Халықтың орналасуы бойынша өлім - жітім көрсеткіштері

Қазақстан бойынша халықтың өлім-жітім көрсеткіштерін статистикалық талдау

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 3

1 ӨЛІМ - ЖІТІМ КӨРСЕТКІШТЕРІ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК ЖӘНЕ КӨРСЕТКІШТЕРДІ ЕСЕПТЕУ . . . 5

1. 1 Қалалық және ауылдық жерлердегі өлім-жітім және олардың жастық құрамы . . . 5

1. 2 Халықтың орналасуы бойынша өлім-жітім көрсеткіштері . . . 12

1. 3 Ана мен бала өлімі және оны статистикалық талдау . . . 16

2 ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫНЫҢ ӨЛІМ-ЖІТІМ КӨРСЕТКІШТЕРІН СЕБЕПТЕРІ БОЙЫНША ТАЛДАУ . . . 26

2. 1 Ауру түрлері бойынша өлім-жітім көрсеткіштері және оны талдау . . . 26

2. 2 Әйелдер мен еркектер арасындағы өлім-жітім көрсеткішін талдау . . . 31

2. 3 Үкімет тарапынан аурумен күресу . . . 40

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 52

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 53

\

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

АИТВ - адамның иммун тапшылығы вирусы;

ЖЖБИ - жыныстық жолмен берілетін инфекциялар;

ДДҰ - дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы;

АҚТҚ - адамның қорғаныш тапшылығының қоздырғышы;

ЖҚТБ - жұқтырылған қорғаныш тапшылығы белгісі;

ҚЖА - қан айналым жүйесі аурулары;

ЕО - Еуропалық одақ;

МСАК - медициналық-санитарлық алғашқы көмек;

ЖПД - жалпы практика дәрігері;

ЭКҰ - экстракорпоральды ұрықтандыру;

АЕК - айлық есептік көрсеткіш;

ТМККК - тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі;

МӘМС - міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру;

КТ - компьютерлік томография;

МРТ - магниттік-резонанстық томография;

ӨЖЖ - өкпені жасанды желдету;

ПТР - полимеразалық тізбекті реакция.

КІРІСПЕ

Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Кез келген мемлекеттің ең басты байлығы - оның халқы болып саналатыны белгілі. Халық - қоғамның негізгі әлеуметтік-экономикалық дамуының қозғаушы күші, бар байлық пен игілікті жасаушы болып табылады. Әрине, уақыт өткен сайын халықтың сандық және сапалық көрсеткіштері өзгеріп отырады және ол негізінен екі себепке тікелей байланысты болады. Біріншісі, халықтың табиғи өсімі, екіншісі, көші-қон өсімі. Еліміздегі халықтың қазіргі кездегі басты ерекшеліктерінің бірі - ел халқының санының өсуінің басты факторы табиғи өсім екендігі. Ал, мақаланың өзектілігі, сол, бұл фактордың өлім-жітім жағдайларымен тікелей байланысты екендігінде.

Өлім - бұл бала туылғаннан кейінгі ең маңызды демографиялық процесс. Өлім-жітімді зерттеу өлімнің халыққа, оның саны мен құрылымына әсер етеді. Демографияда өлім-жітім - бұл ұрпақтың жойылу процесі және оны әртүрлі жастағы көптеген жеке өлімнен тұратын және нақты немесе шартты ұрпақтың жойылу тәртібін анықтайтын жаппай статистикалық процесс ретінде қарастырады. Өлім - бұл демографиялық статистика жүйесі деректерді жинайтын және біріктіретін алғашқы өмірлік оқиға. Өлім статистикасы, жалпы өлім-жітімді талдау сияқты, демографиялық зерттеулер (таза танымдық аспект) және практика үшін, ең алдымен денсаулық сақтау және әлеуметтік саясат үшін қажет.

Туумен қатар өлім халықтың табиғи қозғалысын (көбею) қалыптастырады. Өлім туралы мәліметтер өткен демографиялық тенденцияларды талдау үшін де, демографиялық болжамдарды жасау үшін де қажет. Соңғылары қызметтің барлық салаларында қолданылады: тұрғын үй қызметтерін, білім беру жүйесін, денсаулық сақтауды дамытуды жоспарлау, әлеуметтік қорғау бағдарламаларын жүзеге асыру, халықтың әртүрлі топтары үшін тауарлар мен қызметтерді өндіру.

Өлім статистикасы ұлттық және аймақтық деңгейде ауруды талдауда қажет. Денсаулық сақтау органдары өлім статистикасының деректерін өз қызметін бақылау және жетілдіру үшін пайдаланады.

Дипломдық жұмыстың мақсаты. Еліміздегі адам санының төмендеуі, оның себептері мен осыған әкеліп соғатын жағдайлар - зерттеу жұмысымның басты мақсаты болып табылады. Сонымен қатар, жұмысымның басты негізгі мазмұны - бұл халықтың өлім-жітім жағдайларын қалай алдын алуға болатындығын қарастырып, осыған алып келетін түрлі жағдайларды негізге ала отырып, мәселенің шешімін табу.

Дипломдық жұмыстың міндеті. Қазіргі таңда еліміз халықтың өмір сүру ұзақтығы бойынша 110-орынды алып отыр. Бұл әрине өте төмен көрсеткіш. Осыған сәйкес келесідей міндеттер орындалуы қажет:

• Қазақстандағы ең жиі кездесетін өлім себептері;
• жазатайым оқиғалардың болу себептері;
• жазатайым оқиғаларды алдын алуға әрекеттер жасау;
• ана мен бала өлімінің себебін анықтау;

Дипломдық жұмысқа енгізілген ұсыныстар. Дипломдық жұмыста берілген көрсеткіштерге талдау жасау барысында келесі ұсыныстар көрсетілді:

• елімізде әрбір халықтың медицинаға қол жетімділігі;
• емханаларды шетелдік аппараттармен жабдықтау;
• төтенше жағдайларда көмектің жедел көрсетілуі;
• адамдардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету.

Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі - Қазақстан Республикасындағы өмірден өткен халықтың саны.

Жұмыстың теориялық және әдістемелік негізін Қазақстан Республикасының Статистикасы туралы мәліметтер, ҚР Статистика Агенттігінің, ҚР Ұлттық экономика министрлігі Статистика Комитетінің жылнамаларындағы мәліметтер құрайды.

Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. ӨЛІМ - ЖІТІМ КӨРСЕТКІШТЕРІ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК ЖӘНЕ КӨРСЕТКІШТЕРДІ ЕСЕПТЕУ. Қалалық және ауылдық жерлердегі өлім-жітім және олардың жастық құрамы

Халықтың демографиялық жағдайын сипаттауда, оның ішінде өлім-жітім көрсеткішінің ерекше орны бар екенін айта кеткен жөн. Өйткені, елдің халқының санының өсуінде бұл фактордың үлесі өте жоғары болып табылады. Табиғи өсімді белгілі бір уақыт аралығында туған балалар санының өлген адамдардың санынан басым болуы деп санайды. Себебі, демографиялық, статистикалық әдебиеттерде, тіпті оқулықтарда табиғи өсімді туған балалар санымен өлген адамдардың санының айырмасы ретінде айтады. Бұл, табиғи өсім көрсеткішін есептеудің анықтамасы екенін айту керек.

Өлім - бұл жеке өмірді тоқтатудың жаппай процесі, ол популяцияда жүреді және оның табиғи қозғалысын, көбеюін қалыптастырады. Өлім-жітімнің сандық деңгейі белгілі бір уақыт кезеңі ішінде елдің, өңірдің барлық халқына, жылына 1000 тұрғынға, халықтың жас топтарына, аурулардың әртүрлі түрлерінен қайтыс болғандардың санымен сипатталады.

Статистикалық талдауларда Қазақстан халқының қарқынды өсуіне кері әсерін тигізетін негізгі себебке жататыны өлім-жітім көрсеткіштері болып табылады (1-кесте) :

1-кесте. Қазақстандағы өлгендер мен туғандардың табиғи өсімі.

Көрсетілген кестеге статистикалық талдау жасайтын болсақ, онда 2000-2020 жылдар аралығында 458 266 адам қайтыс болған, ал туылғандар саны 1 015 621 адамға тең. Дүниеге келгендер адамдар саны өмірден кеткен адамдарға қарағанда 557 355-ке көп немесе 45%. Демек орта есеппен әрбір 10 жыл ішінде дүниеге 338 540 адам дүниеге келип, 152 755 адам қайтыс болып отырады. Өлім-жітім көрсеткіші 2010 жылдан бастап азда болса біртіндеп жылдан-жылға азайып келген. Алайда, 2020 жылы өлгендер саны күрт өсті. 2000 жыл мен 2010 жылдарынын өлген адамдар қатынасы 102, 7%-ға тең болса, ал 2010 жыл мен 2020 жылдары 89, 7%-ға тең.

Статистикалық өлім-жітім көрсеткішінің абсолюттік шамасы оның өзгеру мөлшерін сипаттай алмайтыны белгілі. Демек, сол өзгерісті толықтай сипаттау үшін қатысты шаманы қолданады, яғни 1000 адамға шаққандағы коэффициенттерін промильмен (‰) есептеу қажет. Бұл жерде Республикамыздың табиғи-экономикалық жағдайларына байланысты аймақтардағы халықтың жалпы саны қалалық және ауылдық жерлерге орналасуында да үлкен өзгерістерді көреміз. Сонымен бірге, қала және ауыл тұрғындары арасында өлім-жітім көрсеткіштерінде де үлкен айырмашылықтардың болғандығы айқын (2-кесте) :

2-кесте. Қаладағы және ауылдағы өлім-жітім көрсеткіштерінің динамикасы.

Келтірілген кесте бойынша талдау жасап өтетін болсақ, онда мынадай тұжырымға келеміз: өлім-жітім көрсеткішінің 1000 адамға шаққандағы коэффициентінің ең үлкен көрсеткіші 2000 жылға келіп отыр, алайда барлық қайтыс болған адам көрсетіші бойынша 2020 жылы қарқынды өскенін байқаймыз; қала мен ауыл халқының қайтыс болу қатынасы 2000 жылы 1, 6-ны құрайды немесе қала халқы 61, 9%-ды, ал ауыл халқы 38, 1%-ды құрайды; бұл көрсеткіш 2010 жылы 1, 4-ке тең немесе қала бойынша 57, 5% және ауыл бойынша 42, 5%-ды көрсетеді. 2020 жылы бұл көрсеткіш 1, 5-ке тең болады немесе 59, 5% қала бойынша және 40, 5% ауыл бойынша. 2010 жыл мен 2000 жыл аралығындағы қала халқының өлім-жітім көрсеткішін салыстыратын болсақ ол 0, 97-ні құрайды, ал ауыл халқы бойынша 1, 09-ға тең. 2020 жыл мен 2010 жылды қарастыратын болсақ қала халқы бойынша ол 1, 15-ке, ал ауыл халқы бойынша 1, 06. Алайда егер біз 20 жыл аралықты салыстыратын болсақ, онда қала бойынша бұл көрсеткіш 1, 04-ке тең, ал ауыд бойынша 1, 15-ті құрайды. Бұл бізге соңғы 20 жылда елімізде халықтың өлім-жітім көрсеткіші төмендемегенін көрсетеді.

2000 жылдан бастап республика көлемінде туғандардың саны біртіндеп өсе бастады, ал өлген адамдардың саны мен оның коэффициенті қалалық және ауылдық жерлерде төмендей бастады. Дегенмен, ауылдық жермен салыстырғанда қаладағы өлім-жітім көрсеткіштері жоғары екенін көреміз. Бұған негізінен басты себеп қалалардағы атмосфераның ластану салдарынан қала тұрғындарының денсаулығына үлкен әсерін тигізуі.

Егер өмір сүру ұзақтығы бойынша алатын болсақ, онда қала халқының орташа өмір сүру ұзақтығы шамамен 77, 61 жасты құрайды, ал ауыл халқы бойынша бұл көрсеткіш шамамен 77, 41 жасқа тең. Ал Қазақстан бойынша орта есеппен 77, 53 жасты құрайды.

Жасөспірім, әдетте, адам өмірінің ең жақсы кезеңі болып табылады, онда ол ең жақсы физикалық жағдайға және көптеген танымдық қабілеттерге ие болады. Алайда, жыныстық жетілуге жету - бұл маңызды психологиялық өзгерістер болатын және денсаулық пен өмірге көптеген қауіптер туындайтын кезең. Денсаулыққа ұзақ мерзімді салдары бар мінез-құлық мысалдары ретінде темекі шегуге, алкогольді ішімдіктер мен есірткі заттарын қолдану жатады. Өмірдің осы кезеңінде өмір салты, тамақтану және қозғалыс белсенділігі қалыптасады және бекітіледі. Репродуктивті жетілуге жету және жыныстық өмірдің басталуы жастарды жыныстық жолмен берілетін аурулармен, соның ішінде АИТВ-мен жұқтыру қаупіне ұшыратады. Ерте жүктілік және босану жасөспірім қыздар үшін, әсіресе дамушы елдерде, ауру мен өлімнің жоғары қаупімен байланысты. Жасөспірім ұлдар мен қыздар үшін жарақат алу қаупі күрт артады, өйткені олар жол-көлік оқиғаларының, зорлық-зомбылықтың құрбаны болуы мүмкін. Жыныстық жетілу сонымен қатар өзіне-өзі қол жұмсау қаупін арттыратын белгілі бір психикалық ауытқуларға әкелуі мүмкін. Нәтижесінде өлім-жітім көрсеткіші жасөспірімнен ересек кезеңге ауысқан кезде айтарлықтай өзгереді.

Күн сайын әлемде 3500-ден астам жасөспірім қайтыс болады. Жасөспірімдер өлімінің негізгі себептерінің бірі - жол-көлік оқиғалары, суицид, жазатайым оқиғалар, тыныс алу аурулары екенін айтып өттік. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы атап өткендей, жасөспірімдер өлімінің алдын алуға болады. Мәселен, Қазақстандағы 14 жасқа дейнгі балалардың өлу себебі түрлі болып келеді сыртқы себептерден (3-кесте) немесе жекелеген себептер бойынша (4-кесте) .

3-кесте. 0-14 жастағы балалардың сыртқы себептерден өлім-жітім көрсеткіші.

Берілген кестені талдап өтетін болсақ, онда 14 жасқа дейінгі жас өспірімдердің он жыл ішінде сыртқы себептерден қайтыс болуы 0, 5-ге немесе 46, 5%-ға төмендегенін көреміз. Жазатайым тұншығып қалған оқиғалар бойынша 0, 1-ға немесе 89, 3%-ға төмендеген, ал отқа байланысты жазатайым жағдайлар он жыл ішінде ешқандай өзгеріс болмаған. Басқа да жазатайым уланулар 0, 3-ке немесе 73%-ға кемігенін байқаймыз.

Бұл өлімнің көпшілігін тиісті денсаулық сақтау, білім беру және әлеуметтік қолдау қызметтері болған кезде болдырмауға болатын еді. Бірақ көптеген жағдайларда психикалық бұзылулармен, есірткіні және басқа заттарды қолданумен және нашар тамақтанатын жасөспірімдер мұндай қызметтердің жоқтығынан немесе олардың бар екендігі туралы білмегендіктен алдын-алу және емдеу бойынша маңызды қызметтерді ала алмайды. Сонымен қатар, өмірде денсаулыққа әсер ететін көптеген мінез-құлықтар, мысалы, физикалық белсенділіктің болмауы, дұрыс тамақтанбау және қауіпті жыныстық мінез-құлық жасөспірім кезінде қалыптасады. Жасөспірімдер өлімінің жекелеген себептеріне тоқталатын болсақ (4-кесте) :

4-кесте. 0-14 жастағы балалардың жекелеген себептерден өлім-жітім көрсеткіші.

14 жастағы барлық өлген адамдар бойынша соңғы он жылда 0, 6-ға немесе 35%-ға төмендегенін көреміз. Ал қан айналымы жүйесінің ауруы бойынша керісінше 1, 7-ге немесе 70, 6%-ға өсіп кеткен. Ісіктер бойынша аурулардың да 1, 0-ға немесе 1, 1%-ға жоғарылағанын көреміз. Алайда, тыныс алу органдары ауруы бойынша біршама төмендеген 0, 6-ға немесе 44%.

Қыздарға қатысты басқаша көрсеткіш бар. 10-14 жас аралығындағы жасөспірім қыздардың өлімінің басты себебі пневмония сияқты төменгі тыныс жолдарының инфекциясы болып табылады, ол көбінесе тамақ дайындау үшін лас отынды қолдану салдарынан ішкі ауаның ластануы нәтижесінде дамиды. Жүктіліктің асқынуы, мысалы, қан кету, сепсис, асқынған босану және қауіпті түсік түсіруден кейінгі асқынулар 15-19 жас аралығындағы қыздардың өлімінің басты себебі болып табылады. Өлімнің сыртқы себептерінен 17 жасқа дейінгі жасөспірімдердің өлімін айтатын болсақ (5-кесте) :

5-кесте. Өлімнің жекелеген себебінен 0-17 жастағы жасөспірімдердің өлім-жітім көрсеткіштері.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс