Азаматтық құқықтағы міндеттеме ұғымы

Жоспар

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

1. Міндеттеме туралы жалпы ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
Міндеттемелер ұғымы, элементтері және оның басқа құқық қатынастарынан айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
Талап ету құқығын беру және қарызды аудару. Міндеттеменің тоқтатылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15

2. Міндеттеменің орындалуын құқықтық қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ..30
Міндеттемелерді орындау. Орындау пәні бойынша міндеттемелердің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету әдістері ... ... ... ... ... ... 39
Азаматтық.құқықтық міндеттемелердегі жауапкершіліктің ұғымы мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64

Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

1. Міндеттеме туралы жалпы
ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
. Міндеттемелер ұғымы, элементтері және оның басқа құқық
қатынастарынан
айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...6
. Талап ету құқығын беру және қарызды аудару. Міндеттеменің
тоқтатылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 15

2. Міндеттеменің орындалуын құқықтық қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ..30
. Міндеттемелерді орындау. Орындау пәні бойынша міндеттемелердің
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .30
. Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету
әдістері ... ... ... ... ... ... 39
. Азаматтық-құқықтық міндеттемелердегі жауапкершіліктің ұғымы мен
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 55

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .64

Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
66

Кіріспе

Азаматтық құқық – бұл қазақстандық құқық салаларының ішіндегі қоғам
өмірінде мейлінше маңызды роль атқаратын салалардың бірі. Біз өміріміздегі
кез-келген күннің оқиғаларын есімізге түсіретін болсақ, бұндай оқиғалардың
ішінен азаматтық-құқықтық тәртіптегі құбылыстардың белгілі бір маңызды орын
алатынын байқауымыз қиынға соқпайды. Біз оқу орнына не жұмысқа, т.с.с.
жерлерге жеткізетін автобуста жолақысын төлей отырып, тасымалдау шарты
бойынша қатынастарға түсеміз. Ғимаратқа келген соң сырт киімімізді киім
ілгішке тапсыра отырып, сақтау шартын жасасамыз. Киімдерімізді химиялық
тазалауға тапсыруымыз үшін біз мердігерлік шартын жасасуымыз керек.
Мейрамханадан немесе асханадан тамақтана отырып, біз сатып алу-сату шарты
бойынша қатынастарға түсеміз.
Жоғарыда аталған жағдайлардың барлығы тараптар үшін белгілі бір
міндеттемелерді туындатады. Негізінен, міндеттемелер қоғам өмірімен, адам
өмірімен тығыз байланысты болады. Әрине, белгілі бір кемшіліктер немесе
құқық бұзушылықтар орын алмаған болса, біздер әдетте өзіміз түсіп отырған
қатынастардың заңдық табиғаты туралы ойланбайды екенбіз. Алайда
оқиғалардың қалыпты қозғалысы бұзылғанда кезде, дереу бұл қатынастардың
құқықтық сипаты туралы мәселе туындайды: олардың қатысушылары бір-біріне
түрлі талаптар қоя бастайды, міндеттемені тиісінше орындауын талап етеді,
құзырлы мемлекеттік органдардан көмек сұрап жүгінеді, осылайша өздерінің
құқықтарын қорғауды талап етеді.
Мен дипломдық жұмысымның тақырыбы ретінде азаматтық құқықтағы
міндеттеме ұғымы мен оның азаматтық-құқықтық сипаттамасын таңдап алдым.
Басқа да посткеңестік мемлекеттермен қатар, Қазақстан экономикалық өмірді
басқарудың бұйрықтық-әкімшілік әдістерінен бас тартты. Бүгінде елімізде
экономиканы басқарудың нарықтық қағидалары бекімін тапқан. Қатысушылардың
теңдігі бұл аталған нарықтық қатынастардың өзегі болып танылады. Банктік
қызмет, Қазақстан Республикасының шетелдік инвестицияларды тартуы, сыртқы
экономикалық қызмет, жерге, сондай-ақ оның қойнауына құқықтар т.б.
салаларда дамуы нақ осы нарықтық қайта құрылумен байланысты. Олардың
нәтижелілігі нарықтың басты құқықтық құралымен, яғни азаматтық құқықпен
тікелей байланысты болады.
Азаматтық-құқықтық қатынастардың көпшілігі міндеттемелерге сүйене
отырып өрбиді. Аталған нарықтық қатынастарға түскен кезде, осы қатынастарға
қатысушылар өзара жасасқан шарт негізінде белгілі бір міндеттемелерді
атқаруы тиіс болады. Жалпы алғанда, шарттарды жасасу кезінде оның тараптары
тек құқықтары мен міндеттерін ғана емес, сонымен бірге сол міндеттеменің
орындалуын қамтамасыз ететін ережелерді де қарастырады. Осылайша, азаматтық
құқықтың маңызды бір саласы болып міндеттемелер, соның ішінде олардың
орындалуын қамтамасыз ету мәселелері табылады.
Дипломдық жұмысты жаза отырып, мен азаматтық құқықтағы маңызды
мәселелердің бірі болып табылатын міндеттемелер ұғымын ашуды, олардың
азаматтық құқықтық қатынастардағы алатын орнын анықтауды және олардың
заңнамалық тұрғыдан реттелуіне талдау жасауды мақсат етіп отырмын. Осы
мақсатқа сәйкес мынадай міндеттерді қойдым:
- Міндеттемелер ұғымын беру;
- Міндеттемелердің элементтерін ашып көрсету;
- Міндеттемелерді орындау мәселесінің өзекті жақтарын көрсету,
- Талап ету құқықтарын беру ерекшеліктерін қарастыру;
- Қарызды аудару бойынша қатынастарға талдау жасау;
- Міндеттемені бұзғандық үшін жауапкершіліктің ерекшеліктеріне тоқталу;
- Аталған мәселелер бойынша нақты проблемаларды тауып, оларды шешу
жолдарын ұсыну.
Қойылған міндеттерге байланысты менің жұмысым кіріспеден, екі тараудан
және қорытынды бөлімнен тұрады. Бірінші тарау Міндеттеменің ұғымы және
элементтері деп аталады және ол үш бөлімнен тұрады. Ол екі бөлімнен
тұрады. Онда міндеттемеге түсінік беріліп, оны орындау ұғымына және
элементтеріне тоқталады. Сондай-ақ, міндеттемелік қатынастардың басқа құқық
қатынастарынан айырмашылығы туралы сөз болып, ондағы субъектілік
құрамдарының ауысуы ерекшеліктері туралы мәселелер қозғалады.
Міндеттемені бұзғандық үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілік деп
аталатын екінші тарау да үш бөлімнен тұрады. Онда мен азаматтық-құқықтық
міндеттемелердегі жауапкершіліктің ұғымы мен мәнін, жауапкершіліктің
негіздемесі мен мазмұнын, міндеттеменің бұзылғандығы үшін жауапкершіліктің
талабы ретіндегі кінәнің мазмұнын ашып көрсеттім.
Міндеттеме институтының қоғам өміріндегі маңыздылығына байланысты
қарастырылып отырған тақырып біршама терең зерттелген. Мысалы, О.С.Иоффе
Обязательственное право атты еңбегінде міндеттемеге жан-жақты талдау
жасайды. Сонымен бірге Т.Боднардың Об исполнении договорных обязательств
атты еңбегі де аталған тақырыптың мәнін аша түседі. Бұлардан басқа көптеген
ғалымдар азаматтық құқық оқулықтарында және дәрістер курсында міндеттемелер
мәселесіне біршама үлкен мән береді.
Қазақстан Республикасының азаматтық кодексінде міндеттеменің жекелеген
түрлерін құқықтық реттеуге заң шығарушы үлкен мән берген. Сондай-ақ,
міндттемелер туралы нормаларды туындататын кейбір нармативтік-құқықтық
актілер де бар. Мысалы, ҚР Президентінің Жылжымайтын мүлік пен онымен
жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы, Жылжымайтын мүлік
ипотекасы туралы Жарлықтары, Теңіз саудасы жүзуі туралы ҚР Заңы, Теңіз
кепілі мен ипотекалары туралы халықаралық конвенцияда т.б. бекімін тапқан.
Дипломдық жұмысты жазу барысында мен осы аталған нормативтік-құқықтық
актілерге сүйене отырып, қазақстандық және ресейлік авторлардың еңбектерін
қарастырдым. Атап айтсақ, Ғ.А.Жайлиннің, М.К.Сүлейменовтың, Т.Боднардың,
А.Г.Диденконың, М.М.Агарковтың, Ф.О.Богатыревтың, О.С.Иоффенің,
Ю.Г.Басиннің, т.б. авторлардың еңбектері менің бітіру жұмысымды жазуыма
арқау болды.

1. Міндеттеме туралы жалпы ережелер

Міндеттемелер ұғымы, элементтері және оның басқа құқық қатынастарынан
айырмашылығы

Түрлі азаматтық-құқықтық қатынастар міндеттемелерге жатады. Олардың
басым көпшілігін азаматтық-құқықтық шарттар құрайды: комиссия, сақтау,
сатып алу-сату, экспедиция, мердігерлік, тапсырма, тасымалдау, сақтандыру
т.б. Әкімшілік актілерден шарттан тыс міндеттемелер туындауы мүмкін.
Мысалы, ғимараттар мен құрылыстарды мемлекеттік органдардың бірінен
екіншісіне беру туралы құзырлы басқару органдарының шешімінен туындайды.
Негізсіз алынған немесе сақталған мүлікті қайтару бойынша және залалдарды
өтеу бойынша міндеттемелерге айрықша мән беріледі.
Міндеттемелер туралы нормалармен реттелетін қоғамдық қатынастардың
сипаты да әртүрлі. Өнімді таратумен, жұмысты жүргізумен, қызмет көрсетумен
т.б. байланысты азаматтық құқық субъектілерінің арасындағы туындайтын
қалыпты қатынастар да, сонымен бірге мүлікті негізсіз иелену мен сақтау,
зиян келтіру тәрізді жол берілмейтін, қалыпты емес әрекеттердің нәтижесінде
туындайтын қатынастар да міндеттеме кейпіне ие болады. Міндеттемелік құқық
қатынастарына қатысушылардың шеңбері де сондай кең. Міндеттемелер заңды
тұлғалар мен азаматтар, мемлекет арасында, заңды тұлғалар арасында, сондай-
ақ азаматтардың өздерінің арасында да туындауы мүмкін.
Сонда да, міндеттемелердің сипаты бойынша, мақсаты мен субъектілік
құрамы бойынша әртүрлілігіне қарамастан, олар белгілі бір экономикалық,
сондай-ақ заңдық бірлікке ие болады. Бұл оларды міндеттеме деген жалпы
түсінікке енетін құқық қатынастарының біртұтас түрі ретінде қарастыруға,
сондай-ақ заңда міндеттемелердің сан алуан түлері бағынатын жалпы
ережелерді және сонымен бірге олардың әрқайсысына қатысты қолданылатын
арнайы заң нормаларын қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Міндеттеменің экономикалық функциясын мынадан көруге болады: мүлік
пен еңбектің өзге де нәтижелері өндіріс саласынан айналым саласына және
соңғысы арқылы – тұтыну саласына (өндірістік немесе жеке) өткізіледі.
Мысалы, өндіруші өзі дайындаған өнімді айналым саласында жүзеге асыратын,
ал тұтынушы сол саладан өзіне өндірістік немесе жеке тұтыну қажеттіліктері
үшін керекті заттарды алатын тасымалдау немесе сатып алу-сату бойынша
міндеттемелер осындай сипатқа ие болады.
Міндеттемелік қатынастар саласында тек заттай нысандағы мүліктердің
ғана емес, сонымен қатар еңбектің мүліктік сипатта болатын басқа да
нәтижелерінің де орнын ауыстыру жүзеге асуы мүмкін. Мысалы, сенім
білдірілген тұлғаның тапсырма шарты бойынша сенім білдіруші үшін құқықтар
мен міндеттерді алуы барлық жағдайларда соңғысына қандай да бір заттарды
беруін туындата бермейді, бірақ сенім білдірілген тұлғаның жүзеге асырған
әрекеттерінің нәтижесі ретінде сенім білдіруші үшін мүліктік құқықтар мен
міндеттерді туындатады.
Осылайша, өзінің экономикалық мазмұны бойынша иелікке алынған
мүліктің орнын ауыстыру тәсілі ретінде көрінеді. Бұл орын ауыстырудың
мақсаты болып алынғанды тарату қызмет ете алады, бұндайда міндеттеме меншік
құқығын жүзеге асыру нәтижесі ретінде туындайды. Бірақ оның мақсаты
иемденудің жаңа актісі үшін алғышарттарды қалыптастыруда болуы мүмкін, бұл
жағдайда міндеттеме меншік құқығының пайда болу негізі ретінде көрінеді.
Тәжірибеде аталған екі мақсатқа қол жеткізу көбінесе бір актімен қамтамасыз
етіледі. Мысалы, иеліктен шығарушы үшін сатып алу-сату өнімді таратудың
құралы болса, сатып алушы үшін – оны иемденудің алғышарты болады.
Сатып алу-сатудың екіжақты әрекеті былайша түсіндіріледі: меншік
құқығы мен міндеттемелік құқықтар бір-бірінен ерекшеленіп қана қоймайды,
сонымен бірге өзара тығыз байланысты. Бұл бір жағынан меншік құқығы, екінші
жағынан міндеттемелік құқық қызмет көрсететін экономикалық қатынастардың
табиғатымен алдын ала айқындалған. Азаматтық-құқықтық қатынастардың
арнайы түрі ретіндегі міндеттемелердің заңдық ерекшеліктері де осы қайнар
көздерден туындайды.
Біріншіден, міндеттемелер мүліктің немесе еңбектің басқа да мүліктік
сипаттағы нәтижелерінің орын ауыстыру үрдісін қамтамасыз етеді. Сондықтан
олар әрдайым мүліктік азаматтық құқық қатынастары ретінде көрінеді. Аталған
белгі міндеттемелерді жеке қатынастардан ажыратады. Бірақ ол
міндеттемелердің басқа азаматтық-құқықтық мүліктік қатынастармен
салыстырғандағы ерекшеліктерін көрсетпейді.
Екіншіден, міндеттемелер тек қатаң айқындалған тұлғаларға ғана
берілуі мүмкін мүліктің орын ауыстыру үрдісін қамтамасыз ететіндіктен, олар
әрдайым қандай да бір нақты субъектімен белгіленеді, сәйкесінше,
салыстырмалы сипатқа ие болады. Осылайша міндеттемелер азаматтық абсолюттік
мүліктік қатынастардан, соның ішінде меншік құқығы қатынастарынан
ерекшеленеді. Бірақ бұндай шектеу сол құқық қатынастары мазмұнының да,
объектілерінің де ерекшеліктерін қозғамастан, тек субъектілік құрамына ғана
сүйенеді.
Үшіншіден, меншік құқығының заңды объектісі болып міндетті тұлғалардың
бәсең әрекеті танылса, мүліктің орын аустыруын қамтитын міндеттемелерде
олар белгілі бір белсенді, оң әрекеттерге шақырылады. Тек кей жағдайларда
ғана міндеттеменің қатысушысына бәсең функцияларды атқару жүктеледі.
Мысалы, жалға берілген мүліктің меншік иесі оны жалдаушының қалыпты
пайдалануы үшін кедергі келтірмеуі тиіс. Алайда меншік құқығы қатынастарына
қарағанда бәсең функция ешқашан да міндеттеменің заңды объектісін жоққа
шығармайды, әдетте субъектілерінің оң әрекеттерінің нәтижесі немесе
толықтырушысы ретінде көрінеді. Мысалы, жалға берушінің жалға алушыға
мүлікті пайдалануда кедергі келтірмеу міндеті оның мүлікті пайдалануға беру
бойынша бұрын жүзеге асырған оң әрекетінің салдары болып табылады.
Міндеттемелердің олардың заңды объектісі тұрғысынан қарағандағы ерекшелігі
де осында.
Төртіншіден, меншік құқығы қатынастарының заңдық мазмұнында бірінші
орында белгілі бір әрекеттерді меншік иесінің өзінің жүзеге асыру
мүмкіндігі тұрса, міндеттемелердің заңдық мазмұны үшін құқық иеленушінің
міндетті тұлғалардан белгілі бір әрекеттерді талап ету мүмкіндігі шешуші
мәнге ие болады. Сондықтан да міндеттемелік құқықта субъективтік құқық
талап ету құқығы деп, міндеттер – қарыз, құқық иеленуші – несие беруші,
міндетті – борышқор деп аталады. Бұл терминдер міндеттемелік құқық
қатынастарының заңдық мазмұнының ерекшеліктерін көрсететіндіктен, олар
сондай-ақ міндеттеменің жалпы түсінігін қалыптастыру кезінде де ескерілуі
қажет.
Міндеттеме – бұл мүліктің немесе еңбектің басқа да мүліктік сипаттағы
нәтижелерінің орын ауыстыруы бойынша азаматтық заңнамамен бекітілген
қоғамдық қатынас. Міндеттеме бойынша бір тұлға (несие беруші) екінші
тұлғадан (борышқордан) белгілі бір әрееттерді жүзеге асыруын және осыған
сәйкес белгілі бір басқа әрекеттерді жүзеге асырудан тартынуын талап етуге
құқылы [1:492].
Келтірілген теориялық анықтама тиісті заңды формулаға сүйенеді:
Мiндеттемеге сәйкес бiр адам (борышқор) басқа адамның (несие берушiнiң)
пайдасына мүлiк беру, жұмыс орындау, ақша төлеу және т.б. сияқты белгiлi
бiр әрекеттер жасауға, не белгiлi бiр әрекет жасаудан тартынуға мiндеттi,
ал несие берушi борышқордан өз мiндеттерiн орындауын талап етуге құқылы.
Несие берушi борышқордан атқарылғанды қабылдауға мiндеттi [2:268].
Міндеттеменің ұғымын анықтай отырып, көптеген авторлар заңның өзінде
келтірілген құрылыммен шектелу мүмкін деп есептейді. Алайда заң
формулаларының өздері көп жағдайларда жетілдіруді қажет етеді. Мысалы,
1922ж. Азаматтық кодекстің 107-бабы міндеттеменің түсінігін бере отырып,
өзінің назарын тек несие берушінің құқықтарына ғана аударды, ал борышқордың
міндеттері туралы тікелей ереже онда болған жоқ. Ең алғаш бұл ереже тек
1961ж. Негіздердің 33-бабында пайда болды және барлық одақтас
республикалардың азаматтық заңнамаларынан орын алды. Егер де сол кездерде
теория заң мәтініне дәлме-дәл ілесумен шектелген болса, ол заңнаманы
жетілдірудегі өзінің маңызды ролін атқара алмас еді.
Кейбір жекелеген авторларда аталғандай, заң мәтініндегі кейбір
сөздерге ғана мән беруге болмайды. Мысалы, жоғарыда аталғандай, несие
беруші және борышқор ұғымдары міндеттеме мәнінің өзіне тән, сондықтан
олар посткеңестік кеңістікте бұрын қолданылған және бүгінде әрекет ететін
азаматтық кодекстерде тиісті анықтамаға негізді түрде қосылған. Бірақ
теориялық жұмыстарда әңгіме көбінесе бюорышқор мен несие беруші туралы
емес, жалпы құқық қатынастардың тұлғалары немесе субъектілері туралы
болады. Осының салдарынан міндеттемелерді басқа азаматтық-құқықтық
қатынастардан ажыратуға мүмкіндік беретін елеулі белгісі жоғалады.
Ғылыми түсініктерді қалыптастыру кезінде заңды анықтамалар үшін
қолданылатын жекелеген тәсілдер тіптен орынсыз. Соның ішінде, заң мәтінінің
жалпыға түсініктілігін қамтамасыз ету үшін АК 268-бабында несие берушінің
борышқордан талап ете алатын әрекеттерінің (мүлікті беру, жұмысты орындау,
ақша төлеу) үлгі тізімі келтірілген. Бірақ ғылыми түсінік анықталатын
құбылыстарды барынша жалпы белгілерінде көрсетуі тиіс болғандықтан, оның
табиғатының өзі үлгі тізмді , сондай-ақ түпкілікті тізімді қолдануға жол
бермейді. Сонымен бірге, заңда несие беруші борышқордан не әрекетті
орындауын, не оны орындаудан тартынуын талап етуге құқылы деуге болатын
болса, ғылыми түсінікте іске асқан бұндай альтернатива белгілі дәлсіздіктен
зардап шегер еді. Шындық өмірде борышқордың тек бәсең әрекетіне ғана
негізделген міндеттемелер жоқ. Борышқор әрқашан да не тек белсенді
әрееттерге, не сонымен бірге белгілі бір әрекеттерден тартынуға
міндеттенеді. Бұл жерде бәсең әрекеттер борышқордың белсенді әрекеттерін
ауыстырмайды, тек солармен қатар жүреді.
Кез-келген құқықтық құбылыстар заңдық, сондай-ақ материалдық мазмұнға
ие. Оның заңдық мазмұнын сипаттайтын белгілері заңнамада бекітіледі. Теория
заңдық белгілерімен қатар осы құбылысты айқындайтын және оның терең
мазмұнына арқау болатын, оның құқықтық құрылымына объективтік негіз ретінде
қызмет ететін материалдық факторларды да анықтауы керек. Міндеттемелік
құқық қатынастары үшін бұндай негіз болып мүліктің немесе еңбектің басқа да
мүліктік сипаттағы нәтижелерінің орын ауыстыруының экономкалық үрдісі
танылады. Түсінікті себептер бойынша істің бұл жағы заңнамада көрініс
таппайда және көрініс таба алмайды. Бірақ оны міндеттеменің ғылыми түсінігі
жоққа шығармауы тиіс [3:69].
Осы себептер бойынша міндеттеме ұғымын айқындауда заңнамалық
нормалауда және іс жүзіндегі жағдайында міндеттемелік қатынастардың
өздеріне тән заңдық және материалдық белгілерін көрсету қажет.
Міндеттемеге түсе отырып, оның қатысушылары өздерінің алдына белгілі
бір мақсаттарды қояды – жалпы және тікелей. Міндеттеменің жалпы мақсаттары
меншік құқығы қатынастарының немесе қоғамдағы басқа азаматтық құқық
қатынастарының жалпы мақсаттарынан ешқандай ерекшеленбейді.
Алайда, сонымен бір мезгілде, азаматтық құқық қатынастарының жекелеген
түрлері, соның ішінде міндеттемелердің жекелеген түрлері белгілі бір
тікелей мақсаттарға қол жеткізу үшін белгіленеді.
Аталған мақсаттар, әрине, бір-бірінен оқшауланбаған.
Міндеттеменің элементтері. Кез-келген азаматтық құқық қатынасына тән
элементтер міндеттемеге де тән. Алайда, олар міндеттемелердің өзіндік
спецификасын көрсететін нақты ерекшеліктерге ие болады.
Басқа кез-келген азаматтық құқық қатынастары тәрізді, міндеттеменің
субъектілері болып азаматтар, заңды тұлғалар және мемлекет бола алады.
Бірақ басқа құқық қатынастарымен салыстырғанда, міндеттеменің құқық
иеленуші қатысушысы несие беруші деп, ал міндетті қатысушысы – борышқор деп
аталады. Сонымен бірге, жоғарыда көрсетілгендей, бұл атаулар олардың
міндеттемелік құқық қатынастары субъектілері ретіндегі белгілі бір заңдық
позициясын көрсетеді.
Кейбір міндеттемелерде қатысушылардың бірі тек несие беруші, ал
екіншісі – борышқор болады. Мысалы, залалды өтеу бойынша міндеттемелерде
несие берушінің қызметін жәбірленішу, ал борышқордың қызметін зиян
келтірген тұлға атқарады.
Алайда міндеттемелік құқық қатынастарының көпшілігінде қатысушылардың
әрқайсысы бір мезгілде несие беруші ретінде де, борышқор ретінде де
көрінеді. Мысалы, тапсырмасыз бөтеннің ісін жүргізуден туындайтын
міндеттемені алайық. Басқаның ісін жүргізген тұлға жұмсалған шығындардың
орнын толтыруға құқылы, бірақ барлық пайданы мүдделі тұлғаға беруге
міндеттенеді. Ал мүдделі тұлға, өз кезегінде, оларды алуға құқылы, бірақ
өзінің мүддесі үшін жұмсалған шығындардың орнын толтыруға міндетті. Сатып
алу-сату, мердігерлік, мүлік жалдау т.с.с. шарттарынан туындайтын
міндеттемелер де осындай сипатта болады. Бұндай міндеттемелерде тұлғаны
несие беруші немесе борышқор деп нақты қандай объектіге қатысты санау
керектігін анықтау маңызды. Бұл заңда борышқорға қатысты немесе несие
берушіге таратылатын ережелердің тобы болғандықтан қажет. Оларды қолдануда
шатаспау үшін, міндеттемеге қатысушының қарастаралып отырған объектіге
қатыстылығын алдын ала анықтау керек. Мысалы, АК 365-бабы борышқордың
мерзімді өткізіп алуының салдарын қарастырса, АК 366-бабы несие берушінің
мерзімді өткізіп алуының салдарын қарастырады. Тауар жеткізілімі шарты
сияқты шартта келтірілген нормалардың әрқайсысы олардың қайсысы және нақты
қай объектіге қатысты мерзімді өткізіп алғанына байланысты жеткізушіге де,
сатып алушыға да қолданылуы мүмкін.
Кез-келген азаматтық құқық қатынастарындағыдай, міндеттеменің заңдық
объектісі болып міндетті тұлғаның белгілі бір жүріс-тұрысы танылады.бірақ
басқа көптеген құқық қатынастарымен салыстырғанда, мұнда бірінші орынға оң
әрекеттер қойылады, ал негативті әрекеттер (қандай да бір әрекеттерді
орындаудан тартыну) тек борышқор орындайтын белсенді әрекеттерінің
толықтырушысы немесе салдары болуы мүмкін. Сонымен қатар, егер
міндеттеменің екі қатысушысы да бір мезгілде несие беруші және борышқор
ретінде көрінсе, екі заңдық объект айқын көрінеді – борышқор функциясын
атқарған кездегі әрбір қатысушының әрекеттері.
Материалдық объектіге келетін болсақ, кейбір міндеттемелерде ол мүлдем
болмайды. Мысалы, жұмысты орындау мен қызмет көрсету бойынша кейбір шарттық
міндеттемелерде материалдық объект жоқ. Кейде, екі заңдық объект болған
кезд, міндеттемеде тек бір ғана материалдық объект болады. Мысалы, ақысыз
сақтау шартының жалғыз материалдық объектісі сақтауға тапсырылған мүліктен
көрінеді, бірақ клиент сақтаушының мүлікті сақтауына, ал соңғысы клиенттің
мүлікті уақытында алына құқылы. Сонымен қатар, екі заңдық объектіге
материалдық объектінің осындай саны сәйкес келетін міндеттемелер де
кездеседі [4:244]. Мысалы, сатып алу-сату шартында сатушының мүлікті беру
бойынша әрекеттері мен сатып алушының ақшаны төлеу бойынша әрекеттері
құқықтық қатынастың заңдық, ал мүліктің өзі мен төленетін ақша –
материалдық объектісі болады.
Міндеттеменің заңдық мазмұнын, кез-келген азаматтық құқық
қатынастарындай, оның субъектілерінің құқықтары мен міндеттері құрайды.
Бірақ басқа құқықтық қатынастарға қарағанда, құқық иелену бұнда талап ету
құқығы нысанында, ал міндет – қарыз нысанында болады. Материалдық мазмұн
тұрғысынан қарағанда міндеттеме мүліктік қатынастарды білдіреді.
Әдебиеттерде мүліктік емес сипаттағы міндеттемелік құқық қатынастарын
белгілеу мүмкіндігін дәлелдеу әрекеттері қолға алынып көрді. Мысал ретінде
өзіне қабылдаған міндеттерді орындамаған жағдайда одан не белгіленген
айыпақыны өндіріп алу туралы, не сол арқылы келтірілген зиянның орнын
толтыру туралы талаппен сот процесінде ақысыз қорғау туралы адвокатпен
келісім жасасу келтірілді. Бірақ, бұндай құқықтық қатынастардың өмір сүру
мүмкіндігінің өзі туралы айтпай-ақ, олардың заңдық күші тұтастай мүліктік
қамтамасыз етумен (айып төлеу немесе келтірілген зиянның орнын толтыру
нысанында) байланысты. Гер мүліктік қамтамасыз ету болмаса, мүліктік
қатынас орын алмас еді, сондықтан міндеттеме де туындамас еді.
Міндеттеме элементтерінің арасынан санкция ерекше орын алады.
санкция термині көп мағыналы. Заңдық норманың құрылымдық бөлігі ретінде
санкция норманы біреу бұзған жағдайда орын алуы мүмкін жалпы салдарларды
айқындайды. Міндеттеменің элементі ретінде ол заңдық нормаға негізделуі
керек және міндеттемені бұзушыға қолданылатын нақты шараға айнала отырып,
соған сай болуы керек. Кез-келген міндеттемені қорғайтын шаралар мынадан
құралады: егер борышқор өз міндеттерін адал орындамаса, несие беруші оның
орындалуын мәжбүрлеу тәртібімен талап ете алады. Міндеттемені қорғау басқа
да мәжбүрлеу шараларына сүйенуі мүмкін.
Міндеттеменің бұзылуы жағдайынан оны қорғаушы мәжбүрлеу шаралары
міндеттемедегі санкциялар деп аталады.
Белгілі бір мәжбүрлеу шаралары кез-келген азаматтық құқық қатынастарын
мүмкін болатын бұзушылықтардан қорғағанымен, айрықша элемент ретінде
санкция тек міндеттемелік құқық қатынастарында ғана бөліп қарастырылады.
Бұл түсінікті де. Міндеттеме тек басқа тұлғаның құқықтарын сақтау
міндетімен ғана емес, белсенді, оң әрекеттер көмегімен орындалатын
қарыздармен де тікелей байланысты. Міндетті тұлға бұл әрекеттерді өз
еркімен орындамаған жағдайда бұндай әрекеттерді орындауға жетелеу үшін,
қажет болған жағдайларда орын алған бұушылықтың салдарын жойып қана қоймай,
сонымен бір мезгілде міндеттеменің өзін орындауға итермелейтін шараларды
қолға алу мүмкіндігін иелену керек [5:94]. Міндеттемелік құқық қатунастарын
қорғайтын мәжбүрлеу шараларының ерекшелігі міндеттемедегі санкциялар деген
арнайы атауда көрініс табады. Міндеттеме оны қамтамасыз етенін санкциясынан
айрылған жағдайда өзінің күшін жояды, міндеттеме болуын тоқтатады.
Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ететін санкцияны жүзеге асырудың
тікелей тәсілі болып азаматтық талап-арыз танылады. Бірақ ескіру мерзімінің
өтуіне байланысты талапқа құқық жойылады, сәйкесінше, нақ сол кезде
міндеттеме өзіне тән санкциясын жоғалтады. Санкциясыз міндеттеме өмір сүре
алмайтындықтан, ол талап мерзімінің өтуі фактісіне байланысты тоқтатылады
деген қорытынды жасауға болады. Шындығында, іс әрқашан тек міндеттеменің
тоқтатылуымен ғана шектеліп қоймайды. Бірақ ескіру мерзімінің өтуі фактісі
қандай жаңа құқықтық құбылыстарға әкеп соқса да, ол орын алған соң бұрынғы
заңдық салдардың қайсысы сақталса да, ескіру мерзімі өткен соң, бұл
міндеттеме санкциясын жоғалтады, ал санкцияның жоғалуы міндеттеменің
тоқтатылуымен бірдей.
Міндеттеменің экономикалық функциясын мынадан көруге болады: мүлік
пен еңбектің өзге де нәтижелері өндіріс саласынан айналым саласына және
соңғысы арқылы – тұтыну саласына (өндірістік немесе жеке) өткізіледі.
Мысалы, өндіруші өзі дайындаған өнімді айналым саласында жүзеге асыратын,
ал тұтынушы сол саладан өзіне өндірістік немесе жеке тұтыну қажеттіліктері
үшін керекті заттарды алатын тасымалдау немесе сатып алу-сату бойынша
міндеттемелер осындай сипатқа ие болады.
Міндеттемелік қатынастар саласында тек заттай нысандағы мүліктердің
ғана емес, сонымен қатар еңбектің мүліктік сипатта болатын басқа да
нәтижелерінің де орнын ауыстыру жүзеге асуы мүмкін. Мысалы, сенім
білдірілген тұлғаның тапсырма шарты бойынша сенім білдіруші үшін құқықтар
мен міндеттерді алуы барлық жағдайларда соңғысына қандай да бір заттарды
беруін туындата бермейді, бірақ сенім білдірілген тұлғаның жүзеге асырған
әрекеттерінің нәтижесі ретінде сенім білдіруші үшін мүліктік құқықтар мен
міндеттерді туындатады.
Осылайша, өзінің экономикалық мазмұны бойынша иелікке алынған
мүліктің орнын ауыстыру тәсілі ретінде көрінеді. Бұл орын ауыстырудың
мақсаты болып алынғанды тарату қызмет ете алады, бұндайда міндеттеме меншік
құқығын жүзеге асыру нәтижесі ретінде туындайды. Бірақ оның мақсаты
иемденудің жаңа актісі үшін алғышарттарды қалыптастыруда болуы мүмкін, бұл
жағдайда міндеттеме меншік құқығының пайда болу негізі ретінде көрінеді.
Тәжірибеде аталған екі мақсатқа қол жеткізу көбінесе бір актімен қамтамасыз
етіледі. Мысалы, иеліктен шығарушы үшін сатып алу-сату өнімді таратудың
құралы болса, сатып алушы үшін – оны иемденудің алғышарты болады.
Сатып алу-сатудың екіжақты әрекеті былайша түсіндіріледі: меншік
құқығы мен міндеттемелік құқықтар бір-бірінен ерекшеленіп қана қоймайды,
сонымен бірге өзара тығыз байланысты. Бұл бір жағынан меншік құқығы, екінші
жағынан міндеттемелік құқық қызмет көрсететін экономикалық қатынастардың
табиғатымен алдын ала айқындалған. Азаматтық-құқықтық қатынастардың
арнайы түрі ретіндегі міндеттемелердің заңдық ерекшеліктері де осы қайнар
көздерден туындайды.
Міндеттеменің пайда болуы оның орындалу қажеттілігін туындатады.
Міндеттеменің орындалуы ретінде борышқордың заңдық мәні бар нәтижеге қол
жеткізуге, яғни меншік құқығын белгілеуге, қарызды өтеуге, әдеби шығарманы
жасауға, зиянның орнын толтыруға (міндеттемелердің орындалу мақсаттары)
бағытталған белгілі бір әрекеттерді жүзеге асыруы түсініледі [1:21].
Борышқордың мүмкін болатын әрекеттерінің тізімі өте кең және
туындаған міндеттеменің мазмұнына байланысты болады. Мысалы, сатып алу-сату
шарты бойынша сатушы сатып алушыға тауарды беруге, ал соңғысы – оны
қабылдауға және сатушыға сатып алу құнын төлеуге міндеттенеді. АК-тің 683-
бабына сәйкес, өтелмелі қызмет көрсету шартын орындау тапсырыс берушінің
тапсырмасымен және ақысына материалдық түрде іске аспайтын әрекеттерді
(қаржылық кеңестер беру, медициналық тексеру, экскурсиялық қызмет көрсету,
жүктерді экспедициялау т.б.) жүзеге асыруды білдіреді.
Кепіл шарт негізінде туындайды. Кепiл заң құжаттарының негiзiнде, егер
заң құжаттарында қандай мүлiк және қандай мiндеттеменiң орындалуын
қамтамасыз ету үшiн кепiлде жатқан деп танылатыны көзделсе, оларды
көрсетiлген мiндеттемелердiң пайда болуы кезiнде де туындайды. Азаматтық
кодекстiң шартқа сәйкес пайда болатын кепiл туралы ережелерi, егер заң
құжаттарында өзгеше көзделмесе, тиiсiнше заң құжаттары негiзiнде пайда
болған кепiлге сәйкес қолданылады.
Шарт кепіл құқықтық қатынастарының пайда болуының басты негізі болып
табылады.
Заң актілерінде сондай-ақ қандай да бір міндеттемені бұзған кезде
кепіл пәні ретінде борышқордың мүлкінен өндіріп алуды қарастыруы мүмкін.
Азаматтық кодекс бұл жағдайда заң актілерінде борышқордың қандай мүлкінен
және қандай міндеттеме бойынша өндірілетіндігін нақты белгіленуін талап
етеді.
Реквизициялау кезінде, заңда тікелей көрсетілгендіктен, кепілдегі
реквизицияланған мүліктің орнына берілген мүлік кепіл пәніне айналады
[4:324]. Рентаны ұстаушы рента төлеушіге берілген жер учаскесі немесе басқа
да жылжымайтын мүлік үшін сол мүлікке кепіл құқығын иеленеді [4:521]. Кепіл
шартына мәмілелер мен шарттар туралы жалпы ережелер: жарамсыз мәмілелер
түрлері мен жарамсыздықтың салдары туралы, шарт жасасу т.б. тәртібі туралы
ережелер қолданылады.
Заттың кепіл берушісі ретінде оның меншік иесі немесе, егер заң
актілерімен өзгеше белгіленбесе, меншік иесінің келісімімен затқа
шаруашылық жүргізу құқығын иеленетін тұлға бола алады. Егер кепіл ұстаушы
ретінде тек негізгі міндеттеме бойынша несие беруші ғана болса, кепіл
беруші ретінде тек негізгі міндеттеме бойынша борышқор ғана емес, үшінші
тұлға да болуы мүмкін. Кепіл беруші ретінде үшінші тұлғаның қатысуымен орын
алатын қатынастар заттай кепіл болушылық деп, ал кепіл беруші үшінші тұлға
– заттай кепіл болушы деп аталды. Кепіл беруші ретінде үшінші тұлға
көрінген реттерде кепілге салынған мүліктен өндіріп алудың ерекшеліктері
бар.
Ғылыми түсініктерді қалыптастыру кезінде заңды анықтамалар үшін
қолданылатын жекелеген тәсілдер тіптен орынсыз. Соның ішінде, заң мәтінінің
жалпыға түсініктілігін қамтамасыз ету үшін АК 268-бабында несие берушінің
борышқордан талап ете алатын әрекеттерінің (мүлікті беру, жұмысты орындау,
ақша төлеу) үлгі тізімі келтірілген. Бірақ ғылыми түсінік анықталатын
құбылыстарды барынша жалпы белгілерінде көрсетуі тиіс болғандықтан, оның
табиғатының өзі үлгі тізмді , сондай-ақ түпкілікті тізімді қолдануға жол
бермейді. Сонымен бірге, заңда несие беруші борышқордан не әрекетті
орындауын, не оны орындаудан тартынуын талап етуге құқылы деуге болатын
болса, ғылыми түсінікте іске асқан бұндай альтернатива белгілі дәлсіздіктен
зардап шегер еді. Шындық өмірде борышқордың тек бәсең әрекетіне ғана
негізделген міндеттемелер жоқ. Борышқор әрқашан да не тек белсенді
әрееттерге, не сонымен бірге белгілі бір әрекеттерден тартынуға
міндеттенеді. Бұл жерде бәсең әрекеттер борышқордың белсенді әрекеттерін
ауыстырмайды, тек солармен қатар жүреді.
Кез-келген құқықтық құбылыстар заңдық, сондай-ақ материалдық мазмұнға
ие. Оның заңдық мазмұнын сипаттайтын белгілері заңнамада бекітіледі. Теория
заңдық белгілерімен қатар осы құбылысты айқындайтын және оның терең
мазмұнына арқау болатын, оның құқықтық құрылымына объективтік негіз ретінде
қызмет ететін материалдық факторларды да анықтауы керек. Міндеттемелік
құқық қатынастары үшін бұндай негіз болып мүліктің немесе еңбектің басқа да
мүліктік сипаттағы нәтижелерінің орын ауыстыруының экономкалық үрдісі
танылады. Түсінікті себептер бойынша істің бұл жағы заңнамада көрініс
таппайда және көрініс таба алмайды. Бірақ оны міндеттеменің ғылыми түсінігі
жоққа шығармауы тиіс.
Осы себептер бойынша міндеттеме ұғымын айқындауда заңнамалық
нормалауда және іс жүзіндегі жағдайында міндеттемелік қатынастардың
өздеріне тән заңдық және материалдық белгілерін көрсету қажет.
Міндеттемеге түсе отырып, оның қатысушылары өздерінің алдына белгілі
бір мақсаттарды қояды – жалпы және тікелей. Міндеттеменің жалпы мақсаттары
меншік құқығы қатынастарының немесе қоғамдағы басқа азаматтық құқық
қатынастарының жалпы мақсаттарынан ешқандай ерекшеленбейді.
Алайда, сонымен бір мезгілде, азаматтық құқық қатынастарының жекелеген
түрлері, соның ішінде міндеттемелердің жекелеген түрлері белгілі бір
тікелей мақсаттарға қол жеткізу үшін белгіленеді.
Міндеттеме – бұл мүліктің немесе еңбектің басқа да мүліктік
сипаттағы нәтижелерінің орын ауыстыруы бойынша азаматтық заңнамамен
бекітілген қоғамдық қатынас. Міндеттеме бойынша бір тұлға (несие беруші)
екінші тұлғадан (борышқордан) белгілі бір әрееттерді жүзеге асыруын және
осыған сәйкес белгілі бір басқа әрекеттерді жүзеге асырудан тартынуын талап
етуге құқылы [1:492].
Келтірілген теориялық анықтама тиісті заңды формулаға сүйенеді:
Мiндеттемеге сәйкес бiр адам (борышқор) басқа адамның (несие берушiнiң)
пайдасына мүлiк беру, жұмыс орындау, ақша төлеу және т.б. сияқты белгiлi
бiр әрекеттер жасауға, не белгiлi бiр әрекет жасаудан тартынуға мiндеттi,
ал несие берушi борышқордан өз мiндеттерiн орындауын талап етуге құқылы.
Несие берушi борышқордан атқарылғанды қабылдауға мiндеттi [2:268].
Міндеттеменің ұғымын анықтай отырып, көптеген авторлар заңның өзінде
келтірілген құрылыммен шектелу мүмкін деп есептейді. Алайда заң
формулаларының өздері көп жағдайларда жетілдіруді қажет етеді. Мысалы,
1922ж. Азаматтық кодекстің 107-бабы міндеттеменің түсінігін бере отырып,
өзінің назарын тек несие берушінің құқықтарына ғана аударды, ал борышқордың
міндеттері туралы тікелей ереже онда болған жоқ. Ең алғаш бұл ереже тек
1961ж. Негіздердің 33-бабында пайда болды және барлық одақтас
республикалардың азаматтық заңнамаларынан орын алды. Егер де сол кездерде
теория заң мәтініне дәлме-дәл ілесумен шектелген болса, ол заңнаманы
жетілдірудегі өзінің маңызды ролін атқара алмас еді [4:349].

Талап ету құқығын беру және қарызды аудару.
Міндеттеменің тоқтатылуы

Азаматтық құқық теориясы міндеттеменің өзгеруі мен міндеттемедегі
тұлғалардың өзгеруін ажыратады. Бірінші жағдайда міндеттемелік
байланыстардың бұрынғы түрі жойылады және жаңасы пайда болады, ал
екіншісінде міндеттеменің сол бұрынғы түрі сақталады, ол тек басқа
тұлғалардың арасында болады [8:184].
Міндеттемедегі адамдардың ауыстырылуы, өз кезегінде, несие берушіні
ауыстыру және борышқорды ауыстыру деп бөлінеді, сәйкесінше, талап ету
құқығын беру (цессия) және қарызды аудару деп аталады.
Талап ету құқығын беру немесе цессия несие берушінің мәміле бойынша
немесе заң актісінің күшімен өзіне тиесілі құқықты басқа тұлғаға беруін
білдіреді. Құқықты беруші тұлға (бастапқы несие беруші) цедент, ал құқық
берілетін тұлға цессионарий деп аталады.
Цессия – тіпті рим құқығына белгілі болған өте ежелгі институт, оның
жекелеген аспектілерінің жаңалығы негізінен бұрынғы қоғамға белгісіз болған
қатынастардың сипатынан шығады. Сондықтан жаңа белгілердің тұрақтанған
құқықтық модельдермен өзара өлшемдерін орнатуда қиындықтар туындайды.
Бірақ, сонымен берге, құқықтық құбылыстардың салыстырмалы дербестігінің
арқасында кейбір жаңалықтар құқықтық құрылымдардағы өзгерістерден, мысалы,
заңнамалық техника әдістері сияқты салалардан көрінеді.
Посткеңестік шындықтың келесі құбылыстары цессия мәселесін
өзектілендірді және оның азаматтық-құқықтық ғылым мәселелерінің арасындағы
орнын арттырды: шарт еркіндігі қағидасының бекітілуімен және жоспарлы-
реттеуші алғышарттар жүйесінің бұзылуымен байланысты цессияны қолдану
диапазонының кеңеюі; талап ету құқығын берумен байланысты қатынастарды
арнайы реттеу саласының кеңеюі; шарттардың цессияның жалпы ережелерімен
толық сәйкестігі жоқ жаңа түрлерінің пайда болуы; цессия институтымен бір
бағыттандыруды талап ететін жаңа құқықтық институттардың пайда болуы; талап
етуді беруді теріс пайдаланудың жаңа тәсілдерінің пайда болуы.
Азаматтық кодекстің 37-бабының (729-738бб.) азаматтық құқықтың жаңа
институты – факторинг қарастырылған. Оның мәні қарапайым сөзбен айтқанда
бір тұлғаның қарыздық талаптарын басқасының сатып алуында. Көбінесе бұндай
жол беру несие берушінің қарызды ала алмауынан, ал үшінші тұлғада бұндай
мүмкіндіктің болуынан және осыны белгілі бір ақы үшін жасауға дайындығынан
орын алады. Осындай кең тараған қатынастардың құқықтық өзегі болып
нормалары жалпы сипатқа ие болатын цессия танылады, ал факторинг туралы
нормалар арнайы сипатта болады. Сондықтан АК-тің 729-бабының 3-тармағына
сәйкес, цессия туралы жалпы ережелер факторинг туралы ережелермен өзгеше
көзделмеген жағдайларда ғана қолданылады [1:267].
Заманауи жағдайлардағы цессияның мәні экономикалық айналымдағы шарт
ролінің түбегейлі өзгеруінің арқасында арта түсті. Шарт өзінің бастапқы
мақсатына – жеке мүдделер үйлесімінің нысаны болуға жауап бере бастады.
Жеке мүдде өзінің негізі бойынша дербес және сырттай араласуға жол
бермейді. Ол терең негізделген болуы мүмкін, алайда барынша субъективті де
бола алады. Бірақ ол қандай болса да, оның иеленуші осы мүдденің шарт
мәтінінде көрініс табуын талап еткен жағдайда шарт үшін елеулі мәнге ие
болады. Ешкім де бұнымен санаспауға құқылы емес. Шаруашылық жүргізудің
социалистік әдістерінде осындай тәсілдер орын алған еді. Шаруашылық шарттар
міндетті түрде жасалуы керек болды, барлық шарт алдындағы қайшылықтар
мемлекеттік арбитражда шешілген болатын. Мемлекеттік арбитраж тараптардың
өзі елеусіз деп тапқан талаптарын қарастырмады және тараптарды белгіленген
жағдайларда шарт жасасуға міндеттеді [9:167].
Біраз шектерде шарттарды міндетті жасасу бүгінде де сақталған (АК
387,399,400 бб.), алайда тауар-ақша айналымындағы ауа-райын жасамайды. Шарт
еркіндігі нарық қатысушыларының арақатынастарындағы үстем қағидаға айналды.
Құқық қолдану кейде бұл қағиданы бұрмалайды.
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты тәжірибесінен мысал.
Жауапкер – Солтүстік Қазақстан астық комитеті МКК ҚР Жоғарғы Сотына
облыстық сот шешіміне шағыммен жүгінді. Облыстық соттың шешімі бойынша АК
Голден Трейд ЖШС-нің пайдасына жауапкерден 138 млн. теңге сомасында қарыз
өндірілуі тиіс. Талапкер аталған қарызды талап ету құқығын Павлодар мұнай
өңдеу зауытынан алғандықтан, жауапкер талап арызды тиісті емес талапкер
берді деп есептейді. Алайда Солтүстік Қазақстан астық комитеті МКК-мен
жасалған шарт бойынша зауыт өзінің талап ету құқықтарын МКК-нің жазбаша
келісімімен ғана бере алатын еді, ал жауапкер бұндай келісімді берген жоқ.
ҚР Жоғарғы Соты облыстық соттың шешімін өзгеріссіз қалдырып, жауапкердің
шағымын қанағаттандырмады. Жоғарғы Соттың дәлелдемелерінің бірі ретінде
жауапкердің талапкер оның келісімінсіз талап етуді беруі құқықтарына
қалайша нұқсан келтірді деген сұраққа нақты жауап бере алмауы болды. Бұл
себеп негізсіз. Жауапкердің құқықтарына шарттың өзі елеулі деп тапқан
ережесінің бұзылуымен нұқсан келтірілді, ол ешкімнің алдында оның
маңыздылығы туралы есеп беруге міндетті емес (әрине, егер әңгіме құқықты
теріс пайдалану т.б. туралы болмаса).
Міндеттемедегі адамдардың ауыстырылуына Азаматтық кодекснің 19-тарауы
арналған. Оның 10 бабының 9-ы талап ету құқығын беру туралы айтады.
Несие берушінің құқықтарын басқа тұлғаға аудару үшін борышқордың
келісімі талап етілмейді – заңның жалпы ережесі осылай дейді [2:339].
АК-тің 346-бабында талап етуді беру нысанына қойылатын талаптар
аталады. Оған сәйкес, жазбаша (жай немесе нотариалды) түрде жасалған
мәмiлеге негiзделген талап етудi беру тиiстi жазбаша түрде жасалуға тиiс.
Мемлекеттiк тiркеудi талап ететiн мәмiле бойынша талап етудi беру осы
мәмiленi тiркеу үшiн белгiленген тәртiп бойынша тiркелуге тиiс. Ордерлік
бағалы қағаздан туындайтын талаптар үшін талап ету құқығын берудің ерекше
тәртібі бар. Ордерлi бағалы қағаз бойынша талап етудi беру осы бағалы
қағаздағы индоссамент арқылы жасалады.
Мiндеттеме жөнiндегi несие берушiнiң құқықтары заң құжаттары және
соларда көрсетiлген мынадай жағдайлардың болуы негiзiнде:
1) несие берушiнiң құқықтарындағы әмбебап құқықты мирасқорлық
нәтижесiнде. Әмбебап құқық мирасқорлық несие берушінің барлық
құқықтары мен міндеттерінің басқа тұлғаға ауысуын білдіреді.
Әмбебап құқық мирасқорлық азаматтың қайтыс болуы, заңды
тұлғаның қайта құрылуы кезінде орын алады;
2) заң құжаттарында мұндай ауысу мүмкiндiгi көзделсе, несие берушi
құқықтарының басқа адамға ауысуы туралы сот шешiмi бойынша. Сот
шешімі бойынша несие беруші құқықтарының ауысуының мысалы ретінде
үшінші тұлғаның үлестік меншік қатысушысының үлесті сатып алуға
басым құқығын ескерместен алған ортақ мүліктегі үлеске құқықтың сот
шешімімен ортақ үлестік меншік қатысушысына көшуі бола алады;
1) мiндеттеменi оның кепiл болушысы, тапсырушысы немесе осы мiндеттеме
бойынша борышқор болып табылмайтын кепiлге зат берушiнiң орындалуы
нәтижесiнде. Өзінің қамтамасыз етуші міндеттемесін орындаған
кепілдік беруші, кепіл болушы немесе кепіл беруші-заттай кепілдік
беруші орындалған бөлігінде негізгі міндеттеменің несие
берушісінің құқықтарын алады;
2) сақтандырушы сақтандыратын жағдайдың басталуына жауапты борышқорға
несие берушiнiң құқықтарын алып берген кезде. Құқықтарды алып беру
сақтандыру төлемін жүзеге асырған сақтандырушыға сақтандыру
жағдайының орын алуына жауапты тұлғадан төленген төлем шегінде
залалдарды өтеуді талап ету құқығының ауысуын білдіреді.
3) заң құжаттарында көзделген өзге жағдайларда басқа адамға ауысады.
Бастапқы несие беруші жаңа несие берушіге құқытармен қатар сол құқықты
куәландыратын құжаттарды, сондай-ақ құқықты жүзеге асыруға қажетті
мәліметтерді беруге міндетті. Шарттан туындайтын құқықтардың цессиясы
кезінде контрагент (борышқор), өз кезегінде, жаңа несие беруші-тараптан
оған құқықтардың өтуі туралы дәлелдемелерді табыс етуін талап ете алады
[2:342]. Осындай мәліметтер табыс етілгенше борышқор мерзімді өткізіп алуға
тәуекел етпестен, міндеттемені орындамауға құқылы.
Бүгінгі күні бірқатар авторлар цессияны дербес шарт ретінде
қарастырса, енді біреулері оған дербес шарттық мән бермейді [10:24-26].
Ресейлік авторлардың цессия шартының дербестігін жоққа шығаратын және
тәжірибелік мәнге ие болатын мейлінше салмақты дәлел мынадай: егер цессия
шарты – дербес, соның ішінде сыйға тарту шартынан бөлек шарт болса, бұл
коммерциялық ұйымдар арасындағы құқықтарды өтеусіз беруге салынған тыйымды
айналып өтуге мүмкіндек береді, ол үшін құқық ақысыз берілетін шартты
цессия деп атаса жеткілікті [11:466]. Алайда бұл дәлел коммерциялық
ұйымдар арасында сыйға тартуға тыйым салынбаған заң жүйелерінде жұмыс
жасамайды. Қазақстандық заңнама қарастырылып отырған салада ресейліктен
біршама ерекшеленеді. РФ АК-нің 575-бабы коммерциялық ұйымдар арасында
сыйға тартуға тыйым салады; ҚР АК-нің 509-бабында бұндай тыйым салу
қарастырылмаған. Сондықтан Ресейдің құқық қолдану тәжірибесінде талап ету
құқығын беру жүзеге асатын шарттың ақылылығы немесе ақысыздығы елеулі мәнге
ие болады, ал қазақстандық үшін бұл жағдай онша маңызды емес.
Талапты беру құқығы субъективтік құқықты иеленушінің құқық
қабілеттілігінің элементі болып табылады. Құқықтық қатынасқа түсе отырып
және субъективтік құқықтар мен міндеттердің иесіне айнала отырып, азаматтық
құқық субъектілері өздерінің құқық қабілеттілігін жаңа элементтермен
толықтыра отырып, байыта түседі.
Цессияға жол берілмейтін жағдайлар. Заңнамаға немесе шартқа қайшы
келмейтіндіктен, несие берушінің талап ету құқығын беруге жол беріледі.
Цессияға заңмен тыйым салынған негізгі жағдайларды атап өтейік.
Азаматтық кодекстің 340-бабы несие берушінің жеке басымен ажырамас
байланыста болатын құқықтарды, соның ішінде алимент жөнiндегi және
азаматтың өмiрiне немесе денсаулығына келтiрiлген зиянның орнын толтыру
жөнiндегi талаптардың басқа адамға ауысуына тыйым салады. АК-тің 216-
бабының 4-тармағы бойынша үлестi сатып алудың басым құқығын басқа бiреуге
беруге рұқсат етiлмейдi. 523-б. 1-т. тұрақты рента шарты бойынша рента
алушының құқықтары берілуі мүмкін тұлғалар шеңберін шектейді. Тек қана
азаматтар мен коммерциялық емес ұйымдар, егер бұл олардың қызмет
мақсаттарына сәйкес келсе, тұрақты рентаны алушылар бола алады. 573-б. 2-
тармағына сәйкес, жалға берушiнiң тиiстi қызметпен айналысуға берiлген
лицензия негізінде алған құқықтары, егер заң актілерінде өзгеше
белгіленбесе, жалға алушыға берiлмеуге тиiс. Шарт бойынша берiлетiн
кәсiпорынның құрамына осындай арнаулы рұқсаты (лицензиясы) болмаған
жағдайда жалға алушының орындауы мүмкiн болмайтын мiндеттемелердi енгiзу
жалға берушiнi кредит берушiлер алдындағы тиiстi мiндеттемелерден
босатпайды. Прокат шарты бойынша жалға алушының өз құқықтарын беруіне жол
берілмейді [2:600]. АК-тің 734-бабы бойынша, егер ақшалай талапты берiп
қаржыландыру шартында өзгеше көзделмесе, қаржы агентiнiң ақшалай талапты
кейiн беруiне жол берiлмейдi.
Құқықтарды беру мүмкіндігін шектеудің заңда тікелей аталмаған, бірақ
норманың мазмұнынан шығатын тағы бір түрі туралы айтылады. әңгіме болашақта
туындайтын құқықты беруге жол берілмейтіндігі туралы болып отыр, себебі АК
егер заң құжаттарында немесе шартта өзгеше көзделмесе, бастапқы несие
берушiнiң құқығы жаңа несие берушiге құқықтың ауысуы кезiнде болған көлемде
және сондай жағдайларда ауысатндығын қарастырады.
Цессияға тыйым салу немесе шектеу жағдайлары бірқатар нормативтік
актілерде айтылады.
Негізгі және акцессорлық міндеттеме бойынша құқықтарды беру. Азаматтық
Кодекстің 341-бабына сәйкес, жаңа несие берушіге міндеттеменің орындалуын
қамтамасыз ететін құқықтар көшеді. Осылайша, егер шартта құқықтарды тек
негізгі міндеттеме бөлігінде ғана беру туралы келісім болмаса, жаңа несие
беруші акцессорлық міндеттемелер бойынша құқықтарға ие болады: айыпақыны
алуға, кепілпұлды алуға т.б.
Бір ғана қосымша міндеттеменің, мысалы, айыпақыны өндіру туралы
міндеттеменің цессиясын жүзеге асыруға жол берілмейді. Алайда акцессорлық
міндеттеме бойынша құқықтарды беруді (айталық, айыпақыны өндіру құқығы) сот
шешімі бойынша өндірілген, бірақ цедент әлі алмаған айыпақыны алу құқығын
берумен араластырмау керек. Соңғы жағдайда қарызды алу құқығын беру жүзеге
асады. Міндеттеме акцессорлық болуын тоқтатты.
Цессия жекелеген міндеттемелерде өзіндік ерекшеліктерге ие. Кепіл
кезіндегі талап ету құқығын берудің ерекшеліктерін қарастырайық.
Кепiл туралы шарт бойынша кепiл ұстаушының өз құқықтарын басқа адамға
беруi, егер кепiлмен қамтамасыз етiлген негiзгi мiндеттеме бойынша
борышқорға талап ету құқықтары нақ сол адамға берiлсе, заңды болады.
Кепіл құқықтарын беруді негізгі міндеттеме бойынша құқықтарды берумен
де, кепіл пәніне құқықтардың бір тұлғадан екіншісіне өтуімен де шатастыруға
болмайды. Жоғарыда аталғандай, негізгі міндеттемедегі несие берушіні
ауыстыру, егер тараптардың келісімімен өзгеше көзделмеген болса,
акцессорлық міндеттемелер бойынша барлық құқықтардың жаңа несие берушіге
өтуін білдіреді; ал акцессорлық міндеттеме бойынша құқықтарды беру негізгі
міндеттемедегі несие берушінің ауысуына әкеп соқпайды. Кепілге салынған
мүлікке құқықтардың басқа тұлғаға ауысуы соңғысы үшін кепіл қатынастарын
тоқтатпайды.
Кепіл шарты бойынша құқықтарды беру құқықтарды беруге қатысты жалпы
ережелер бойынша жүргізіледі, яғни борышқорды құқықтардың берілетіндігі
туралы жазбаша ескерту, борышқордың жаңа несие берушінің талаптарына
бастапқы несие берушіге келтірген себептермен қарсылық білдіру мүмкіндігі
т.б.
Жекелеген кепілдік міндеттемелерде құқықтарды беру тәртібі мен
салдарларында ерекшеліктер бар.
Кепілге салынған бағалы қағаздар бойынша құқықтарды басқа тұлғаға
беруді тіркеу кезінде реестр ұстаушы келесі әрекеттерді жүзеге асырады:
1) бағалы қағаздар ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.