Халықтың орналасуы бойынша өлім - жітім көрсеткіштері
Қазақстан бойынша халықтың өлім-жітім көрсеткіштерін статистикалық талдау
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ӨЛІМ - ЖІТІМ КӨРСЕТКІШТЕРІ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК ЖӘНЕ КӨРСЕТКІШТЕРДІ ЕСЕПТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Қалалық және ауылдық жерлердегі өлім-жітім және олардың жастық құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Халықтың орналасуы бойынша өлім-жітім көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Ана мен бала өлімі және оны статистикалық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2 ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫНЫҢ ӨЛІМ-ЖІТІМ КӨРСЕТКІШТЕРІН СЕБЕПТЕРІ БОЙЫНША ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.1 Ауру түрлері бойынша өлім-жітім көрсеткіштері және оны талдау ... ... ... 26
2.2 Әйелдер мен еркектер арасындағы өлім-жітім көрсеткішін талдау ... ... ... .31
2.3 Үкімет тарапынан аурумен күресу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 3
\
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АИТВ - адамның иммун тапшылығы вирусы;
ЖЖБИ - жыныстық жолмен берілетін инфекциялар;
ДДҰ - дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы;
АҚТҚ - адамның қорғаныш тапшылығының қоздырғышы;
ЖҚТБ - жұқтырылған қорғаныш тапшылығы белгісі;
ҚЖА - қан айналым жүйесі аурулары;
ЕО - Еуропалық одақ;
МСАК - медициналық-санитарлық алғашқы көмек;
ЖПД - жалпы практика дәрігері;
ЭКҰ - экстракорпоральды ұрықтандыру;
АЕК - айлық есептік көрсеткіш;
ТМККК - тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі;
МӘМС - міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру;
КТ - компьютерлік томография;
МРТ - магниттік-резонанстық томография;
ӨЖЖ - өкпені жасанды желдету;
ПТР - полимеразалық тізбекті реакция.
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Кез келген мемлекеттің ең басты байлығы - оның халқы болып саналатыны белгілі. Халық - қоғамның негізгі әлеуметтік-экономикалық дамуының қозғаушы күші, бар байлық пен игілікті жасаушы болып табылады. Әрине, уақыт өткен сайын халықтың сандық және сапалық көрсеткіштері өзгеріп отырады және ол негізінен екі себепке тікелей байланысты болады. Біріншісі, халықтың табиғи өсімі, екіншісі, көші-қон өсімі. Еліміздегі халықтың қазіргі кездегі басты ерекшеліктерінің бірі - ел халқының санының өсуінің басты факторы табиғи өсім екендігі. Ал, мақаланың өзектілігі, сол, бұл фактордың өлім-жітім жағдайларымен тікелей байланысты екендігінде.
Өлім - бұл бала туылғаннан кейінгі ең маңызды демографиялық процесс. Өлім-жітімді зерттеу өлімнің халыққа, оның саны мен құрылымына әсер етеді. Демографияда өлім-жітім - бұл ұрпақтың жойылу процесі және оны әртүрлі жастағы көптеген жеке өлімнен тұратын және нақты немесе шартты ұрпақтың жойылу тәртібін анықтайтын жаппай статистикалық процесс ретінде қарастырады. Өлім - бұл демографиялық статистика жүйесі деректерді жинайтын және біріктіретін алғашқы өмірлік оқиға. Өлім статистикасы, жалпы өлім-жітімді талдау сияқты, демографиялық зерттеулер (таза танымдық аспект) және практика үшін, ең алдымен денсаулық сақтау және әлеуметтік саясат үшін қажет.
Туумен қатар өлім халықтың табиғи қозғалысын (көбею) қалыптастырады. Өлім туралы мәліметтер өткен демографиялық тенденцияларды талдау үшін де, демографиялық болжамдарды жасау үшін де қажет. Соңғылары қызметтің барлық салаларында қолданылады: тұрғын үй қызметтерін, білім беру жүйесін, денсаулық сақтауды дамытуды жоспарлау, әлеуметтік қорғау бағдарламаларын жүзеге асыру, халықтың әртүрлі топтары үшін тауарлар мен қызметтерді өндіру.
Өлім статистикасы ұлттық және аймақтық деңгейде ауруды талдауда қажет. Денсаулық сақтау органдары өлім статистикасының деректерін өз қызметін бақылау және жетілдіру үшін пайдаланады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Еліміздегі адам санының төмендеуі, оның себептері мен осыған әкеліп соғатын жағдайлар - зерттеу жұмысымның басты мақсаты болып табылады. Сонымен қатар, жұмысымның басты негізгі мазмұны - бұл халықтың өлім-жітім жағдайларын қалай алдын алуға болатындығын қарастырып, осыған алып келетін түрлі жағдайларды негізге ала отырып, мәселенің шешімін табу.
Дипломдық жұмыстың міндеті. Қазіргі таңда еліміз халықтың өмір сүру ұзақтығы бойынша 110-орынды алып отыр. Бұл әрине өте төмен көрсеткіш. Осыған сәйкес келесідей міндеттер орындалуы қажет:
Қазақстандағы ең жиі кездесетін өлім себептері;
жазатайым оқиғалардың болу себептері;
жазатайым оқиғаларды алдын алуға әрекеттер жасау;
ана мен бала өлімінің себебін анықтау;
Дипломдық жұмысқа енгізілген ұсыныстар. Дипломдық жұмыста берілген көрсеткіштерге талдау жасау барысында келесі ұсыныстар көрсетілді:
елімізде әрбір халықтың медицинаға қол жетімділігі;
емханаларды шетелдік аппараттармен жабдықтау;
төтенше жағдайларда көмектің жедел көрсетілуі;
адамдардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі - Қазақстан Республикасындағы өмірден өткен халықтың саны.
Жұмыстың теориялық және әдістемелік негізін Қазақстан Республикасының Статистикасы туралы мәліметтер, ҚР Статистика Агенттігінің, ҚР Ұлттық экономика министрлігі Статистика Комитетінің жылнамаларындағы мәліметтер құрайды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ӨЛІМ - ЖІТІМ КӨРСЕТКІШТЕРІ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК ЖӘНЕ КӨРСЕТКІШТЕРДІ ЕСЕПТЕУ
7.1 . Қалалық және ауылдық жерлердегі өлім-жітім және олардың жастық құрамы
Халықтың демографиялық жағдайын сипаттауда, оның ішінде өлім-жітім көрсеткішінің ерекше орны бар екенін айта кеткен жөн. Өйткені, елдің халқының санының өсуінде бұл фактордың үлесі өте жоғары болып табылады. Табиғи өсімді белгілі бір уақыт аралығында туған балалар санының өлген адамдардың санынан басым болуы деп санайды. Себебі, демографиялық, статистикалық әдебиеттерде, тіпті оқулықтарда табиғи өсімді туған балалар санымен өлген адамдардың санының айырмасы ретінде айтады. Бұл, табиғи өсім көрсеткішін есептеудің анықтамасы екенін айту керек.
Өлім - бұл жеке өмірді тоқтатудың жаппай процесі, ол популяцияда жүреді және оның табиғи қозғалысын, көбеюін қалыптастырады. Өлім-жітімнің сандық деңгейі белгілі бір уақыт кезеңі ішінде елдің, өңірдің барлық халқына, жылына 1000 тұрғынға, халықтың жас топтарына, аурулардың әртүрлі түрлерінен қайтыс болғандардың санымен сипатталады.
Статистикалық талдауларда Қазақстан халқының қарқынды өсуіне кері әсерін тигізетін негізгі себебке жататыны өлім-жітім көрсеткіштері болып табылады (1-кесте):
1-кесте.Қазақстандағы өлгендер мен туғандардың табиғи өсімі.
Халық саны
Туылғандар
Өлгендер
Табиғи өсім
1000 адамға шаққан-
дағы коэффициенттер,
%.
туу
өлу
табиғи өсім
2000
14 901 641
222 054
149 778
72 276
14,9
10,1
4.9
2010
16 203 274
367 942
145 875
221 877
22,5
8,9
13.6
2020
18 631 779
425 625
162 613
263 062
22,8
8,7
12.5
Көрсетілген кестеге статистикалық талдау жасайтын болсақ, онда 2000-2020 жылдар аралығында 458 266 адам қайтыс болған, ал туылғандар саны 1 015 621 адамға тең. Дүниеге келгендер адамдар саны өмірден кеткен адамдарға қарағанда 557 355-ке көп немесе 45%. Демек орта есеппен әрбір 10 жыл ішінде дүниеге 338 540 адам дүниеге келип, 152 755 адам қайтыс болып отырады. Өлім-жітім көрсеткіші 2010 жылдан бастап азда болса біртіндеп жылдан-жылға азайып келген. Алайда, 2020 жылы өлгендер саны күрт өсті. 2000 жыл мен 2010 жылдарынын өлген адамдар қатынасы 102,7%-ға тең болса, ал 2010 жыл мен 2020 жылдары 89,7%-ға тең.
Статистикалық өлім-жітім көрсеткішінің абсолюттік шамасы оның өзгеру мөлшерін сипаттай алмайтыны белгілі. Демек,сол өзгерісті толықтай сипаттау үшін қатысты шаманы қолданады, яғни 1000 адамға шаққандағы коэффициенттерін промильмен (%.) есептеу қажет. Бұл жерде Республикамыздың табиғи-экономикалық жағдайларына байланысты аймақтардағы халықтың жалпы саны қалалық және ауылдық жерлерге орналасуында да үлкен өзгерістерді көреміз. Сонымен бірге, қала және ауыл тұрғындары арасында өлім - жітім көрсеткіштерінде де үлкен айырмашылықтардың болғандығы айқын (2-кесте):
2-кесте.Қаладағы және ауылдағы өлім-жітім көрсеткіштерінің динамикасы.
Жылдар
Өлгендер, мың адам
1000 адамға шаққандағы коэффициенттер, %.
барлығы
соның ішінде
барлығы
соның ішінде
қалада
ауылда
қалада
ауылда
2000
149,8
92,7
57,1
10,1
11,23
8,5
2010
146,0
83,9
62,1
8,9
9,4
8,4
2020
162,6
96,7
65,9
8,7
9,2
7,8
Келтірілген кесте бойынша талдау жасап өтетін болсақ, онда мынадай тұжырымға келеміз: өлім-жітім көрсеткішінің 1000 адамға шаққандағы коэффициентінің ең үлкен көрсеткіші 2000 жылға келіп отыр, алайда барлық қайтыс болған адам көрсетіші бойынша 2020 жылы қарқынды өскенін байқаймыз; қала мен ауыл халқының қайтыс болу қатынасы 2000 жылы 1,6-ны құрайды немесе қала халқы 61,9%-ды, ал ауыл халқы 38,1%-ды құрайды; бұл көрсеткіш 2010 жылы 1,4-ке тең немесе қала бойынша 57,5% және ауыл бойынша 42,5%-ды көрсетеді. 2020 жылы бұл көрсеткіш 1,5-ке тең болады немесе 59,5% қала бойынша және 40,5% ауыл бойынша. 2010 жыл мен 2000 жыл аралығындағы қала халқының өлім-жітім көрсеткішін салыстыратын болсақ ол 0,97-ні құрайды, ал ауыл халқы бойынша 1,09-ға тең. 2020 жыл мен 2010 жылды қарастыратын болсақ қала халқы бойынша ол 1,15-ке, ал ауыл халқы бойынша 1,06. Алайда егер біз 20 жыл аралықты салыстыратын болсақ, онда қала бойынша бұл көрсеткіш 1,04-ке тең, ал ауыд бойынша 1,15-ті құрайды. Бұл бізге соңғы 20 жылда елімізде халықтың өлім-жітім көрсеткіші төмендемегенін көрсетеді.
2000 жылдан бастап республика көлемінде туғандардың саны біртіндеп өсе бастады, ал өлген адамдардың саны мен оның коэффициенті қалалық және ауылдық жерлерде төмендей бастады. Дегенмен, ауылдық жермен салыстырғанда қаладағы өлім - жітім көрсеткіштері жоғары екенін көреміз. Бұған негізінен басты себеп қалалардағы атмосфераның ластану салдарынан қала тұрғындарының денсаулығына үлкен әсерін тигізуі.
Егер өмір сүру ұзақтығы бойынша алатын болсақ, онда қала халқының орташа өмір сүру ұзақтығы шамамен 77,61 жасты құрайды, ал ауыл халқы бойынша бұл көрсеткіш шамамен 77,41 жасқа тең. Ал Қазақстан бойынша орта есеппен 77,53 жасты құрайды.
Жасөспірім, әдетте, адам өмірінің ең жақсы кезеңі болып табылады, онда ол ең жақсы физикалық жағдайға және көптеген танымдық қабілеттерге ие болады. Алайда, жыныстық жетілуге жету - бұл маңызды психологиялық өзгерістер болатын және денсаулық пен өмірге көптеген қауіптер туындайтын кезең. Денсаулыққа ұзақ мерзімді салдары бар мінез-құлық мысалдары ретінде темекі шегуге, алкогольді ішімдіктер мен есірткі заттарын қолдану жатады. Өмірдің осы кезеңінде өмір салты, тамақтану және қозғалыс белсенділігі қалыптасады және бекітіледі. Репродуктивті жетілуге жету және жыныстық өмірдің басталуы жастарды жыныстық жолмен берілетін аурулармен, соның ішінде АИТВ-мен жұқтыру қаупіне ұшыратады. Ерте жүктілік және босану жасөспірім қыздар үшін, әсіресе дамушы елдерде, ауру мен өлімнің жоғары қаупімен байланысты. Жасөспірім ұлдар мен қыздар үшін жарақат алу қаупі күрт артады, өйткені олар жол-көлік оқиғаларының, зорлық-зомбылықтың құрбаны болуы мүмкін. Жыныстық жетілу сонымен қатар өзіне-өзі қол жұмсау қаупін арттыратын белгілі бір психикалық ауытқуларға әкелуі мүмкін. Нәтижесінде өлім-жітім көрсеткіші жасөспірімнен ересек кезеңге ауысқан кезде айтарлықтай өзгереді.
Күн сайын әлемде 3500-ден астам жасөспірім қайтыс болады. Жасөспірімдер өлімінің негізгі себептерінің бірі - жол-көлік оқиғалары, суицид, жазатайым оқиғалар, тыныс алу аурулары екенін айтып өттік. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы атап өткендей, жасөспірімдер өлімінің алдын алуға болады. Мәселен, Қазақстандағы 14 жасқа дейнгі балалардың өлу себебі түрлі болып келеді сыртқы себептерден (3-кесте) немесе жекелеген себептер бойынша (4-кесте).
3-кесте.0-14 жастағы балалардың сыртқы себептерден өлім-жітім көрсеткіші.
Адам
Тиісті жастағы 100 000 балаға
2010
2020
2010
2020
Өлімнің сыртқы себептерінен барлық өлгендер
олардың ішінде:
947
507
28,32
14,91
көліктің барлық түрлеріне байланысты жазатайым оқиғалар
258
218
6,49
4,10
жазатайым суға батқандар
199
121
5
2,28
жазатайым тұншығып қалғандар
224
24
5,63
0,45
отқа байланысты жазатайым жағдайлар
32
32
0,8
0,60
алкогольден жазатайым уланғандар
-
1
-
0,02
басқа да жазатайым уланғандар
102
27
2,57
0,51
өзін-өзі өлтіргендер
78
47
1,96
0,88
Олардың ішінде ұлдар
өлтіру
15
3
0,74
0,06
белгісіз мақсаттағы жарақат
39
34
1,91
0,64
Берілген кестені талдап өтетін болсақ, онда 14 жасқа дейінгі жас өспірімдердің он жыл ішінде сыртқы себептерден қайтыс болуы 0,5-ге немесе 46,5%-ға төмендегенін көреміз. Жазатайым тұншығып қалған оқиғалар бойынша 0,1-ға немесе 89,3%-ға төмендеген, ал отқа байланысты жазатайым жағдайлар он жыл ішінде ешқандай өзгеріс болмаған. Басқа да жазатайым уланулар 0,3-ке немесе 73%-ға кемігенін байқаймыз.
Бұл өлімнің көпшілігін тиісті денсаулық сақтау, білім беру және әлеуметтік қолдау қызметтері болған кезде болдырмауға болатын еді. Бірақ көптеген жағдайларда психикалық бұзылулармен, есірткіні және басқа заттарды қолданумен және нашар тамақтанатын жасөспірімдер мұндай қызметтердің жоқтығынан немесе олардың бар екендігі туралы білмегендіктен алдын-алу және емдеу бойынша маңызды қызметтерді ала алмайды. Сонымен қатар, өмірде денсаулыққа әсер ететін көптеген мінез-құлықтар, мысалы, физикалық белсенділіктің болмауы, дұрыс тамақтанбау және қауіпті жыныстық мінез-құлық жасөспірім кезінде қалыптасады. Жасөспірімдер өлімінің жекелеген себептеріне тоқталатын болсақ (4-кесте):
4-кесте. 0-14 жастағы балалардың жекелеген себептерден өлім-жітім көрсеткіші.
Адам
Тиісті жастағы 100 000 балаға
2010
2020
2010
2020
Барлық өлгендер
оның ішінде:
8 138
5 243
64,73
98,71
кейбір жұқпалы және паразиттік аурулардан
295
282
7,42
5,31
ісіктер
178
180
4,48
3,39
қан айналымы жүйесінің ауруынан
136
232
3,42
4,37
тыныс алу органдары ауруынан
771
423
19,39
7,96
ас қорыту органдарының ауруынан
68
63
1,71
1,19
14 жастағы барлық өлген адамдар бойынша соңғы он жылда 0,6-ға немесе 35%-ға төмендегенін көреміз. Ал қан айналымы жүйесінің ауруы бойынша керісінше 1,7-ге немесе 70,6%-ға өсіп кеткен. Ісіктер бойынша аурулардың да 1,0-ға немесе 1,1%-ға жоғарылағанын көреміз. Алайда, тыныс алу органдары ауруы бойынша біршама төмендеген 0,6-ға немесе 44%.
Қыздарға қатысты басқаша көрсеткіш бар. 10-14 жас аралығындағы жасөспірім қыздардың өлімінің басты себебі пневмония сияқты төменгі тыныс жолдарының инфекциясы болып табылады, ол көбінесе тамақ дайындау үшін лас отынды қолдану салдарынан ішкі ауаның ластануы нәтижесінде дамиды. Жүктіліктің асқынуы, мысалы, қан кету, сепсис, асқынған босану және қауіпті түсік түсіруден кейінгі асқынулар 15-19 жас аралығындағы қыздардың өлімінің басты себебі болып табылады.Өлімнің сыртқы себептерінен 17 жасқа дейінгі жасөспірімдердің өлімін айтатын болсақ (5-кесте):
5-кесте. Өлімнің жекелеген себебінен 0-17 жастағы жасөспірімдердің өлім-жітім көрсеткіштері.
Кейбір жұқпалы және паразиттік аурулардан
Ісіктер
Қан айналымы жүйесінің ауруынан
Тыныс алу органдары ауруынан
Ас қорыту органдарының ауруынан
Өлімнің сыртқы себептері
2000
Барлық халық
798
248
179
1 707
138
1893
0-14 жас
767
205
141
1 668
115
1330
15-17 жас
31
43
38
39
23
563
Қала халқы
405
121
89
673
64
889
0-14 жас
388
96
69
653
53
585
15-17 жас
17
25
20
20
11
304
Ауыл халқы
393
127
90
1 034
74
1004
0-14 жас
379
109
72
1 015
62
745
15-17 жас
14
18
18
19
12
259
2010
Барлық халық
308
223
167
784
83
1528
0-14 жас
295
178
136
771
68
1126
15-17 жас
13
45
31
13
15
402
Қала халқы
133
109
84
334
36
637
0-14 жас
127
86
66
329
11
479
15-17 жас
6
23
18
5
5
161
Ауыл халқы
175
114
83
450
47
891
0-14 жас
168
92
70
442
37
650
15-17 жас
7
22
13
8
10
241
2020
Барлық халық
288
206
254
432
69
1 030
0-14 жас
282
180
232
432
63
792
15-17 жас
6
26
22
9
6
238
Қала халқы
156
120
144
230
31
465
0-14 жас
151
111
132
224
27
366
15-17 жас
5
9
12
6
4
99
Ауыл халқы
132
86
110
202
38
565
0-14 жас
131
69
100
199
36
426
15-17 жас
1
17
10
3
2
139
Көрсетілген кестеге статистикалық талдау жасайтын болсақ, онда 14 жасқа дейінгі жасөспірімдердің көп сырқаттанатынын байқаймыз, және де өлімнің сыртқы себептері мен тыныс алу ауруларынан жиі өлетінін көреміз. Кестеде көрсетілген 2010 жыл мен 2000 жылды салыстыратын болсақ, онда он жыл ішінде тыныс алу органдары аурунан қайтыс болу 0,5-ке немесе 54,1%-ға кемігенін байқаймыз және кейбір жұқпалы және паразиттік ауруларынан қайтыс болу 0,4-ке немесе 61,4%-ға кеміген. 2000 жылы бұл аурумен 15-17 жас аралығындағы жасөспірімдердің 3,9% ғана ауырған, ал 2010 жылы 4,4%. Ас қорыту органдарының аурунан қаладағы жасөспірімдерге қарағанда ауылдағы жасөспірімдер жиі ауырады, мәселен, 2010 жылы осы аурумен ауырған барлық жасөспірімдердің 43,4% қалада, ал қалған 56,6% ауылда. Қазіргі таңда да бұл көрсеткіш қалада 45%-ға тең, ал ауылда 55%. Дегенмен басқа ауруларға қарағанда ас қорыту аурулары жасөспірімдер арасында ең сирек кездесетін аурулардың бірі. Өткен он жыл ішінде жасөспірімдер арасында тек қан айналым жүйесі ауруы бойынша өлім-жітім ғана 1,5-ке немесе 52,1%-ға жоғарылаған.
Жасөспірімдердің өлім-жітімінің жоғары деңгейі көптеген факторлармен анықталады. Бұл, ең алдымен, отбасының әлеуметтік-экономикалық жағдайы, жасөспірім мен оның отбасының әлеуметтік қорғалуы, сондай-ақ балалардың дамуының бүкіл кезеңіндегі медициналық және әлеуметтік қамсыздандыру жүйесінің тиімділігі, баланы қорғау жүйесінің ресурстық қамтамасыз етілуі болып табылады.
1.2 Халықтың орналасуы бойынша өлім-жітім көрсеткіштері
Қайтыс болуды тіркеу қайтыс болу туралы медициналық куәліктің (немесе фельдшерлік анықтаманың) негізінде қайтыс болған адам тұрған жер бойынша немесе қайтыс болған жер бойынша жүргізіледі, ол қайтыс болу туралы актінің екінші данасына қоса тіркеледі. Қазақстан Республикасының өңірлері бойынша өлім туралы статистикалық деректер қайтыс болған адамның тұрақты тұрғылықты жері бойынша қалыптастырылады.
Өңірлерде халықтың өлім-жітім көрсеткіші айтарлықтай ерекшеленеді. Жалпы өлім-жітім бойынша Қазақстанда Солтүстік Қазақстан облысы (өңір халқының 560 942 адамына 6 640 адам қайтыс болған) көш бастап тұр, одан кейін тиісінше Қостанай (877 375-ке 8911), Шығыс Қазақстан (1 386 656-ға 14 031), Ақмола (736 656-ға 7393) облыстары тұр.
Қазақстанда қан айналымы жүйесі ауруларынан болатын өлім-жітімнің ең жоғары көрсеткіштері Қарағанды (100 мың тұрғынға шаққанда 314,27 қайтыс болған), Ақмола (259,14), Павлодар (221,58), Батыс Қазақстан (220,27), Солтүстік Қазақстан (217,49) облыстарында байқалады. Ең төменгісі - Маңғыстау (59,86), Қызылорда (123,5), Ақтөбе (130,03), Атырау (131,90) облыстарында және Астанада (123,10).
Қатерлі ісіктер бойынша өлім-жітімнің жоғары деңгейі өңірлер арасында Павлодар - 130,8, Шығыс Қазақстан - 126,5, Ақмола - 120,5, Солтүстік Қазақстан - 115,7, Қарағанды - 95,5 көшбасшы орындарға ие. 2020 жылы еліміздің Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Қостанай және Ақмола облыстарында өлім-жітімнің ең жоғары көрсеткіштері байқалды.
6-кесте. Қазақстан Республикасының өңірлері бөлінісінде өлім-жітімнің неғұрлым жоғары көрсеткіштері.
қанайналым жүйесінің аурулары
Қарағанды, Шығыс Қазақстан және Батыс Қазақстан облысы
тыныс алу органдарының аурулары
Қостанай, Солтүстік Қазақстан және Алматы облысы
қатерлі ісіктер
Шығыс Қазақстан, Павладар және Солтүстік Қазақстан облысы
жазатайым оқиғалар, жарақаттар, тонау
Шығыс Қазақстан, Солтүстік және Қостанай облысы
Берілген кестеден байқайтынымыз Шығыс Қазақстан мен Солтүстік Қазақстан облыстарында үш түрлі ауру түрлері де жиі кездеседі, ал Қостанай облысында тыныс алу аурулары мен жазатайым оқиғалар жиі кездесетінін көреміз. Сонымен қатар, бала өлім-жітім көрсеткіштерінің орналасуы бойынша коэффициентін қарастырайық (7-кесте):
7-кесте. Туылған 1000 нәрестеге шаққандағы бала өлім-жітімінің орналасуы бойынша коэффициенті.
2019
2020
Қазақстан
8,40
7,79
Ақмола
7,00
6,88
Ақтөбе
9,86
8,14
Алматы
7,35
7,72
Атырау
11,52
9,10
Батыс Қазақстан
6,80
9,43
Жамбыл
9,12
6,79
Қарағанды
8,59
8,58
Қостанай
9,26
10,77
Қызылорда
9,50
10,33
Маңғыстау
9,26
8,19
Павладар
6,85
5,73
Солтүстік Қазақстан
9,13
9,15
Түркістан
8,40
7,27
Шығыс Қахақстан
8,29
7,36
Нұр-Сұлтан қаласы
6,07
5,19
Алматы қаласы
8,09
7,84
Шымкент қаласы
9,40
7,95
Соңғы екі жылды облыстар бойынша қарастыратын болсақ, онда бала өлімі 2019 жылы Атырау облысында басым болғанын көреміз, ал 2020 жылы ең жоғарғы көрсеткіш Қостанай облысында. Атырау облысында бір жыл ішінде 0,8-ге кеміген немесе 21%-ға, ал Қостанай облысы бойынша 1,2-ге өскен немесе 16,3%-ға тең. Ал ең төменгі көрсеткіш 2019-2020 жылдары Нұр-Сұлтан қаласында көрсетіледі. Бір жылда 0,9-ға немесе 14,5%-ға төмендеген. Қазақстан бойынша бұл көрсеткіш 0,9-ға немесе 7,3%-ға төмендеген.
Облыстар мен қалалардың халық санының өзгеруі негізінен табиғи өсім мен көші-қон айырмасына тікелей байланысты. Мысалы, 2000-2020 жылдар аралығында Қазақстан бойынша 6906,4 мың бала өмірге келген болса, 2880,6 мың адам қайтыс болған және халықтың табиғи өсімі 4025,8 мың адам, ал сыртқы көші-қон айырмасы минус 295,6 мың адам болды. Демек, еліміздегі халықтың жалпы санының өсімі 3730,2 мың адамға (4025,8 - 295,6 = 3730,2) немесе 125,0% көбейген. Осы жылдары орташа жылдық абсолюттік өсім 186,5 мың адамнан келді және үлесі жағынан ең көбі Оңтүстік Қазақстан аймағы (71,9%) мен Батыс Қазақстан аймағына (24,1%) тиесілі. Демек, республика көлемінде халықтың жалпы санының өсуі, тек қана табиғи өсімнің салдарынан туындаған жағдай деп білуіміз тиіс және айтқанымызды дәлелдеу үшін 8-кестені келтіреміз:
8- кесте. Қазақстан халқының 2000-2020 жылдар аралығында табиғи- экономикалық аймақтары мен облыстары бойынша өзгеру көрсеткіштері.
мың адам
Табиғи-экономикалық аймақтар және оның құрамына жататын облыстар мен қалалар
Туғандар
Өлгендер
Табиғи өсімі
Көші-қон айырымы
Жалпы өсімі
Батыс-Қазақстан аймағы
соның ішінде:
1 091,5
376,2
715,3
123,4
838,7
Ақтөбе
316,4
122,6
193,8
10,0
203,8
Атырау
268,9
76,7
192,2
11,4
203,6
Батыс - Қазақстан
223,3
121,3
102,0
-54,4
47,6
Маңғыстау
282,9
55,6
227,3
156,4
383,7
Оңтүстік-Қазақстанаймағы
соның ішінде:
3 752,2
1 081,9
2 670,3
12,3
2 682,6
Алматы
786,9
289,0
497,9
0,4
498,3
Жамбыл
497,7
162,8
334,9
-191,2
143,7
Қызылорда
342,6
91,4
251,2
-46,2
205,0
Түркістан
1542,2
293,7
1248,5
-287,4
961,1
Алматы қаласы
527,3
235,6
291,7
494,5
786,2
Шымкент қаласы
55,5
9,4
46,1
42,2
88,3
Орталық-Қазақстан аймағы
Қарағанды
434,6
311,3
123,3
-136,9
-13,6
Солтүстік-Қазақстан аймағы соның ішінде:
1 201,5
776,7
424,8
-55,2
369,6
Ақмола
237,4
173,8
63,6
-126,1
-62,5
Қостанай
238,4
209,1
29,3
-149,7
-120,4
Павлодар
230,2
161,7
68,5
-107,2
-38,7
Солтүстік- Қазақстан
163,7
161,1
2,6
-167,4
-164,8
Нұр-Сұлтан қаласы
331,8
71,0
260,8
495,2
756,0
Шығыс-Қазақстан аймағы
Шығыс- Қазақстан
426,6
334,5
92,1
-239,2
-147,1
Қазақстан бойынша
6 906,4
2 880,6
4025,8
-295,6
3730.2
Ескерту:Қазақстан Ұлттық Экономика Министрлігінің Статистика Комитетінің 2000-2020 жылдары жарыққа шыққан жылнамалар бойынша автормен есептелінген .
Келтірілген жылдар аралығындағы халық санының өсуі туғандар мен өлім-жітім көрсеткіштері арасындағы айырманың біртіндеп өсуіне, яғни табиғи өсімнің жылдан жылға артуына тікелей байланысты екендігі байқалуда. Мысалы, 2000-2020 жылдар аралығында республика бойынша 6906,4 мың, яғни орта есеппен жылына 345,3 мың бала өмірге келген, 2880,6 мың адам өмірден кеткен немесе орта есеппен жылына 144,0 мың адам қайтыс болған. Осыған орай халықтың табиғи өсімі 4025,8 мың адамға жеткен немесе орта есеппен жылына 201,3 мың адамға өсіп отырған. Бұл дегеніміз өмірден озған әрбір адамға орта есеппен 2,4 баладан, ал қазақтарда 4,0 баладан өмірге келгендігі байқалуда. Демек, республика халқының жалпы өсімі тек қана қазақтардың табиғи өсіміне тікелей байланысты екендігін көреміз.
Жоғарыда келтірілген кесте көрсеткіштеріне талдау жасай отырып, Қазақстан халқы жылдан-жылға біртіндеп өсуде деп толықтай айта аламыз. Алайда, бұл айтып отырған өсіміміз қайсы аймақта қалай өсуде немесе кемуде екеніне және оның өзгеруіне қандай себебтердің әсер етуінен пайда болғандығын ешкім ескермейді. Демек, бұл қазіргі кездегі демографияның алдында тұрған негізгі бір өзекті мәселесі болып саналады және оны кең көлемде зерттеуді қажет етеді.
Соңғы 20 жыл ішінде Қазақстан халқының жалпы саны төрт миллион (3730,2 мың) адамға жуық көбейген немесе өсім қарқыны 25,0% - ға артқанын көре аламыз. Дегенмен, халық санының өзгеруі облыстар мен үш республикалық маңызы бар қалалар үшін әртүрлі. Сол себепті, оларды халық санының өзгеруіне байланысты екі топқа топтастыруға болады. Бірінші топқа халқы жылдан-жылға өскен Оңтүстік және Батыс Қазақстан аймақтары мен оған жататын облыстар және үш республикалық маңызы бар қалалар, ал екінші топқа халқы өспеген, керісінше кеміген, яғни үлесі жағынан славян тілдес ұлттар көп орналасқан Солтүстік, Орталық және Шығыс Қазақстан аймақтарының облыстарын жатқызуға болады.
Қарастырған уақыт аралығында бірінші топтағы облыстар мен қалалардың жалпы халық саны төрт миллионнан астам (4277,2 мың) адамға көбейген және соның ішінде ең көп өскен облыстарға жататыны Алматы -498,3 мың, Түркістан - 432,5 мың, Маңғыстау - 383,7 мың адамға, ал қалалар бойынша Алматы қаласында - 786,2 мың, Астана қаласында - 756,0 мың және Шымкент қаласында - 616,9 мың адамға артқан немесе бірінші топтағы өскен барлық халықтың 81,2% -ы осы облыстар мен қалалардың үлесіне тиеді.
Бірақ, екінші топтағы Астана қаласынан басқа облыстардың халқы минус 547,0 мың адамға кеміген және соның ішінде ең көп азайған облыстарға: Солтүстік Қазақстанда - 164,8 мың, Шығыс Қазақстанда - 147,1 мың, Қостанайда - 120,4 мың және Ақмолада - 62,5 мың адам облыстары жатады немесе жалпы азайған халықтың 90,5% -ын осы облыстар құрайды. Негізінен екі топтық аймақтағы облыстар мен қалалардың халық санының өзгеруі табиғи өсім мен көші-қон айырмасына тікелей байланысты болып келеді.
1.3 Ана мен бала өлімі және оны статистикалық талдау
Демографиялық ахуалдағы оң өзгерістерге қарамастан, әйелдер мен балалар денсаулығының төмен деңгейі сақталуда. Репродуктивті денсаулық проблемасы өзекті болып қалуда, некенің 25% - ға жуығы бедеулік болып табылады. Бұл көбінесе жыныстық жолмен берілетін инфекциялардың (ЖЖБИ) кең таралуына және түсік түсірудің жоғары деңгейіне байланысты, бұл өз кезегінде халықтың, ең алдымен жастардың қауіпті жыныстық мінез-құлқымен анықталады. Тіркелген жағдайлардың статистикасына сәйкес, елдегі 4 жүктіліктің 1-і жасанды үзіліспен аяқталады.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының анықтамасы бойынша, ана өлімі - бұл әйелдің жүктілік кезінде немесе ол аяқталғаннан кейін 42 күн ішінде жүктілікке байланысты қандай да бір себептерден қайтыс болуы.
Қазақстанда ана өлім-жітімі 2010 жылы 100 мың тірі туылғандарға шаққанда 36.8 жағдайды құраса, алайда, пандемия кезінде Қазақстанда ана өлімі төрт есе өсті. Өткен жылдың тоғыз айында 136 жүкті әйел қайтыс болды. Ана өлімінің көрсеткіштері барлық өңірлерде бірнеше есе өсті. Ақтөбе облысында бұл көрсеткіш 13 есеге, Қызылорда облысында тоғыз, Шымкент қаласында жеті есеге өсті.
2020 жылы ана өлімінің негізгі барлық себептерінің 43,6% бұл экстрагенталдық аурулар, екінші орында бұл акушерлік қан кету 20% құрайды. Презэклампсия мен эклампсия 9,1%, ал жатырдың жыртылуынан 5,5% аналардың өлу себебін құрайды. Басқа да түрлі себептер кесірінен 18,2%-ды құрады.
Егер ана өлімін жоғары шет елдермен салыстыратын болсақ, онда Қазақстанда ана өлім-жітімінің көрсеткіші біршама төмен, алайда адам дамуының жоғары индексі бар елдермен салыстырғанда, мысалы, Батыс Еуропа, АҚШ, Канада, Жапония, Қазақстанда ана өлім-жітімінің көрсеткіші 4-10 есе жоғары. Репродуктивті және жыныстық денсаулықтың нашар жағдайы әйелдер арасындағы денсаулықтың жаһандық ауыртпалығының 20% және ерлер арасында 14% құрайды.
Балалардың өлім-жітім себептерінің бірі бұл аналарының жасанды түсік жасатуы. Қазақстанда түсік түсіру жүктіліктің 12 аптасына дейін заңды болып табылады, содан кейін ерекше жағдайлар бойынша ғана шешіледі. Дәрігерлер келесі себептердің біріне байланысты заңды түсік жасатудан бас тартқан кезде заңсыз түсік жасатуға жүгінеді: бірінші триместрден кейінгі жүктілік, алғашқы жүктілік немесе қауіпті аурулардың болуы. Заңды түрде қол жетімді түсік түсіру заңсыз түсік түсіруді толығымен тоқтатпағаны қылмыстық жауапкершілікке ықпал етті.
Қоғамдық пікірді зерттеу орталығы жүргізген Қазақстан жасөспірімдерінің репродуктивті денсаулығы мен жыныстық мінез-құлқы тақырыбын зерттеу нәтижелеріне сәйкес, бір жарым мың жасөспірімнің 15-тен 19 жасқа дейінгі қыздардың 16,7% - ы жүкті болған. Көп жағдайда жүктілік босанумен аяқталады, бірақ 22 қыз жасанды түсік жасатуға жүгінді, ал сұралған қыздардың 2% - ы үйде түсік жасаған.
9-кесте.Қазақстандағы әйелдердің жасанды түсіктер көрсеткіші.
2005
2020
Түсік тастаудың саны, мың жағдай
125,6
77,6
Өздігінен түсік тастаудың салмақ үлесі, %
22,4
68,5
Репродуктивті жастағы 1000 әйелге түсік тастау саны
29,1
17,1
100 босанғанға түсік тасау саны (тірі және өлген)
44,3
19,3
Көрсетілген кестедегі екі жылдың көрсеткіштерін қарайтын болсақ, онда мың жағдайға шаққанда түсік тастаудың саны соңғы он бес жылда 0,6-ға немесе 38,2%-ға төмендегенін байқаймыз. Алайда, өздігінен түсік тастаудың салмақ үлесі 46,1%-ға өскен.
Ұрпақ жалғастырушы ретінде әрбір мемлекет үшін әйелдер өте маңызды. Қазақстанда әйелдерге қарағанда еркектердің жиірек туылатынын білеміз. Осыған байланысты әйелдердің жасына қарай өлім-жітім көрсеткіштерін қарастыра кетсек (10-кесте):
10-кесте. Қазақстандағы әйелдердің жасына қарай өлім-жітім көрсеткіштері.
2015
2020
Өлгендердің барлығы
оның ішінде:
3 412
3 263
1 жас дейін
50
42
1-4
9
9
5-9
8
3
10-14
7
3
15-19
14
8
20-24
14
12
25-29
34
21
30-34
57
26
35-39
67
58
40-44
81
72
45-49
95
79
50-54
113
114
55-59
201
178
60-64
232
256
65-69
278
326
70-74
326
323
75-79
683
467
80-84
451
635
85-тен жоғары
692
631
Берілген кестеге статистикалық талдау жасайтын болсақ, онда әрине әйелдердің көп бөлігі 85 жастан асып өмірден өтетінін байқаймыз. Соңғы бес жылдың ішінде әйелдердің өлім-жітімі 4,4%-ға кеміген және әйелдердің өмір сүру ұзақтығы ұзарғанын көруге болады.
Қазақстан бойынша халық ішінде өлім-жітімді зерттеу кезіндегі назар аударатын мәселелерге нәрестелер өлім-жітімінің көрсеткіштері жатады, яғни тірі туғандардың ішінде бір жасқа дейінгі шетінеген балалардың деңгейін есептеу болып табылады және бұл көрсеткіш (деңгей коэффициенті) 1 жасқа дейінгі шетінеген сәбилердің санын туған балалардың санына бөлу арқылы табылады. Салыстырып отырған 2000-2020 жылдар аралығында 1 жасқа дейінгі шетінеген нәрестелердің нақты саны мен оның коэффициенті біршамаға кеміді. Оны 11-кестеден көре аласыздар:
11-кесте. Бір жасқа дейінгі нәрестелер өлім-жітім көрсеткіштері.
Жылдар
1 жасқа дейінгі өлген балалар саны, адам
1 000 тірі туғандарға 1 жасқа дейінгі өлген балалар саны
барлығы
ұлдар
қыздар
барлығы
ұлдар
қыздар
Барлық халық
2000
4 163
2 452
1 711
18,82
21,6
15,89
2010
6 078
3 491
2 587
16,59
18,51
14,56
2020
3 360
1 944
1 416
8,37
9,37
7,30
Қала халқы
2000
2 314
1 353
961
20,33
23,19
17,33
2010
3 221
1 864
1 357
16,75
18,82
14,55
2020
2 057
1 176
881
8,61
9,52
7,64
Ауыл халқы
2000
1 849
1 099
750
17,17
19,88
14,32
2010
2 857
1 627
1 230
16,43
18,18
14,58
2020
1 303
768
535
5,38
9,14
6,79
Мысалы, 2000 жылы 1 жасқа дейінгі шетінеген балалар саны 4163 немесе туған 1000 нәрестеге шаққанда 18,82%. болса, 2010 жылы бұл көрсеткіш әлдеқайда өскен 6 078 балаға немесе 16,59 %. тең болған, ал 2020 жылы 3 360 нәрестеге немесе 8,37 %. дейін төмендеген. Егер де осы жылдар аралығындағы 1 жасқа дейінгі шетінеген нәрестелер өлім-жітімін жыныстық белгілері бойынша қарастыратын болсақ, онда ұлдардың саны 2 452 - 1 944 болып өзгерген, ал қыздардың саны 1 711 -1 416 болып төмендеген. Егер де тұрғылықты тұратын мекенжайы бойынша қарастыратын болсақ 2 314 - 2 057 болып қалада өзгерген және соның ішінде 1 353 -1 176 ұлдардың 961 - 881 қыздардың саны осылайша өзгерген келетін, ауылдық жерде 1 849 - 1 303 құрайды және соның ішінде 1 099 - 768 ұлдардың, ал қалған 750 - 535 қыздардың үлесіне тиесілі болып отыр. Бұл жерде біздер 1 жасқа дейінгі ұлдардың қыздарға қарағанда әлсіз болатындығын байқай аламыз.
Нәрестелер өлімі Қазақстанның демографиялық әлеуетіне теріс әсер етеді. Нәрестелер өлімі айтарлықтай төмендеуді көрсетпейді және соңғы бес жылда іс жүзінде бір деңгейде -- сәбилердің жалпы санының шамамен 1%-ы. Соңғы жылдары туу көрсеткішінің өсуін көрсетпейтінін ескере отырып (орташа өсу қарқыны тіпті 0,1%-ды құрайды), нәресте өлімі тіпті 1%-да елдің демографиялық әлеуетіне айтарлықтай әсер етеді. 5 жасқа дейінгі балалар өлімінің жартысынан көбі өмірдің бірінші айында болады. 51,2% жағдайда өлім-жітімнің себебі перинаталдық (жүктіліктің 28 аптасынан бастап бала өмірінің алғашқы жеті күніне дейін) кезеңде туындайтын проблемалар, 19,8% туа біткен ауытқулар, 6,2% тыныс алу органдарының аурулары, 4,8% жазатайым оқиғалар, улану және жарақаттар, 4,7% инфекциялық және паразиттік аурулар, 1% ас қорыту органдарының аурулары болып табылады (12-кесте).
12-кесте. Нәрестелердің алғашқы сырқаттануы.
2015
2020
Шала туылған
Айы-күні жетіп туылған
Шала туылған
Айы-күні жетіп туылған
Барлығы
оның ішінде:
1428,5
62,4
1647,6
68,7
жедел респираторлық аурулар
2,0
0,15
0,5
0,01
пневмония
6,6
0,3
2,4
0,04
тері және тері асты клетчаткасының инфекциясы
0,8
0,09
-
0,07
туа біткен ауытқулар
50,4
9,0
130,2
10,0
перинаталдық кезеңде пайда болатын жеке жағдайлар
1365,2
70,7
1506,4
82,9
Берілген кестені талдайтын болсақ ең алғашқы байқайтынымыз әрине бұл шала туылған балалардың айы-күні жетіп туылған балаларға қарағанда түрлі ауруларға бейім болуы. Кейбір жағдайларда олардың ерте дүниеге келу себебі де осы болуы мүмкін. Перинаталдық кезеңде сырқаттар жиі кездеседі, осы екі жыл көрсеткішін салыстыратын болсақ онда шала туылған балаларда ол 1,1-ге жоғарылағанын көреміз немесе 10,3%-ға, ал айы-күні жетіп туылған балдарда да бұл көрсеткіш 1,2-ге жоғарылаған немесе 17,3%. Ал егер барлық аурулар бойынша салыстыратын болсақ, онда шала туылған балдарда 1,2-ге тең немесе 15,3%-ға жоғарылаған, ал айы-күні жетіп туылғандарда 1,1-ге тең немесе 10,1%. Алайда, тері және тері асты клетчаткасының инфекциялары қазіргі таңда шала туылған балаларда кездеспейтінін көреміз.
2020 жылы Қазақстанда 390 000 бала дүниеге келді, бұл өткен жылмен салыстырғанда 6% - ға көп. Сондықтан балалар аурушаңдығының алдын алу және сапалы әрі қолжетімді медициналық көмекке қажеттілікті қанағаттандыру мәселелері, әсіресе пандемияның қазіргі кезеңінде өзекті болып қалуда.
Балалардың жалпы аурушаңдығы өткен жылмен салыстырғанда 15% - ға төмендеді. Жіті респираторлық-вирустық инфекциялармен сырқаттанушылық 37% - ға, тұмаумен сырқаттанушылық 28% - ға, ішек инфекцияларымен, желшешекпен сырқаттанушылық 2 есе және қызылшамен сырқаттанушылық 3,5 есе азайды. Мұның бәрі 2020 жылы өткен жылмен салыстырғанда 5% - ға төмендеген нәресте өлімі көрсеткішіне де әсер етті. Дегенмен, бұл мәселені толығырақ әр айда қанша нәресте қайтыс болғанын қарастыратын болсақ (13-кесте):
13-кесте. 2020 жылы бір жасқа дейінгі нәрестелердің облыс бойынша өлім-жітім көрсеткіші.
Қаң
тар
Ақ
пан
Нау
рыз
Сәу
ір
Ма
мыр
Мау
сым
Шіл
де
Та
мыз
Қыркүй
ек
Қа
зан
Қара
ша
Жел
тоқсан
Қазақстан
306
277
213
120
305
286
281
341
319
320
247
300
Ақмола
11
7
1
0
10
6
11
12
7
9
2
10
Ақтөбе
21
14
8
3
18
10
15
14
23
21
10
11
Алматы
40
29
30
11
37
38
34
47
39
36
36
41
Атырау
5
11
9
1
16
17
9
15
24
29
10
18
Батыс
14
13
11
6
12
9
11
11
18
7
8
8
Жамбыл
14
14
11
11
6
26
26
28
14
19
12
17
Қарағанды
20
22
17
12
21
18
12
21
20
12
14
12
Қостанай
19
6
10
6
15
7
8
15
12
14
6
8
Қызылора
14
13
17
6
34
15
29
16
22
21
15
22
Маңғыстау
16
14
7
1
17
22
5
21
16
19
16
24
Павладар
6
7
6
2
10
8
5
5
4
7
4
4
Солтүстік
10
5
4
4
3
4
9
3
4
5
7
5
Түркістан
49
45
34
13
34
38
43
46
45
44
29
25
Шығыс
11
19
2
8
20
13
14
22
17
12
11
17
Нұр-Сұлтан
9
14
11
4
16
13
10
18
12
17
17
13
Алматы қ.
24
15
20
8
26
31
22
26
26
21
25
34
Шымкент
23
29
15
24
10
11
18
21
16
27
25
31
Енді көрсеткілген кестеге статистикалық талдау жасап өтейік:
2020 жылы Қазақстан бойынша балалардың өлімі ең жиі кездескен айлар, бұл: тамыз, қазан, қыркүйек айлары. Ал ең сирек кездескен айлар, ол: сәуір, наурыз, қараша айлары.
Облыстар бойынша қарайтын болсақ бір жасқа дейінгі нәрестелердің өлімі жиі кездесетін өңірлер, бұл: Түркістан облысы, Алматы облысы және Алматы қаласы. Ең сирек кездесетін облыстар, ол: Солтүстік Қазақстан облысы, Павладар облысы және Ақмола облысы.
2020 жылғы төрт мезгілді орта есеппен алатын болсақ қыста шамамен 294,3 нәресте, көктемде 212,7 нәресте, жаз айларында 302,7 нәресте, ал күз айларында 295,3 нәресте. Демек бұдан жаз айларында дүниеге келетін нәрестелердің жиі қайтыс болатынын көреміз, ал көктемде дүниеге келген нәрестелерде бұл ең төмен көрсеткішті көрсетеді.
Жаңа туылған нәрестелерден бөлек бес жасқа дейнгі балалардың да өлім-жітімі жиі кездеседі. Бес жасқа дейінгі балалардың өлім-жітім коэффициенті күнтізбелік жылы бес жасқа дейінгі балалардың өлім-жітім саны ретінде есептеледі, сол жылы тірі туылғандар санына бөлініп, 1000-ға көбейтіледі. Көрсеткіш баланың қайтыс болу ықтималдығын қандай да бір нақты жылы туылған сәттен бастап бес жасқа толғанға дейін, өлімнің қазіргі жас коэффициенттерімен көрсетеді. Өлім-жітімнің жасына байланысты коэффициенттері күнтізбелік жыл ішінде осы жаста қайтыс болғандар санының осы жастағы адамдардың орташа жылдық санына қатынасы ретінде есептеледі. Сол сияқты өлім себептері бойынша өлім-жітім коэффициенттері өлімнің көрсетілген себептерінен қайтыс болғандар санының халықтың орташа жылдық санына қатынасы ретінде есептеледі.
14-кесте. Қазақстандағы бес жасқа дейінгі балалардың өлім-жітім корсеткіштері.
Жылдар
5 жасқа дейінгі өлген балалардың саны, адам
1 000 тірі туғандарға 5 жасқа дейінгі өлген балалар саны
Барлығы
Ұлдар
Қыздар
Барлығы
Ұлдар
Қыздар
Барлық халық
2000
5 540
3 211
2 329
24,96
28,23
21,5
2010
7 183
4 117
3 066
19,55
21,76
17,21
2020
4 300
2 503
1 797
5,38
9,14
6,79
Қала халқы
2000
2 833
1 633
1 200
24,77
27,89
21,5
2010
3 670
2 118
1 552
19,09
23,87
16,6
2020
2 516
1 457
1 059
10,51
11,76
9,16
Ауыл халқы
2000
2 707
1 578
1 129
25,17
28,61
21,55
2010
3 513
1 999
1 514
20,06
22,2
17,8
2020
1 784
1 046
738
10,96
12,43
9,38
Жоғарыдағы көрсетілген кестені талдап өтетін болсақ:
2000-2010 жылдарды қарастырсақ бес жасқа дейінгі жалпы өлген балалардың саны 2010 жылы 1,3-ке немесе 29,7%-ға күрт өскенін байқаймыз. 2000 жылы бұл көрсеткіштің 51,1%-ын қала халқы алса 48,9%-ын ауыл халқы алған, 2010 жылы бұл көрсеткіш өзгермеген. Сонымен қатар, 2000 жылы барлық халықтың 58%-ын ұлдар алса 42%-ын қыздар құрайды, ал 2010 жылы 57,3% ұлдар 42,7% қыздар құрады. Егер осы жыныс бойынша бөліністі ауыл және қала халқы бойынша есептейтін болсақ. 2000 жылы қала халқының бес жасқа дейінгі қайтыс болған балалардың 57,6% ұлдар 42,4% қыздар, ал ауыл халқында 58,3% ұлдар 41,7% қыздар құрайды. Енді осы көрсеткіштер бойынша 2010 жылды есептесек қала халқы бойынша 57,7%-42,3%, ауыл халқы бойынша 56,9%-43,1%.
2010-2020 жылдар аралығын алатын болсақ, бес жасқа дейінгі қайтыс болған барлық халық 0,6-ға немесе 40,1%-ға кеміген, ал жыныстары бойынша 2010 жылы ұлдардың үлесі 57,3% қыздардың үлесі 42,7% тең. Қала мен ауыл халқына келетін болсақ 2010 жылы өлгендердің 51,1% қала халқы 48,9% ауыл халқына тиесілі, 2020 жылы бұл көрсеткіш 58,5%-41,5%-ды көрсетеді. 2020 жылы қала халқы бойынша ұлдардың үлесі 57,9%-ды құрайды, ал қыздардың үлесі 42,1%-ға тең. Ауыл халқы бойынша 58,6%-41,4% көрсетеді.
Соңғы жиырма ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ӨЛІМ - ЖІТІМ КӨРСЕТКІШТЕРІ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК ЖӘНЕ КӨРСЕТКІШТЕРДІ ЕСЕПТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Қалалық және ауылдық жерлердегі өлім-жітім және олардың жастық құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Халықтың орналасуы бойынша өлім-жітім көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Ана мен бала өлімі және оны статистикалық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2 ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫНЫҢ ӨЛІМ-ЖІТІМ КӨРСЕТКІШТЕРІН СЕБЕПТЕРІ БОЙЫНША ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.1 Ауру түрлері бойынша өлім-жітім көрсеткіштері және оны талдау ... ... ... 26
2.2 Әйелдер мен еркектер арасындағы өлім-жітім көрсеткішін талдау ... ... ... .31
2.3 Үкімет тарапынан аурумен күресу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 3
\
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АИТВ - адамның иммун тапшылығы вирусы;
ЖЖБИ - жыныстық жолмен берілетін инфекциялар;
ДДҰ - дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы;
АҚТҚ - адамның қорғаныш тапшылығының қоздырғышы;
ЖҚТБ - жұқтырылған қорғаныш тапшылығы белгісі;
ҚЖА - қан айналым жүйесі аурулары;
ЕО - Еуропалық одақ;
МСАК - медициналық-санитарлық алғашқы көмек;
ЖПД - жалпы практика дәрігері;
ЭКҰ - экстракорпоральды ұрықтандыру;
АЕК - айлық есептік көрсеткіш;
ТМККК - тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі;
МӘМС - міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру;
КТ - компьютерлік томография;
МРТ - магниттік-резонанстық томография;
ӨЖЖ - өкпені жасанды желдету;
ПТР - полимеразалық тізбекті реакция.
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Кез келген мемлекеттің ең басты байлығы - оның халқы болып саналатыны белгілі. Халық - қоғамның негізгі әлеуметтік-экономикалық дамуының қозғаушы күші, бар байлық пен игілікті жасаушы болып табылады. Әрине, уақыт өткен сайын халықтың сандық және сапалық көрсеткіштері өзгеріп отырады және ол негізінен екі себепке тікелей байланысты болады. Біріншісі, халықтың табиғи өсімі, екіншісі, көші-қон өсімі. Еліміздегі халықтың қазіргі кездегі басты ерекшеліктерінің бірі - ел халқының санының өсуінің басты факторы табиғи өсім екендігі. Ал, мақаланың өзектілігі, сол, бұл фактордың өлім-жітім жағдайларымен тікелей байланысты екендігінде.
Өлім - бұл бала туылғаннан кейінгі ең маңызды демографиялық процесс. Өлім-жітімді зерттеу өлімнің халыққа, оның саны мен құрылымына әсер етеді. Демографияда өлім-жітім - бұл ұрпақтың жойылу процесі және оны әртүрлі жастағы көптеген жеке өлімнен тұратын және нақты немесе шартты ұрпақтың жойылу тәртібін анықтайтын жаппай статистикалық процесс ретінде қарастырады. Өлім - бұл демографиялық статистика жүйесі деректерді жинайтын және біріктіретін алғашқы өмірлік оқиға. Өлім статистикасы, жалпы өлім-жітімді талдау сияқты, демографиялық зерттеулер (таза танымдық аспект) және практика үшін, ең алдымен денсаулық сақтау және әлеуметтік саясат үшін қажет.
Туумен қатар өлім халықтың табиғи қозғалысын (көбею) қалыптастырады. Өлім туралы мәліметтер өткен демографиялық тенденцияларды талдау үшін де, демографиялық болжамдарды жасау үшін де қажет. Соңғылары қызметтің барлық салаларында қолданылады: тұрғын үй қызметтерін, білім беру жүйесін, денсаулық сақтауды дамытуды жоспарлау, әлеуметтік қорғау бағдарламаларын жүзеге асыру, халықтың әртүрлі топтары үшін тауарлар мен қызметтерді өндіру.
Өлім статистикасы ұлттық және аймақтық деңгейде ауруды талдауда қажет. Денсаулық сақтау органдары өлім статистикасының деректерін өз қызметін бақылау және жетілдіру үшін пайдаланады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Еліміздегі адам санының төмендеуі, оның себептері мен осыған әкеліп соғатын жағдайлар - зерттеу жұмысымның басты мақсаты болып табылады. Сонымен қатар, жұмысымның басты негізгі мазмұны - бұл халықтың өлім-жітім жағдайларын қалай алдын алуға болатындығын қарастырып, осыған алып келетін түрлі жағдайларды негізге ала отырып, мәселенің шешімін табу.
Дипломдық жұмыстың міндеті. Қазіргі таңда еліміз халықтың өмір сүру ұзақтығы бойынша 110-орынды алып отыр. Бұл әрине өте төмен көрсеткіш. Осыған сәйкес келесідей міндеттер орындалуы қажет:
Қазақстандағы ең жиі кездесетін өлім себептері;
жазатайым оқиғалардың болу себептері;
жазатайым оқиғаларды алдын алуға әрекеттер жасау;
ана мен бала өлімінің себебін анықтау;
Дипломдық жұмысқа енгізілген ұсыныстар. Дипломдық жұмыста берілген көрсеткіштерге талдау жасау барысында келесі ұсыныстар көрсетілді:
елімізде әрбір халықтың медицинаға қол жетімділігі;
емханаларды шетелдік аппараттармен жабдықтау;
төтенше жағдайларда көмектің жедел көрсетілуі;
адамдардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі - Қазақстан Республикасындағы өмірден өткен халықтың саны.
Жұмыстың теориялық және әдістемелік негізін Қазақстан Республикасының Статистикасы туралы мәліметтер, ҚР Статистика Агенттігінің, ҚР Ұлттық экономика министрлігі Статистика Комитетінің жылнамаларындағы мәліметтер құрайды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ӨЛІМ - ЖІТІМ КӨРСЕТКІШТЕРІ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК ЖӘНЕ КӨРСЕТКІШТЕРДІ ЕСЕПТЕУ
7.1 . Қалалық және ауылдық жерлердегі өлім-жітім және олардың жастық құрамы
Халықтың демографиялық жағдайын сипаттауда, оның ішінде өлім-жітім көрсеткішінің ерекше орны бар екенін айта кеткен жөн. Өйткені, елдің халқының санының өсуінде бұл фактордың үлесі өте жоғары болып табылады. Табиғи өсімді белгілі бір уақыт аралығында туған балалар санының өлген адамдардың санынан басым болуы деп санайды. Себебі, демографиялық, статистикалық әдебиеттерде, тіпті оқулықтарда табиғи өсімді туған балалар санымен өлген адамдардың санының айырмасы ретінде айтады. Бұл, табиғи өсім көрсеткішін есептеудің анықтамасы екенін айту керек.
Өлім - бұл жеке өмірді тоқтатудың жаппай процесі, ол популяцияда жүреді және оның табиғи қозғалысын, көбеюін қалыптастырады. Өлім-жітімнің сандық деңгейі белгілі бір уақыт кезеңі ішінде елдің, өңірдің барлық халқына, жылына 1000 тұрғынға, халықтың жас топтарына, аурулардың әртүрлі түрлерінен қайтыс болғандардың санымен сипатталады.
Статистикалық талдауларда Қазақстан халқының қарқынды өсуіне кері әсерін тигізетін негізгі себебке жататыны өлім-жітім көрсеткіштері болып табылады (1-кесте):
1-кесте.Қазақстандағы өлгендер мен туғандардың табиғи өсімі.
Халық саны
Туылғандар
Өлгендер
Табиғи өсім
1000 адамға шаққан-
дағы коэффициенттер,
%.
туу
өлу
табиғи өсім
2000
14 901 641
222 054
149 778
72 276
14,9
10,1
4.9
2010
16 203 274
367 942
145 875
221 877
22,5
8,9
13.6
2020
18 631 779
425 625
162 613
263 062
22,8
8,7
12.5
Көрсетілген кестеге статистикалық талдау жасайтын болсақ, онда 2000-2020 жылдар аралығында 458 266 адам қайтыс болған, ал туылғандар саны 1 015 621 адамға тең. Дүниеге келгендер адамдар саны өмірден кеткен адамдарға қарағанда 557 355-ке көп немесе 45%. Демек орта есеппен әрбір 10 жыл ішінде дүниеге 338 540 адам дүниеге келип, 152 755 адам қайтыс болып отырады. Өлім-жітім көрсеткіші 2010 жылдан бастап азда болса біртіндеп жылдан-жылға азайып келген. Алайда, 2020 жылы өлгендер саны күрт өсті. 2000 жыл мен 2010 жылдарынын өлген адамдар қатынасы 102,7%-ға тең болса, ал 2010 жыл мен 2020 жылдары 89,7%-ға тең.
Статистикалық өлім-жітім көрсеткішінің абсолюттік шамасы оның өзгеру мөлшерін сипаттай алмайтыны белгілі. Демек,сол өзгерісті толықтай сипаттау үшін қатысты шаманы қолданады, яғни 1000 адамға шаққандағы коэффициенттерін промильмен (%.) есептеу қажет. Бұл жерде Республикамыздың табиғи-экономикалық жағдайларына байланысты аймақтардағы халықтың жалпы саны қалалық және ауылдық жерлерге орналасуында да үлкен өзгерістерді көреміз. Сонымен бірге, қала және ауыл тұрғындары арасында өлім - жітім көрсеткіштерінде де үлкен айырмашылықтардың болғандығы айқын (2-кесте):
2-кесте.Қаладағы және ауылдағы өлім-жітім көрсеткіштерінің динамикасы.
Жылдар
Өлгендер, мың адам
1000 адамға шаққандағы коэффициенттер, %.
барлығы
соның ішінде
барлығы
соның ішінде
қалада
ауылда
қалада
ауылда
2000
149,8
92,7
57,1
10,1
11,23
8,5
2010
146,0
83,9
62,1
8,9
9,4
8,4
2020
162,6
96,7
65,9
8,7
9,2
7,8
Келтірілген кесте бойынша талдау жасап өтетін болсақ, онда мынадай тұжырымға келеміз: өлім-жітім көрсеткішінің 1000 адамға шаққандағы коэффициентінің ең үлкен көрсеткіші 2000 жылға келіп отыр, алайда барлық қайтыс болған адам көрсетіші бойынша 2020 жылы қарқынды өскенін байқаймыз; қала мен ауыл халқының қайтыс болу қатынасы 2000 жылы 1,6-ны құрайды немесе қала халқы 61,9%-ды, ал ауыл халқы 38,1%-ды құрайды; бұл көрсеткіш 2010 жылы 1,4-ке тең немесе қала бойынша 57,5% және ауыл бойынша 42,5%-ды көрсетеді. 2020 жылы бұл көрсеткіш 1,5-ке тең болады немесе 59,5% қала бойынша және 40,5% ауыл бойынша. 2010 жыл мен 2000 жыл аралығындағы қала халқының өлім-жітім көрсеткішін салыстыратын болсақ ол 0,97-ні құрайды, ал ауыл халқы бойынша 1,09-ға тең. 2020 жыл мен 2010 жылды қарастыратын болсақ қала халқы бойынша ол 1,15-ке, ал ауыл халқы бойынша 1,06. Алайда егер біз 20 жыл аралықты салыстыратын болсақ, онда қала бойынша бұл көрсеткіш 1,04-ке тең, ал ауыд бойынша 1,15-ті құрайды. Бұл бізге соңғы 20 жылда елімізде халықтың өлім-жітім көрсеткіші төмендемегенін көрсетеді.
2000 жылдан бастап республика көлемінде туғандардың саны біртіндеп өсе бастады, ал өлген адамдардың саны мен оның коэффициенті қалалық және ауылдық жерлерде төмендей бастады. Дегенмен, ауылдық жермен салыстырғанда қаладағы өлім - жітім көрсеткіштері жоғары екенін көреміз. Бұған негізінен басты себеп қалалардағы атмосфераның ластану салдарынан қала тұрғындарының денсаулығына үлкен әсерін тигізуі.
Егер өмір сүру ұзақтығы бойынша алатын болсақ, онда қала халқының орташа өмір сүру ұзақтығы шамамен 77,61 жасты құрайды, ал ауыл халқы бойынша бұл көрсеткіш шамамен 77,41 жасқа тең. Ал Қазақстан бойынша орта есеппен 77,53 жасты құрайды.
Жасөспірім, әдетте, адам өмірінің ең жақсы кезеңі болып табылады, онда ол ең жақсы физикалық жағдайға және көптеген танымдық қабілеттерге ие болады. Алайда, жыныстық жетілуге жету - бұл маңызды психологиялық өзгерістер болатын және денсаулық пен өмірге көптеген қауіптер туындайтын кезең. Денсаулыққа ұзақ мерзімді салдары бар мінез-құлық мысалдары ретінде темекі шегуге, алкогольді ішімдіктер мен есірткі заттарын қолдану жатады. Өмірдің осы кезеңінде өмір салты, тамақтану және қозғалыс белсенділігі қалыптасады және бекітіледі. Репродуктивті жетілуге жету және жыныстық өмірдің басталуы жастарды жыныстық жолмен берілетін аурулармен, соның ішінде АИТВ-мен жұқтыру қаупіне ұшыратады. Ерте жүктілік және босану жасөспірім қыздар үшін, әсіресе дамушы елдерде, ауру мен өлімнің жоғары қаупімен байланысты. Жасөспірім ұлдар мен қыздар үшін жарақат алу қаупі күрт артады, өйткені олар жол-көлік оқиғаларының, зорлық-зомбылықтың құрбаны болуы мүмкін. Жыныстық жетілу сонымен қатар өзіне-өзі қол жұмсау қаупін арттыратын белгілі бір психикалық ауытқуларға әкелуі мүмкін. Нәтижесінде өлім-жітім көрсеткіші жасөспірімнен ересек кезеңге ауысқан кезде айтарлықтай өзгереді.
Күн сайын әлемде 3500-ден астам жасөспірім қайтыс болады. Жасөспірімдер өлімінің негізгі себептерінің бірі - жол-көлік оқиғалары, суицид, жазатайым оқиғалар, тыныс алу аурулары екенін айтып өттік. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы атап өткендей, жасөспірімдер өлімінің алдын алуға болады. Мәселен, Қазақстандағы 14 жасқа дейнгі балалардың өлу себебі түрлі болып келеді сыртқы себептерден (3-кесте) немесе жекелеген себептер бойынша (4-кесте).
3-кесте.0-14 жастағы балалардың сыртқы себептерден өлім-жітім көрсеткіші.
Адам
Тиісті жастағы 100 000 балаға
2010
2020
2010
2020
Өлімнің сыртқы себептерінен барлық өлгендер
олардың ішінде:
947
507
28,32
14,91
көліктің барлық түрлеріне байланысты жазатайым оқиғалар
258
218
6,49
4,10
жазатайым суға батқандар
199
121
5
2,28
жазатайым тұншығып қалғандар
224
24
5,63
0,45
отқа байланысты жазатайым жағдайлар
32
32
0,8
0,60
алкогольден жазатайым уланғандар
-
1
-
0,02
басқа да жазатайым уланғандар
102
27
2,57
0,51
өзін-өзі өлтіргендер
78
47
1,96
0,88
Олардың ішінде ұлдар
өлтіру
15
3
0,74
0,06
белгісіз мақсаттағы жарақат
39
34
1,91
0,64
Берілген кестені талдап өтетін болсақ, онда 14 жасқа дейінгі жас өспірімдердің он жыл ішінде сыртқы себептерден қайтыс болуы 0,5-ге немесе 46,5%-ға төмендегенін көреміз. Жазатайым тұншығып қалған оқиғалар бойынша 0,1-ға немесе 89,3%-ға төмендеген, ал отқа байланысты жазатайым жағдайлар он жыл ішінде ешқандай өзгеріс болмаған. Басқа да жазатайым уланулар 0,3-ке немесе 73%-ға кемігенін байқаймыз.
Бұл өлімнің көпшілігін тиісті денсаулық сақтау, білім беру және әлеуметтік қолдау қызметтері болған кезде болдырмауға болатын еді. Бірақ көптеген жағдайларда психикалық бұзылулармен, есірткіні және басқа заттарды қолданумен және нашар тамақтанатын жасөспірімдер мұндай қызметтердің жоқтығынан немесе олардың бар екендігі туралы білмегендіктен алдын-алу және емдеу бойынша маңызды қызметтерді ала алмайды. Сонымен қатар, өмірде денсаулыққа әсер ететін көптеген мінез-құлықтар, мысалы, физикалық белсенділіктің болмауы, дұрыс тамақтанбау және қауіпті жыныстық мінез-құлық жасөспірім кезінде қалыптасады. Жасөспірімдер өлімінің жекелеген себептеріне тоқталатын болсақ (4-кесте):
4-кесте. 0-14 жастағы балалардың жекелеген себептерден өлім-жітім көрсеткіші.
Адам
Тиісті жастағы 100 000 балаға
2010
2020
2010
2020
Барлық өлгендер
оның ішінде:
8 138
5 243
64,73
98,71
кейбір жұқпалы және паразиттік аурулардан
295
282
7,42
5,31
ісіктер
178
180
4,48
3,39
қан айналымы жүйесінің ауруынан
136
232
3,42
4,37
тыныс алу органдары ауруынан
771
423
19,39
7,96
ас қорыту органдарының ауруынан
68
63
1,71
1,19
14 жастағы барлық өлген адамдар бойынша соңғы он жылда 0,6-ға немесе 35%-ға төмендегенін көреміз. Ал қан айналымы жүйесінің ауруы бойынша керісінше 1,7-ге немесе 70,6%-ға өсіп кеткен. Ісіктер бойынша аурулардың да 1,0-ға немесе 1,1%-ға жоғарылағанын көреміз. Алайда, тыныс алу органдары ауруы бойынша біршама төмендеген 0,6-ға немесе 44%.
Қыздарға қатысты басқаша көрсеткіш бар. 10-14 жас аралығындағы жасөспірім қыздардың өлімінің басты себебі пневмония сияқты төменгі тыныс жолдарының инфекциясы болып табылады, ол көбінесе тамақ дайындау үшін лас отынды қолдану салдарынан ішкі ауаның ластануы нәтижесінде дамиды. Жүктіліктің асқынуы, мысалы, қан кету, сепсис, асқынған босану және қауіпті түсік түсіруден кейінгі асқынулар 15-19 жас аралығындағы қыздардың өлімінің басты себебі болып табылады.Өлімнің сыртқы себептерінен 17 жасқа дейінгі жасөспірімдердің өлімін айтатын болсақ (5-кесте):
5-кесте. Өлімнің жекелеген себебінен 0-17 жастағы жасөспірімдердің өлім-жітім көрсеткіштері.
Кейбір жұқпалы және паразиттік аурулардан
Ісіктер
Қан айналымы жүйесінің ауруынан
Тыныс алу органдары ауруынан
Ас қорыту органдарының ауруынан
Өлімнің сыртқы себептері
2000
Барлық халық
798
248
179
1 707
138
1893
0-14 жас
767
205
141
1 668
115
1330
15-17 жас
31
43
38
39
23
563
Қала халқы
405
121
89
673
64
889
0-14 жас
388
96
69
653
53
585
15-17 жас
17
25
20
20
11
304
Ауыл халқы
393
127
90
1 034
74
1004
0-14 жас
379
109
72
1 015
62
745
15-17 жас
14
18
18
19
12
259
2010
Барлық халық
308
223
167
784
83
1528
0-14 жас
295
178
136
771
68
1126
15-17 жас
13
45
31
13
15
402
Қала халқы
133
109
84
334
36
637
0-14 жас
127
86
66
329
11
479
15-17 жас
6
23
18
5
5
161
Ауыл халқы
175
114
83
450
47
891
0-14 жас
168
92
70
442
37
650
15-17 жас
7
22
13
8
10
241
2020
Барлық халық
288
206
254
432
69
1 030
0-14 жас
282
180
232
432
63
792
15-17 жас
6
26
22
9
6
238
Қала халқы
156
120
144
230
31
465
0-14 жас
151
111
132
224
27
366
15-17 жас
5
9
12
6
4
99
Ауыл халқы
132
86
110
202
38
565
0-14 жас
131
69
100
199
36
426
15-17 жас
1
17
10
3
2
139
Көрсетілген кестеге статистикалық талдау жасайтын болсақ, онда 14 жасқа дейінгі жасөспірімдердің көп сырқаттанатынын байқаймыз, және де өлімнің сыртқы себептері мен тыныс алу ауруларынан жиі өлетінін көреміз. Кестеде көрсетілген 2010 жыл мен 2000 жылды салыстыратын болсақ, онда он жыл ішінде тыныс алу органдары аурунан қайтыс болу 0,5-ке немесе 54,1%-ға кемігенін байқаймыз және кейбір жұқпалы және паразиттік ауруларынан қайтыс болу 0,4-ке немесе 61,4%-ға кеміген. 2000 жылы бұл аурумен 15-17 жас аралығындағы жасөспірімдердің 3,9% ғана ауырған, ал 2010 жылы 4,4%. Ас қорыту органдарының аурунан қаладағы жасөспірімдерге қарағанда ауылдағы жасөспірімдер жиі ауырады, мәселен, 2010 жылы осы аурумен ауырған барлық жасөспірімдердің 43,4% қалада, ал қалған 56,6% ауылда. Қазіргі таңда да бұл көрсеткіш қалада 45%-ға тең, ал ауылда 55%. Дегенмен басқа ауруларға қарағанда ас қорыту аурулары жасөспірімдер арасында ең сирек кездесетін аурулардың бірі. Өткен он жыл ішінде жасөспірімдер арасында тек қан айналым жүйесі ауруы бойынша өлім-жітім ғана 1,5-ке немесе 52,1%-ға жоғарылаған.
Жасөспірімдердің өлім-жітімінің жоғары деңгейі көптеген факторлармен анықталады. Бұл, ең алдымен, отбасының әлеуметтік-экономикалық жағдайы, жасөспірім мен оның отбасының әлеуметтік қорғалуы, сондай-ақ балалардың дамуының бүкіл кезеңіндегі медициналық және әлеуметтік қамсыздандыру жүйесінің тиімділігі, баланы қорғау жүйесінің ресурстық қамтамасыз етілуі болып табылады.
1.2 Халықтың орналасуы бойынша өлім-жітім көрсеткіштері
Қайтыс болуды тіркеу қайтыс болу туралы медициналық куәліктің (немесе фельдшерлік анықтаманың) негізінде қайтыс болған адам тұрған жер бойынша немесе қайтыс болған жер бойынша жүргізіледі, ол қайтыс болу туралы актінің екінші данасына қоса тіркеледі. Қазақстан Республикасының өңірлері бойынша өлім туралы статистикалық деректер қайтыс болған адамның тұрақты тұрғылықты жері бойынша қалыптастырылады.
Өңірлерде халықтың өлім-жітім көрсеткіші айтарлықтай ерекшеленеді. Жалпы өлім-жітім бойынша Қазақстанда Солтүстік Қазақстан облысы (өңір халқының 560 942 адамына 6 640 адам қайтыс болған) көш бастап тұр, одан кейін тиісінше Қостанай (877 375-ке 8911), Шығыс Қазақстан (1 386 656-ға 14 031), Ақмола (736 656-ға 7393) облыстары тұр.
Қазақстанда қан айналымы жүйесі ауруларынан болатын өлім-жітімнің ең жоғары көрсеткіштері Қарағанды (100 мың тұрғынға шаққанда 314,27 қайтыс болған), Ақмола (259,14), Павлодар (221,58), Батыс Қазақстан (220,27), Солтүстік Қазақстан (217,49) облыстарында байқалады. Ең төменгісі - Маңғыстау (59,86), Қызылорда (123,5), Ақтөбе (130,03), Атырау (131,90) облыстарында және Астанада (123,10).
Қатерлі ісіктер бойынша өлім-жітімнің жоғары деңгейі өңірлер арасында Павлодар - 130,8, Шығыс Қазақстан - 126,5, Ақмола - 120,5, Солтүстік Қазақстан - 115,7, Қарағанды - 95,5 көшбасшы орындарға ие. 2020 жылы еліміздің Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Қостанай және Ақмола облыстарында өлім-жітімнің ең жоғары көрсеткіштері байқалды.
6-кесте. Қазақстан Республикасының өңірлері бөлінісінде өлім-жітімнің неғұрлым жоғары көрсеткіштері.
қанайналым жүйесінің аурулары
Қарағанды, Шығыс Қазақстан және Батыс Қазақстан облысы
тыныс алу органдарының аурулары
Қостанай, Солтүстік Қазақстан және Алматы облысы
қатерлі ісіктер
Шығыс Қазақстан, Павладар және Солтүстік Қазақстан облысы
жазатайым оқиғалар, жарақаттар, тонау
Шығыс Қазақстан, Солтүстік және Қостанай облысы
Берілген кестеден байқайтынымыз Шығыс Қазақстан мен Солтүстік Қазақстан облыстарында үш түрлі ауру түрлері де жиі кездеседі, ал Қостанай облысында тыныс алу аурулары мен жазатайым оқиғалар жиі кездесетінін көреміз. Сонымен қатар, бала өлім-жітім көрсеткіштерінің орналасуы бойынша коэффициентін қарастырайық (7-кесте):
7-кесте. Туылған 1000 нәрестеге шаққандағы бала өлім-жітімінің орналасуы бойынша коэффициенті.
2019
2020
Қазақстан
8,40
7,79
Ақмола
7,00
6,88
Ақтөбе
9,86
8,14
Алматы
7,35
7,72
Атырау
11,52
9,10
Батыс Қазақстан
6,80
9,43
Жамбыл
9,12
6,79
Қарағанды
8,59
8,58
Қостанай
9,26
10,77
Қызылорда
9,50
10,33
Маңғыстау
9,26
8,19
Павладар
6,85
5,73
Солтүстік Қазақстан
9,13
9,15
Түркістан
8,40
7,27
Шығыс Қахақстан
8,29
7,36
Нұр-Сұлтан қаласы
6,07
5,19
Алматы қаласы
8,09
7,84
Шымкент қаласы
9,40
7,95
Соңғы екі жылды облыстар бойынша қарастыратын болсақ, онда бала өлімі 2019 жылы Атырау облысында басым болғанын көреміз, ал 2020 жылы ең жоғарғы көрсеткіш Қостанай облысында. Атырау облысында бір жыл ішінде 0,8-ге кеміген немесе 21%-ға, ал Қостанай облысы бойынша 1,2-ге өскен немесе 16,3%-ға тең. Ал ең төменгі көрсеткіш 2019-2020 жылдары Нұр-Сұлтан қаласында көрсетіледі. Бір жылда 0,9-ға немесе 14,5%-ға төмендеген. Қазақстан бойынша бұл көрсеткіш 0,9-ға немесе 7,3%-ға төмендеген.
Облыстар мен қалалардың халық санының өзгеруі негізінен табиғи өсім мен көші-қон айырмасына тікелей байланысты. Мысалы, 2000-2020 жылдар аралығында Қазақстан бойынша 6906,4 мың бала өмірге келген болса, 2880,6 мың адам қайтыс болған және халықтың табиғи өсімі 4025,8 мың адам, ал сыртқы көші-қон айырмасы минус 295,6 мың адам болды. Демек, еліміздегі халықтың жалпы санының өсімі 3730,2 мың адамға (4025,8 - 295,6 = 3730,2) немесе 125,0% көбейген. Осы жылдары орташа жылдық абсолюттік өсім 186,5 мың адамнан келді және үлесі жағынан ең көбі Оңтүстік Қазақстан аймағы (71,9%) мен Батыс Қазақстан аймағына (24,1%) тиесілі. Демек, республика көлемінде халықтың жалпы санының өсуі, тек қана табиғи өсімнің салдарынан туындаған жағдай деп білуіміз тиіс және айтқанымызды дәлелдеу үшін 8-кестені келтіреміз:
8- кесте. Қазақстан халқының 2000-2020 жылдар аралығында табиғи- экономикалық аймақтары мен облыстары бойынша өзгеру көрсеткіштері.
мың адам
Табиғи-экономикалық аймақтар және оның құрамына жататын облыстар мен қалалар
Туғандар
Өлгендер
Табиғи өсімі
Көші-қон айырымы
Жалпы өсімі
Батыс-Қазақстан аймағы
соның ішінде:
1 091,5
376,2
715,3
123,4
838,7
Ақтөбе
316,4
122,6
193,8
10,0
203,8
Атырау
268,9
76,7
192,2
11,4
203,6
Батыс - Қазақстан
223,3
121,3
102,0
-54,4
47,6
Маңғыстау
282,9
55,6
227,3
156,4
383,7
Оңтүстік-Қазақстанаймағы
соның ішінде:
3 752,2
1 081,9
2 670,3
12,3
2 682,6
Алматы
786,9
289,0
497,9
0,4
498,3
Жамбыл
497,7
162,8
334,9
-191,2
143,7
Қызылорда
342,6
91,4
251,2
-46,2
205,0
Түркістан
1542,2
293,7
1248,5
-287,4
961,1
Алматы қаласы
527,3
235,6
291,7
494,5
786,2
Шымкент қаласы
55,5
9,4
46,1
42,2
88,3
Орталық-Қазақстан аймағы
Қарағанды
434,6
311,3
123,3
-136,9
-13,6
Солтүстік-Қазақстан аймағы соның ішінде:
1 201,5
776,7
424,8
-55,2
369,6
Ақмола
237,4
173,8
63,6
-126,1
-62,5
Қостанай
238,4
209,1
29,3
-149,7
-120,4
Павлодар
230,2
161,7
68,5
-107,2
-38,7
Солтүстік- Қазақстан
163,7
161,1
2,6
-167,4
-164,8
Нұр-Сұлтан қаласы
331,8
71,0
260,8
495,2
756,0
Шығыс-Қазақстан аймағы
Шығыс- Қазақстан
426,6
334,5
92,1
-239,2
-147,1
Қазақстан бойынша
6 906,4
2 880,6
4025,8
-295,6
3730.2
Ескерту:Қазақстан Ұлттық Экономика Министрлігінің Статистика Комитетінің 2000-2020 жылдары жарыққа шыққан жылнамалар бойынша автормен есептелінген .
Келтірілген жылдар аралығындағы халық санының өсуі туғандар мен өлім-жітім көрсеткіштері арасындағы айырманың біртіндеп өсуіне, яғни табиғи өсімнің жылдан жылға артуына тікелей байланысты екендігі байқалуда. Мысалы, 2000-2020 жылдар аралығында республика бойынша 6906,4 мың, яғни орта есеппен жылына 345,3 мың бала өмірге келген, 2880,6 мың адам өмірден кеткен немесе орта есеппен жылына 144,0 мың адам қайтыс болған. Осыған орай халықтың табиғи өсімі 4025,8 мың адамға жеткен немесе орта есеппен жылына 201,3 мың адамға өсіп отырған. Бұл дегеніміз өмірден озған әрбір адамға орта есеппен 2,4 баладан, ал қазақтарда 4,0 баладан өмірге келгендігі байқалуда. Демек, республика халқының жалпы өсімі тек қана қазақтардың табиғи өсіміне тікелей байланысты екендігін көреміз.
Жоғарыда келтірілген кесте көрсеткіштеріне талдау жасай отырып, Қазақстан халқы жылдан-жылға біртіндеп өсуде деп толықтай айта аламыз. Алайда, бұл айтып отырған өсіміміз қайсы аймақта қалай өсуде немесе кемуде екеніне және оның өзгеруіне қандай себебтердің әсер етуінен пайда болғандығын ешкім ескермейді. Демек, бұл қазіргі кездегі демографияның алдында тұрған негізгі бір өзекті мәселесі болып саналады және оны кең көлемде зерттеуді қажет етеді.
Соңғы 20 жыл ішінде Қазақстан халқының жалпы саны төрт миллион (3730,2 мың) адамға жуық көбейген немесе өсім қарқыны 25,0% - ға артқанын көре аламыз. Дегенмен, халық санының өзгеруі облыстар мен үш республикалық маңызы бар қалалар үшін әртүрлі. Сол себепті, оларды халық санының өзгеруіне байланысты екі топқа топтастыруға болады. Бірінші топқа халқы жылдан-жылға өскен Оңтүстік және Батыс Қазақстан аймақтары мен оған жататын облыстар және үш республикалық маңызы бар қалалар, ал екінші топқа халқы өспеген, керісінше кеміген, яғни үлесі жағынан славян тілдес ұлттар көп орналасқан Солтүстік, Орталық және Шығыс Қазақстан аймақтарының облыстарын жатқызуға болады.
Қарастырған уақыт аралығында бірінші топтағы облыстар мен қалалардың жалпы халық саны төрт миллионнан астам (4277,2 мың) адамға көбейген және соның ішінде ең көп өскен облыстарға жататыны Алматы -498,3 мың, Түркістан - 432,5 мың, Маңғыстау - 383,7 мың адамға, ал қалалар бойынша Алматы қаласында - 786,2 мың, Астана қаласында - 756,0 мың және Шымкент қаласында - 616,9 мың адамға артқан немесе бірінші топтағы өскен барлық халықтың 81,2% -ы осы облыстар мен қалалардың үлесіне тиеді.
Бірақ, екінші топтағы Астана қаласынан басқа облыстардың халқы минус 547,0 мың адамға кеміген және соның ішінде ең көп азайған облыстарға: Солтүстік Қазақстанда - 164,8 мың, Шығыс Қазақстанда - 147,1 мың, Қостанайда - 120,4 мың және Ақмолада - 62,5 мың адам облыстары жатады немесе жалпы азайған халықтың 90,5% -ын осы облыстар құрайды. Негізінен екі топтық аймақтағы облыстар мен қалалардың халық санының өзгеруі табиғи өсім мен көші-қон айырмасына тікелей байланысты болып келеді.
1.3 Ана мен бала өлімі және оны статистикалық талдау
Демографиялық ахуалдағы оң өзгерістерге қарамастан, әйелдер мен балалар денсаулығының төмен деңгейі сақталуда. Репродуктивті денсаулық проблемасы өзекті болып қалуда, некенің 25% - ға жуығы бедеулік болып табылады. Бұл көбінесе жыныстық жолмен берілетін инфекциялардың (ЖЖБИ) кең таралуына және түсік түсірудің жоғары деңгейіне байланысты, бұл өз кезегінде халықтың, ең алдымен жастардың қауіпті жыныстық мінез-құлқымен анықталады. Тіркелген жағдайлардың статистикасына сәйкес, елдегі 4 жүктіліктің 1-і жасанды үзіліспен аяқталады.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының анықтамасы бойынша, ана өлімі - бұл әйелдің жүктілік кезінде немесе ол аяқталғаннан кейін 42 күн ішінде жүктілікке байланысты қандай да бір себептерден қайтыс болуы.
Қазақстанда ана өлім-жітімі 2010 жылы 100 мың тірі туылғандарға шаққанда 36.8 жағдайды құраса, алайда, пандемия кезінде Қазақстанда ана өлімі төрт есе өсті. Өткен жылдың тоғыз айында 136 жүкті әйел қайтыс болды. Ана өлімінің көрсеткіштері барлық өңірлерде бірнеше есе өсті. Ақтөбе облысында бұл көрсеткіш 13 есеге, Қызылорда облысында тоғыз, Шымкент қаласында жеті есеге өсті.
2020 жылы ана өлімінің негізгі барлық себептерінің 43,6% бұл экстрагенталдық аурулар, екінші орында бұл акушерлік қан кету 20% құрайды. Презэклампсия мен эклампсия 9,1%, ал жатырдың жыртылуынан 5,5% аналардың өлу себебін құрайды. Басқа да түрлі себептер кесірінен 18,2%-ды құрады.
Егер ана өлімін жоғары шет елдермен салыстыратын болсақ, онда Қазақстанда ана өлім-жітімінің көрсеткіші біршама төмен, алайда адам дамуының жоғары индексі бар елдермен салыстырғанда, мысалы, Батыс Еуропа, АҚШ, Канада, Жапония, Қазақстанда ана өлім-жітімінің көрсеткіші 4-10 есе жоғары. Репродуктивті және жыныстық денсаулықтың нашар жағдайы әйелдер арасындағы денсаулықтың жаһандық ауыртпалығының 20% және ерлер арасында 14% құрайды.
Балалардың өлім-жітім себептерінің бірі бұл аналарының жасанды түсік жасатуы. Қазақстанда түсік түсіру жүктіліктің 12 аптасына дейін заңды болып табылады, содан кейін ерекше жағдайлар бойынша ғана шешіледі. Дәрігерлер келесі себептердің біріне байланысты заңды түсік жасатудан бас тартқан кезде заңсыз түсік жасатуға жүгінеді: бірінші триместрден кейінгі жүктілік, алғашқы жүктілік немесе қауіпті аурулардың болуы. Заңды түрде қол жетімді түсік түсіру заңсыз түсік түсіруді толығымен тоқтатпағаны қылмыстық жауапкершілікке ықпал етті.
Қоғамдық пікірді зерттеу орталығы жүргізген Қазақстан жасөспірімдерінің репродуктивті денсаулығы мен жыныстық мінез-құлқы тақырыбын зерттеу нәтижелеріне сәйкес, бір жарым мың жасөспірімнің 15-тен 19 жасқа дейінгі қыздардың 16,7% - ы жүкті болған. Көп жағдайда жүктілік босанумен аяқталады, бірақ 22 қыз жасанды түсік жасатуға жүгінді, ал сұралған қыздардың 2% - ы үйде түсік жасаған.
9-кесте.Қазақстандағы әйелдердің жасанды түсіктер көрсеткіші.
2005
2020
Түсік тастаудың саны, мың жағдай
125,6
77,6
Өздігінен түсік тастаудың салмақ үлесі, %
22,4
68,5
Репродуктивті жастағы 1000 әйелге түсік тастау саны
29,1
17,1
100 босанғанға түсік тасау саны (тірі және өлген)
44,3
19,3
Көрсетілген кестедегі екі жылдың көрсеткіштерін қарайтын болсақ, онда мың жағдайға шаққанда түсік тастаудың саны соңғы он бес жылда 0,6-ға немесе 38,2%-ға төмендегенін байқаймыз. Алайда, өздігінен түсік тастаудың салмақ үлесі 46,1%-ға өскен.
Ұрпақ жалғастырушы ретінде әрбір мемлекет үшін әйелдер өте маңызды. Қазақстанда әйелдерге қарағанда еркектердің жиірек туылатынын білеміз. Осыған байланысты әйелдердің жасына қарай өлім-жітім көрсеткіштерін қарастыра кетсек (10-кесте):
10-кесте. Қазақстандағы әйелдердің жасына қарай өлім-жітім көрсеткіштері.
2015
2020
Өлгендердің барлығы
оның ішінде:
3 412
3 263
1 жас дейін
50
42
1-4
9
9
5-9
8
3
10-14
7
3
15-19
14
8
20-24
14
12
25-29
34
21
30-34
57
26
35-39
67
58
40-44
81
72
45-49
95
79
50-54
113
114
55-59
201
178
60-64
232
256
65-69
278
326
70-74
326
323
75-79
683
467
80-84
451
635
85-тен жоғары
692
631
Берілген кестеге статистикалық талдау жасайтын болсақ, онда әрине әйелдердің көп бөлігі 85 жастан асып өмірден өтетінін байқаймыз. Соңғы бес жылдың ішінде әйелдердің өлім-жітімі 4,4%-ға кеміген және әйелдердің өмір сүру ұзақтығы ұзарғанын көруге болады.
Қазақстан бойынша халық ішінде өлім-жітімді зерттеу кезіндегі назар аударатын мәселелерге нәрестелер өлім-жітімінің көрсеткіштері жатады, яғни тірі туғандардың ішінде бір жасқа дейінгі шетінеген балалардың деңгейін есептеу болып табылады және бұл көрсеткіш (деңгей коэффициенті) 1 жасқа дейінгі шетінеген сәбилердің санын туған балалардың санына бөлу арқылы табылады. Салыстырып отырған 2000-2020 жылдар аралығында 1 жасқа дейінгі шетінеген нәрестелердің нақты саны мен оның коэффициенті біршамаға кеміді. Оны 11-кестеден көре аласыздар:
11-кесте. Бір жасқа дейінгі нәрестелер өлім-жітім көрсеткіштері.
Жылдар
1 жасқа дейінгі өлген балалар саны, адам
1 000 тірі туғандарға 1 жасқа дейінгі өлген балалар саны
барлығы
ұлдар
қыздар
барлығы
ұлдар
қыздар
Барлық халық
2000
4 163
2 452
1 711
18,82
21,6
15,89
2010
6 078
3 491
2 587
16,59
18,51
14,56
2020
3 360
1 944
1 416
8,37
9,37
7,30
Қала халқы
2000
2 314
1 353
961
20,33
23,19
17,33
2010
3 221
1 864
1 357
16,75
18,82
14,55
2020
2 057
1 176
881
8,61
9,52
7,64
Ауыл халқы
2000
1 849
1 099
750
17,17
19,88
14,32
2010
2 857
1 627
1 230
16,43
18,18
14,58
2020
1 303
768
535
5,38
9,14
6,79
Мысалы, 2000 жылы 1 жасқа дейінгі шетінеген балалар саны 4163 немесе туған 1000 нәрестеге шаққанда 18,82%. болса, 2010 жылы бұл көрсеткіш әлдеқайда өскен 6 078 балаға немесе 16,59 %. тең болған, ал 2020 жылы 3 360 нәрестеге немесе 8,37 %. дейін төмендеген. Егер де осы жылдар аралығындағы 1 жасқа дейінгі шетінеген нәрестелер өлім-жітімін жыныстық белгілері бойынша қарастыратын болсақ, онда ұлдардың саны 2 452 - 1 944 болып өзгерген, ал қыздардың саны 1 711 -1 416 болып төмендеген. Егер де тұрғылықты тұратын мекенжайы бойынша қарастыратын болсақ 2 314 - 2 057 болып қалада өзгерген және соның ішінде 1 353 -1 176 ұлдардың 961 - 881 қыздардың саны осылайша өзгерген келетін, ауылдық жерде 1 849 - 1 303 құрайды және соның ішінде 1 099 - 768 ұлдардың, ал қалған 750 - 535 қыздардың үлесіне тиесілі болып отыр. Бұл жерде біздер 1 жасқа дейінгі ұлдардың қыздарға қарағанда әлсіз болатындығын байқай аламыз.
Нәрестелер өлімі Қазақстанның демографиялық әлеуетіне теріс әсер етеді. Нәрестелер өлімі айтарлықтай төмендеуді көрсетпейді және соңғы бес жылда іс жүзінде бір деңгейде -- сәбилердің жалпы санының шамамен 1%-ы. Соңғы жылдары туу көрсеткішінің өсуін көрсетпейтінін ескере отырып (орташа өсу қарқыны тіпті 0,1%-ды құрайды), нәресте өлімі тіпті 1%-да елдің демографиялық әлеуетіне айтарлықтай әсер етеді. 5 жасқа дейінгі балалар өлімінің жартысынан көбі өмірдің бірінші айында болады. 51,2% жағдайда өлім-жітімнің себебі перинаталдық (жүктіліктің 28 аптасынан бастап бала өмірінің алғашқы жеті күніне дейін) кезеңде туындайтын проблемалар, 19,8% туа біткен ауытқулар, 6,2% тыныс алу органдарының аурулары, 4,8% жазатайым оқиғалар, улану және жарақаттар, 4,7% инфекциялық және паразиттік аурулар, 1% ас қорыту органдарының аурулары болып табылады (12-кесте).
12-кесте. Нәрестелердің алғашқы сырқаттануы.
2015
2020
Шала туылған
Айы-күні жетіп туылған
Шала туылған
Айы-күні жетіп туылған
Барлығы
оның ішінде:
1428,5
62,4
1647,6
68,7
жедел респираторлық аурулар
2,0
0,15
0,5
0,01
пневмония
6,6
0,3
2,4
0,04
тері және тері асты клетчаткасының инфекциясы
0,8
0,09
-
0,07
туа біткен ауытқулар
50,4
9,0
130,2
10,0
перинаталдық кезеңде пайда болатын жеке жағдайлар
1365,2
70,7
1506,4
82,9
Берілген кестені талдайтын болсақ ең алғашқы байқайтынымыз әрине бұл шала туылған балалардың айы-күні жетіп туылған балаларға қарағанда түрлі ауруларға бейім болуы. Кейбір жағдайларда олардың ерте дүниеге келу себебі де осы болуы мүмкін. Перинаталдық кезеңде сырқаттар жиі кездеседі, осы екі жыл көрсеткішін салыстыратын болсақ онда шала туылған балаларда ол 1,1-ге жоғарылағанын көреміз немесе 10,3%-ға, ал айы-күні жетіп туылған балдарда да бұл көрсеткіш 1,2-ге жоғарылаған немесе 17,3%. Ал егер барлық аурулар бойынша салыстыратын болсақ, онда шала туылған балдарда 1,2-ге тең немесе 15,3%-ға жоғарылаған, ал айы-күні жетіп туылғандарда 1,1-ге тең немесе 10,1%. Алайда, тері және тері асты клетчаткасының инфекциялары қазіргі таңда шала туылған балаларда кездеспейтінін көреміз.
2020 жылы Қазақстанда 390 000 бала дүниеге келді, бұл өткен жылмен салыстырғанда 6% - ға көп. Сондықтан балалар аурушаңдығының алдын алу және сапалы әрі қолжетімді медициналық көмекке қажеттілікті қанағаттандыру мәселелері, әсіресе пандемияның қазіргі кезеңінде өзекті болып қалуда.
Балалардың жалпы аурушаңдығы өткен жылмен салыстырғанда 15% - ға төмендеді. Жіті респираторлық-вирустық инфекциялармен сырқаттанушылық 37% - ға, тұмаумен сырқаттанушылық 28% - ға, ішек инфекцияларымен, желшешекпен сырқаттанушылық 2 есе және қызылшамен сырқаттанушылық 3,5 есе азайды. Мұның бәрі 2020 жылы өткен жылмен салыстырғанда 5% - ға төмендеген нәресте өлімі көрсеткішіне де әсер етті. Дегенмен, бұл мәселені толығырақ әр айда қанша нәресте қайтыс болғанын қарастыратын болсақ (13-кесте):
13-кесте. 2020 жылы бір жасқа дейінгі нәрестелердің облыс бойынша өлім-жітім көрсеткіші.
Қаң
тар
Ақ
пан
Нау
рыз
Сәу
ір
Ма
мыр
Мау
сым
Шіл
де
Та
мыз
Қыркүй
ек
Қа
зан
Қара
ша
Жел
тоқсан
Қазақстан
306
277
213
120
305
286
281
341
319
320
247
300
Ақмола
11
7
1
0
10
6
11
12
7
9
2
10
Ақтөбе
21
14
8
3
18
10
15
14
23
21
10
11
Алматы
40
29
30
11
37
38
34
47
39
36
36
41
Атырау
5
11
9
1
16
17
9
15
24
29
10
18
Батыс
14
13
11
6
12
9
11
11
18
7
8
8
Жамбыл
14
14
11
11
6
26
26
28
14
19
12
17
Қарағанды
20
22
17
12
21
18
12
21
20
12
14
12
Қостанай
19
6
10
6
15
7
8
15
12
14
6
8
Қызылора
14
13
17
6
34
15
29
16
22
21
15
22
Маңғыстау
16
14
7
1
17
22
5
21
16
19
16
24
Павладар
6
7
6
2
10
8
5
5
4
7
4
4
Солтүстік
10
5
4
4
3
4
9
3
4
5
7
5
Түркістан
49
45
34
13
34
38
43
46
45
44
29
25
Шығыс
11
19
2
8
20
13
14
22
17
12
11
17
Нұр-Сұлтан
9
14
11
4
16
13
10
18
12
17
17
13
Алматы қ.
24
15
20
8
26
31
22
26
26
21
25
34
Шымкент
23
29
15
24
10
11
18
21
16
27
25
31
Енді көрсеткілген кестеге статистикалық талдау жасап өтейік:
2020 жылы Қазақстан бойынша балалардың өлімі ең жиі кездескен айлар, бұл: тамыз, қазан, қыркүйек айлары. Ал ең сирек кездескен айлар, ол: сәуір, наурыз, қараша айлары.
Облыстар бойынша қарайтын болсақ бір жасқа дейінгі нәрестелердің өлімі жиі кездесетін өңірлер, бұл: Түркістан облысы, Алматы облысы және Алматы қаласы. Ең сирек кездесетін облыстар, ол: Солтүстік Қазақстан облысы, Павладар облысы және Ақмола облысы.
2020 жылғы төрт мезгілді орта есеппен алатын болсақ қыста шамамен 294,3 нәресте, көктемде 212,7 нәресте, жаз айларында 302,7 нәресте, ал күз айларында 295,3 нәресте. Демек бұдан жаз айларында дүниеге келетін нәрестелердің жиі қайтыс болатынын көреміз, ал көктемде дүниеге келген нәрестелерде бұл ең төмен көрсеткішті көрсетеді.
Жаңа туылған нәрестелерден бөлек бес жасқа дейнгі балалардың да өлім-жітімі жиі кездеседі. Бес жасқа дейінгі балалардың өлім-жітім коэффициенті күнтізбелік жылы бес жасқа дейінгі балалардың өлім-жітім саны ретінде есептеледі, сол жылы тірі туылғандар санына бөлініп, 1000-ға көбейтіледі. Көрсеткіш баланың қайтыс болу ықтималдығын қандай да бір нақты жылы туылған сәттен бастап бес жасқа толғанға дейін, өлімнің қазіргі жас коэффициенттерімен көрсетеді. Өлім-жітімнің жасына байланысты коэффициенттері күнтізбелік жыл ішінде осы жаста қайтыс болғандар санының осы жастағы адамдардың орташа жылдық санына қатынасы ретінде есептеледі. Сол сияқты өлім себептері бойынша өлім-жітім коэффициенттері өлімнің көрсетілген себептерінен қайтыс болғандар санының халықтың орташа жылдық санына қатынасы ретінде есептеледі.
14-кесте. Қазақстандағы бес жасқа дейінгі балалардың өлім-жітім корсеткіштері.
Жылдар
5 жасқа дейінгі өлген балалардың саны, адам
1 000 тірі туғандарға 5 жасқа дейінгі өлген балалар саны
Барлығы
Ұлдар
Қыздар
Барлығы
Ұлдар
Қыздар
Барлық халық
2000
5 540
3 211
2 329
24,96
28,23
21,5
2010
7 183
4 117
3 066
19,55
21,76
17,21
2020
4 300
2 503
1 797
5,38
9,14
6,79
Қала халқы
2000
2 833
1 633
1 200
24,77
27,89
21,5
2010
3 670
2 118
1 552
19,09
23,87
16,6
2020
2 516
1 457
1 059
10,51
11,76
9,16
Ауыл халқы
2000
2 707
1 578
1 129
25,17
28,61
21,55
2010
3 513
1 999
1 514
20,06
22,2
17,8
2020
1 784
1 046
738
10,96
12,43
9,38
Жоғарыдағы көрсетілген кестені талдап өтетін болсақ:
2000-2010 жылдарды қарастырсақ бес жасқа дейінгі жалпы өлген балалардың саны 2010 жылы 1,3-ке немесе 29,7%-ға күрт өскенін байқаймыз. 2000 жылы бұл көрсеткіштің 51,1%-ын қала халқы алса 48,9%-ын ауыл халқы алған, 2010 жылы бұл көрсеткіш өзгермеген. Сонымен қатар, 2000 жылы барлық халықтың 58%-ын ұлдар алса 42%-ын қыздар құрайды, ал 2010 жылы 57,3% ұлдар 42,7% қыздар құрады. Егер осы жыныс бойынша бөліністі ауыл және қала халқы бойынша есептейтін болсақ. 2000 жылы қала халқының бес жасқа дейінгі қайтыс болған балалардың 57,6% ұлдар 42,4% қыздар, ал ауыл халқында 58,3% ұлдар 41,7% қыздар құрайды. Енді осы көрсеткіштер бойынша 2010 жылды есептесек қала халқы бойынша 57,7%-42,3%, ауыл халқы бойынша 56,9%-43,1%.
2010-2020 жылдар аралығын алатын болсақ, бес жасқа дейінгі қайтыс болған барлық халық 0,6-ға немесе 40,1%-ға кеміген, ал жыныстары бойынша 2010 жылы ұлдардың үлесі 57,3% қыздардың үлесі 42,7% тең. Қала мен ауыл халқына келетін болсақ 2010 жылы өлгендердің 51,1% қала халқы 48,9% ауыл халқына тиесілі, 2020 жылы бұл көрсеткіш 58,5%-41,5%-ды көрсетеді. 2020 жылы қала халқы бойынша ұлдардың үлесі 57,9%-ды құрайды, ал қыздардың үлесі 42,1%-ға тең. Ауыл халқы бойынша 58,6%-41,4% көрсетеді.
Соңғы жиырма ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz