Дауды шешудің консультативті жолы
Қазақстан Республикасының Бiлiм және ғылым министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Заң Факультеті
Еңбек,азаматтық және азаматтық іс-жүргізу кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Медиация- дауды шешудің соттан тыс әдісі.
по специальности ШИФР - наименование специальности
Орындаған: Керімбек Арман Мұратбекұлы
[подпись]
Научный руководитель: __________________________Ф.И.О.
[подпись]
ученая степень, ученое звание
Допущен [а] к защите
Протокол № __ от 2020 ж.
Зав. кафедрой ___________________________________ __ Ф.И.О.
[подпись и печать]
Нормоконтролер ___________________________________ Ф.И.О.
[подпись]
Алматы, 2020ж.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1
Медиация рәсімінің түсінігі және жалпы ережелері
1.1
Альтернативті дауды шешудің жолы - медиацияның түсінігі
1.2
Медиация процессінің даму жолының тарихи кезеңдері
1.3
Медиация процедурасының негізгі қағидаттары мен мақсаттары
2
Медиация рәсімінің қатысушыларының құқықтық жағдайы
2.1
Медиация рәсіміндегі үшінші жақ медиатордың рөлі
2.2
Медиациялық ұйымдар және олардың заңи мәртебесі
3
Медиация рәсімінің қолдану аясы
3.1
Отбасылық және еңбек қатынастарындағы құқықтық дауды шешудегі медиацияның маңызы
3.2
Азаматтық құқықтық қатынастардағы медиация рәсімі
3.3
Медиация процедурасының қылмыстық құқық аясында қолдану ерекшеліктері
4
Медиация туралы заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізу және шетелдік тәжірибе.
4.1
Медиация туралы заңның қолдану практикасы
4.2
Медиация туралы заңның даму жолдарына ұсыныстар және шетелдік реформа
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Медиация рәсімінің түсінігі және жалпы ережелері
1.1 Дауды шешудің альтернативті жолы - медиацияның түсінігі
Адамзаттың қарқынды дамуына байланысты,қоғамның құқықтық санасы мен заңи мәдениеті өркендеуіне қатысты құқықтық қатынастардың алуан түрлілігі пайда болуда.Өз кезегінде бұл қатынастар субъектілер арасында күрделі даулы-жанжалды туындауына себепкер болады. Сондай-ақ өз кезегінде бұл, сот жүйесіне жүгінетін субъектілер қатарын арту көрінісін байқатады. Осы ретте аталған факторлар сот жүйесінің дауды шешудің жаңашыл тетігін айқындап берді.
2011 жылы 28 қаңтар күні Медиация туралы заңның қабылдануына орай мемлекетімізде яғни Қазақстан Республикасының(ары қарай-ҚР) заңнамаларымен реттелінген құқықтық қатынастар аясында пайда болатын тараптарішілік келіспеушіліктерді реттеудің жаңа қоғамдық институты медиация пайда болды [1]. Осы заң қолданысқа енгізілместен бұрын шетелдік тәжірибе ескерілген шетелдік , заң саласындағы қызмет атқарып жүрген мамандар,ғалымдар,заңгер-практиктер сонымен қатар, жекелеген судьялардың қатысуынан құралған отандық заңи сүзгіден өтті.Азаматтардың құқықтарын қорғаудың балама нысанын енгізген және оның даму тарихының жаңа кезеңдеріне алғашқы серпін берген жаңа заң ресми түрде 2011 жылғы 5 ақпанда жарияланды [1. ҚР-да заңнама бойынша бекітілген сот жүйесіне негізгі әрі нақты жүйелі бақталас болатын жеке іс жүргізу институты ретінде және делдалдықтың нышаны ретінде медиация рәсімі айқындалды [г2]. Сот жүйесіне жүгінген тұлғалардың құқықтары мен заңи мүдделерін қорғаудың ерекше түрі медиацияның ұғымы мен түсінігін саралайық. Ғылымда медиация ұғымы мен делдалдықтың түсінігі егіз ұғымдар ретінде қарастырылған. Медиация сөзі ағылшын mediataion сөзініне мағыналас және осы сөздің тікелей аудармасы болып табылады. Медиация аңықтамасының құрылымын түсіндірудің 5 жолы ғылымда айқындалған:
1.Дау мен келіспеушілікті реттеуге бағытталған тәсіл ретінде танылатын-нормативтік нұсқа.
2. Дауды шешудің консультативті жолы.[3]
3. Ортақ ымыраға келуді көздейтін тактикалық әдістердің комбинациясына негізделген қызмет ретінде айқындалған-Функционалды нұсқа.[4]
4. Психологиялық нұсқа- даудың пайда болу себептерін аңықтауға және оны болдырмау жолдарын айшықтайтын әдіс-тәсіл.[4]
5 Коммуникативтік нұсқа-даулы тараптар үшін тиімді келісімді көздейтін ақпараттар алмасатын үш жақты келіссөздер процессі.[5].
Дауды шешудің баламалы жолын процедуралық нысан тұрғысынан қарастыратын болсақ, медиация ұғымы тараптардың арасында пайда болатын құқықтық араздастықтарды реттеуге бағытталған жүйеленген әрекеттердің жиынтығынан тұратын сот жүйеіндегі іс жүргізушіліктің жаңа процедуралық тәсілі ретінде айқындалды. Ал іс жүргізу құқығына жаңа бір институтын ретінде қосылған және соттардағы іс-жүргізушілікті оңтайландыруды көзделінген жаңа құқықтық институт нышаны ретінде қарастыратын болсақ медиация институты бұл-даулы құқықтық қатынастарды реттеуде тараптардың теңдігіне негізделген келіссөздер кешені.[6]
Медиация түсінігін тар және кең мағынада қарастыратын болсақ.Тар мағынадағы медиация - даулы-жанжалы ортақ екіжақ тарапты татуластыру. Ал кең мағынада қарастыратын болсақ Медиация-үшінші бейтарап тұлға-медиатордың көмегімен іске асыралатын соттан тыс дау-жанжалды шешу рәсімі әрі балама шешудің неғұрлым икемді нысаны болып табылады[2 газет].Медиация - құқықтық келіспеушілікті шешудің альтернативті жолдарының бірегейі. Өз кезегінде дауды реттеудің альтернативті тәсілі дегеніміз-сот жүйесінен тыс жүзеге асырылатын, еріктілік пен теңдікке негізделген, құқықтық тұрғыдан араздасқан тараптардың даулы-жанжалын реттеуге бағытталған процедуралық іс-әрекеттердің жиынтығын білдіретін процесс ретінде қарастырылады [7].
Медиацияны сипаттайтын белгілер төмендегідей бөлінеді:
1.Делдал ретінде тек даудың бір тарабы болып табылмайтын бейтарап тұлға ғана танылады.
2.Бейтарап тарапты таңдаудан,дау шеңберін аңықтаудан,дауды шешудің жолын табудан,екеуіне де тиімді шешімді қалыптастырудан көрініс табатын тараптардың белсенделігі
3.Келісімділік-тек қана медиатор ғана емес,екі тарапта жанжалды шешудің немесе оның деңгейін төмендетудің тәсілдерін ұсына алады.
4.Медиатор тараптарды ымыраға келістіруге ыңғайлы талқылау ,келіссөздер алаңын қалыптастырады.Бұл белгі негізгі медиацияның кілттік белгісі болып есептелінеді.Өйткені медиация рәсімі келіссөздерге негізделген.
5.Медиация рәсімі кез келген сәтте, рәсімнің кез-келген сатысында тараптардың бастамашылығымен тоқтатылуы мүмкін.
Құқықтық қатынастардағы тараптар арасында пайда болатын дау-жанжалды шешудің альтернативті жолдарының келіссөздік нұсқасы - медиация танылады. Медиацияның негізгі нышаны әрі оның ең ұтымды тұсы келіссөздер және бұл келіссөздердің орын алуы тек екі жақ тараптыңда келісімі нәтижесінде қол жеткізілуінде. Медиациялық әдіс-дауды реттеуге ықпалын тигізетін делдал әрі үшінші жақ ретінде танылатын медиатор қатысатын және ымараға келуді көздейтін дауласушы екі жақ тараптың ерікті келіссөздерден тұратын процедура. Дауласқан тараптардың келісіміне негізделген,екеуіне де тиімді шешіміне бағытталған жолы-медиация ретінде айқындалынады [8].
Азаматтардың заңи мүдделері мен құқықтарын қорғаудағы дәстүрлі түрдегі сот іс-жүргізушілік нысанынан бұл медиативтік баламалы әдіс нысаны бірқатар ерекшелік белгілерге ие. Жалпы тұрғыда қарастыратын болсақ дәстүрлі түрдегі сот ісінде тараптар антагостикалық тараптар ретінде саналады және процестің өзі сот шешімімен аяқталады.Ал медиация рәсімінің ұсынатыны тараптарға бұл рәсімнің субъектілері болуына еркіндік береді және екеуінің арасындағы делдал яғни медиатор рәсімді таңдаған қатысушы тараптардың таңдауымен болады.Өз кезегінде кез-келген сәтте кез келген тараптың бұл процесстен шығуға мүмкіндігі болады Тағы айта кететіні медиация процесінде жеңіліс тапқан не жеңген жақ деп тараптар танылмайды [6]. Оған себеп болатыны-медиацияның мақсаты-екі тараптың да талаптарын қанағаттандыру жолын табу. Тек осы бір ғана шарт көрініс тапқанда ғана медиация рәсімі жемісті болады. Бұл өз кезегінде рәсім нәтижесінде келісілген шешімнің объективті түрде орындалуына алып келеді. Келісімді орындау қолайлы болатыны- тұлғалардың өз мүдделері негізге алынған келісімге өз беттерімен қол жеткізуі және келісімді өздерінің қалауы бойынша әзірлеуі. Медиация рәсімінің түсінігін қалыптастыруда заң ғылымындағы ғалымдардың көз-қарастарды бірнеше топтарға бөліп қарастырсақ болады. Олардың алдынғысы В.Ф.Яковлев, Х.Циллессендердің пайымдауынша медиацияның түсінігінің түбірі дауды реттеуші делдал яғни медиатордың қызметінде жатыр. В.Ф.Яковлев ойынша медиацияның нышаны ретінде -ымыра келісімді жасауға ерік білдірген екі дауласушы тараптарды келіссөздер шеңберінде татуластыруға бағытталған дауды шешуді немесе дау деңгейін мейлінше төмендетуді көздейтін маманның қызметін таниды.[9]Бұл В.Ф.Яковлевтың түсініктемесінен бірқатар кемшіліктерді байқаймыз, оларды санамаласақ, медиативтік рәсімнің басты назары-медиаторға бағытталған,ал рәсімге жүгінуші тараптар тысқары қалған,сонымен қатар, тараптардың ортақ келісімді өздері мақұлдайтыны және олардың бұл рәсімге бастамашылық жасайтындығы көрініс таппаған. Осы себепті медиация рәсіміне берілген көз-қарастардың екінші тобы мейлінше толық түсініктемеге сәйкес келеді: Медиация бұл - өзі үшін келіспеушілік барынша тиімді шешілуді көздейтін екі жақ тараптармен,олардың келіспеушілігін екі жақ үшінде оңтайлы етуді көздейтін үшінші жақпен жасалатын келіссөз.[10] Сондай-ақ медиацияның ерекшеліктері мен артықшылықтары қатарына оның құпиялығы мен бейресмилігін және де тараптардың рәсім барысын толық қадағалауын мен шешімнің мазмұндық жағын толық бақылауында сақтауын енгізген Шамликашвили Ц.А.-дің пікірімен келісуге болады.Сонымен бірге артықшылықтар қатарына тиімділік кешенің енгізсек болады. Тиімділік кешені ретінде түсінілетіні медиативті келісімді іс жүзінде орындаған жағдайда айқындалынатын уақыт пен қаржылық шығындар сияқты шығыстарды жатқызсақ болады.Х. Бесемер басты мәселе тізіміне - кінәлілерді іздемей-ақ жанжалды қалай шешуге болатындығын атап өтті.Бұл пікірді ашып айтсақ, өз ұстанымдарын заң нормаларына сәйкестендіруге міндетті емес тараптар іс-қимыл бостандығына ие және бұл оларға күтпеген шешімдер қабылдауға мүмкіндік береді. Бұл ретте медиация рәсімінің өзі тараптардың шешімін өз бетінше әзірлейтіндей және қабылдайтындай етіп құрылған, ал медиатор бейтарап тарап болып қала отырып, медиация рәсімінің дұрыс жүргізілуін ғана қамтамасыз етеді. Айта кететін жайт, медиатордың судьядан айырмашылығы, ол дайын шешімдерді қабылдамайды және тіпті ұсынбайды, бірақ тараптарға бір-бірін тыңдауға және түсінуге, содан кейін барлығына сәйкес келетін нұсқаны табуға көмектеседі. Бұл жағдайда медиация-бұл консенсусқа, яғни тараптар арасындағы келісімге апаратын жол.[11]
Аталған медиация рәсіміне берілген аңықтамалар мен түсініктемелерді қорытындылайтын болсақ,Медиация бұл-дауласушы екі тараптында талаптарын қанағаттандыруға бағытталған,дауды мейлінше екі тарапқада тиімді етудің жолын анализ жүргізу арқылы жасалатын және тараптардың еркімен таңдалған бейтарап үшінші тұлғаның қатысуымен жүргізілетін процесс. Және де бұл рәсім екі тараптың арасындағы даудың себептерін айқындауға және оларды шешудің жолдарын көрсете отыра,тараптарды бірін-бірі түсінісуге және келісімге келуді көздейтін іс-әрекеттердің реттілігі сақталған жиынтық процесс ретінде танылған рәсім.
1.2 Медиация процессінің даму жолының тарихи кезеңдері
Қазіргі таңда әлемде қоғам күнделікті мүдделердің келіспеушілігінен туындайтын қақтығыстық жағдайяттарға тап болады. Және ол әрбір индивид адамның өзге тұлғалармен қарым-қатынасында ерекше орын алады. Кәсіби ортада жеке тұлға қақтығыстық қарым-қатынасты реттеуде оңды шешу жолы ретінде танылған ымыраны немесе өзара тиімді қарым-қатынасты жалғастыруды көздейді. Бұл шешім жеке адамдар мен мемлекетті қоса алғанда әр түрлі мүдделер орын алған ортаның қоғамдық дамуына қажетті бірден-бір келісім нысаны. Жанжалды жағдайларды шешу жолында тек императивті басқарушылық нысанды қолданбай, дауларды шешудің арнайы әдістеріне сүйемелденген реттеу жолын қолдану болады Ерте уақыттан бері тараптар ішілік қақтығыстарды реттеудің ең тиімді тәсілі татуластыру рәсімі танылған болатын,оның ішінде тараптардың көзқарастарының бірлігіне қол жеткізуді көздейтін үшінші тарап - көмекші қатысатын рәсімдер. Бұл ретте көзқарастардың бірлігі ретінде - екі жақтардың ұстанымдары мен көзқарастарына сәйкес,даудан туындаған ықтимал қайшылықтарды жою арқылы мүдделерді қанағаттандыру түсініледі.
Бірқатар тұжырымдамалар секілді, медиация да жаңашылдық емес, ол қазіргі талапқа сәйкестендірілген модель болып табылады және оның нышандары ежелгі дәуірдегі халықтар мәдениетінде пайда болған.Атап айтатын болсақ,ертедегі халықтар бірлестіктерінің көсемдері немесе ел ішіндегі өзінің ізгі іс-әрекеттері мен жас ерекшелігіне қарай халықты басқарып отырған басшы ақсақалдар, адамдардың сенімі мен нанымына байланысты өз халқының құрметіне ие діни қызметкерлер,абыздар, дуаналар әрбір жеке адамның өзге жеке адаммен келіспей қалған мәселе-жағдайларын сөйлесу,келісу және келіссөздер арқылы қарап, талқылап отырған. Тайпа,ру,мемлекет және өзге де елдік бірлестіктер өз ішінде тәртіп пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатында сонымен қатар,бірлестіктер арасындаға қақтығыстық жағдайларды шешу үшін келіссөз яғни қазіргі медиацияны қолданған. Алайда, ол уақыттық кезеңде "Медиация" термині қазіргідей айтылмағанымен, медиацияның өзіндік бастауы болып табылатын елшілік,татуластырушы-көмекші ұғымдары қолданылған.
Белгілі бір уақыт аралығымен шектеле отырып,мерзімдік шекаралары аңықталған тарих дәуірлеріне көз жүгіріртетін болсақ,медиация бастауы және оның даму жолындағы мәселелері бойынша жинақталған әдебиттер мен ақпараттарды зерттеу арқылы талдау сүзгісінде медиация рәсімінің әртүрлі формаларының нышандары пайда болғанын байқасақ болады. Әдебиеттер мен ақпараттық-материалдарда кездесетін мәліметтерге қарай ,тарих кезеніңдерінде қоғам үшін қолайлы түрдегі мерзімдік ұзақтығы уақтылы немесе түпкілікті болатын келісім мен шаралар кешенінің жиынтығы қамтылған жанжалды шешудің алуан түрлі нысандарының ертеден кездесетіні аңықталады.
Жалпы алғанда медиацияны қалыптастыру процесін үш кезеңге бөліп, оны осы уақыттық аралықтардан өтті деген тұжырымдамалық қорытындыға тоқталамыз.
Медиацияның даму жолының алғашқы баспалдағы ретінде оның бірінші кезеңі қоғамдық бірігулердің ең ертедегі формасы адамдардың алғашқы тобырының одан кейін рулық бірлестіктердің,тайпалардың және де қауымдастықтардың,сонымен қатар, қала-мемлекеттердің мәдениеті мен ұстанатын тәртіптік әдеттерінен көрініс табады.Аталған бірлестіктерде көрініс табуы қақтығыстар мен бірлестік үшін өмірлік маңызы бар жағдайларды реттеу қажеттілігімен байланысты.
Медиацияны қалыптастырудың бірінші кезеңі тайпаларда, қауымдастықтарда және олардың арасында туындайтын қақтығыстарды реттеу қажеттілігімен, ал кейіннен қала-мемлекеттер арасындағы қақтығыстарды реттеу қажеттілігімен байланысты. Бұл кезеңнің негізгі ерекшелігі ерте тарихи кезеңді қамтуы. Қалыптасудың алғашқы кезенінің нышаны ежелгі дәуірге тән және қоғамның қалыптасуының ерте тарихын қамтиды.Және біз оны медиация тарихының бастауы ретінде санаймыз.Ежелгі дәуірдегі адамдар араындағы келіссөз жүргізу мәселесі және татуласу рәсімі күрделі бола тұра нәзік рәсім болды, даналық пен сабырлылықты сондай-ақ үлкен тәжірибені қажетсінді, сондықтан ерте тас дәуіріне дейін және кейінгі тас дәуірінен басталған уақыт аралығында татуластырушы тұлғалар өте жоғарғы құрметке ие және дана адамдар болды.Олардың қатарына дуаналар,бірлестік басшылары, көсемдері, діни қызметкерлері, дінбасылар, ақсақалдар, абыздар, және еліне елеулі болған бірлестік ішіндегі тұлғалар тізімделінеді. Осы уақыттық шекараларға тән дүние ол адамдардыың сауда саттықпен айналысуы бұл өз кезегінде медиация процедурасының дамуына үлкен үлес қосты.Көптеген мамандар қазіргі медиацияның негізін Финикия өркениетінен табады,сондай-ақ ежелгі Вавилонда, осы елдерден өзге, әлі күнге дейін халықтық демократия институтының алғашқы нұсқасы сақталған ол Африкада да белгілі болды. Оған дәлел Африканың көптеген елдерінде қазіргіге дейін жанжал еліне елеулі,халқына қалаулы адамның көмегімен шешіледі.[12.] 13
Ал медиацияны Шығыс Азия елдері қақтығыстарды жоюдың негізгі құралы ретінде кеңінен қолданды.Оның алғашқы нысандары Ежелгі Қытай және өзге де елдердің арасында жасалынған дипломатиялық келісімдер. Ежелгі Рим (transactio) ұғымы кездеседі. Оны тікелей аударатын болсақ әлемдік мәміле деген мағынаны білдіреді.Негізінен бұл келісімнің түпкі мағынасы өзара жеңілдіктер туралы келісім яғни тараптар өздерінің талаптарын дәлелдеуде белгілі бір қиындықтарға тап болған кезде жүгінетін келісім түрі болған. 13
Ежелгі Рим құқығы дәуірінде татуласу және келісу идеяларына негізделген аралық соттар кеңінен таралған болатын. Сонымен, Рим құқығының дамуының алғашқы кезеңінде сот процестерінде мемлекеттік мәжбүрлеу күші бар билік өкілдері ретінде танылмайтын, judex privatum тікелей аудармада "барлық алқабилер" жиі кездеседі және олар тек жеке судьялар ретінде әрекет етті. Сонымен бірге жеке судья дәлелдемелерді өзі бағалады және ол сот магистратурасында нақты шешім қабылдады (iudicium)3Ежелгі римдегі келіссөздер жайлы Марк Туллиус Цицерон былай деп жазды: " Дауларды шешудің екі нақты жолы бар.Біреуі-келісім,келіссөздер арқылы ,екіншісі-мәжбүрлі күш қолдану арқылы.Алдыңғы тәсіл адамдарға,кейінгісі жануарларға тән болғандықтан, соңғы әдіске бір шарт орындалғанда ғана жүгінуне болады.Ол шарт ретінде бірінші әдісті қолдану мүмкін болмайтын жағдайлардың аңықталуы жатады".(14).Ал келесі ежелгі еуропа құрлығындағы қуатты қала мемлекеттерінен құрылған Ежелгі грекияда қалааралық мемлекеттер қақтығыстарын тек үшінші бөгде қала-мемлекеттің делдалдығымен реттейтін.Афина мен Спарта қала-мемлекеттер арасындағы келіспеушіліктерде өзге шағын қала-мемлекеттер делдалдық қызмет көрсеткендігі-оның тарихи дәлелі (15).
Медиация институты дамуының екінші тарихи белесі немесе даму жолының екінші кезеңі орта ғасырларға және көп жылдық соғыстарды аяқтау қажеттілігі туындаған мемлекеттер арасындағы уақыт мезеті жаңа кезеңге дәл келеді. Бұл кезең 1803 жылы қабылданған "Медиация актісімен" сипатталынады және осы заңи құжатпен ерекшелінеді. "Медиация актісі"- адамзат тарихындағы медиация саласындағы алғашқы құқықтық акт. Дәл осы кезеңнен бастап медиацияны дамытудың фундаметальды негізі қаланды деп есептеуге болады. Аталған фундаметальды құқықтық құжаттың пайда болуына ықпал еткен еуропалық мемлекеттердің арасындағы отызжылдық жанжалдық соғыстың 1648 жылы сәтті шешімін табуы. Осы сәтті шешімнің жарқын үлгі тізіміне жанжалды соғыстың нәтижесінде қабылданған медиация тәсілі қолданылғын бейбітшілік келісімдерін жатқызамыз.Еуропа елдері Швейцария ,Германия және Франция арасындағы қақтығысты реттеу қажеттілігі Медиация актісінің қабылдауына түрткі болды.Бұл қақтығыстық жанжалда делдалдық қызмет көрсеткен Наполеон Бонапарттың өзі болған деген тарихи оқиғаларға сүйенсек болады.Ал осы кезеңге тұспа-тұс келетін деректер орыс мемлекетінде кезедеседі. Осы сәттегі орыс княздігінде әрбір жеке жанжалдарды шешу тәртібі міндетті түрде ресми мемлекеттік рәсімделуге тиіс болатын. Оның нақты дәлелі ретінде Аралық сотты құру құқығы тараптарға тиесілі және оның қабылдаған шешімі мемлекеттік соттардың шешімінің құқықтық мәртебесіне сай келеді делінген 1649 жылғы Собор кодексіндегі кездесетін деректерді танимыз. (16).Бірақ, құқықтық практиға ХVIII-ХІХ ғғ ар-ождан соты енгізілгеннен кейін ғана татуласу рәсімін түпкілікті заңи тұрғыда тану және ресімдеу тәртібі аңықталды.(17)
Ал осы уақыт аралығына сай келетін медиацияның отандық тарих беттерін қарастыратын болсақ бұл татуластыру рәсімінің бастауы ертеде екендігін байқаймыз. Қазақстанда дау тараптары ұзақ уақыт бойы сақталған әдет-ғұрыпо сәйкес дауды шешу үшін ақылымен және өмірлік тәжірибесімен ерекшеленетін кез-келген беделді мүшеге, яғни сот істерінің аралық талқылауына жүгіне алады. Мемлекеттіліктің нышандарының дамуымен ХV-ХVII ғасырларда делдалдықтың ерекше түрі билер пайда болған. Билер ретінде әдет-ғұрыптарды жақсы білетін және өзінің әлеуметтік жағдайы мен ақылымен ерекшеленетін адамдар бола алатын10. Билер еліміздегі медиатордың ең алғашқы формаларының бірі болып есептелінеді. Өйткені билер заманауи делдал медиаторға қойылатын барлық талаптарға жауап бере алатын.(18)Отанымыздың тарихында кезедесетін ерекше көзге түсетін ертедегі медиаторларды тізіміне Төле би,Әйтеке би,Қазыбек би, Майқы билерді жатқызсақ болады. Аталған тұлғалардың әділдігі жайлы деректер тарих беттерінде көптеп кездеседі.Оның бірі С.З.Зиманов өз дерегінде былай деген:Дауды шешудің ең алғашқы әдісі екі жақты татуластыру және оған жету жолы алғашқы баспалдақ олардың туыстық қатынастарын аңықтау(19).Келтірілген дерекке сәйкес билердің негізгі міндеті дауласқан екі жақты бітімге келістіру екенндігін байқаймыз. ХVII ғ. қазақ хандығындығының барлық жерінде аралық сот қызметін атқарған билер соты жұмыс істеген, сонымен қатар ірі ру-тайпалар арасындағы түрлі дау-дамайларды талқылаған сұлтандар соты және сұлтандар мен билерді соттау және түпкілікті сот шешімдерін шығару құқығына ие болған хандық сот болды. Қазіргі Қазақстан аумағында сот жүйесін осылай құру айтарлықтай дамыған және тиімді деп тануға болады: соттардың бірінші деңгейі (билер соттары) тараптарды татуластыруға бағытталған болатын және оған қол жеткізілмеген жағдайда ғана мүдделі тараптардың сұлтандар мен ханның соттарына жүгінуі орын алды.
Делдалдық терминінің түпкілікті түрде ауыстырылуы оның үшінші кезеңінің басталғандығының айқын көрінісі.Үшінші кезеңін қалыптасуына делдалдықтың жаппай сипатта қолданылуы септігін тигізді .Оны құқықтық тұрғыда реттеу уақыттық қажеттеліктен туындады. Құқықтық жүйесі Англо-саксондық құқықтық жүйеге қосылатын яғни Америка Құрама Штаттары, Австралия, Ұлыбритания елдерінде ХХ ғасырдың екінші жартысында медиацияның қарыштап дамуы тән Бұл өз кезегінде медиацияның қолдану аясын барынша кеңейтті.Көп жағдайда медиация терминімен қолданылған татуластырудың бұл түрі жаппай жұмыстан шығу нәтижесінде болған ереуіл кезінде,кәсіпорындардың тоқтап қалуына байланысты экономикалық тоқырау кезеніңде Америкада қолданылған болатын.Оның айқын бейнесі 1920 жылы Нью-Йоркте құрылған консенсусқа келуді қолға алған,дауды шешудің нұсқасына айналған татуластыру рәсімін қолданатын Еврейлік татуластыру кеңесі.(20)1947 жылы Америка мемлекетінде қайта құрылған жанжалдарды реттеу жөніндегі федералды қызметі-"Federal Mediationand Conciliation Service" - басқарушы шеңбер арасындағы және оған бағынатын жұмысшыларға наразылығынан "медиация" термині пайда болды.Дәлелді деректердің келесі тобынан бірқатар мдиация жайлы мәліметтерді көрсек болады. "Сот іс-жүргізушілігінен бөлек дауларды шешудің үздік тәсілі табылуы тиіс мақсатпен 1976 жылы өткен соттардың жиналысында сот жүйесі мен медиацияның өзара іс-қимылы жайында тақырып басты назарға алынды.(21). Медиация заң жүзінде 2001 жылы қабылданған Медиация туралы Бірыңғай Актімен реттелді.Өз мемлекетіміздегі заңнама 2011 жылы 28 қаңтарда қабылданған болатын.
1.3 Медиация процедурасының негізгі қағидаттары мен мақсаттары
Құқықтың түйіні мен мәні құқықтық мән-жайларда әсіресе оның қағидалары мен функицияларында айқын көрініс тауып,нақтыланады. Құқықтық принциптер-құқықтың бастапқы пайда болуы мен дамуы, ұйымдастырушылық және моральдық негізін құрайтын идеялар мен ұстанымдарды білдіреді,-деп ресейлік құқықтанушы-ғалым Байтин М.И. айтып өткендей құқықтық қағидаттар әртүрлі топтардан құралған қоғамның дамуының объективті қаиеттері мен мүдделерінің және оның қажеттіліктерінің заңды түрде айшықталған тарихи көрінісі екені бізге белгілі.(22)Өз кезегінде тарих беттеріне қарайтын болсақ, принцип сөзінің түсінігі ежелгі Рим мемлекетінің әскери құрылымдық ерекшелігнен бастау алады.Жоғары да атап өткеніміздей,ежелгі рим жауынгерінің құрылымында алдыңғы қатардағы рим жауынгерлері қиын үзілетін және қауіпті түрдегі қорғаныш белбеулермен ерекше қаруланған болатын.Аталған қорғаныш белбеуі принцип деп аталған. Осыдан байқайтынымыз, құқықтық принцип-құқықтың негізгі басшылыққа алатын,оған сүйенетін бірден-бір ұстанымы.Екініші тұрғыдан принцип бұл- құқықты түсінуге бағытталған, теориялық әртүрлі ілімдерде көрініс тапқан моральдық сезімдері мен көзқарастарымен айқындалынатын қоғам мүшелерінің субъективті қабылдаудың айқын белгісі.(23)
Медиация қолданатын аясына қарамастан,дауды шешудің процедурасы ретінде өзіңдік қағидаларға ие.Медиацияның қағидалары осы саладаға жекеленген медиативтік практиканың және ғылыми зерттеулердің ,сонымен қатар әлем бойынша танылған құқықтық құжаттардың талдауы мен зерттеуінің нәтижесі.Жалпы алғанда медиацияның қағидалары -оны өзге татуластыру рәсімдерінен жеке-дербестікті айшықтайтын,медиативтік процедураның дамуы мен оны жүргізу тәртібін көрсететін белгі.Қорыта айтқанда медиативтік қағидат-дау-жанжалды реттеу барысындағы медиатордың практикалық қызметінің негізі.
ҚР-ның қабылдаған Медиация туралы заңынан 5 түрлі бастамашылық-қағидаттарды айқындаймыз.Олар: еріктілік; медиация тараптарының тең құқылығы;медиатордың тәуелсіздігі мен бейтараптылығы;медиация рәсіміне араласуға жол бермеушілік;құпиялық.*1Алайда құқық ғылымында бірқатар негіз бойынша бөлініске түсетін топтық принциптерді кездестіреміз.ДавыденкоД.Л.-дің пікірінше жоғарыда аталған қағидаттар қатарына мыналарды толықтыру қажет деп санайды:тараптармен жүргізілген процедураның нәтижесі бойынша толық бақылаушылық,дау-дамайды ымыраға айналдыруға мүмкіндік беретін өзара тиімді шешімдері,келіссөздердің қарама-қайшылықсыздығы.(24)Медиация ның процедурасын ұйымдастыру тәртібі жайлы жазылған әдебиеттерді зерттеу барысында тағы да практикалық қағидаттарды атап көрсетек болады:Сенімділік,даулы қатынастарды реттеудің рұқсат етілген бағыты,келісімді жасасу және таңдау еріктілігі,тараптардың құпиялығы,және олардың жанжалды реттеуге жәрдемсу,процедуралық икемділік,тараптардың тікелей қатысуы,тараптың қарым-қатынасты сақтау және жеке тарапқа бағдарлануы.Медиацияның принциптерін олардың функцияналды бағыты бойынша екі құрылымдық топтарға бөлеміз:
1. Медиацияны жүргізу барысын сипаттайтын қағидаттар Процедуралық топты құрайды. Бұл тізімге тараптардың теңдігі,құпиялық қағидаларын жатқызамыз.
2.Медиация рәсімінің қатысушыларының құқықтық жағдайын айқындайтын және медиациялық процедураның ұйымдастырылуын сипаттайтын қағидалардан топтастырылған-Ұйымдастырушылық қағидалар тобын бөліп алсақ болады. Бұл бөлініс топқа-медиатордың бейтараптылығы,еріктілік қағидалары жатады.Ескере кететін жайт кейбір қағидалар екі топтың да белгілеріне ие болғандықтан оларды бірінші және екінші топқа да жатқыза аламыз.
Сонымен қоса,бұл принциптерді ресми бекітілуіне қарай екі топқа ажыратсақ болады:Ресми нормада бекітілген және бекітілмеген қағидалар. Бекітілген қағидаттарға медиациялық құпия, еріктілік, тең құқықтылық, медиатордың бейтараптығы мен тәуелсіздігі жатады. Тиісінше,ресми бекітілмеген-бұл Нормативтік құқықтық актілерде ресми бекітілмеген принциптер. Бекітілмеген қағидаттардан біз мыналарды бөліп көрсетеміз: кәсібилік, клиенттердің мүдделерінің басымдығы, уақыт шектеулері.Ендігі кезекте медиация рәімінің ядролық яғни түпкі негізгі қағидасы еріктілік қағидасының толық мәнін ашалық.
Еріктілік- бұл тараптардың медиация рәсімін өз еркінің бақылауында ұстау мүмкіндігі. Яғни, бұл принцип дауласушы тараптарға барынша бағытталған. Ерік бостандығы қағидасын келесідей кіші топтарға бөлу арқылы оның мағынасын қарастырайық.
Рәсімді бастау және тоқтату бостандығы. Медиациялық келіссөз тек тараптардың өз ерікімен келісім жасау ниеті болған ретте орын алады.Тараптардың өз еркі ұғымы-татуластыру рәсімін мәжбүрлеусіз бастауды білдіреді. Мәжбүрлеуден кепілдік-Тараптың кез келген сәтте медиация рәсімін жалғастырудан бас тартуға құқығы.
Тараптардың шешімінің еріктілігі. Тараптардың ерікті шешімінің көрінісі- тарап процедуралық рәсімнің ережелер мен салдарларына өзінің жеке-дара және таңдаулы әрі салмақты шешімін қалыптастырады.Рәсім барысында қол жеткізілген тараптардың шешімдері заңды түрде рәсімделмейінше, тараптар бұл шешімнен бас тарта алады.
Бұл ретте шешімнің еріктілігі тек формальды тұрғыда ғана емес, іс жүзінде де жүзеге асырылуы керек. Бұл дегеніміз рәсімнің үшініші тарабы медиатордың қызметінің бір әрекеті болып табылады.Ол шешім екі тараптың да еркінен таңдалып құрастырылғанына көз жеткізуі керек. Әрдайым тараптың келісімге қол қоюы осы медиациялық келісімнің мазмұны оның дайындалған өзінің еркіне сәйкестігін білдіреді.Аталған жағдай тарап үшін кері әсер етуі мүмкін. Яғни ашып айтатын болсақ,тарап бұл екінші тараппен жаалған келісімді оған қолайлы деп қателесуі мүмкін. Бұл әртүрлі жағдайларға байланысты болуы мүмкін, мысалы, шаршау, эмоционалды қозу, келісімнің барлық салдарын өзіңіз үшін есептемеу және т. б.
Медиатордың кәсібилігі-ол тараптардың "еріксіз келісімін" ескеруі және алдын алуы керек. Осының алдын алу мақсатында "Қазақстандық Медиация орталығы" медиатордың Этика кодексінде: "медиатордың әр тараптың еркін және теңгерімді таңдау жасайтынына жеке көз жеткізуге мүмкіндігі жоқ болғандықтан, мүмкін болған жағдайда тараптарға теңгерімді таңдау жасауға көмектесетін кәсіпқой мамандармен кеңесудің маңыздылығын түсіндірген жөн".(25)
Медиаторды таңдау еріктілігі. Тараптар медиациялық процесс барысында медиаторды өз бетінше таңдай немесе өзгерте алады. Медиаторды олардың еркіті таңдауысыз мәжбүрлі түрде жүктеуге болмайды.
Медиация рәсімін анықтаудағы еріктілік. Тараптар медиация рәсімдерін таңдауда еркін, алайда бұл жағдайда еріктілік қағидаты медиация рәсімінің өзінің қағидаларын айқындауға да қолданылатынына қарамастан, медиатор тараптардың осы құқығы мен оның осы рәсімді кәсіби түрде жүргізу міндеті арасында теңгерімдеуге тиіс екенін атап өту қажет.
Медиаторлардың мінез-құлқының Қазақстандық кодексіне сәйкес: "Медиатор істің түрлі мән-жайларын, соның ішінде құқық күші мен нормасының ықтимал теңгерімсіздігін назарға ала отырып, медиация рәсімін тиісті түрде жүргізуге, сондай-ақ тараптардың кез келген тілегін және дауды тез арада реттеу қажеттілігін ескеруге тиіс. Тараптар медиатормен медиация жүргізілетін қағидалар мен тәсілдерге қатысты ерікті түрде келісім білдіруге тиіс".(25) Медиатор тараптармен бірлесіп коммуникацияның осы ережелерін белгілейді және процестің барлық қатысушылары осы ережелерді орындауға міндетті. Олардың орындалмауы жауапкершілікке әкелуі мүмкін-байланыстың үзілуі, яғни медиация рәсімін тоқтату.Еріктілік қағидасына түпкі мағынасы медиациялық келісімнің басталуы мен татуластыру рәсімінің барысы және келісімдік процедураның нәтижесі мен оның орындалуы тек тараптардың еркі аңықталғанда жүргізілетіндігін білдіреді. Екі тараптың да,рәсімді жүргізуші медиатордың да ұстанатын қағидасы еріктілік принципі болып табылады.Медиациялық келісімді жасау не медиациялық рәсімге жүгінуге ешкім ешкімді мәжбүрлей алмайтындығын осы принцип арқылы көреміз.Және де бір тараптың дауды шешу жолы ретінде медиация рәсімін таңдауы және оған жүгінуі екінші тарапқа да бұл рәсімге жүгінуді міндеттелмейді.Бұл еріктілік қағидасының айқын көрінісі.Өзара ымараға келу туралы шешім мәжбүрлі түрде келісілмейді. Медиация кезінде тараптар өздерінің материалды және процессуалдық құқықтарын өз қалауы бойынша иеліктен шығаруға, талаптардың көлемін ұлғайтуға немесе азайтуға немесе даудан (жанжалдан) бас тартуға құқылы.Осы еріктілік принципін шектеу және оның қолдану шекарасын азайту жөніндегі пікірлер медиация түсінігінің өзіне қайшы келеді.Өйткені осы еріктілік қағидасы бұл рәсім түрі өзге татуластыру рәсімдерінен ерекшелейді.
Медиация тараптарының тең құқықтылғы принципінің мәні мен түпкі мағынасын зерделейтін болсақ, алдымен тең құқықтылық ұғымымен танысуға тура келеді. Тең құқықтылық- тараптарға берілетін заң мен ережелерде бекітілген құқықтар мен міндеттерінің деңгейі бойынша теңдей екендігін білдіріп қоймай,оларға өз еркі мен мүддесін білдіруде және қорғауда бірдей мүмкіндіктер берілетіндігін көрсетеді.Бұл Тараптардың ешқайсысының рәсімдік артықшылықтары болмайтындығын айшықтайды. Тең құқықтылық қағидатын медиациялық рәсімде келесідей әрекеттер арқылы байқай аламыз:тең субъектіліер бірдей мүмкіндіктерге ие бола,рәсімге жүгіне алады және рәсімді тоқтата алады,рәсімнің ақпараттарын жария етуде де теділік орын алады,сонымен қатар,рәсімді жүргізетін және оның барысын қадағалайтын медиаторды таңдауда да тараптар тең. Медиаторлардың мінез-құлқының Қазақстандық кодексіне сәйкес:"Медиатор процеске тартылған тараптардың тең мүмкіндіктерінің кепілі болып табылады". Мұндай теңдік келесі аспектілерде көрінеді.
Медиаторды таңдау кезіндегі тең құқықтар. Дауласушы тараптардың бірі бастама көтеріп, медиаторды таңдаса да, екінші тарап бұл таңдаумен келіспеуі мүмкін. Медиатор екі дауласушы тараптың келісімімен ғана өз міндеттерін орындауға кірісе алады.
Медиатордың назарына тең құқық. Медиатор екі тарапқа бірдей уақыт бөлуі керек. Мысалы, егер медиатор бір жаққа қандай да бір кейстік мәселе немесе тест жасаса,дәл осы процедураны ол келесі тарапқада жасауы тиіс.
Тең төлем. Медиатор өткізетін медиациялық келіссөздердің алдыңғы сатысы үшін төлетін төлем сомасын екі тарапта тең үлеске бөлу арқылы өтеуді көздейді.
Сондай-ақ тараптар тең дәрежедегі процедуралық құқықтарға ие. Бүл ретте рәсімдегі тең процедуралық құқықтар деп мыналар түсініледі: екі жақтың өз ұстанымдарын жеткізуі, өз ұсыныстарын білдіру,пікір және ымыраға алып келетін қзге де әрекеттерді жасауға мүмкіндіктер, медиатормен өткізілетін уақыттық шектелеуі екі жақ үшін де бірдейлігі.Және әр тарап жеке-дара рәімге қатысатын тұлғаларды таңдауда теңдікке ие.
Жоғарыда атап өткен еріктілік пен теңдік қағидаты дауласушы тараптарға көбірек қатысты болса, онда бейтараптық пен тәуелсіздік қағидаттары медиатордың тұлғасына қатысты болады.
Келесі маңызды қағидаттардың бірегейі медиатордың тәуелсіздігі мен бейтараптылығы болып табылады.Аталған қағида рәсімнің объективті әрі субъективті тұрғыдан әділдік нышанында өткізілуінің кепілі.Оған негіз болатыны дауласушы екі тараптарды ымыраға келістіру барысында үшінші тараптың тек бір жақ үшін келісім тиімді болмауды көздейді. Үшінші жақтың бейтараптылығы мен тәуелсіздігі дауласушы екі тараптыңда мүддесін тең көреді және екеунің де ырқына көнбейтіндігін аңықтайды және өзінің даудың мәні бойынша пікір білдіре алмайтындығын көрсетеді. Медиатор үшін екі тараптыңда пікірлері мен ұсыныстары, ұстанымдары мен мүдделері тең дәрежеде маңызды.
Медиатордың бейтараптылығы қағидаты кейде үшінші жақтың бейраптығы деп те әдебиеттерде кездеседі.Бұл қағидаттан шығатын ең бірінші талап: даудың мәніне мүдделі емес,бірақ даудың нәтижелі түрде шешілуіне мүдделі медиатор болуы керек,екіншіден бір тарапқа болмасын тәуелділіктің болмауы,үшіншіден екі тарапқада ықпал ету дәрежесі бар тұлға болмауы тиіс.Медиаторлардың арасында кездесетін ереже түрі Бос болу ережесі. Ол ереже бойынша медиатор рәсімді жүргізу барысында делдал болғандықтан іштей тараптарға ешқандай жақындығы немесе оның тараптарға қандайда бір жеке көзқарасы болмауы тиіс.. Егер Тараптардың біреуі ғана медиатордың екінші Тарапқа жанашырлығы байқалса, Медиация процесі тоқтатылады және медиаторға екінші Тараппен сөз байласқаны үшін айып тағылуы мүмкін. Егер медиатор Тараптарға қатысты бейтараптықты сақтай алмаса, онда ол медиацияны жүргізуді тоқтатуға және тараптарға басқа делдалды таңдауға ұсынуға міндетті. Медиация туралы" Заңның 7-бабының 2-бөлігіне сәйкес, медиация рәсімін өткізу процесінде оның тәуелсіздігіне немесе бейтараптығына әсер етуі мүмкін мән-жайлар туындаған жағдайда, медиатор бұл туралы Тараптарға дереу хабарлауға міндетті. Егер медиаторды медиация рәсімін жүргізуді қамтамасыз ету жөніндегі қызметті жүзеге асыратын ұйым тағайындаса, онда туындаған жағдайда оған да ескерту қажет.
Бейтараптық дегеніміз- айқын ықпалды пікірден еркіндік десек қателеспейміз. Мысалы, бейтараптылық қағидатын сақтау аясында медиаторға қойылатын мұндай талаптар "Қазақстанның Медиация орталығы" медиатордың Этика кодексінде көрсетілген:
1) медиатор процесс басталғанға дейін оның барысында екі тараптың жеке басын сипайттын белгілері бойынша және де жеке сипаттамалары ретінде танылатын шығу тегі, ұстаным -нанымдары құндылықтары мен өмірлік фавориттік көзқарастары бойынша немесе олардың медиацияда көріні табатын белгілері бойынша процеске қатысушылардың арасында қайсыбіріне қатысты алаламайты қатынас пен шектік шекарны сақтауы тиіс;
2)Медиатор өзінің дауға,тараптарға қатысты бейтараптылығына күмән келетін немесе оны тудыратын сыйлықтар,басқада игіліктерді немесе қызметтерді бере алмады және қабылдай алмайды.Бұл ретте тараптарда медиаторға аталған іс-әрекеттерді жасау заңмен тыйым салынғанын көрсетеді.
3) Алдынғы медиатордың бейтараптылығына қойылатын талаптан шығатыны кез келген сәтте егер медиатор процесті бейтарап нысанда жүргізе алмаса, ол медиативтік рәсімді тоқтатуы тиі.Рәсімді жүргізу шарты медиатордың медиацияны жүргізу кезінде оның дауласқан тараптарға қатысты объективті және бейтарап болу және рәсімді тек екі тараптың келісілген мүддесі үшін ғана жүргізуі.
Осы қағидатты шетелдік заңнамалардан да кездестіреміз. Мысалы,Медиатордың рәсім барысында оның жүріп-тұру ережесі бекітілген Еуропалық медиаторлардың мінез-құлық кодексінде бейтараптылығы қағидасына тоқталып өткен.Осы кодексте төмендегідей норма бекітілген: Егер медиатордың тәуелсіздігіне әсер етуі немесе мүдделер келіспеушілігі көрініс табатын қарама-қайшылық тудыруы мүмкін кез келген мән-жайлар анықталса, медиатор рәсімді жүргізуді бастамауға тиіс немесе медиация рәсімін бастай отырып, оны жалғастырмауы тиіс екендігі көрсетіледі.
Жоғары аталған нормадан медиация рәсіміндегі бейтарпатылық қағидасының қосымша тағы бір аспектісін байқасақ болады,ол мүдделердің келіспеушілігі көрініс тапқан қарама-қайшылықты жағдаяттар.Бұны ашып жазатын болсақ, мүдделердің келіспеушілігі көрініс тапқан қарама-қарсылықты жағдаяттар дегеніміз-медиатордың тараптардың біріне ықтимал жәрдесуіне немесе бір тараптың жағына шығуына ықпал ететін әрекеттер мен қатынастар. Мүдделердің келіспеушілігі көрініс тапқан қарама-қарсылықты жағдаяттар ретінде танылуы мүмкін медиацияда кезедесетін бірнеше нұсқаларды атап өтетілік:
-Дауласушы жақтардың тек бірімен ғана жеке немесе іскерлік кездесулер өткізу,келіссөздер жүргізу;
-Медиациялық татуластыру рәсімінің нәтижесіне байланысты қаржылық не басқа да мүдделер;
-Медиатор рәсім барысында тараптарды татуластырушы үшінші тұлғадан,тараптың бірінің рөліне кірсе яғни бір тараптың жағына шықса.
Жоғарыда келтірілгендей нұсқадағы мүдделердің келіспеушілігі көрініс тапқан қарама-қарсылықты жағдаяттар медиаторға белгілі болса,медиатор іске қатысушы тараптарды ол туралы хабардар етуі тиіс.Және де медиатор өзінің бейтараптылығына қатысты өзге күмәнді мән-жайларды білген реттерде де бұл туралы тараптарға хабарлауға міндетті.
Мүдделердің келіспеушілігі көрініс тапқан қарама-қарсылықты жағдаяттарды оңтайландырудың өзі медиация рәсімін бірден автоматты түрде тоқтауын білдірмейді. Мүдделердің келіспеушілігі көрініс тапқан қарама-қарсылықты жағдаяттарды хабардар етудің кезеңдік шекералары аңықталған. Оның кезеңдік шекаралары медиация басталар алдынғы сәттен басталып,рәсім барысында ол аңықталған кезімен шектелеген.Бұл ретте медиатордың мүдделердің келіспеушілігі аңықталғаннан кейін рәсімді жалғастырудан бас тартуға құқығы бар. Бірақ ескеретін бір жайт егер іске қатысушы тараптар мүдделердің келіспеушілігі көрініс тапқан қарама-қарсылықты жағдаяттардың бар болуы жайлы хабардар бола тұра,медиация рәсімін жалғастыруды көздесе және оған келісе,медиация рәсімі медиатормен жалғастырылады.
Келесі тоқталып өтетін мәселе медиаторлардың тәуелсіздігі. Тәуелсіздік-делдалдықтың немесе медиаторлардың қауымдастықтары мен ұйымдары және қз кезегінде медиаторлардың қызметінің негізгі шарттарының бірі.Аталған жеожегі тәуелсіздік ұғымы алдымен жекеленге медиаторларлың және олардың мүүшелікке қосылатын медиаторлардың ұйымдарының мемлекеттік билік органдарнан еркін болуы яғни оларға бағынбауы.Медиациялық даму жолындағы идеялардың ішінде мемлекеттік медиаторларды құру идеясы ең дәрменсіз ұсыныс ретінде көрініс тапты.Өйткені мемлекеттің қадағалау және бақылау билік ырқына түскен делдалдар кәсібилігінің нышандары табандылық,жекелеген ойлау,батылдық сияқты оң белгілерден айырылады.
Қарастырылып отырған тәуелсіздік қағидасының екінші көрінісі -медиатордың өз міндетін атқару барысында өзінің өзге медиаторлық өкілдіктерден еркін болуы. Бұл дегеніміз-медиатор өзінің кәсіби міндетін атқару кезінде медиация ұйымдары мен олардың басшылары да клиенттің ісін жүргізу туралы нұсқаулықтар беруге құқығы жоқтығын көрсетеді.
Қаралып отырған қағидаттың екінші аспектісі медиатордың өз міндеттерін орындау кезінде өз кәсібінің басқа өкілдерінен тәуелсіздігін алуы болып табылады. Медиация фирмаларының басшылары да, медиацияның өзін-өзі басқару органдары да нақты медиаторларға клиенттің ісін жүргізу туралы нұсқаулар беруге құқылы емес.
Үшінші аспект-медиаторлардың өз клиенттеріне ақылға қонымды тәуелділігі. Медиатор өз клиенттерінің қызметшісі болып табылмайды. Егер клиент медиатордан белгілі бір құқыққа қарсы әрекеттерді жасауды талап етсе немесе медиатордан оның этикалық нанымдарына қайшы келетін әрекетті талап етсе, медиатор бұл клиенттен бас тарта алады.
Өзінің қызметіне өзі иелік ету-бұл тәуелсіздік қағидатынан туындайтын принцип. Медиациялық қоғамдастықты басқару құрылымының өзі әрбір медиатордың тәуелсіздігін жоғалту қаупіне кедергі келтіреді. Медиацияның тәуелсіздігі принципіне қауіп екі көзден туындайды: мемлекет және медиациялық ұйымдардың менеджерлері. Бірінші қауіп мемлекеттің медиациялық өзін-өзі басқару органдарының жұмысына араласуының жолын кесумен теңестіріледі. Медиаторлар жалпы жиналыстарда өз басшыларын өздері сайлайды және міндетті түрде өз ортасынан сайлайды. Екінші қауіп "медиациядан генералдар"деп аталды. Бұл Медиация корпорациясында көрнекті лауазымдарды атқаратын кейбір танымал медиаторлар медиаторлардың көп бөлігін бүкіл Медиация қауымдастығына қатысты шешім қабылдаудан шеттетеді.
Корпоративтік-медиатордың тәуелсіздігі қағидатынан туындайтын тағы бір қағидат. Ортақ мүдделер мен дүниетанымға ие бір мамандықтың өкілдері бола отырып, медиаторлар өз ортасында корпоративтік рухты қалыптастырады. Корпоративтік қағидаты медиаторлар арасындағы қатынастарды реттейтін бірқатар этикалық қағидаларға негізделеді. Осы қағиданы орындау үшін медиатордың сыртқы келбетіне, оның клиенттермен, судьялармен және өзінің кәсіби қызметін жүзеге асыру барысында кездесетін басқа адамдармен қарым-қатынасына ережелер белгіленеді.
Медиация рәсімнің негізгі принциптерінің бірі-медиативтік құпия принципі танылады. Өйткені осы аталған медиацияның құпиялылық қағидаты ерекше белгілерге ие.Біріншіден,даулы-жанжалды шешудің баламалы түрлерінен медиацияны ерекшелейтін бәекелестік, маңызды қағиданың бірі-медиациялық құпиялылық.Медиациялық құпиялылықтың ерекшелігін төмендегі мысалдан байқаймыз.Компания ішіндегі және өзге компаниямен сыртқы келіспеушіліктер,бизнесті басқару немесе оны бөлісу туралы серіктестіктер арасындағы келіпеушілік-қақтығыстарды,келісімш артты орындау туралы даулар және басқа да осы секілді қақтығыстық жағдайларды оңды шешуге бағытталған медиативтік процедуралардың қатаң түрдегі құпиялылығы талап етіледі,өйткені осындай фактілік жағдаяттарды немесе коммерциялық құпияларды жариялау, дауласушы тараптардың барлығына аса мөлшердегі қаржылық шығыстарды алып келуі мүмкін.Осындай қоғамдық қатынастардағы субъектілер арасында туындайтын келіпеушіліктің нәтидесінде туындайтын қақтығыстарды реттеуде баламалы әрі жасырын рәсім медиация ең тиімді таңдау болып табылады. Жасырын рәсім болатыны медиативтік келісөздерді жүргізуде отырыстарға тек делдал,даудың тікелей субъектілері немесе олардың өкілдері ғана қатысады.Және де отырыстарға өзге адамдарды шақырту немесе оларды тарту және оларды келіссөздерге қатыстыру тек тараптардың келісімі арқылы жүргізіледі. Жасырындық тек қатысушылардың тікелей өздеріне қатысты ғана емес олардың пайдалануы мүмкін стенографиялық және осы сияқты дыбыс немесе бейне жазбалар жүргізуге мүмкіндік беретін электронды құрылғылардың пайдалануына тыйым салынады.Бірақта келіссөздер барысында оған қатысатын қатысушылар және делдал өздері үшін қажетті деп таныған ақпараттарды белгі түрінде түртіп алуға құқылы.Ерекшелік құқықтың шегі медиация рәсімі аяқталған сәтте тоқтатылады,бұл дегеніміз қажетті ақпараттарды түртіп алу медиация рәсімі аяқталған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Заң Факультеті
Еңбек,азаматтық және азаматтық іс-жүргізу кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Медиация- дауды шешудің соттан тыс әдісі.
по специальности ШИФР - наименование специальности
Орындаған: Керімбек Арман Мұратбекұлы
[подпись]
Научный руководитель: __________________________Ф.И.О.
[подпись]
ученая степень, ученое звание
Допущен [а] к защите
Протокол № __ от 2020 ж.
Зав. кафедрой ___________________________________ __ Ф.И.О.
[подпись и печать]
Нормоконтролер ___________________________________ Ф.И.О.
[подпись]
Алматы, 2020ж.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1
Медиация рәсімінің түсінігі және жалпы ережелері
1.1
Альтернативті дауды шешудің жолы - медиацияның түсінігі
1.2
Медиация процессінің даму жолының тарихи кезеңдері
1.3
Медиация процедурасының негізгі қағидаттары мен мақсаттары
2
Медиация рәсімінің қатысушыларының құқықтық жағдайы
2.1
Медиация рәсіміндегі үшінші жақ медиатордың рөлі
2.2
Медиациялық ұйымдар және олардың заңи мәртебесі
3
Медиация рәсімінің қолдану аясы
3.1
Отбасылық және еңбек қатынастарындағы құқықтық дауды шешудегі медиацияның маңызы
3.2
Азаматтық құқықтық қатынастардағы медиация рәсімі
3.3
Медиация процедурасының қылмыстық құқық аясында қолдану ерекшеліктері
4
Медиация туралы заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізу және шетелдік тәжірибе.
4.1
Медиация туралы заңның қолдану практикасы
4.2
Медиация туралы заңның даму жолдарына ұсыныстар және шетелдік реформа
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Медиация рәсімінің түсінігі және жалпы ережелері
1.1 Дауды шешудің альтернативті жолы - медиацияның түсінігі
Адамзаттың қарқынды дамуына байланысты,қоғамның құқықтық санасы мен заңи мәдениеті өркендеуіне қатысты құқықтық қатынастардың алуан түрлілігі пайда болуда.Өз кезегінде бұл қатынастар субъектілер арасында күрделі даулы-жанжалды туындауына себепкер болады. Сондай-ақ өз кезегінде бұл, сот жүйесіне жүгінетін субъектілер қатарын арту көрінісін байқатады. Осы ретте аталған факторлар сот жүйесінің дауды шешудің жаңашыл тетігін айқындап берді.
2011 жылы 28 қаңтар күні Медиация туралы заңның қабылдануына орай мемлекетімізде яғни Қазақстан Республикасының(ары қарай-ҚР) заңнамаларымен реттелінген құқықтық қатынастар аясында пайда болатын тараптарішілік келіспеушіліктерді реттеудің жаңа қоғамдық институты медиация пайда болды [1]. Осы заң қолданысқа енгізілместен бұрын шетелдік тәжірибе ескерілген шетелдік , заң саласындағы қызмет атқарып жүрген мамандар,ғалымдар,заңгер-практиктер сонымен қатар, жекелеген судьялардың қатысуынан құралған отандық заңи сүзгіден өтті.Азаматтардың құқықтарын қорғаудың балама нысанын енгізген және оның даму тарихының жаңа кезеңдеріне алғашқы серпін берген жаңа заң ресми түрде 2011 жылғы 5 ақпанда жарияланды [1. ҚР-да заңнама бойынша бекітілген сот жүйесіне негізгі әрі нақты жүйелі бақталас болатын жеке іс жүргізу институты ретінде және делдалдықтың нышаны ретінде медиация рәсімі айқындалды [г2]. Сот жүйесіне жүгінген тұлғалардың құқықтары мен заңи мүдделерін қорғаудың ерекше түрі медиацияның ұғымы мен түсінігін саралайық. Ғылымда медиация ұғымы мен делдалдықтың түсінігі егіз ұғымдар ретінде қарастырылған. Медиация сөзі ағылшын mediataion сөзініне мағыналас және осы сөздің тікелей аудармасы болып табылады. Медиация аңықтамасының құрылымын түсіндірудің 5 жолы ғылымда айқындалған:
1.Дау мен келіспеушілікті реттеуге бағытталған тәсіл ретінде танылатын-нормативтік нұсқа.
2. Дауды шешудің консультативті жолы.[3]
3. Ортақ ымыраға келуді көздейтін тактикалық әдістердің комбинациясына негізделген қызмет ретінде айқындалған-Функционалды нұсқа.[4]
4. Психологиялық нұсқа- даудың пайда болу себептерін аңықтауға және оны болдырмау жолдарын айшықтайтын әдіс-тәсіл.[4]
5 Коммуникативтік нұсқа-даулы тараптар үшін тиімді келісімді көздейтін ақпараттар алмасатын үш жақты келіссөздер процессі.[5].
Дауды шешудің баламалы жолын процедуралық нысан тұрғысынан қарастыратын болсақ, медиация ұғымы тараптардың арасында пайда болатын құқықтық араздастықтарды реттеуге бағытталған жүйеленген әрекеттердің жиынтығынан тұратын сот жүйеіндегі іс жүргізушіліктің жаңа процедуралық тәсілі ретінде айқындалды. Ал іс жүргізу құқығына жаңа бір институтын ретінде қосылған және соттардағы іс-жүргізушілікті оңтайландыруды көзделінген жаңа құқықтық институт нышаны ретінде қарастыратын болсақ медиация институты бұл-даулы құқықтық қатынастарды реттеуде тараптардың теңдігіне негізделген келіссөздер кешені.[6]
Медиация түсінігін тар және кең мағынада қарастыратын болсақ.Тар мағынадағы медиация - даулы-жанжалы ортақ екіжақ тарапты татуластыру. Ал кең мағынада қарастыратын болсақ Медиация-үшінші бейтарап тұлға-медиатордың көмегімен іске асыралатын соттан тыс дау-жанжалды шешу рәсімі әрі балама шешудің неғұрлым икемді нысаны болып табылады[2 газет].Медиация - құқықтық келіспеушілікті шешудің альтернативті жолдарының бірегейі. Өз кезегінде дауды реттеудің альтернативті тәсілі дегеніміз-сот жүйесінен тыс жүзеге асырылатын, еріктілік пен теңдікке негізделген, құқықтық тұрғыдан араздасқан тараптардың даулы-жанжалын реттеуге бағытталған процедуралық іс-әрекеттердің жиынтығын білдіретін процесс ретінде қарастырылады [7].
Медиацияны сипаттайтын белгілер төмендегідей бөлінеді:
1.Делдал ретінде тек даудың бір тарабы болып табылмайтын бейтарап тұлға ғана танылады.
2.Бейтарап тарапты таңдаудан,дау шеңберін аңықтаудан,дауды шешудің жолын табудан,екеуіне де тиімді шешімді қалыптастырудан көрініс табатын тараптардың белсенделігі
3.Келісімділік-тек қана медиатор ғана емес,екі тарапта жанжалды шешудің немесе оның деңгейін төмендетудің тәсілдерін ұсына алады.
4.Медиатор тараптарды ымыраға келістіруге ыңғайлы талқылау ,келіссөздер алаңын қалыптастырады.Бұл белгі негізгі медиацияның кілттік белгісі болып есептелінеді.Өйткені медиация рәсімі келіссөздерге негізделген.
5.Медиация рәсімі кез келген сәтте, рәсімнің кез-келген сатысында тараптардың бастамашылығымен тоқтатылуы мүмкін.
Құқықтық қатынастардағы тараптар арасында пайда болатын дау-жанжалды шешудің альтернативті жолдарының келіссөздік нұсқасы - медиация танылады. Медиацияның негізгі нышаны әрі оның ең ұтымды тұсы келіссөздер және бұл келіссөздердің орын алуы тек екі жақ тараптыңда келісімі нәтижесінде қол жеткізілуінде. Медиациялық әдіс-дауды реттеуге ықпалын тигізетін делдал әрі үшінші жақ ретінде танылатын медиатор қатысатын және ымараға келуді көздейтін дауласушы екі жақ тараптың ерікті келіссөздерден тұратын процедура. Дауласқан тараптардың келісіміне негізделген,екеуіне де тиімді шешіміне бағытталған жолы-медиация ретінде айқындалынады [8].
Азаматтардың заңи мүдделері мен құқықтарын қорғаудағы дәстүрлі түрдегі сот іс-жүргізушілік нысанынан бұл медиативтік баламалы әдіс нысаны бірқатар ерекшелік белгілерге ие. Жалпы тұрғыда қарастыратын болсақ дәстүрлі түрдегі сот ісінде тараптар антагостикалық тараптар ретінде саналады және процестің өзі сот шешімімен аяқталады.Ал медиация рәсімінің ұсынатыны тараптарға бұл рәсімнің субъектілері болуына еркіндік береді және екеуінің арасындағы делдал яғни медиатор рәсімді таңдаған қатысушы тараптардың таңдауымен болады.Өз кезегінде кез-келген сәтте кез келген тараптың бұл процесстен шығуға мүмкіндігі болады Тағы айта кететіні медиация процесінде жеңіліс тапқан не жеңген жақ деп тараптар танылмайды [6]. Оған себеп болатыны-медиацияның мақсаты-екі тараптың да талаптарын қанағаттандыру жолын табу. Тек осы бір ғана шарт көрініс тапқанда ғана медиация рәсімі жемісті болады. Бұл өз кезегінде рәсім нәтижесінде келісілген шешімнің объективті түрде орындалуына алып келеді. Келісімді орындау қолайлы болатыны- тұлғалардың өз мүдделері негізге алынған келісімге өз беттерімен қол жеткізуі және келісімді өздерінің қалауы бойынша әзірлеуі. Медиация рәсімінің түсінігін қалыптастыруда заң ғылымындағы ғалымдардың көз-қарастарды бірнеше топтарға бөліп қарастырсақ болады. Олардың алдынғысы В.Ф.Яковлев, Х.Циллессендердің пайымдауынша медиацияның түсінігінің түбірі дауды реттеуші делдал яғни медиатордың қызметінде жатыр. В.Ф.Яковлев ойынша медиацияның нышаны ретінде -ымыра келісімді жасауға ерік білдірген екі дауласушы тараптарды келіссөздер шеңберінде татуластыруға бағытталған дауды шешуді немесе дау деңгейін мейлінше төмендетуді көздейтін маманның қызметін таниды.[9]Бұл В.Ф.Яковлевтың түсініктемесінен бірқатар кемшіліктерді байқаймыз, оларды санамаласақ, медиативтік рәсімнің басты назары-медиаторға бағытталған,ал рәсімге жүгінуші тараптар тысқары қалған,сонымен қатар, тараптардың ортақ келісімді өздері мақұлдайтыны және олардың бұл рәсімге бастамашылық жасайтындығы көрініс таппаған. Осы себепті медиация рәсіміне берілген көз-қарастардың екінші тобы мейлінше толық түсініктемеге сәйкес келеді: Медиация бұл - өзі үшін келіспеушілік барынша тиімді шешілуді көздейтін екі жақ тараптармен,олардың келіспеушілігін екі жақ үшінде оңтайлы етуді көздейтін үшінші жақпен жасалатын келіссөз.[10] Сондай-ақ медиацияның ерекшеліктері мен артықшылықтары қатарына оның құпиялығы мен бейресмилігін және де тараптардың рәсім барысын толық қадағалауын мен шешімнің мазмұндық жағын толық бақылауында сақтауын енгізген Шамликашвили Ц.А.-дің пікірімен келісуге болады.Сонымен бірге артықшылықтар қатарына тиімділік кешенің енгізсек болады. Тиімділік кешені ретінде түсінілетіні медиативті келісімді іс жүзінде орындаған жағдайда айқындалынатын уақыт пен қаржылық шығындар сияқты шығыстарды жатқызсақ болады.Х. Бесемер басты мәселе тізіміне - кінәлілерді іздемей-ақ жанжалды қалай шешуге болатындығын атап өтті.Бұл пікірді ашып айтсақ, өз ұстанымдарын заң нормаларына сәйкестендіруге міндетті емес тараптар іс-қимыл бостандығына ие және бұл оларға күтпеген шешімдер қабылдауға мүмкіндік береді. Бұл ретте медиация рәсімінің өзі тараптардың шешімін өз бетінше әзірлейтіндей және қабылдайтындай етіп құрылған, ал медиатор бейтарап тарап болып қала отырып, медиация рәсімінің дұрыс жүргізілуін ғана қамтамасыз етеді. Айта кететін жайт, медиатордың судьядан айырмашылығы, ол дайын шешімдерді қабылдамайды және тіпті ұсынбайды, бірақ тараптарға бір-бірін тыңдауға және түсінуге, содан кейін барлығына сәйкес келетін нұсқаны табуға көмектеседі. Бұл жағдайда медиация-бұл консенсусқа, яғни тараптар арасындағы келісімге апаратын жол.[11]
Аталған медиация рәсіміне берілген аңықтамалар мен түсініктемелерді қорытындылайтын болсақ,Медиация бұл-дауласушы екі тараптында талаптарын қанағаттандыруға бағытталған,дауды мейлінше екі тарапқада тиімді етудің жолын анализ жүргізу арқылы жасалатын және тараптардың еркімен таңдалған бейтарап үшінші тұлғаның қатысуымен жүргізілетін процесс. Және де бұл рәсім екі тараптың арасындағы даудың себептерін айқындауға және оларды шешудің жолдарын көрсете отыра,тараптарды бірін-бірі түсінісуге және келісімге келуді көздейтін іс-әрекеттердің реттілігі сақталған жиынтық процесс ретінде танылған рәсім.
1.2 Медиация процессінің даму жолының тарихи кезеңдері
Қазіргі таңда әлемде қоғам күнделікті мүдделердің келіспеушілігінен туындайтын қақтығыстық жағдайяттарға тап болады. Және ол әрбір индивид адамның өзге тұлғалармен қарым-қатынасында ерекше орын алады. Кәсіби ортада жеке тұлға қақтығыстық қарым-қатынасты реттеуде оңды шешу жолы ретінде танылған ымыраны немесе өзара тиімді қарым-қатынасты жалғастыруды көздейді. Бұл шешім жеке адамдар мен мемлекетті қоса алғанда әр түрлі мүдделер орын алған ортаның қоғамдық дамуына қажетті бірден-бір келісім нысаны. Жанжалды жағдайларды шешу жолында тек императивті басқарушылық нысанды қолданбай, дауларды шешудің арнайы әдістеріне сүйемелденген реттеу жолын қолдану болады Ерте уақыттан бері тараптар ішілік қақтығыстарды реттеудің ең тиімді тәсілі татуластыру рәсімі танылған болатын,оның ішінде тараптардың көзқарастарының бірлігіне қол жеткізуді көздейтін үшінші тарап - көмекші қатысатын рәсімдер. Бұл ретте көзқарастардың бірлігі ретінде - екі жақтардың ұстанымдары мен көзқарастарына сәйкес,даудан туындаған ықтимал қайшылықтарды жою арқылы мүдделерді қанағаттандыру түсініледі.
Бірқатар тұжырымдамалар секілді, медиация да жаңашылдық емес, ол қазіргі талапқа сәйкестендірілген модель болып табылады және оның нышандары ежелгі дәуірдегі халықтар мәдениетінде пайда болған.Атап айтатын болсақ,ертедегі халықтар бірлестіктерінің көсемдері немесе ел ішіндегі өзінің ізгі іс-әрекеттері мен жас ерекшелігіне қарай халықты басқарып отырған басшы ақсақалдар, адамдардың сенімі мен нанымына байланысты өз халқының құрметіне ие діни қызметкерлер,абыздар, дуаналар әрбір жеке адамның өзге жеке адаммен келіспей қалған мәселе-жағдайларын сөйлесу,келісу және келіссөздер арқылы қарап, талқылап отырған. Тайпа,ру,мемлекет және өзге де елдік бірлестіктер өз ішінде тәртіп пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатында сонымен қатар,бірлестіктер арасындаға қақтығыстық жағдайларды шешу үшін келіссөз яғни қазіргі медиацияны қолданған. Алайда, ол уақыттық кезеңде "Медиация" термині қазіргідей айтылмағанымен, медиацияның өзіндік бастауы болып табылатын елшілік,татуластырушы-көмекші ұғымдары қолданылған.
Белгілі бір уақыт аралығымен шектеле отырып,мерзімдік шекаралары аңықталған тарих дәуірлеріне көз жүгіріртетін болсақ,медиация бастауы және оның даму жолындағы мәселелері бойынша жинақталған әдебиттер мен ақпараттарды зерттеу арқылы талдау сүзгісінде медиация рәсімінің әртүрлі формаларының нышандары пайда болғанын байқасақ болады. Әдебиеттер мен ақпараттық-материалдарда кездесетін мәліметтерге қарай ,тарих кезеніңдерінде қоғам үшін қолайлы түрдегі мерзімдік ұзақтығы уақтылы немесе түпкілікті болатын келісім мен шаралар кешенінің жиынтығы қамтылған жанжалды шешудің алуан түрлі нысандарының ертеден кездесетіні аңықталады.
Жалпы алғанда медиацияны қалыптастыру процесін үш кезеңге бөліп, оны осы уақыттық аралықтардан өтті деген тұжырымдамалық қорытындыға тоқталамыз.
Медиацияның даму жолының алғашқы баспалдағы ретінде оның бірінші кезеңі қоғамдық бірігулердің ең ертедегі формасы адамдардың алғашқы тобырының одан кейін рулық бірлестіктердің,тайпалардың және де қауымдастықтардың,сонымен қатар, қала-мемлекеттердің мәдениеті мен ұстанатын тәртіптік әдеттерінен көрініс табады.Аталған бірлестіктерде көрініс табуы қақтығыстар мен бірлестік үшін өмірлік маңызы бар жағдайларды реттеу қажеттілігімен байланысты.
Медиацияны қалыптастырудың бірінші кезеңі тайпаларда, қауымдастықтарда және олардың арасында туындайтын қақтығыстарды реттеу қажеттілігімен, ал кейіннен қала-мемлекеттер арасындағы қақтығыстарды реттеу қажеттілігімен байланысты. Бұл кезеңнің негізгі ерекшелігі ерте тарихи кезеңді қамтуы. Қалыптасудың алғашқы кезенінің нышаны ежелгі дәуірге тән және қоғамның қалыптасуының ерте тарихын қамтиды.Және біз оны медиация тарихының бастауы ретінде санаймыз.Ежелгі дәуірдегі адамдар араындағы келіссөз жүргізу мәселесі және татуласу рәсімі күрделі бола тұра нәзік рәсім болды, даналық пен сабырлылықты сондай-ақ үлкен тәжірибені қажетсінді, сондықтан ерте тас дәуіріне дейін және кейінгі тас дәуірінен басталған уақыт аралығында татуластырушы тұлғалар өте жоғарғы құрметке ие және дана адамдар болды.Олардың қатарына дуаналар,бірлестік басшылары, көсемдері, діни қызметкерлері, дінбасылар, ақсақалдар, абыздар, және еліне елеулі болған бірлестік ішіндегі тұлғалар тізімделінеді. Осы уақыттық шекараларға тән дүние ол адамдардыың сауда саттықпен айналысуы бұл өз кезегінде медиация процедурасының дамуына үлкен үлес қосты.Көптеген мамандар қазіргі медиацияның негізін Финикия өркениетінен табады,сондай-ақ ежелгі Вавилонда, осы елдерден өзге, әлі күнге дейін халықтық демократия институтының алғашқы нұсқасы сақталған ол Африкада да белгілі болды. Оған дәлел Африканың көптеген елдерінде қазіргіге дейін жанжал еліне елеулі,халқына қалаулы адамның көмегімен шешіледі.[12.] 13
Ал медиацияны Шығыс Азия елдері қақтығыстарды жоюдың негізгі құралы ретінде кеңінен қолданды.Оның алғашқы нысандары Ежелгі Қытай және өзге де елдердің арасында жасалынған дипломатиялық келісімдер. Ежелгі Рим (transactio) ұғымы кездеседі. Оны тікелей аударатын болсақ әлемдік мәміле деген мағынаны білдіреді.Негізінен бұл келісімнің түпкі мағынасы өзара жеңілдіктер туралы келісім яғни тараптар өздерінің талаптарын дәлелдеуде белгілі бір қиындықтарға тап болған кезде жүгінетін келісім түрі болған. 13
Ежелгі Рим құқығы дәуірінде татуласу және келісу идеяларына негізделген аралық соттар кеңінен таралған болатын. Сонымен, Рим құқығының дамуының алғашқы кезеңінде сот процестерінде мемлекеттік мәжбүрлеу күші бар билік өкілдері ретінде танылмайтын, judex privatum тікелей аудармада "барлық алқабилер" жиі кездеседі және олар тек жеке судьялар ретінде әрекет етті. Сонымен бірге жеке судья дәлелдемелерді өзі бағалады және ол сот магистратурасында нақты шешім қабылдады (iudicium)3Ежелгі римдегі келіссөздер жайлы Марк Туллиус Цицерон былай деп жазды: " Дауларды шешудің екі нақты жолы бар.Біреуі-келісім,келіссөздер арқылы ,екіншісі-мәжбүрлі күш қолдану арқылы.Алдыңғы тәсіл адамдарға,кейінгісі жануарларға тән болғандықтан, соңғы әдіске бір шарт орындалғанда ғана жүгінуне болады.Ол шарт ретінде бірінші әдісті қолдану мүмкін болмайтын жағдайлардың аңықталуы жатады".(14).Ал келесі ежелгі еуропа құрлығындағы қуатты қала мемлекеттерінен құрылған Ежелгі грекияда қалааралық мемлекеттер қақтығыстарын тек үшінші бөгде қала-мемлекеттің делдалдығымен реттейтін.Афина мен Спарта қала-мемлекеттер арасындағы келіспеушіліктерде өзге шағын қала-мемлекеттер делдалдық қызмет көрсеткендігі-оның тарихи дәлелі (15).
Медиация институты дамуының екінші тарихи белесі немесе даму жолының екінші кезеңі орта ғасырларға және көп жылдық соғыстарды аяқтау қажеттілігі туындаған мемлекеттер арасындағы уақыт мезеті жаңа кезеңге дәл келеді. Бұл кезең 1803 жылы қабылданған "Медиация актісімен" сипатталынады және осы заңи құжатпен ерекшелінеді. "Медиация актісі"- адамзат тарихындағы медиация саласындағы алғашқы құқықтық акт. Дәл осы кезеңнен бастап медиацияны дамытудың фундаметальды негізі қаланды деп есептеуге болады. Аталған фундаметальды құқықтық құжаттың пайда болуына ықпал еткен еуропалық мемлекеттердің арасындағы отызжылдық жанжалдық соғыстың 1648 жылы сәтті шешімін табуы. Осы сәтті шешімнің жарқын үлгі тізіміне жанжалды соғыстың нәтижесінде қабылданған медиация тәсілі қолданылғын бейбітшілік келісімдерін жатқызамыз.Еуропа елдері Швейцария ,Германия және Франция арасындағы қақтығысты реттеу қажеттілігі Медиация актісінің қабылдауына түрткі болды.Бұл қақтығыстық жанжалда делдалдық қызмет көрсеткен Наполеон Бонапарттың өзі болған деген тарихи оқиғаларға сүйенсек болады.Ал осы кезеңге тұспа-тұс келетін деректер орыс мемлекетінде кезедеседі. Осы сәттегі орыс княздігінде әрбір жеке жанжалдарды шешу тәртібі міндетті түрде ресми мемлекеттік рәсімделуге тиіс болатын. Оның нақты дәлелі ретінде Аралық сотты құру құқығы тараптарға тиесілі және оның қабылдаған шешімі мемлекеттік соттардың шешімінің құқықтық мәртебесіне сай келеді делінген 1649 жылғы Собор кодексіндегі кездесетін деректерді танимыз. (16).Бірақ, құқықтық практиға ХVIII-ХІХ ғғ ар-ождан соты енгізілгеннен кейін ғана татуласу рәсімін түпкілікті заңи тұрғыда тану және ресімдеу тәртібі аңықталды.(17)
Ал осы уақыт аралығына сай келетін медиацияның отандық тарих беттерін қарастыратын болсақ бұл татуластыру рәсімінің бастауы ертеде екендігін байқаймыз. Қазақстанда дау тараптары ұзақ уақыт бойы сақталған әдет-ғұрыпо сәйкес дауды шешу үшін ақылымен және өмірлік тәжірибесімен ерекшеленетін кез-келген беделді мүшеге, яғни сот істерінің аралық талқылауына жүгіне алады. Мемлекеттіліктің нышандарының дамуымен ХV-ХVII ғасырларда делдалдықтың ерекше түрі билер пайда болған. Билер ретінде әдет-ғұрыптарды жақсы білетін және өзінің әлеуметтік жағдайы мен ақылымен ерекшеленетін адамдар бола алатын10. Билер еліміздегі медиатордың ең алғашқы формаларының бірі болып есептелінеді. Өйткені билер заманауи делдал медиаторға қойылатын барлық талаптарға жауап бере алатын.(18)Отанымыздың тарихында кезедесетін ерекше көзге түсетін ертедегі медиаторларды тізіміне Төле би,Әйтеке би,Қазыбек би, Майқы билерді жатқызсақ болады. Аталған тұлғалардың әділдігі жайлы деректер тарих беттерінде көптеп кездеседі.Оның бірі С.З.Зиманов өз дерегінде былай деген:Дауды шешудің ең алғашқы әдісі екі жақты татуластыру және оған жету жолы алғашқы баспалдақ олардың туыстық қатынастарын аңықтау(19).Келтірілген дерекке сәйкес билердің негізгі міндеті дауласқан екі жақты бітімге келістіру екенндігін байқаймыз. ХVII ғ. қазақ хандығындығының барлық жерінде аралық сот қызметін атқарған билер соты жұмыс істеген, сонымен қатар ірі ру-тайпалар арасындағы түрлі дау-дамайларды талқылаған сұлтандар соты және сұлтандар мен билерді соттау және түпкілікті сот шешімдерін шығару құқығына ие болған хандық сот болды. Қазіргі Қазақстан аумағында сот жүйесін осылай құру айтарлықтай дамыған және тиімді деп тануға болады: соттардың бірінші деңгейі (билер соттары) тараптарды татуластыруға бағытталған болатын және оған қол жеткізілмеген жағдайда ғана мүдделі тараптардың сұлтандар мен ханның соттарына жүгінуі орын алды.
Делдалдық терминінің түпкілікті түрде ауыстырылуы оның үшінші кезеңінің басталғандығының айқын көрінісі.Үшінші кезеңін қалыптасуына делдалдықтың жаппай сипатта қолданылуы септігін тигізді .Оны құқықтық тұрғыда реттеу уақыттық қажеттеліктен туындады. Құқықтық жүйесі Англо-саксондық құқықтық жүйеге қосылатын яғни Америка Құрама Штаттары, Австралия, Ұлыбритания елдерінде ХХ ғасырдың екінші жартысында медиацияның қарыштап дамуы тән Бұл өз кезегінде медиацияның қолдану аясын барынша кеңейтті.Көп жағдайда медиация терминімен қолданылған татуластырудың бұл түрі жаппай жұмыстан шығу нәтижесінде болған ереуіл кезінде,кәсіпорындардың тоқтап қалуына байланысты экономикалық тоқырау кезеніңде Америкада қолданылған болатын.Оның айқын бейнесі 1920 жылы Нью-Йоркте құрылған консенсусқа келуді қолға алған,дауды шешудің нұсқасына айналған татуластыру рәсімін қолданатын Еврейлік татуластыру кеңесі.(20)1947 жылы Америка мемлекетінде қайта құрылған жанжалдарды реттеу жөніндегі федералды қызметі-"Federal Mediationand Conciliation Service" - басқарушы шеңбер арасындағы және оған бағынатын жұмысшыларға наразылығынан "медиация" термині пайда болды.Дәлелді деректердің келесі тобынан бірқатар мдиация жайлы мәліметтерді көрсек болады. "Сот іс-жүргізушілігінен бөлек дауларды шешудің үздік тәсілі табылуы тиіс мақсатпен 1976 жылы өткен соттардың жиналысында сот жүйесі мен медиацияның өзара іс-қимылы жайында тақырып басты назарға алынды.(21). Медиация заң жүзінде 2001 жылы қабылданған Медиация туралы Бірыңғай Актімен реттелді.Өз мемлекетіміздегі заңнама 2011 жылы 28 қаңтарда қабылданған болатын.
1.3 Медиация процедурасының негізгі қағидаттары мен мақсаттары
Құқықтың түйіні мен мәні құқықтық мән-жайларда әсіресе оның қағидалары мен функицияларында айқын көрініс тауып,нақтыланады. Құқықтық принциптер-құқықтың бастапқы пайда болуы мен дамуы, ұйымдастырушылық және моральдық негізін құрайтын идеялар мен ұстанымдарды білдіреді,-деп ресейлік құқықтанушы-ғалым Байтин М.И. айтып өткендей құқықтық қағидаттар әртүрлі топтардан құралған қоғамның дамуының объективті қаиеттері мен мүдделерінің және оның қажеттіліктерінің заңды түрде айшықталған тарихи көрінісі екені бізге белгілі.(22)Өз кезегінде тарих беттеріне қарайтын болсақ, принцип сөзінің түсінігі ежелгі Рим мемлекетінің әскери құрылымдық ерекшелігнен бастау алады.Жоғары да атап өткеніміздей,ежелгі рим жауынгерінің құрылымында алдыңғы қатардағы рим жауынгерлері қиын үзілетін және қауіпті түрдегі қорғаныш белбеулермен ерекше қаруланған болатын.Аталған қорғаныш белбеуі принцип деп аталған. Осыдан байқайтынымыз, құқықтық принцип-құқықтың негізгі басшылыққа алатын,оған сүйенетін бірден-бір ұстанымы.Екініші тұрғыдан принцип бұл- құқықты түсінуге бағытталған, теориялық әртүрлі ілімдерде көрініс тапқан моральдық сезімдері мен көзқарастарымен айқындалынатын қоғам мүшелерінің субъективті қабылдаудың айқын белгісі.(23)
Медиация қолданатын аясына қарамастан,дауды шешудің процедурасы ретінде өзіңдік қағидаларға ие.Медиацияның қағидалары осы саладаға жекеленген медиативтік практиканың және ғылыми зерттеулердің ,сонымен қатар әлем бойынша танылған құқықтық құжаттардың талдауы мен зерттеуінің нәтижесі.Жалпы алғанда медиацияның қағидалары -оны өзге татуластыру рәсімдерінен жеке-дербестікті айшықтайтын,медиативтік процедураның дамуы мен оны жүргізу тәртібін көрсететін белгі.Қорыта айтқанда медиативтік қағидат-дау-жанжалды реттеу барысындағы медиатордың практикалық қызметінің негізі.
ҚР-ның қабылдаған Медиация туралы заңынан 5 түрлі бастамашылық-қағидаттарды айқындаймыз.Олар: еріктілік; медиация тараптарының тең құқылығы;медиатордың тәуелсіздігі мен бейтараптылығы;медиация рәсіміне араласуға жол бермеушілік;құпиялық.*1Алайда құқық ғылымында бірқатар негіз бойынша бөлініске түсетін топтық принциптерді кездестіреміз.ДавыденкоД.Л.-дің пікірінше жоғарыда аталған қағидаттар қатарына мыналарды толықтыру қажет деп санайды:тараптармен жүргізілген процедураның нәтижесі бойынша толық бақылаушылық,дау-дамайды ымыраға айналдыруға мүмкіндік беретін өзара тиімді шешімдері,келіссөздердің қарама-қайшылықсыздығы.(24)Медиация ның процедурасын ұйымдастыру тәртібі жайлы жазылған әдебиеттерді зерттеу барысында тағы да практикалық қағидаттарды атап көрсетек болады:Сенімділік,даулы қатынастарды реттеудің рұқсат етілген бағыты,келісімді жасасу және таңдау еріктілігі,тараптардың құпиялығы,және олардың жанжалды реттеуге жәрдемсу,процедуралық икемділік,тараптардың тікелей қатысуы,тараптың қарым-қатынасты сақтау және жеке тарапқа бағдарлануы.Медиацияның принциптерін олардың функцияналды бағыты бойынша екі құрылымдық топтарға бөлеміз:
1. Медиацияны жүргізу барысын сипаттайтын қағидаттар Процедуралық топты құрайды. Бұл тізімге тараптардың теңдігі,құпиялық қағидаларын жатқызамыз.
2.Медиация рәсімінің қатысушыларының құқықтық жағдайын айқындайтын және медиациялық процедураның ұйымдастырылуын сипаттайтын қағидалардан топтастырылған-Ұйымдастырушылық қағидалар тобын бөліп алсақ болады. Бұл бөлініс топқа-медиатордың бейтараптылығы,еріктілік қағидалары жатады.Ескере кететін жайт кейбір қағидалар екі топтың да белгілеріне ие болғандықтан оларды бірінші және екінші топқа да жатқыза аламыз.
Сонымен қоса,бұл принциптерді ресми бекітілуіне қарай екі топқа ажыратсақ болады:Ресми нормада бекітілген және бекітілмеген қағидалар. Бекітілген қағидаттарға медиациялық құпия, еріктілік, тең құқықтылық, медиатордың бейтараптығы мен тәуелсіздігі жатады. Тиісінше,ресми бекітілмеген-бұл Нормативтік құқықтық актілерде ресми бекітілмеген принциптер. Бекітілмеген қағидаттардан біз мыналарды бөліп көрсетеміз: кәсібилік, клиенттердің мүдделерінің басымдығы, уақыт шектеулері.Ендігі кезекте медиация рәімінің ядролық яғни түпкі негізгі қағидасы еріктілік қағидасының толық мәнін ашалық.
Еріктілік- бұл тараптардың медиация рәсімін өз еркінің бақылауында ұстау мүмкіндігі. Яғни, бұл принцип дауласушы тараптарға барынша бағытталған. Ерік бостандығы қағидасын келесідей кіші топтарға бөлу арқылы оның мағынасын қарастырайық.
Рәсімді бастау және тоқтату бостандығы. Медиациялық келіссөз тек тараптардың өз ерікімен келісім жасау ниеті болған ретте орын алады.Тараптардың өз еркі ұғымы-татуластыру рәсімін мәжбүрлеусіз бастауды білдіреді. Мәжбүрлеуден кепілдік-Тараптың кез келген сәтте медиация рәсімін жалғастырудан бас тартуға құқығы.
Тараптардың шешімінің еріктілігі. Тараптардың ерікті шешімінің көрінісі- тарап процедуралық рәсімнің ережелер мен салдарларына өзінің жеке-дара және таңдаулы әрі салмақты шешімін қалыптастырады.Рәсім барысында қол жеткізілген тараптардың шешімдері заңды түрде рәсімделмейінше, тараптар бұл шешімнен бас тарта алады.
Бұл ретте шешімнің еріктілігі тек формальды тұрғыда ғана емес, іс жүзінде де жүзеге асырылуы керек. Бұл дегеніміз рәсімнің үшініші тарабы медиатордың қызметінің бір әрекеті болып табылады.Ол шешім екі тараптың да еркінен таңдалып құрастырылғанына көз жеткізуі керек. Әрдайым тараптың келісімге қол қоюы осы медиациялық келісімнің мазмұны оның дайындалған өзінің еркіне сәйкестігін білдіреді.Аталған жағдай тарап үшін кері әсер етуі мүмкін. Яғни ашып айтатын болсақ,тарап бұл екінші тараппен жаалған келісімді оған қолайлы деп қателесуі мүмкін. Бұл әртүрлі жағдайларға байланысты болуы мүмкін, мысалы, шаршау, эмоционалды қозу, келісімнің барлық салдарын өзіңіз үшін есептемеу және т. б.
Медиатордың кәсібилігі-ол тараптардың "еріксіз келісімін" ескеруі және алдын алуы керек. Осының алдын алу мақсатында "Қазақстандық Медиация орталығы" медиатордың Этика кодексінде: "медиатордың әр тараптың еркін және теңгерімді таңдау жасайтынына жеке көз жеткізуге мүмкіндігі жоқ болғандықтан, мүмкін болған жағдайда тараптарға теңгерімді таңдау жасауға көмектесетін кәсіпқой мамандармен кеңесудің маңыздылығын түсіндірген жөн".(25)
Медиаторды таңдау еріктілігі. Тараптар медиациялық процесс барысында медиаторды өз бетінше таңдай немесе өзгерте алады. Медиаторды олардың еркіті таңдауысыз мәжбүрлі түрде жүктеуге болмайды.
Медиация рәсімін анықтаудағы еріктілік. Тараптар медиация рәсімдерін таңдауда еркін, алайда бұл жағдайда еріктілік қағидаты медиация рәсімінің өзінің қағидаларын айқындауға да қолданылатынына қарамастан, медиатор тараптардың осы құқығы мен оның осы рәсімді кәсіби түрде жүргізу міндеті арасында теңгерімдеуге тиіс екенін атап өту қажет.
Медиаторлардың мінез-құлқының Қазақстандық кодексіне сәйкес: "Медиатор істің түрлі мән-жайларын, соның ішінде құқық күші мен нормасының ықтимал теңгерімсіздігін назарға ала отырып, медиация рәсімін тиісті түрде жүргізуге, сондай-ақ тараптардың кез келген тілегін және дауды тез арада реттеу қажеттілігін ескеруге тиіс. Тараптар медиатормен медиация жүргізілетін қағидалар мен тәсілдерге қатысты ерікті түрде келісім білдіруге тиіс".(25) Медиатор тараптармен бірлесіп коммуникацияның осы ережелерін белгілейді және процестің барлық қатысушылары осы ережелерді орындауға міндетті. Олардың орындалмауы жауапкершілікке әкелуі мүмкін-байланыстың үзілуі, яғни медиация рәсімін тоқтату.Еріктілік қағидасына түпкі мағынасы медиациялық келісімнің басталуы мен татуластыру рәсімінің барысы және келісімдік процедураның нәтижесі мен оның орындалуы тек тараптардың еркі аңықталғанда жүргізілетіндігін білдіреді. Екі тараптың да,рәсімді жүргізуші медиатордың да ұстанатын қағидасы еріктілік принципі болып табылады.Медиациялық келісімді жасау не медиациялық рәсімге жүгінуге ешкім ешкімді мәжбүрлей алмайтындығын осы принцип арқылы көреміз.Және де бір тараптың дауды шешу жолы ретінде медиация рәсімін таңдауы және оған жүгінуі екінші тарапқа да бұл рәсімге жүгінуді міндеттелмейді.Бұл еріктілік қағидасының айқын көрінісі.Өзара ымараға келу туралы шешім мәжбүрлі түрде келісілмейді. Медиация кезінде тараптар өздерінің материалды және процессуалдық құқықтарын өз қалауы бойынша иеліктен шығаруға, талаптардың көлемін ұлғайтуға немесе азайтуға немесе даудан (жанжалдан) бас тартуға құқылы.Осы еріктілік принципін шектеу және оның қолдану шекарасын азайту жөніндегі пікірлер медиация түсінігінің өзіне қайшы келеді.Өйткені осы еріктілік қағидасы бұл рәсім түрі өзге татуластыру рәсімдерінен ерекшелейді.
Медиация тараптарының тең құқықтылғы принципінің мәні мен түпкі мағынасын зерделейтін болсақ, алдымен тең құқықтылық ұғымымен танысуға тура келеді. Тең құқықтылық- тараптарға берілетін заң мен ережелерде бекітілген құқықтар мен міндеттерінің деңгейі бойынша теңдей екендігін білдіріп қоймай,оларға өз еркі мен мүддесін білдіруде және қорғауда бірдей мүмкіндіктер берілетіндігін көрсетеді.Бұл Тараптардың ешқайсысының рәсімдік артықшылықтары болмайтындығын айшықтайды. Тең құқықтылық қағидатын медиациялық рәсімде келесідей әрекеттер арқылы байқай аламыз:тең субъектіліер бірдей мүмкіндіктерге ие бола,рәсімге жүгіне алады және рәсімді тоқтата алады,рәсімнің ақпараттарын жария етуде де теділік орын алады,сонымен қатар,рәсімді жүргізетін және оның барысын қадағалайтын медиаторды таңдауда да тараптар тең. Медиаторлардың мінез-құлқының Қазақстандық кодексіне сәйкес:"Медиатор процеске тартылған тараптардың тең мүмкіндіктерінің кепілі болып табылады". Мұндай теңдік келесі аспектілерде көрінеді.
Медиаторды таңдау кезіндегі тең құқықтар. Дауласушы тараптардың бірі бастама көтеріп, медиаторды таңдаса да, екінші тарап бұл таңдаумен келіспеуі мүмкін. Медиатор екі дауласушы тараптың келісімімен ғана өз міндеттерін орындауға кірісе алады.
Медиатордың назарына тең құқық. Медиатор екі тарапқа бірдей уақыт бөлуі керек. Мысалы, егер медиатор бір жаққа қандай да бір кейстік мәселе немесе тест жасаса,дәл осы процедураны ол келесі тарапқада жасауы тиіс.
Тең төлем. Медиатор өткізетін медиациялық келіссөздердің алдыңғы сатысы үшін төлетін төлем сомасын екі тарапта тең үлеске бөлу арқылы өтеуді көздейді.
Сондай-ақ тараптар тең дәрежедегі процедуралық құқықтарға ие. Бүл ретте рәсімдегі тең процедуралық құқықтар деп мыналар түсініледі: екі жақтың өз ұстанымдарын жеткізуі, өз ұсыныстарын білдіру,пікір және ымыраға алып келетін қзге де әрекеттерді жасауға мүмкіндіктер, медиатормен өткізілетін уақыттық шектелеуі екі жақ үшін де бірдейлігі.Және әр тарап жеке-дара рәімге қатысатын тұлғаларды таңдауда теңдікке ие.
Жоғарыда атап өткен еріктілік пен теңдік қағидаты дауласушы тараптарға көбірек қатысты болса, онда бейтараптық пен тәуелсіздік қағидаттары медиатордың тұлғасына қатысты болады.
Келесі маңызды қағидаттардың бірегейі медиатордың тәуелсіздігі мен бейтараптылығы болып табылады.Аталған қағида рәсімнің объективті әрі субъективті тұрғыдан әділдік нышанында өткізілуінің кепілі.Оған негіз болатыны дауласушы екі тараптарды ымыраға келістіру барысында үшінші тараптың тек бір жақ үшін келісім тиімді болмауды көздейді. Үшінші жақтың бейтараптылығы мен тәуелсіздігі дауласушы екі тараптыңда мүддесін тең көреді және екеунің де ырқына көнбейтіндігін аңықтайды және өзінің даудың мәні бойынша пікір білдіре алмайтындығын көрсетеді. Медиатор үшін екі тараптыңда пікірлері мен ұсыныстары, ұстанымдары мен мүдделері тең дәрежеде маңызды.
Медиатордың бейтараптылығы қағидаты кейде үшінші жақтың бейраптығы деп те әдебиеттерде кездеседі.Бұл қағидаттан шығатын ең бірінші талап: даудың мәніне мүдделі емес,бірақ даудың нәтижелі түрде шешілуіне мүдделі медиатор болуы керек,екіншіден бір тарапқа болмасын тәуелділіктің болмауы,үшіншіден екі тарапқада ықпал ету дәрежесі бар тұлға болмауы тиіс.Медиаторлардың арасында кездесетін ереже түрі Бос болу ережесі. Ол ереже бойынша медиатор рәсімді жүргізу барысында делдал болғандықтан іштей тараптарға ешқандай жақындығы немесе оның тараптарға қандайда бір жеке көзқарасы болмауы тиіс.. Егер Тараптардың біреуі ғана медиатордың екінші Тарапқа жанашырлығы байқалса, Медиация процесі тоқтатылады және медиаторға екінші Тараппен сөз байласқаны үшін айып тағылуы мүмкін. Егер медиатор Тараптарға қатысты бейтараптықты сақтай алмаса, онда ол медиацияны жүргізуді тоқтатуға және тараптарға басқа делдалды таңдауға ұсынуға міндетті. Медиация туралы" Заңның 7-бабының 2-бөлігіне сәйкес, медиация рәсімін өткізу процесінде оның тәуелсіздігіне немесе бейтараптығына әсер етуі мүмкін мән-жайлар туындаған жағдайда, медиатор бұл туралы Тараптарға дереу хабарлауға міндетті. Егер медиаторды медиация рәсімін жүргізуді қамтамасыз ету жөніндегі қызметті жүзеге асыратын ұйым тағайындаса, онда туындаған жағдайда оған да ескерту қажет.
Бейтараптық дегеніміз- айқын ықпалды пікірден еркіндік десек қателеспейміз. Мысалы, бейтараптылық қағидатын сақтау аясында медиаторға қойылатын мұндай талаптар "Қазақстанның Медиация орталығы" медиатордың Этика кодексінде көрсетілген:
1) медиатор процесс басталғанға дейін оның барысында екі тараптың жеке басын сипайттын белгілері бойынша және де жеке сипаттамалары ретінде танылатын шығу тегі, ұстаным -нанымдары құндылықтары мен өмірлік фавориттік көзқарастары бойынша немесе олардың медиацияда көріні табатын белгілері бойынша процеске қатысушылардың арасында қайсыбіріне қатысты алаламайты қатынас пен шектік шекарны сақтауы тиіс;
2)Медиатор өзінің дауға,тараптарға қатысты бейтараптылығына күмән келетін немесе оны тудыратын сыйлықтар,басқада игіліктерді немесе қызметтерді бере алмады және қабылдай алмайды.Бұл ретте тараптарда медиаторға аталған іс-әрекеттерді жасау заңмен тыйым салынғанын көрсетеді.
3) Алдынғы медиатордың бейтараптылығына қойылатын талаптан шығатыны кез келген сәтте егер медиатор процесті бейтарап нысанда жүргізе алмаса, ол медиативтік рәсімді тоқтатуы тиі.Рәсімді жүргізу шарты медиатордың медиацияны жүргізу кезінде оның дауласқан тараптарға қатысты объективті және бейтарап болу және рәсімді тек екі тараптың келісілген мүддесі үшін ғана жүргізуі.
Осы қағидатты шетелдік заңнамалардан да кездестіреміз. Мысалы,Медиатордың рәсім барысында оның жүріп-тұру ережесі бекітілген Еуропалық медиаторлардың мінез-құлық кодексінде бейтараптылығы қағидасына тоқталып өткен.Осы кодексте төмендегідей норма бекітілген: Егер медиатордың тәуелсіздігіне әсер етуі немесе мүдделер келіспеушілігі көрініс табатын қарама-қайшылық тудыруы мүмкін кез келген мән-жайлар анықталса, медиатор рәсімді жүргізуді бастамауға тиіс немесе медиация рәсімін бастай отырып, оны жалғастырмауы тиіс екендігі көрсетіледі.
Жоғары аталған нормадан медиация рәсіміндегі бейтарпатылық қағидасының қосымша тағы бір аспектісін байқасақ болады,ол мүдделердің келіспеушілігі көрініс тапқан қарама-қайшылықты жағдаяттар.Бұны ашып жазатын болсақ, мүдделердің келіспеушілігі көрініс тапқан қарама-қарсылықты жағдаяттар дегеніміз-медиатордың тараптардың біріне ықтимал жәрдесуіне немесе бір тараптың жағына шығуына ықпал ететін әрекеттер мен қатынастар. Мүдделердің келіспеушілігі көрініс тапқан қарама-қарсылықты жағдаяттар ретінде танылуы мүмкін медиацияда кезедесетін бірнеше нұсқаларды атап өтетілік:
-Дауласушы жақтардың тек бірімен ғана жеке немесе іскерлік кездесулер өткізу,келіссөздер жүргізу;
-Медиациялық татуластыру рәсімінің нәтижесіне байланысты қаржылық не басқа да мүдделер;
-Медиатор рәсім барысында тараптарды татуластырушы үшінші тұлғадан,тараптың бірінің рөліне кірсе яғни бір тараптың жағына шықса.
Жоғарыда келтірілгендей нұсқадағы мүдделердің келіспеушілігі көрініс тапқан қарама-қарсылықты жағдаяттар медиаторға белгілі болса,медиатор іске қатысушы тараптарды ол туралы хабардар етуі тиіс.Және де медиатор өзінің бейтараптылығына қатысты өзге күмәнді мән-жайларды білген реттерде де бұл туралы тараптарға хабарлауға міндетті.
Мүдделердің келіспеушілігі көрініс тапқан қарама-қарсылықты жағдаяттарды оңтайландырудың өзі медиация рәсімін бірден автоматты түрде тоқтауын білдірмейді. Мүдделердің келіспеушілігі көрініс тапқан қарама-қарсылықты жағдаяттарды хабардар етудің кезеңдік шекералары аңықталған. Оның кезеңдік шекаралары медиация басталар алдынғы сәттен басталып,рәсім барысында ол аңықталған кезімен шектелеген.Бұл ретте медиатордың мүдделердің келіспеушілігі аңықталғаннан кейін рәсімді жалғастырудан бас тартуға құқығы бар. Бірақ ескеретін бір жайт егер іске қатысушы тараптар мүдделердің келіспеушілігі көрініс тапқан қарама-қарсылықты жағдаяттардың бар болуы жайлы хабардар бола тұра,медиация рәсімін жалғастыруды көздесе және оған келісе,медиация рәсімі медиатормен жалғастырылады.
Келесі тоқталып өтетін мәселе медиаторлардың тәуелсіздігі. Тәуелсіздік-делдалдықтың немесе медиаторлардың қауымдастықтары мен ұйымдары және қз кезегінде медиаторлардың қызметінің негізгі шарттарының бірі.Аталған жеожегі тәуелсіздік ұғымы алдымен жекеленге медиаторларлың және олардың мүүшелікке қосылатын медиаторлардың ұйымдарының мемлекеттік билік органдарнан еркін болуы яғни оларға бағынбауы.Медиациялық даму жолындағы идеялардың ішінде мемлекеттік медиаторларды құру идеясы ең дәрменсіз ұсыныс ретінде көрініс тапты.Өйткені мемлекеттің қадағалау және бақылау билік ырқына түскен делдалдар кәсібилігінің нышандары табандылық,жекелеген ойлау,батылдық сияқты оң белгілерден айырылады.
Қарастырылып отырған тәуелсіздік қағидасының екінші көрінісі -медиатордың өз міндетін атқару барысында өзінің өзге медиаторлық өкілдіктерден еркін болуы. Бұл дегеніміз-медиатор өзінің кәсіби міндетін атқару кезінде медиация ұйымдары мен олардың басшылары да клиенттің ісін жүргізу туралы нұсқаулықтар беруге құқығы жоқтығын көрсетеді.
Қаралып отырған қағидаттың екінші аспектісі медиатордың өз міндеттерін орындау кезінде өз кәсібінің басқа өкілдерінен тәуелсіздігін алуы болып табылады. Медиация фирмаларының басшылары да, медиацияның өзін-өзі басқару органдары да нақты медиаторларға клиенттің ісін жүргізу туралы нұсқаулар беруге құқылы емес.
Үшінші аспект-медиаторлардың өз клиенттеріне ақылға қонымды тәуелділігі. Медиатор өз клиенттерінің қызметшісі болып табылмайды. Егер клиент медиатордан белгілі бір құқыққа қарсы әрекеттерді жасауды талап етсе немесе медиатордан оның этикалық нанымдарына қайшы келетін әрекетті талап етсе, медиатор бұл клиенттен бас тарта алады.
Өзінің қызметіне өзі иелік ету-бұл тәуелсіздік қағидатынан туындайтын принцип. Медиациялық қоғамдастықты басқару құрылымының өзі әрбір медиатордың тәуелсіздігін жоғалту қаупіне кедергі келтіреді. Медиацияның тәуелсіздігі принципіне қауіп екі көзден туындайды: мемлекет және медиациялық ұйымдардың менеджерлері. Бірінші қауіп мемлекеттің медиациялық өзін-өзі басқару органдарының жұмысына араласуының жолын кесумен теңестіріледі. Медиаторлар жалпы жиналыстарда өз басшыларын өздері сайлайды және міндетті түрде өз ортасынан сайлайды. Екінші қауіп "медиациядан генералдар"деп аталды. Бұл Медиация корпорациясында көрнекті лауазымдарды атқаратын кейбір танымал медиаторлар медиаторлардың көп бөлігін бүкіл Медиация қауымдастығына қатысты шешім қабылдаудан шеттетеді.
Корпоративтік-медиатордың тәуелсіздігі қағидатынан туындайтын тағы бір қағидат. Ортақ мүдделер мен дүниетанымға ие бір мамандықтың өкілдері бола отырып, медиаторлар өз ортасында корпоративтік рухты қалыптастырады. Корпоративтік қағидаты медиаторлар арасындағы қатынастарды реттейтін бірқатар этикалық қағидаларға негізделеді. Осы қағиданы орындау үшін медиатордың сыртқы келбетіне, оның клиенттермен, судьялармен және өзінің кәсіби қызметін жүзеге асыру барысында кездесетін басқа адамдармен қарым-қатынасына ережелер белгіленеді.
Медиация рәсімнің негізгі принциптерінің бірі-медиативтік құпия принципі танылады. Өйткені осы аталған медиацияның құпиялылық қағидаты ерекше белгілерге ие.Біріншіден,даулы-жанжалды шешудің баламалы түрлерінен медиацияны ерекшелейтін бәекелестік, маңызды қағиданың бірі-медиациялық құпиялылық.Медиациялық құпиялылықтың ерекшелігін төмендегі мысалдан байқаймыз.Компания ішіндегі және өзге компаниямен сыртқы келіспеушіліктер,бизнесті басқару немесе оны бөлісу туралы серіктестіктер арасындағы келіпеушілік-қақтығыстарды,келісімш артты орындау туралы даулар және басқа да осы секілді қақтығыстық жағдайларды оңды шешуге бағытталған медиативтік процедуралардың қатаң түрдегі құпиялылығы талап етіледі,өйткені осындай фактілік жағдаяттарды немесе коммерциялық құпияларды жариялау, дауласушы тараптардың барлығына аса мөлшердегі қаржылық шығыстарды алып келуі мүмкін.Осындай қоғамдық қатынастардағы субъектілер арасында туындайтын келіпеушіліктің нәтидесінде туындайтын қақтығыстарды реттеуде баламалы әрі жасырын рәсім медиация ең тиімді таңдау болып табылады. Жасырын рәсім болатыны медиативтік келісөздерді жүргізуде отырыстарға тек делдал,даудың тікелей субъектілері немесе олардың өкілдері ғана қатысады.Және де отырыстарға өзге адамдарды шақырту немесе оларды тарту және оларды келіссөздерге қатыстыру тек тараптардың келісімі арқылы жүргізіледі. Жасырындық тек қатысушылардың тікелей өздеріне қатысты ғана емес олардың пайдалануы мүмкін стенографиялық және осы сияқты дыбыс немесе бейне жазбалар жүргізуге мүмкіндік беретін электронды құрылғылардың пайдалануына тыйым салынады.Бірақта келіссөздер барысында оған қатысатын қатысушылар және делдал өздері үшін қажетті деп таныған ақпараттарды белгі түрінде түртіп алуға құқылы.Ерекшелік құқықтың шегі медиация рәсімі аяқталған сәтте тоқтатылады,бұл дегеніміз қажетті ақпараттарды түртіп алу медиация рәсімі аяқталған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz