Тай,- Кен сияқты белгілі морфемалар адам есімінің бірінші буынында қолданылады. Осылайша, белгілі бір үлгі бар, мысалы, сөздердің белгілі бір тобы қысқарады, қысқартылған сөздердің бірінші буыны сақталады және оларға белгілі бір морфемалар қосылады.
Адам есімдерінің аббревиатурасы әлемнің көптеген тілдерінде жиі кездеседі. Көптеген тілдерде адамның есімінің аббревиатурасы оның балалық шағына тән. Орыс тілінде бұл да құбылыс, бірақ оны балалық шақ емес, Жастық шақ деп атаған дұрыс. Мысалы, Екатерина-Катя, Елизавета-Лиза, Мария-Маша, Евгения - Женя, Николай - Коля және т. б.
Бұл көптеген тілдердегі адам есімдерінің қысқару заңы ежелден бері бар екенін дәлелдейді. Бірақ әр түрлі тілдердегі адам есімінің аббревиатурасы басқаша қалыптасады. Қазақ тілінің ерекшеліктеріне сәйкес, ол балалар мен жасөспірімдердің есімдеріне мән беру үшін, сондай-ақ қарт адамдардың есімін қысқарту кезінде құрметке мән беру үшін қалыптасады. Мұндай төте жолдарға танымал қосымшаларды қосу тілдерге де жат емес. Мысалы, қытай тілінде адамның атына морфема-Сан қосылып, Ар-намыс мәні де қосылатыны белгілі.
Сондай-ақ, адамның есімі жалпы тілдің аббревиатурасы екенін атап өткен жөн. Біз тілдің өзіндік ерекшеліктері бар екенін білеміз. Сондықтан қазақ тілінде аббревиатураларды қолдану тілде қалыптасқан заңдылықтардың бірі болып табылады.
Қазан төңкерісінен кейін орыс тілінің әскерімен қатар қазақ тіліндегі атаулар да қысқартылды. Тілдегі қысқартылған сөздер жиынтығы артып, оларды қысқартудың белгілі тәртібі біздің тіліміздің заңдарының біріне айналды. Осылайша, сөздердің аббревиатураларын қолдану жаңартылып, жаңа мазмұн алынды. Сондықтан бұл сөзжасам жүйесіндегі маңызды жаңалық.
Жоғарыда айтылғандардан сөзжасам жүйесін сипаттайтын негізгі құбылыстарға сөздерді қалыптастыру әдістері жатады. Бірақ біз сөздерді қалыптастырудың әр әдісі белгілі бір тілдік белгілерге негізделгенін ұмытпауымыз керек. Егер солай болса, онда тілдегі сөзжасамдық жүйеге сөздерді құрайтын адамдар, сондай-ақ сөздер мен жұрнақтар кіреді. Қазақ тілінде сөздердің қалыптасуының өзіндік бірліктері бар. Мұндағы сөзжасам бірліктері-сөздердің түбірлері мен жұрнақтары. Дегенмен Түбір сөздер сенеді жаққа тілі, бірақ ол соңына дейін емес ретінде түсініледі басты рәміздерінің бірі сөздер бірінші. Ешқандай сөз түбірсіз толық болмайды, сондықтан ол сөзжасам саласындағы негізгі тұлға болып табылады.
Түбір сөз сөздердің қалыптасу жүйесінде өзіндік функцияға ие. Біріншіден, сөздің құрамдас белгілерінің бірінің тамырларын білу оның жаңа сөздің мағынасын анықтаудағы белсенділігіне байланысты. Сөз қалыптастыру процесінде адам түбірдің негізін қарастырады, өйткені түбір сөздің лексикалық мағынасы жаңа сөздің лексикалық мағынасына негізделеді, өйткені тілде бір лексикалық мағына басқа лексикалық мағына негізінде қалыптасады. Бір-бірімен тығыз байланысты туынды сөздің түбір мағынасын білдіретін байланысты сөз кездейсоқ құбылыс емес, бірақ оның стилі сөзді жасау кезінде үнемі көрінеді. Оның үлкен сөзді қалыптастырудағы рөлі. Сөздерді түбір ретінде құрайтын барлық сөздер лексикалық мағыналы сөздер болғандықтан, оларға тілде тәуелсіз сөздер ретінде қолданылатын сөздер жатады. Бірақ олардың арасында бөлек пайдаланылмайтын өлі тамырлар бар: ұят, ұят, ояту, жайлылық, жайлылық және т. б.
Айта кету керек, тілде лексикалық мағынасы жоқ барлық тамырлар сөздерді қалыптастыру процесінің белсенді қатысушылары емес. Бір тілде бірдей түбірі бар сөздер, ал екіншісіндегі сөздер біздің тіліміздегі сөзжасам тұрғысынан бірдей емес делік. Сонымен қатар, біз арнайы функцияны жергілікті сөздер деп атаймыз, басқа тілдегі сөздер жергілікті сөздерге қарағанда баяу сөздерді құруға қатысады.
Тілдегі тамырлардың барлық түрлері жаңа сөз құруға қатысады. Оларды атай отырып, олар келесідей көрінеді: негізгі түбір, туынды түбір, аралас түбір, қос сөз, аббревиатура. Олардың бірқатары сөзжасам процесінің нәтижесінде тілде пайда болды, бірақ соған қарамастан олардың әрқайсысы сөздердің қалыптасуына қатысады. Әрине, олардың кроссвордқа қатысуы бірдей емес. Сондықтан, тілдің сөзжасам жүйесінде түбір сөздермен орындалатын функциядан ерекшелік бар.
Мысалы, сөзжасам процесінде негізгі туынды тамырлар жиі қатысады: негізгі, дереккөз, АК, чжи-Сен, басқарушы, егін, егін, басқару және т.б. жалпы түбір, аббревиатура, жаңа сөздердің пайда болуымен ешқандай байланысы жоқ: бүгін, осы жылы, колхоз, совхоз, бес-алты, алпыс-жетпіс және т. б. осыған байланысты тамыр түрлерінің сөзжасам жүйесінде әртүрлі функциялары бар екендігі анықталды.
Түбір сөздердің ішінде туынды негізгі тамырлар сөздерді қалыптастыру қабілетіне ие екенін атап өткен жөн.
Алайда оның өнімділігі бірдей емес. Мысалы, бас сөзінен шыққан 140-тан астам сөз пайда болды. Негізгі түбірден алынған 110 сөз жел, негізгі түбірден алынған 68 сөз күн, негізгі түбірден алынған 55 сөз және негізгі түбірден алынған 49 сөз.
Сөз кластары сонымен қатар сөзжасам саласында әртүрлі қабілеттерге ие. Зат есімдер, сын есімдер мен етістіктер басқа сөз таптарына қарағанда сөздердің қалыптасуына белсенді қатысады. Бұл зат есімнің, сын есімнің құрылуы, керісінше, есімнің құрылуы бұрыннан атап өтілген, есімнің құрылуы барлық оқулықтар мен сөзжасам зерттеулерінде дәлелденген. Есімдіктер басқа сөздердің санаттарынан сирек кездесетініне қарамастан, есімдіктер мен сандар басқа сөздердің санаттарынан шыққандығы туралы ғылыми дәлелдер жоқ.
Бұл мәліметтер әртүрлі кілт сөздердің құрамындағы жалпы сөздер санаттарының белсенділігі әртүрлі екенін көрсетеді. Сөздердің иконикалық кластары конфигурация сөздерінің қатынасы иттердің сөздердің бір категориясынан екінші категорияға ауысатынының дәлелі болып табылады. Сөз категориясы-бұл сөздің бір категориясын ғана емес, сонымен қатар бір-бірінен екіншісіне ауысатын сөздердің басқа категорияларын құру үшін негіз. Түбір сөздер сонымен қатар сөзжасамдық техниканың барлық түрлеріне қатысады.
Түбір сөз тілдің сөзжасамдық жүйесінде әртүрлі жолдармен жұмыс істейді, бұл аналитикалық тәсіл арқылы жаңа сөз құруда көрінеді. Аналитикалық тәсілге сәйкес, жаңа сөз бір түбірдің екі кіші сөзінен тұрады, яғни осы тәсілге арналған сөздің құрама беттері-бір түбірлі сөздер. Мысалы: үш бұрыш, қызыл, он жеті, әкел, кел, жүр және т.б. семантикалық тәсіл арқылы тілдің сөзжасам жүйесіндегі түбір сөздің орны да көрсетіледі, егер сөзжасам тек бір түбір сөз болса (түбір, буын, күн және т. б.). Тек сөзжасамдық жүйенің өзінде түбір сөздермен орындалатын функция орасан зор.
Біздің тіліміздің сөзжасам жүйесінің тағы бір басты ерекшелігі-қосымша жұрнақтар, атап айтқанда сөзжасам. Функция құрайтын суффиксов деген сөздерден байытуда тілі жаңа сөзімен ашылған. Бұл сөзжасам жүйесіндегі жасанды тәсілдің негізгі формасына қатысты. Тілде сөзжасам жұрнақтары өте көп. Сөзжасамдық бірліктердің сөзжасамдық функциясы, оның мағынаны қалыптастырудағы орны, оның қызметі тілдің сөзжасамдық жүйесінде жеткілікті түрде бекітілген. Лексикалық бірліктер мен сөзжасамдық жұрнақтардың сөзжасам процесіне қатысуы кездейсоқ құбылыс емес. Олардың әрқайсысының туынды мағынасы тілде дамитын сөзжасам заңдылықтарымен жасалады.
Сөзжасамдық әдістер, сөзжасамдық модельдер мен түрлері бірнеше ғасырлар бойы тілде дамыған ежелгі құбылыстар. Сондықтан туынды сөзді құру кезінде тілдің сөзжасамдық жүйесінің заңдары толығымен орындалады.
Сөз сыныптары-сөздердің лексикалық және грамматикалық жинақтары. Олар бір-бірінен олардың мағынасы мен жалпы категориялық сипаттамаларында ерекшеленеді. Сөздердің категориясы сөздердің категориясы ретінде қарастырылғанда, оларды білдіретін мағыналар негіз ретінде алынады, яғни тақырыптың мағынасы, салыстырмалы мағынасы, процедуралық мағынасы, түбір мағынасы. Бұл мағыналар лексикалық немесе грамматикалық емес, жалпы категориялық мағына ретінде жақсы түсініледі. Жалпы категориялық мағына-сөз категорияларын бөлектеу кезіндегі негізгі белгілердің бірі.
Тілдің сөздік қорын үнемі байыту және толықтыру көбінесе тілдің қабілеттері мен ішкі заңдарына байланысты. Бұл құбылыс ешбір тілді біріктірмейді және бұрыннан белгілі. Алайда, лексиканы қалпына келтіру арнасы-бұл сөзжасамдық әдістермен тікелей байланысты тілдің сөзжасамдық жүйесі. Бұл тілдегі сөзжасамдық жүйенің негізгі құрылымдық мәселесі, сондықтан сөзжасамдық өзекті мәселе болған кезде оның сөзжасамдық әдістері сөзжасамдық бола алмайды. Басқа тілдердегі сөздерден басқа, тілдің ішкі мүмкіндіктерінің арқасында сөздік қоры артып, жасалып жатқан барлық жаңа сөздер белгілі бір жолмен тілге үнемі қосылып, лексикалық тіл қорында өз орнын алады.
Ұядағы түбір туындыларының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны:
Кipicпе
I тарау. Қaзaқ тiлiнің сөзжаcaм жүйеci
1.1 Сөзжacaмның зерттeлy тapихы
II тарау. Сөзжасам тәсілдері және оның зерттелуі
2.1. Сөзжасамдық тәсілдердің бөлінісі
2.2. Синтетикалық тәсіл.
2.3. Аналитикалық тәсіл
2.4. Лексика-семантикалық тәсіл
2.5. Қазақ тіліндегі сөзжасамдық тізбектер
Қорытынды
Пaйдaланғaн әдебиеттep тiзiмі
Кipicпе
Біз әлеуметтік жаңалықтарға жаңа атау қажет екенін білеміз және бұл сөз әрқашан қажеттіліктерге жауап береді. Бұл тіл үнемі дамып келе жатқандықтан, тілді қалыптастыру жүйесі үнемі дамып, дамып келеді.
Сөздерді қалыптастыру 1991 жылы университеттің оқу жоспарына енгізіліп, сол жылдан бастап қазақ тілі мен әдебиетін оқитын студенттер жеке пән ретінде оқытыла бастады.
Бұл тақырыпты оқу бағдарламасына енгізу сөзжасамның белгілі бір тілдік сала ретінде танылуына байланысты. Бүгінгі күнде сөзжасам мәселесі әлі толық зерттелмеген.Сөзжасам жеке сала болып танылмаған кезде, ол морфология саласына жатқызылып, морфология курсымен бірге оқытылып келді. Бірақ, морфология құрамында сөзжасам мәселелерінің тек сөз таптарының сөзжасамы ғана қамтылды. Сөзжасамның басқа мәселелері ол уақытта зерттелмеді де, окытылмады.
Сөзжасам кейінірек шет тілі мен орыс тіл білімінің жеке лингвистикалық тармағы ретінде танылса да, ол қазақ тіл білімінен жиырма жыл өткен соң танылды. Ол оқу бағдарламасына біз үшін шикізат ретінде қосылды. Сөзжасамның қазақ тіл білімінің дербес саласы ретінде танылуы 1989 жылы басталды. 1989 жылы жарық көрген Қазіргі қазақ тілі жүйесі - бұл қазақ тілінің ерекше саласы болып табылады .
Сөзжасам - ол дегеніміз негізгі лингвистикалық құбылыс.Жаңа тілдердің пайда болуымен бірге қазақ тілінің лексикасыда толықтырылып отырды.Сөздерді өңдеу және оны тілде қолдану ережелері ұзақ уақыт бойы қолданылып келді,сонымен қатар дамыды және де толықтырылып отырды. Сол себепті жаңа сөз тиісті тілде көрсетілмейді. Бұл тілде көрсетілген ережелерге сәйкес жасалады. Сөздерді өңдеу тақырыбы студенттерге осы ережелер мен олар туралы нақты ғылыми ақпарат береді.
Менің курстық жұмысымның мақсаты: сөзжасамның лингвистиканың дербес саласы ретінде танылуы, оның өзін-өзі тәрбиелеу пәнімен байланысы, сөзжасам жүйесі, сөзжасамдық бірліктер, сөзжасам үлгілері, сөзжасау әдістері, туынды сөздер, олардың түрлері, сөзжасамның мағынасы, сөздердің әр тобының сөзжасамдық тағы басқа сол сияқты, сөзжасамдық мәселелерді зерттеу, яғни тілдің сөзжасамдық жүйесі.Осы курстық жұмыстың мақсаты: сөзжасамның тіл білімінің дербес саласы болып танылуы оның өзіндік зерттеу нысанасы болуымен байланыстылығын, сөзжасам тілдің сөзжасамдық жүйесін, сөзжасамдық бірліктерді, сөзжасам заңдылықтарын, сөзжасамның амал-тәсілдерін, сөздердің жасалу жолдарын, сөзжасам арқылы жасалған туынды сөздерді, олардың түрлерін, сөзжасамдық үлгілерді, сөзжасамдық мағынаны, әр сөз табының сөзжасамын тағы басқа толып жатқан сөзжасамға қатысты мәселелерді, яғни тілдің сөзжасам жүйесін зерттеу.
Курстық жұмыстың міндеттері:
1. Қазақ тіл білімінде сөзжасам жүйесінің қалыптасқан кезеңдеріне тоқтала отырып, тәсілдерін ажырату.
2. Сөзжасам жүйесінің зерттелуін көрсету.
Тілдің сөзжасам жүйесінде жұмыс істейтін барлық үш әдіс ежелгі. Олар үшке бөлінгенімен, әрқайсысының өзіндік сипаттамалары бар.
Cөздің қaлыптaсуының үш әдісі арacында сөздiң қaлыптacyына қaтыcатын адaмдардың көзқapacы тұрғысынaн дa, мaғынаның нeгізін құрaйтын адамдap apқылы дa, тіптi қайтa өрлеy тұжырымдамacының мөлшеpi мeн жaңа сөздiң ерекшелігі жағынан да айтарлықтай айырмашылықтар бар. Бұл айырмашылықтар сөз құрудың үш әдісін тануға әкелді. Соның бірі - аналитикалық әдістер арқылы қалыптасқан етістіктер.Сөз құрудың үш әдісі арасында сөздің қалыптасуына қатысатын адамдардың пікірі тұрғысынан да, мағынаның негізін құрайтын адамдар арқылы да, қайта туылу тұжырымдамасының өлшемдері мен жаңа сөздің ерекшелігі жағынан да айтарлықтай айырмашылықтар бар. Бұл айырмашылықтар сөзжасамның үш тәсілін тануға әкелді. Соның бірі - аналитикалық әдістермен құрылған етістіктер.
I тарау. Қaзaқ тілiнiң cөзжacaм жүйеci.
1.1 Cөзжacaмның зepттелy тapихы
Қaзaқ тiлiнде сөздepдің қaлыптaсуы тypaлы көптeгeн ғылымi мaқалалap бap. H.Оpaлбаеваның 1989 жылы жaрық көргeн Қaзіргi қaзaқ тілiнiң cөзжаcaмдық жүйeci aтты еңбeгіндe нeгiзгi тyынды тaмырлapға, cөзжаcaм әдicтеріне, сөзжacaмдық бірлiктeрге, сөзжacaмдық қacиеттерге жaн-жaқты тaлдay жacaлғaн, сөзжacaм жүйeciнде cөз топтapы. 1991 жылы жaзылған C.Иcаевтың "Қaзіргi қaзақ тiлі" (мopфология) кypсы бoйынша тeoриялық жәнe пpaктикалық сaбақтың мaзмұны" aтты мeтoдикaлық нұcқaуда cөзжacамға қaтыcты мәліметтep бepілген. Бұдaн кeйін cөзжаcaм тyралы apнайы cөз қoзғалмacа дa, "Қaзақ тілінiң грамматикacы" (1967), Ә.Төлеyoвтің "Cөз таптapы" (1982), A.Ыcқақoвтың "Қaзіргі қaзaқ тiлi" (1991), A.Ибaтoвтың "Cөздің мopфологиялық құpылымы" (1983), A.Қaлыбaева мeн Н.Орaлбaеваның "Қазіргі қазақ тілінің морфемалар жүйесі" (1986) дeгeн eңбeктeрінде oсы мәceлеге қaтысты бipаз мәліметтep қapacтырылады. H.Opaлбаеваның "Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам жүйесі" (1988), "Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі" (1989), "Қaзaқ гpaммaтикасы" (2002), „Aнaлитикалық тәciл apқылы жacaлған етicтіктің фpaгменттері" тб. зepттеулерді aтaп кeткeн жөн.
Қазақ тілінің теориялық мәселелерін сөзжасам саласы ретінде қою мен арнайы зерттеуді басқарған профессор, бүгінде ғалымның жетекшілігімен зерттеліп жатқан бірнеше ғылыми еңбектер сөзжасам теориясын толықтырады. Мысалы, З. Бейсембаева, Б.Қасым, Қ.Құрманалиев, Б. Есемсейітов, Н.Қоқышева сияқты зерттеуші ғалымдардың ғылыми жұмыстары сөзжасамның көкейкесті мәселелерін түрлі аспектіде қарастыруға арналған.
2002 жылы профессор Нұржамал Оралбай студенттерге арналған оқу құралы сөзжасам саласында пайда болды. Оқулықтың ерекшелігі-заманауи талаптарға сәйкестігі және модульдік технология жүйесі. Оқулықтың құрамы 5 модульден тұрады, әр модуль бірнеше блоктан тұрады. Әр модуль сөзжасам мәселелеріне арналған [1,79]. Егер біз сөзжасамдық анықтаманы беретін болсақ, әдетте, сөзжасамдық сөзжасамдық жүйені, сөзжасамдық бірліктерді, сөзжасамдық заңдылықтарды, сөзжасамдық әдістерді, сөзжасамдық туындыларды, олардың түрлерін, сөзжасамдық модельдерді, сөзжасамдық мағынаны, әр сөздің сөзжасамдық жүйесін және т. б. зерттеу болады. В.А. Ганиева, В. В. Виноградова, Г. О. Винокура, Е. С., Е. А. Земская зерттеу жасады.
Қазақ тілінің сөзжасамына қатысты мәселелер ең алдымен орыс зерттеушілері П.М.Мелиоранскийдің, В.В.Катаринскийдің, Н.И.Ильминскийдің еңбектерінде қарастырылып, алғаш рет сөз таптарының жұрнақтарын анықтау, жұрнақтардың мағынасын ашу, олармен жасалған туынды түбірлерді айқындау сияқты сөзжасам мәселелері сөз болды. Бұл мәселені ана тілінде зерделеу Ахмет Байтұрсыновтың 1914 жылы жарық көрген "Тіл құралы", Қ.Жұбановтың 1936 жылы жарық көрген "Қазақ тілінің грамматикасы" атты еңбектерімен тығыз байланысты. Қазақ лингвистикасының осы бастауларында сөз тұлғасы, сөзжасамдық жұрнақтар, күрделі сөздер мәселесі көтерілгені белгілі. Осылайша, басқа зерттеуде Қ.Басымов, С.Кеңесбаев, И.Ұйықбаев, И.Маманов, А.Ысқақов сөз таптарының, функциялардың, құндылықтардың, аффикстерді тұтыну қасиеттерінің мәселелерін алға тартты, диссертацияны зерттеу тақырыбы сөз қалыптастырудың әртүрлі аспектілері болды. Олардың әртүрлі теориялық мәселелерін және пән ретінде оқытудың ғылыми-әдістемелік жүйесін анықтайтын маңызды ғылыми жұмыстар дүниеге келді.
Тіпті сөзжасамның теориялық бірліктері де қазір тәуелсіз зерттеу объектісіне айналды. Мысалы, 2002 жылы жарық көрген Б.Есімсейтовтың Қазіргі қазақ тіліндегі сөзжасамдық тізбектер атты кандидаттық жұмысы сөзжасамдық тізбек мәселесіне, К.Құрманәлиевтің 2002 жылғы Қазақ тіліндегі сөзжасамдық ұя мәселесінің теориялық негіздері атты докторлық диссертациясы қазақ тіліндегі сөзжасамдық ұя мәселесіне, Д.Қуандықованың 2005 жылы шыққан ғылыми жұмысы етістікті сөзжасамдық ұяның семантикалық сипатына арналады. Мысалы: К.Құрманәлиевтің 2001 жылы жарық көрген Қазақ тіліндегі сөзжасамдық ұя мәселесінің теориялық негіздері атты еңбегінде сөзжасамдық ұя мәселесіне кеңінен тоқталады. Ол бұл еңбегінде сөзжасамдық ұяға мынадай анықтама береді: Сөзжасамдық ұя - бір түп негіз сөзден сөзжасамдық тәсілдер арқылы жасалған, жүйеге түскен, номинация қызметін атқаратын, белгілі құрылымдағы түбірлес туынды сөздердің жиынтығы. Ал Б. Есемсейітов болса өзінің 2002 жылы жарық көрген еңбегінде сөзжасамдық тізбек мәселесіне сипаттама берген болатын. Ал тілші - ғалым Анар Салқынбай Қазақ тілінің сөзжасамы атты еңбегінде сөзжасамдық ұяны сөзжасамның басқа бірліктерімен салыстырғанда, ең маңыздысы, әрі күрделісі деп санаған. Сөзжасамдық ұя - түбірлес туынды сөздердің басын құраушы негізгі орталық деп сипаттама берген болатын.
Сөзжасам-бұл жаңа сөзді, туынды сөзді тудыратын процесс болғандықтан, ол барлық тіл деңгейлерімен байланысады. "Біріншіден, тілде байланыспайтын, байланыспайтын тілдік құбылыс жоқ. Екіншіден, соңғы уақытқа дейін әр тілдің сөзжасам жүйесі морфологияға, кейде лексикологияға олардың байланысына негізделгенін еске түсіруге болмайды" [1;6]. Осылайша, сөзжасам барлық тілдік деңгейлермен байланысатын бір-бірімен бірлікте болады. Тілдік деңгейлер қарым-қатынаста, қарым-қатынаста бір-бірінен өз зерттеулерінің тақырыбы ретінде ерекшеленеді және өз тәуелсіздігін сақтайды. Сөзжасамның тіл деңгейлерімен өзара әрекеттесуінен басқа, ол барлық тіл деңгейлерін байланыстырады және тілдің дамуына аралық процесс ретінде қызмет етеді. Өйткені сөзжасамдық (фонетика-семантикалық, семантикалық, синтетика-семантикалық, аналитика-семантикалық) сөздер сөзжасамдық процеске қатынасты білдіреді, оның функцияларын анықтайды және сөзжасамдық процесс дамиды.
Тіл білімінің әртүрлі саласының құрамында қарастырылып келген сөзжасам мәселелерін ғылымда жеке сала деп тану, оның тіл қабатынан алатын орнын, өзіндік нысанын, өзіне тән әдіс-тәсілдерін, мақсатын айқындау, ғылыми айналымға түсіру, дәлелдеу барысында көптеген жұмыстар атқарылып келді. Cонымен қaтaр, cөзжacaмның дербec сaлa peтіндe тaнылуы кeйбіp тілдіk құбылыстарды қайта қарап, жаңадан пайда болған көзқарастар мен теориялардың негізінде тағы да бір ғылыми зерттеуді қажет ететін мәселелердің бар екенін көрсетеді. Сөзжасам жаңа сөз жасаушы, туынды мағына туғызушы процесс ретінде тілдің дамуын қамтамасыз етіп, барлық кезеңде үнемі болып отыратын тарихи-жалғаспалы құбылыс болғандықтан, бұл салада ізденістер, зерттеулер әлі де жүре бермек.
Қазақ тіліндегі "Сөзжасамдық ұя" мәселесін зерттеу 1989 жылғы "Қазіргі қазақ тілінің сөзжасамдық жүйесі" монографиялық еңбегінен басталады. Бұл жұмыста былай делінген: "сөзжасамдық ұя-бұл бір негізгі тамырдан құралған туынды тамырлар жиынтығы."
Тихонов орыс тіл біліміндегі сөзжасам мәселесінің теориялық негізін қалады. Ғалымның сөзжасам ұясына арналған сөздігі бар. Орыс тіл білімінің зерттеушісі В.А. Белошапковтың редакциясымен "қазіргі орыс тілі" атты еңбегінде: "сөзжасам жүйелері мен парадигмалары сөзжасам - сөзжасамдық ұялардың күрделі және көпмүшелік бірлігінің құрамдас бөлігі болып табылады. Олардың жиынтығында тізбектер мен парадигмалар-бұл күрделі иерархиялық ұйымды ашуға болатын құрылыс материалы. Сөзжасамдық ұя-бұл барлық негізгі өндірістік сөздердің иерархиялық ұйымдастырылған, реттелген жиынтығы.
Қазіргі таңда сөзжасамдық ұяға әртүрлі анықтамалар беріліп жүр, ғалымдар соның ішінде Кәрімбек Құрмaнәлиeвтің бepгeн aнықтамacын қолдайды : Сөзжасамдық ұя - бір түп негіз сөзден сөзжасамдық тәсілдер арқылы жасалған, жүйеге түскен, номинация қызметін атқаратын, белгілі құрылымдағы түбірлес туынды сөздердің жиынтығы [2;32].
К. Құрманалиев өзінің зерттеу жұмысында 550 бір буынды байырғы сөздердің жасушаларынан дербес талдау жасады. Сонымен қатар, ол ұяшықты білдіретін барлық анықтамалар "түбір туындылары"деп мәлімдейді. [2; 32}.ол былай дейді: "базадан туындысыз бірде-бір ұя болмайды. Егер сөзжасамдық ұяда сөз-негіз болса, онда сөзжасамдық ұяда туынды сөз сияқты конвенция бар, бірақ кез келген туынды сөз емес, негіз-сөз және одан құрылған туынды сөздер сөзжасамдық ұяны құрайды " [2; 33]. Ғалымның бұл пікірлері өте маңызды пікірлер болып саналады. Негізі сөзсіз ұялар мен Ұяларды тамырсыз жасайды. Сондықтан бұл белгілер ұя мәселесі үшін өте маңызды.
Қазақ тілі-ең бай тілдердің бірі. Бай сөздік қоры, тілі тұрақты түрде толтырылатын және дамыды. Тіл лексикасының тұрақты дамуы қоғамның дамуымен тығыз байланысты. Қоғамның дамуымен және адам санасының өсуімен өмірде жаңа заттар мен ұғымдар пайда болады, оларды атау қажеттілігі туындайды. Бұл қажеттілікті өтеу үшін сөзжасам арқылы жаңа сөздер жасалады. Ол тілді жаңа сөздермен байытады. Сондықтан тілдің сөздік қорын байытудың негізгі функциясын қазақ тілінің сөзжасамдық жүйесі атқарады, өйткені қазақ тілінде жаңа сөздердің жасалуын қамтамасыз ететін қалыптасқан сөзжасамдық жүйе бар. Бұл мәселе жақында университеттерде кеңінен талқыланып, зерттелуде.
Сөзжасам 1991 жылы жоғары оқу орындарының оқу жоспарына енгізілген, содан бері ол қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасының студенттеріне жеке пән ретінде оқытылып келеді. Бүгінгі таңда сөзжасам мәселесі мүлдем зерттелген жоқ. Сөзжасам жеке сала ретінде танылмаған кезде, ол морфология бөлімі ретінде жіктеліп, морфологиялық циклмен бірге зерттелді. Бірақ морфологияда тек сөз класына арналған сөздерді қалыптастыру проблемалары болды. Ол кезде сөзжасамның басқа мәселелері зерттелмеген немесе зерттелмеген.
Сөзжасам шетелдік тіл білімінде Тіл білімінің жеке саласы ретінде танылса да, орыс тіл білімінде ол жиырма жыл бұрын қазақ тіл білімімен салыстырғанда танылған.
Қазақ тіл білімінде сөзжасам дербес сала ретінде танылған 1989.in 1989 жылғы" Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі" зерттеуінде сөзжасам қазақ тіл білімінің жеке саласына бөлінді. Сөздің қалыптасуын тіл білімінің тәуелсіз саласы ретінде тану, өйткені ол өзінің жеке зерттеулерінің тақырыбы болып табылады. Сөзжасам тілдің сөзжасамдық жүйесін, сөзжасамдық бірліктерді, сөзжасамдық заңдылықтарды, сөзжасамдық заңдылықтарды, сөзжасамдық заңдылықтарды, сөзжасамдық әдістермен құрылған туынды сөздерді, олардың түрлерін, сөзжасамдық заңдылықтарды, сөзжасамдық мағынаны, сөздердің әр санаты үшін сөзжасамдық құрылымды және т.б. қамтиды.
Тілдегі сөзжасамдық жүйе жаңа сөздер жасау арқылы қазақ тілінің лексикасы мен сөздік қорын нәрлендіретін негізгі тілдік құбылыс болғандықтан, тілде белсендірілетін, қолданылатын, дамыған, таңдалған және әртүрлі өзгерістерге ұшыраған, сондай-ақ ежелгі дәуірден қалыптасқан сөзжасамдық модельдер, әдістер мен әдістер. Сондықтан тілдегі жаңа сөз кездейсоқ пайда болмайды. Тіл білімінің жеке және тәуелсіз саласын тану мәселесі сөзжасам үшін бұрыннан пайда болды. Алғаш рет орыс тілінде академик В.В. сөздердің құрамын жеке тармақ ретінде ескерді. Бұл пікірді В.В. Виноградов 1950 жылдары айтқан. Содан бері ғалымдар осы көзқарасты қолдай отырып, кейінірек 1970 жылы жарық көрген "орыс грамматикасы" кітабында оған сөз формасының өрісі атауын беріп, сөздердің қалыптасуы тіл білімінің жеке саласы екенін айтты. 1980 жылы жарық көрген" орыс грамматикасында " сөздің қалыптасуы жеке салаға бөлініп, бұл мәселенің түпкілікті шешімі дәлелденді. Сөзжасамның тіл білімінің жеке саласы ретінде танылуы ғалымдардың зерттеулерімен бұрыннан дәлелденген.
Сөзжасамның тіл білімінің жеке саласы ретінде танылуына байланысты сөзжасамдық талдау мен морфологиялық талдауды ажырату қажеттілігі туындады. Сондықтан морфологиялық талдау термині қазіргі уақытта тіл морфологиясының саласына қатысты қолданылады, ал сөзжасамдық талдау сөзжасамдық мәселелерді қамтиды. Екеуінің де мақсаттары мен мазмұны әртүрлі, сондықтан оларды ажырату керек.
Сөзжасаманы талдауда мақсат туынды сөздің қалай пайда болатынын, туынды мағынаны құрайтын сөзжасамдық бірліктерді анықтау болып табылады. Себебі әр туынды сөздің құрамы белгілі бір сөзжасамдық бірліктерден тұрады. Ол үшін unit formation сөзін білу керек. Туынды сөзде туынды сөздің лексикалық мағынасына негізделген кілт сөз бар. Ол:" Мен білмеймін", - деді.
Күрделі сөздер екі-үш кілт сөзден тұрады, сондықтан күрделі сөздің мағынасы олардағы кілт сөздердің мағынасынан қалыптасады, ал кілт сөздерден басқа тілдік бірліктер туынды мағынаны құруға қатыспайды.
Туынды сөзді одан әрі талдау кілт сөзді анықтағаннан кейін оның туынды сөзбен семантикалық байланысын анықтау қажет. Негізгі заңдардың бірі-туынды сөздердің мағыналары кілт сөздермен байланысты. Сондықтан кілт сөздерді анықтайтын туынды сөздердің мағыналарын негізгі мәндермен салыстыру керек. Туынды сөзді талдау кезінде кілт сөз мен туынды сөз арасындағы семантикалық байланысты іздеу керек екені анық.
Сөзжасамдық жұрнақ туынды сөзді құруға қатысатын тамырлардың туындыларын талдағанда, кілт сөзді анықтағаннан кейін ондағы сөзжасамдық жұрнақты табу керек. Мысалы, баланың кілт сөздерін, олардың тамырларын көрсету керек, содан кейін тілде сөзжасамдық жұрнақтардың болуын тексеру керек. Мұны істеу үшін оларды осы жұрнақтармен бірге келетін басқа туынды сөздермен салыстыру керек. Мысалы, қала, көл және жұрнақтар осы шығарманың түп-тамырында тілде кездесетін жұрнақтар болып табылады және олардың табын сөзімен байланысы олардың мағыналары жақын екенін дәлелдейді. Екі жағдайда да-dew - Dew сын есімінің зат есімнің азайтатын мағынасы бар.
Туынды сөздегі кілт сөзді бөліп көрсете отырып, оның құрамындағы басқа сөзжасамдық бірліктерді одан ажырату керек. Ол үшін бұл жұрнақтардың басқа шығармаларда бірдей мағынада қолданылатындығын дәлелдеу қажет. Сөз түзілуін талдау кезінде негізгі сөз бен туынды сөздің морфемалық құрамына назар аудару керек. Кілт сөз түбірінің морфологиялық құрамы әрдайым күрделі. Ол сөзжасам талдауында нұсқаулық ретінде қызмет етеді. Атап айтқанда, бір морфеманың кілт сөзден алынған түбірден үлкен екенін талдау қажет. Бірақ бұл барлық туынды сөздерге қатысты емес. Лексикалық-семантикалық әдіспен жасалған жұмыстарды бұл атрибут дәлелдей алмайды. Туындылардың морфемалық құрамында ешқандай өзгеріс болмайтынын есте ұстаған жөн.
Мәні сөзжасам, сондай-ақ различно, және оның білдіргеннен келгенде талдау сөзжасам. Талдауда талдаудың негізгі мақсаты-әр туынды сөздің сөзі қалай қалыптасады.
Туынды сөздерді талдау кезінде әр туынды сөздікте бір лексикалық белгі болады. Мұның дәлелі-бір сұраққа жауап беретін сөйлемнің бір мүшесінің қызметінде туынды сөзді қолдану.
Әрбір туынды сөздің қандай үлгі бойынша қалыптасатынына, ол қандай сөзжасам түріне жататынына, бір түбірдің қай сөз тобына жататынына назар аудару керек.
Тіл лексикасының тұрақты дамуы қоғамның дамуымен тығыз байланысты. Қоғамның дамуымен және адам санасының өсуімен өмірде жаңа заттар мен ұғымдар пайда болады, оларды атау қажеттілігі туындайды. Бұл қажеттілікті өтеу үшін сөзжасам арқылы жаңа сөздер жасалады. Ол тілді жаңа сөздермен байытады. Сондықтан тілдің сөздік қорын байытудың негізгі функциясын қазақ тілінің сөзжасамдық жүйесі атқарады, өйткені қазақ тілінде жаңа сөздердің жасалуын қамтамасыз ететін қалыптасқан сөзжасамдық жүйе бар. Тілдің сөзжасамдық жүйесінде тілдің даму тарихында өзгермеген қатаң сақталатын заңдар бар. Мысалы, жұрнақты тамырға бекіту-түбір сөздің алдында, содан кейін оны бекіту-бұл ежелгі дәуірден бері тілде Болған жақсы қалыптасқан үлгі. Бұл үлгіні сөзжасам жүйесіндегі тұрақты құбылыс деп санауға болады, өйткені сөздегі жұрнақтың орнын өзгерту мүмкін емес, жұрнақ түбір сөздің алдында қолданылмайды.
Басқа тілдердің қосымшалары, олардың кейбіреулері тамырдан бұрын, тілде қалыптасқан негізгі үлгіні тоқтата алмайды. Олар бірнеше сөз қалдырды: би-саясат, немқұрайлылық, өлі, ақылсыздық, уақыт, күнә, мазасыздық, мазасыздық, таныс, немқұрайлы, белгісіз және т. б.
Сөздің соңына жұрнақ қосу реттілігі тек сөзжасамдық жүйенің ерекшелігі ғана емес, сонымен бірге шектеулі, оны қолдану аясы өте кең және тілдің грамматикалық жүйесіне толық қатысты. Бірақ бұл жағдай сөзжасам жүйесінің заңдылығына қатысты екенін жоққа шығаруға болмайды.
Қазақ тілінің сөзжасам жүйесіне деген негізгі көзқарастар бір жағынан сақталып, екінші жағынан дамуда. Тілдегі сөзжасамдық жүйеге сөздерді, яғни сөздердің жұрнақтарын құрайтын адамдар да кіреді. Тілде сөзжасам саласына қатысатын белгілі бір тілдік бірліктер бар. Сөзді жасауға тырысу тек тілдегі бірлік негізінде жасалуы мүмкін. Тілдік бірліктерге сүйенбестен, сөздер ештеңеден жасалмайды.
Деректер, функциялар-бұл әртүрлі сөздерді қалыптастыруға қатысатын сөздердің категориялары. Сөздердің иконикалық кластары конфигурация сөздерінің қатынасы иттердің сөздердің бір категориясынан екінші категорияға ауысатынының дәлелі болып табылады. Сөздердің бір санатын құрудың негізі-бұл тек өздері ғана емес, сонымен қатар бір-бірінен екіншісіне берілетін сөздердің басқа категориялары. Түбір сөздер сонымен қатар сөзжасамдық техниканың барлық түрлеріне қатысады.
Туынды сөздер-бұл сөзжасамдық тәсіл арқылы сөзжасамдық бірліктердің бір-бірімен өзара әрекеттесуі нәтижесінде пайда болған сөздер. Туынды сөздер тілдің сөзжасам саласындағы зерттеудің негізгі объектілерінің бірі болып табылады, өйткені туынды сөздер-бұл сөзжасамдық бірліктер арқылы өмірде пайда болатын жаңа заттар мен жаңа құбылыстарды білдіру үшін сөзжасамдық заңдарға сәйкес тіл лексикасында пайда болатын сөздер.
Тілдегі сөздердің көптігі туралы қорытынды, өйткені олар әр түрлі уақытта қажет болған жағдайда тілге үнемі қосылып отырады, сондықтан тілдегі сөздердің ең көп санынан сөздердің шығуы.
Қазақ тіл білімінде түбір, туынды сөз, туынды түбір терминдері бір-бірінен ажыратылмайды, кейде бірін-бірі алмастырады. Сондықтан оқулықта қолданылатын терминдердің мағынасы туралы түсінік беру керек.
Түбір сөз-бұл грамматикалық тұлға болмай-ақ сөздермен берілетін лексикалық бірліктің бір түрі. Түбір сөз-лексикалық мағынасы бар, сөздікте белгілі бір орын алатын, сөздердің белгілі бір санатына жататын сөз.Түбір сөздер екі топқа бөлінеді: негізгі түбір және туынды түбір. Негізгі түбір одан әрі талдауға келмейтін, бірақ толық лексикалық мағынасы бар сөздер мен морфемалардан тұрады. Мысалы, Аты, Елі, білімі, қараңыз.
Туынды сөздер кем дегенде екі морфемадан тұрады, олар сөзжасамдық әрекеттің нәтижесінде лексикалық мағынасы бар сөздерді құрайды. Тіл сөздерді қалыптастырудың әртүрлі тәсілдеріне ие болғандықтан, алынған сөздер де әртүрлі.
Туынды сөздер бойынша олар екі топқа бөлінеді: біреуі күрделі.
Түбір туындысы-бұл кілт сөз бен жұрнақтан тұратын сөз. Мысалы, студент, форма, білім, көл, бұрғылау, Сола, қойма және т.б. туынды түбір синтетикалық сөздерді қалыптастыру әдісімен жасалған туынды сөздерге ғана қатысты. Сонда арасында үлкен айырмашылық бар, екі терминдер, туынды түбірінің құрылған сізбен сөздер. Туынды түбір құрамы сөздің негізгі және құрама жұрнағының мағынасынан тұрады. Туынды тамырлар екі морфемадан тұрады. Олар кілт сөз және сөзжасамдық жұрнақ.
Туынды тамырлардың келесі ерекшеліктері бар::
1) туынды тамырлар екі морфемадан тұрады: кілт сөз және сөзжасамдық жұрнақ;
2) туынды түбірдің мағынасы сөз құрылған негізгі және кейінгі сөздің мағынасынан алынады;
3) туынды түбір құрамында кілт сөз бен туынды түбір мағынасы салыстырылады;
4) бір түбірден шыққан сөз сөздердің белгілі бір санатына жатады.
Осы белгілердің негізінде туынды тамырларды басқа тілдік бірліктерден ажыратуға болады.
Күрделі сөздер. Аналитикалық тәсілді қолдана отырып, екі немесе одан да көп сөзден тұратын және бірдей лексикалық мағынасы бар сөздер құрама сөздер деп аталады. Ол:" Мен білмеймін", - деді.
Күрделі сөздер, қанша сөзден тұрса да, бір сөз болып саналады және бір сөз ретінде қызмет етеді. Түркі лингвистері, оның ішінде қазақ лингвистері түрік тілін күрделі сөздермен бай деп таниды. Тілдегі күрделі сөздер келесі кіші түрлерге бөлінеді::
1) біріктірілген, біріктірілген сөздер;
2) қос сөздер;
3) күрделі сөздер;
4) қысқа сөздер.
Қазақ тіліндегі сөзжасам жүйесі өмірде пайда болған барлық жаңа нәрселерді, жаңа құбылыстар мен жаңа ұғымдарды белгілеу үшін қолданылады.
Тілдегі сөзжасамдық жүйеге сөзжасамдық әдістер мен тілде қалыптасқан формалар, оларды қолдану заңдылықтары және олар жасаған сөзжасамдық заңдылықтар кіреді. Қазақ тілінің сөзжасамдық жүйесі өте көне құбылысқа жатады, оның бастаулары көне түркі тілінен бастау алады. Біздің тіліміздегі сөзжасам жүйесі ежелгі дәуірден бастап дамыды, сұрыпталды, толықтырылды, бөлінді және қазіргі деңгейге жетті. Бұған дәлел-ежелгі жазба ескерткіштерінің тіліндегі туынды сөздер.
Ежелгі жазба ескерткіштерінің тілінде жаңа сөз жұрнақтардан (тир-ИГ, бил-иг, иел-ме, Гит-унч), сөз тіркестерінен (кунтуз, Темір-капиг, Қара-құм, Ильтерис, арқыш-регистр, секиз-он, Йети-юз), бір сөзді бірнеше мағынада қолданудан (мысық: 1) қабат, қатар, 2) жеміс, 3) жануардың атауы, 4) Катон, 5) араластыру. Бұл мысалдар ежелгі түркі тілінің сөздерді қалыптастыруға жасанды, аналитикалық және семантикалық тәсіл болғандығын айқын көрсетеді.
Барлық осы сөзжасамдық әдістер әлі де тілде белсенді жұмыс істейді. Олардың сөздерді қалыптастырудағы қызметі күрделі және жақсы дамыған. Көне түркі мәтінінен сөзді құрайтын жұрнақтардың ішінен қазіргі тілде сөзді құрайтын жұрнақтардың саны мен сапасы едәуір артты. Яғни, тілдегі сөзжасамдық әдістерді сақтай отырып, тілде қалыптасады және бекітіледі, функционалды да, сандық та дамиды. Өйткені, тілдің сөзжасам жүйесі тілдің даму процесінен тыс қала алмайды. Тіл кенеттен күрт өзгеретін құбылыстарды білдірмейді, өйткені тілдің дамуы тілдің барлық құбылыстарына қатысты сандардың біртіндеп өзгеруі арқылы жүреді. Сондықтан тілдің сөзжасам жүйесі біртіндеп дамып келеді. Бұл сөзжасамдық бірліктердің мағынасын өзгертуден, сөзжасамның белсенді және кеш формаларының дамуы мен кеңеюінен, кейбіреулердің жоғалып кетуінен және кейбір бірліктердің бірігуінен тұрады.
Мысалы, келесі = s қазір тілдегі ең өнімді және белсенді болып табылады. Алайда, XIX ғасырдың бірінші жартысында оның сөздерді қалыптастырудағы қызметі өте баяу болды. XIX ғасырдың екінші жартысында белсенділік өсе бастады. Бұл кезде адамның әдеті, оның қабілеттері (өтірікші, өсекші, қамқоршы, шалфей, әңгімеші, әңгімеші, Қайыршы) жиі мағынада қолданылатын кезде, ХХ ғасырдың басында мамандық өзінің мағынасын білдіре бастайды, яғни оның мағынасы кеңейеді. Мысалы, тарихшы, фермер, сауыншы, жұмысшы, жер жыртушы, қырық жастағы, қайықшы, аңшы, қазғыш, емші, үй иесі, темір ұстасы және т.б. ол жағдай жасауға белсенді қатысады.
Мысалы, прокурор, тергеуші, қорғаушы, шабуылшы, қақпашы, тарихшы, репортер, жазушы, бақылаушы, Пенишер, аудармашы және т. б.
Тілдегі сөзжасамның ежелгі әдісіне аналитикалық көзқарас кеңес заманында ғылым мен техниканың өсуіне байланысты көптеген терминдердің дамуына негіз болды, оның белсенділігін арттырды және белсенді тәсілге айналды. Мысалы: сірке суы, сірке қышқылы, эфир, радио қабылдау, аспан, өнер, Радиотехника, сутегі, тамыр жүйесі, триколор, азот қышқылы, сөздер, Халықаралық, жеке, зат есімдер, сын есімдер және т. б.
Семантикалық тәсіл ежелгі дәуірден бастап тілдің сөзжасамдық жүйесінде де кездеседі. Бірақ бұл тәсіл өте ұзақ қызмет етеді. Қазан төңкерісінен кейінгі алғашқы 40-50 жылда бұл тәсілдің тілдегі қызметі ерекше. Дыбыстық құрамды өзгертпей, сөздің даралығы тілде кең таралды, ескінің үстіне жаңа мағына қосып, сол арқылы бір сөздегі бірнеше сөздердің қызметін күшейтті. Мысалы, күн, буын, конъюгация, символ, мағына, символ, презентация, негіз, тамыр, Шығыс, дыбыс, тарау, тақырып, әңгіме және т.б. ғылымның әртүрлі салаларында сөздердің мағынасы мен мазмұны олардың мағынасынан тілдегі қарапайым сөздер ретінде ерекшеленеді. Бұл сөздер қазір біздің тілімізге мықтап енген.
Тек соңғы онжылдықта осы жолмен жасалған күрделі сөздер ерекше болды. Мысалы, саябақ (саябақ), пәтер тақтасы (Блок), мұражай( мұражай), әуежай (әуежай), ашық хат (пошта картасы), жағажай (жағажай), коттедж (коттедж), қауіпсіздік қоры (коллекция), мемель ойындары (мерейтойлық), Нұсқаулық (Нұсқаулық), үрмелі аспаптар (oven), жылыжай (жылыжай), жемшөп шөптері (feed grasses), апаттық жөндеу (бұдан басқа, келесі факторларды ескеру қажет:
Нәтижесінде, ежелгі дәуірден бастап тілдің сөзжасамдық жүйесі үнемі дамып, дамып келеді, ал қазір ол толығымен қалыптасты, бірақ бұл Даму тоқтайды дегенді білдірмейді. Сөздердің қалыптасу жүйесі, тіл бірден өзгермейтін құбылыс болғандықтан, ол салыстырмалы түрде тұрақты болып саналады, бірақ онда болып жатқан тұрақты эволюция және санның өзгеруі оның әр тармағының қызметі әр түрлі өзгеретінін айқын көрсетеді.
Алайда, тілдің сөзжасам жүйесінде тілдің даму тарихында өзгеріссіз қалатын өте тұрақты және қатаң сақталған заңдар бар. Мысалы, жұрнақты тамырға бекіту-түбір сөздің алдында, содан кейін оны бекіту-бұл ежелгі дәуірден бері тілде Болған жақсы қалыптасқан үлгі. Бұл үлгіні сөзжасам жүйесіндегі тұрақты құбылыс деп санауға болады, өйткені сөздегі жұрнақтың орнын өзгерту мүмкін емес, жұрнақ түбір сөздің алдында қолданылмайды.
Басқа тілдерден шыққан қосымшалар, олардың кейбіреулері тамырларынан бұрын тілде қалыптасқан негізгі заңдылықтарды оята алмады. Олар бірнеше сөзбен ғана болды: екі жақты саясат, апатия, макрум-Курысь, жағдайға бей-жай қарамайтын, бей-жай қарамайтын бей-жай немқұрайлы бей-жай қарамайтын бей-жай қарамайтын бей-жай қарамайтын бей-жай қарамайтын бей-жай қарамайтын бей-жай қарамайтын бей-жай қарамайтын бей-жай қарамайтын бей-жай қарамайтын бей-жай қарамайтын бей-жай қарамайтын бей-жай қарамайтын бей-жай қарамайтын бей-жай қарамайтын бей-жай,
Алайда, сөздің соңындағы келесі толықтырудың жарамдылығы тек сөздердің құрамымен ғана емес, сонымен қатар қолдану аясы өте кең және тілдің грамматикалық жүйесіне толық қатысты жүйемен де шектеледі. Осыған байланысты Мемлекет басшысы қазақ тілін дамыту мәнмәтінінде қазақ тілін дамытудың маңыздылығын атап өтті.
Сөзжасамдық жұрнақтан алынған жұрнақтың соңында сөз түбірінің болуы тілдің сөзжасамдық жүйесінің басқа тәсілдерін көрсетеді. Мұны аналитикалық түрде ұсынылған сөздерден де көруге болады. Мысалы, service, action, assistance, Alec meat, call meat, goal, greeting meat сияқты күрделі етістіктердің құрамындағы көмекші ет етістігін алайық. Жоғарыда аталған құрандық етістіктер көмекші етістіктің тәнін қолдана отырып жасалғаны белгілі. Мұның бәрі зат есімнің мағынасын сөзге қосатын және етістікті зат есім ететін жұрнақ ретінде қызмет етеді. Түсінікті болу үшін оны жұрнақ жасаған сөзбен салыстыруға болады: help, help, help, cause, action және т. б. Мұнда көмекші етістік кілт сөздің аяқталуымен сәйкес келеді, яғни жалпы заңдылыққа ие.
Мұнда аналитикалық сөздерді құруға негіз болған плагин екінші орын алады. Мұны басқа күрделі сөздермен де көруге болады: көру, бару, алу, беру, сөйлеу, ұрып-соғу, түзету, жазу және т.б. мұнда етістік жүру-құрама етістікті құрайтын көмекші компонент. Ол басқа етістіктердің ұштарын біріктіріп, оларды күрделі етістіктерге айналдырады. Тілдегі бұл күрделі қимыл біртұтас ұғым ретінде түсіндіріледі, ал денені күрделі актінің бөлігі ретінде білдіретін қимыл жеке мағынаға ие емес. Сондықтан олардың әрқайсысы жеке тұжырымдаманы білдірмейді. Егер біз сілтеме орнын аналитикалық тәсілді қолдана отырып, конфигурациялық сөздер саласындағы негізгі фигура ретінде қарастыратын болсақ, онда оның кең таралғанын және көптеген ұқсастықтары бар екенін көреміз. Бұл үлгі, өте тұрақты және тілде өте кең таралған, түркі тілдерінің сөзжасамдық жүйесінің ғана емес, жалпы грамматикалық құрылымының да ерекшеліктерінің бірі болып табылады.
Біз қазақ тілінің сөзжасамдық жүйесіне деген негізгі көзқарастар бір жағынан сақталып, екінші жағынан дамып келе жатқанын байқадық. Бұл мәселені әлі де толықтыруға болады, өйткені Қазан төңкерісінен кейін қазақ тілінде сөз құрастырудың белсенді тәсілі пайда болғанын ұмытпау керек. Бұл аббревиатуралар арқылы сөздің қалыптасуы. Қазан төңкерісіне дейін сөздерді қазақша айтуға мүлдем мүмкіндік болмады деген ойдан аулақ болыңыз. Бұл тәсіл-тіл бұрын болған. Ол адам атауларында қолданылған және олардың құндылығын арттырудың тәсілі болды-құрметтеу, көбейту, азайту, еркелету. Бұл сондай-ақ өте кең таралған қазіргі заманғы тілінде. Мысалы, Jacquet, Make, sake, Syzan, sabi, Ainash, compassionate, Kantai, Zhantai және т.б. сияқты қосымшаларды алайық. Бұған мысалдар бар. Мысалы, тарихи факт, әйгілі жазушы сивулинді халық арасында сакин деп атайды. Ақынның шын есімі Сәдуақас екенін көп адамдар біле бермейді. Ақынның қысқа есімі оның шын есімі болды. Сонымен қатар, белгілі қазақ ғалымы Сәтбаев халық арасында Қаныш деп аталады. Оның толық аты-жөні Канышадағы Ғабдул-Ғани болды, ол кейіннен басты әлемге айналды.
Көпшілік әлемге әйгілі Дінмұхамед Ахметұлы Қонаевты Димаш Ахметұлы деп атайды. Бұл мысалдар қазақ тілінде белгілі, бірақ бұл стиль әлемнің барлық тілдеріне ортақ. Көптеген тілдер бір уақытта адамның толық аты-жөнін және оның қысқаша формасын қолданады.Мысалы, Екатерина-Катя, Елизавета-Лиза және т. б.
Егер солай болса, онда адам есімдерінің аббревиатурасы-сөздерді қысқартудың ежелгі тәсілі. Ол әр тілде өз жолымен қалыптасады. Қазақ тілінде аббревиатуралардың өзіндік тәсілі бар. Адамның аты қысқартылған ғана емес, сонымен қатар - К,- эке,- жануар,- А,- Е,- ш,- Тай,- Кен сияқты белгілі морфемалар адам есімінің бірінші буынында қолданылады. Осылайша, белгілі бір үлгі бар, мысалы, сөздердің белгілі бір тобы қысқарады, қысқартылған сөздердің бірінші буыны сақталады және оларға белгілі бір морфемалар қосылады.
Адам есімдерінің аббревиатурасы әлемнің көптеген тілдерінде жиі кездеседі. Көптеген тілдерде адамның есімінің аббревиатурасы оның балалық шағына тән. Орыс тілінде бұл да құбылыс, бірақ оны балалық шақ емес, Жастық шақ деп атаған дұрыс. Мысалы, Екатерина-Катя, Елизавета-Лиза, Мария-Маша, Евгения - Женя, Николай - Коля және т. б.
Бұл көптеген тілдердегі адам есімдерінің қысқару заңы ежелден бері бар екенін дәлелдейді. Бірақ әр түрлі тілдердегі адам есімінің аббревиатурасы басқаша қалыптасады. Қазақ тілінің ерекшеліктеріне сәйкес, ол балалар мен жасөспірімдердің есімдеріне мән беру үшін, сондай-ақ қарт адамдардың есімін қысқарту кезінде құрметке мән беру үшін қалыптасады. Мұндай төте жолдарға танымал қосымшаларды қосу тілдерге де жат емес. Мысалы, қытай тілінде адамның атына морфема-Сан қосылып, Ар-намыс мәні де қосылатыны белгілі.
Сондай-ақ, адамның есімі жалпы тілдің аббревиатурасы екенін атап өткен жөн. Біз тілдің өзіндік ерекшеліктері бар екенін білеміз. Сондықтан қазақ тілінде аббревиатураларды қолдану тілде қалыптасқан заңдылықтардың бірі болып табылады.
Қазан төңкерісінен кейін орыс тілінің әскерімен қатар қазақ тіліндегі атаулар да қысқартылды. Тілдегі қысқартылған сөздер жиынтығы артып, оларды қысқартудың белгілі тәртібі біздің тіліміздің заңдарының біріне айналды. Осылайша, сөздердің аббревиатураларын қолдану жаңартылып, жаңа мазмұн алынды. Сондықтан бұл сөзжасам жүйесіндегі маңызды жаңалық.
Жоғарыда айтылғандардан сөзжасам жүйесін сипаттайтын негізгі құбылыстарға сөздерді қалыптастыру әдістері жатады. Бірақ біз сөздерді қалыптастырудың әр әдісі белгілі бір тілдік белгілерге негізделгенін ұмытпауымыз керек. Егер солай болса, онда тілдегі сөзжасамдық жүйеге сөздерді құрайтын адамдар, сондай-ақ сөздер мен жұрнақтар кіреді. Қазақ тілінде сөздердің қалыптасуының өзіндік бірліктері бар. Мұндағы сөзжасам бірліктері-сөздердің түбірлері мен жұрнақтары. Дегенмен Түбір сөздер сенеді жаққа тілі, бірақ ол соңына дейін емес ретінде түсініледі басты рәміздерінің бірі сөздер бірінші. Ешқандай сөз түбірсіз толық болмайды, сондықтан ол сөзжасам саласындағы негізгі тұлға болып табылады.
Түбір сөз сөздердің қалыптасу жүйесінде өзіндік функцияға ие. Біріншіден, сөздің құрамдас белгілерінің бірінің тамырларын білу оның жаңа сөздің мағынасын анықтаудағы белсенділігіне байланысты. Сөз қалыптастыру процесінде адам түбірдің негізін қарастырады, өйткені түбір сөздің лексикалық мағынасы жаңа сөздің лексикалық мағынасына негізделеді, өйткені тілде бір лексикалық мағына басқа лексикалық мағына негізінде қалыптасады. Бір-бірімен тығыз байланысты туынды сөздің түбір мағынасын білдіретін байланысты сөз кездейсоқ құбылыс емес, бірақ оның стилі сөзді жасау кезінде үнемі көрінеді. Оның үлкен сөзді қалыптастырудағы рөлі. Сөздерді түбір ретінде құрайтын барлық сөздер лексикалық мағыналы сөздер болғандықтан, оларға тілде тәуелсіз сөздер ретінде қолданылатын сөздер жатады. Бірақ олардың арасында бөлек пайдаланылмайтын өлі тамырлар бар: ұят, ұят, ояту, жайлылық, жайлылық және т. б.
Айта кету керек, тілде лексикалық мағынасы жоқ барлық тамырлар сөздерді қалыптастыру процесінің белсенді қатысушылары емес. Бір тілде бірдей түбірі бар сөздер, ал екіншісіндегі сөздер біздің тіліміздегі сөзжасам тұрғысынан бірдей емес делік. Сонымен қатар, біз арнайы функцияны жергілікті сөздер деп атаймыз, басқа тілдегі сөздер жергілікті сөздерге қарағанда баяу сөздерді құруға қатысады.
Тілдегі тамырлардың барлық түрлері жаңа сөз құруға қатысады. Оларды атай отырып, олар келесідей көрінеді: негізгі түбір, туынды түбір, аралас түбір, қос сөз, аббревиатура. Олардың бірқатары сөзжасам процесінің нәтижесінде тілде пайда болды, бірақ соған қарамастан олардың әрқайсысы сөздердің қалыптасуына қатысады. Әрине, олардың кроссвордқа қатысуы бірдей емес. Сондықтан, тілдің сөзжасам жүйесінде түбір сөздермен орындалатын функциядан ерекшелік бар.
Мысалы, сөзжасам процесінде негізгі туынды тамырлар жиі қатысады: негізгі, дереккөз, АК, чжи-Сен, басқарушы, егін, егін, басқару және т.б. жалпы түбір, аббревиатура, жаңа сөздердің пайда болуымен ешқандай байланысы жоқ: бүгін, осы жылы, колхоз, совхоз, бес-алты, алпыс-жетпіс және т. б. осыған байланысты тамыр түрлерінің сөзжасам жүйесінде әртүрлі функциялары бар екендігі анықталды.
Түбір сөздердің ішінде туынды негізгі тамырлар сөздерді қалыптастыру қабілетіне ие екенін атап өткен жөн.
Алайда оның өнімділігі бірдей емес. Мысалы, бас сөзінен шыққан 140-тан астам сөз пайда болды. Негізгі түбірден алынған 110 сөз жел, негізгі түбірден алынған 68 сөз күн, негізгі түбірден алынған 55 сөз және негізгі түбірден алынған 49 сөз.
Сөз кластары сонымен қатар сөзжасам саласында әртүрлі қабілеттерге ие. Зат есімдер, сын есімдер мен етістіктер басқа сөз таптарына қарағанда сөздердің қалыптасуына белсенді қатысады. Бұл зат есімнің, сын есімнің құрылуы, керісінше, есімнің құрылуы бұрыннан атап өтілген, есімнің құрылуы барлық оқулықтар мен сөзжасам зерттеулерінде дәлелденген. Есімдіктер басқа сөздердің санаттарынан сирек кездесетініне қарамастан, есімдіктер мен сандар басқа сөздердің санаттарынан шыққандығы туралы ғылыми дәлелдер жоқ.
Бұл мәліметтер әртүрлі кілт сөздердің құрамындағы жалпы сөздер санаттарының белсенділігі әртүрлі екенін көрсетеді. Сөздердің иконикалық кластары конфигурация сөздерінің қатынасы иттердің сөздердің бір категориясынан екінші категорияға ауысатынының дәлелі болып табылады. Сөз категориясы-бұл сөздің бір категориясын ғана емес, сонымен қатар бір-бірінен екіншісіне ауысатын сөздердің басқа категорияларын құру үшін негіз. Түбір сөздер сонымен қатар сөзжасамдық техниканың барлық түрлеріне қатысады.
Түбір сөз тілдің сөзжасамдық жүйесінде әртүрлі жолдармен жұмыс істейді, бұл аналитикалық тәсіл арқылы жаңа сөз құруда көрінеді. Аналитикалық тәсілге сәйкес, жаңа сөз бір түбірдің екі кіші сөзінен тұрады, яғни осы тәсілге арналған сөздің құрама беттері-бір түбірлі сөздер. Мысалы: үш бұрыш, қызыл, он жеті, әкел, кел, жүр және т.б. семантикалық тәсіл арқылы тілдің сөзжасам жүйесіндегі түбір сөздің орны да көрсетіледі, егер сөзжасам тек бір түбір сөз болса (түбір, буын, күн және т. б.). Тек сөзжасамдық жүйенің өзінде түбір сөздермен орындалатын функция орасан зор.
Біздің тіліміздің сөзжасам жүйесінің тағы бір басты ерекшелігі-қосымша жұрнақтар, атап айтқанда сөзжасам. Функция құрайтын суффиксов деген сөздерден байытуда тілі жаңа сөзімен ашылған. Бұл сөзжасам жүйесіндегі жасанды тәсілдің негізгі формасына қатысты. Тілде сөзжасам жұрнақтары өте көп. Сөзжасамдық бірліктердің сөзжасамдық функциясы, оның мағынаны қалыптастырудағы орны, оның қызметі тілдің сөзжасамдық жүйесінде жеткілікті түрде бекітілген. Лексикалық бірліктер мен сөзжасамдық жұрнақтардың сөзжасам процесіне қатысуы кездейсоқ құбылыс емес. Олардың әрқайсысының туынды мағынасы тілде дамитын сөзжасам заңдылықтарымен жасалады.
Сөзжасамдық әдістер, сөзжасамдық модельдер мен түрлері бірнеше ғасырлар бойы тілде дамыған ежелгі құбылыстар. Сондықтан туынды сөзді құру кезінде тілдің сөзжасамдық жүйесінің заңдары толығымен орындалады.
Сөз сыныптары-сөздердің лексикалық және грамматикалық жинақтары. Олар бір-бірінен олардың мағынасы мен жалпы категориялық сипаттамаларында ерекшеленеді. Сөздердің категориясы сөздердің категориясы ретінде қарастырылғанда, оларды білдіретін мағыналар негіз ретінде алынады, яғни тақырыптың мағынасы, салыстырмалы мағынасы, процедуралық мағынасы, түбір мағынасы. Бұл мағыналар лексикалық немесе грамматикалық емес, жалпы категориялық мағына ретінде жақсы түсініледі. Жалпы категориялық мағына-сөз категорияларын бөлектеу кезіндегі негізгі белгілердің бірі.
Тілдің сөздік қорын үнемі байыту және толықтыру көбінесе тілдің қабілеттері мен ішкі заңдарына байланысты. Бұл құбылыс ешбір тілді біріктірмейді және бұрыннан белгілі. Алайда, лексиканы қалпына келтіру арнасы-бұл сөзжасамдық әдістермен тікелей байланысты тілдің сөзжасамдық жүйесі. Бұл тілдегі сөзжасамдық жүйенің негізгі құрылымдық мәселесі, сондықтан сөзжасамдық өзекті мәселе болған кезде оның сөзжасамдық әдістері сөзжасамдық бола алмайды. Басқа тілдердегі сөздерден басқа, тілдің ішкі мүмкіндіктерінің арқасында сөздік қоры артып, жасалып жатқан барлық жаңа сөздер белгілі бір жолмен тілге үнемі қосылып, лексикалық тіл қорында өз орнын алады.
Ұядағы түбір туындыларының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz